Literatuur ONDERZOEK. toename van het aantal 55-plussers in het S.M.A.K

Literatuur ONDERZOEK

L. Claessens en G. van Esch en 'Ouderenenthousiasme'

55-plussers in het S.M.A.K.? / D. Weemaes. - [S.l.] :

ISBN 90-346-2145-6

[s.n.], 2003. - 70 p. : ill., tab. - Met bijl. -

Het eerste deel is een samenvatting van bovenge-

Stageonderzoek Nationale Hogeschool voor Toerisme en

noemde onderzoeken en beschrijft de huidige senioren.

Verkeer Breda, studierichting Vrijetijdsmanagement

Daarbij blijkt dat veel jongbejaarden tussen de 65 jaar

Het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst (S.M.A.K.) in

en 75 jaar in hun leefwijze meer lijken op de mensen

Gent wil weten op welke manier 55-plussers aangetrok-

tussen de 55 en 65 jaar dan op de 75-plussers. Mensen,

ken kunnen worden. Dit onderzoeksrapport gaat in op

die actief zijn in vrijwilligerswerk, politiek of maatschap-

de perceptie, wensen en behoeften van 55-plussers ten

pelijke organisaties blijven dat ook als zij de 65 jaar of

aanzien van het culturele product. Naast een uitgebreide

de VUT-gerechtigde leeftijd passeren. Het tweede deel

omschrijving van deze publieksgroep wordt ingegaan op

beschrijft initiatieven van ouderen zelf om op een zin-

mogelijkheden die leiden tot een open en gerichte com-

volle manier actief te blijven. In de bijlage is een over-

municatie met 55-plussers. Tot slot worden ontwikke-

zicht van projekten Aktiegroep voor een ouderencen-

lingsstrategieën genoemd die moeten leiden tot een

trum opgenomen.

door F. Mertens en L. Claessens - Met lit.opg. en bijl. -

toename van het aantal 55-plussers in het S.M.A.K. Arbeid ter discussie : een analyse van drie thema's: Aanvullend voorzieningengebruik onderzoek 1991,

arbeid versus vrije tijd, de verdeling van arbeid, onder-

bewoners bejaardenoorden: onderzoeksverantwoor-

en overscholing / A. Heinen, G. Jehoel-Gijsbers,

ding / M. Konings-van der Snoek. - Rijswijk : SCP,

H. Zanders, I.Th.M. Snellen (auteur van voorwoord). -

1993. - Versch.p. : fig., tab. - Met lit.opg. en bijl.

Tilburg : Katholieke Hogeschool (IVA), 1980. - IV,

Onder andere aandacht voor het gebruik van sociale en

106 p. - Met bijl. en samenvatting

culturele voorzieningen door bewoners van bejaarden-

Studie gebaseerd op gegevens die eerder gepubliceerd

oorden.

werden in het project 'Kwaliteit van arbeid 1977'. Opdrachtgever: Ministerie van Sociale Zaken.

Age and arts participation : 1982-1997 / R.A. Peterson, P.C. Hull, R.M. Kern. - Santa Ana : Seven Locks, 2000. -

 TIJDSCHRIFTARTIKEL

72 p. : tab. - ISBN 0-929765-86-9

Arts participation : comparing the elderly and non-

Based on the Survey of Public Participation in the Arts

elderly / R.C. Hendon

conducted in 1982, 1992, and 1997, this study examines

In: Journal of cultural economics -

the aging of arts audiences and the role that age plays

Vol.16(1992)1(Jun.83-92) - Met lit.opg. : tab.

in predicting arts attendance. This report looks at trends

This paper focuses on differences in the rates of partici-

in the average age of arts audiences and follows the

pation in arts activities among the elderly and those

participation rates of birth cohorts (e.g., the ‘Great

under 65 years of age. Some questions that are being

Depression’ cohort and early-baby boomers) across the

answered: Is the elderly's decline in leisure activities

survey years. In addition, the study uses regression

similar to the rate of decline in arts participation?; Do

analysis to suggest that age (in-and-of itself) is not the

the elderly make greater use of in-home compared to

most important factor in determining arts attendance.

out-of-home activities? Besides the obvious conclusions

Among several economic and demographic variables

(like: people who are younger than 65 years are more

analyzed, education is the best predictor of arts partici-

active than seniors in nearly all of the leisure activities

pation. An executive summary.

tested) the research shows that while leisure activities decline as one grows older, participation in passive art

Aktief als altijd : leefsituatie, leefstijl en initiatieven van

activities in the home and out of the home decline far

jongbejaarden / A.T. de Jong. - Den Haag : Ministerie

less than for leisure activities and more participatory

van WVC, 1989. - 40 p. - Publicatie op basis van de

arts activities. It is also notable that the differences in

onderzoeksrapporten: 'Jongbejaarden, anders? een

frequency of the away from home arts activities are in

profielschets van ouderen van 65 tot 75 jaar' door

not great between the older and the younger groups.

1

LITERATUURLIJST ZICHT OP… SENIOREN EN CULTUUREDUCATIE

Het bereik van de kunsten : een onderzoek naar

The creativity and aging study : the impact of

veranderingen in de belangstelling voor beeldende kunst

professionally conducted cultural programs on older

en podiumkunst sinds de jaren zeventig / J. de Haan,

people : final report / G.D. Cohen (onderzoeker). –

W. Knulst. - Den Haag : SCP, 2000. - 264 p. : fig., tab. -

[S.l.] : [NEA], 2006. - 8 p. : ill. - Met lit.opg.

Met lit.opg., bijl. en samenv. in het Engels. - ISBN 90-

This study demonstrates that active participation in the

5749-511-2

arts promotes mental and physical health among older

Studie naar diverse vormen van participatie op het

adults living independently in the community, improves

gebied van podiumkunst en beeldende kunst in de peri-

the quality of life for those who are ill and reduces risk

ode tussen 1975 en 1995, waaronder het bezoek aan

factors in older adults that drive the need for long-term

uitvoeringen, voorstellingen en tentoonstellingen, het

care. Despite these findings the arts continue not to be

beoefenen van kunstzinnige activiteiten, het zelf verza-

considered as part of the solution to the broader societal

melen van kunstvoorwerpen en het volgen van (infor-

issues of health and long-term living.

matie over) kunst via televisie, radio en eigen afspeelapparatuur. Op ieder terrein is onderzocht hoe groot de

Creatieve therapie met ouderen : de motivatie van

belangstelling is en hoe de groep belangstellenden is

creatief therapeuten en ouderen die deelnemen aan

samengesteld. Enkele conclusies: het bezoek aan cultu-

creatieve therapie / J. Junker, F. van de Rijdt. -

rele instellingen is sinds het eind van de jaren zeventig

Nijmegen : Hogeschool Nijmegen, 1995. - 136 p. : ill.,

gestegen; veel groter is de participatie via de amateur-

tab. - Met bijl. en lit.opg. - ISBN 90-800-4174-2

kunst; de belangstelling van jonge mensen van 16-40

Twee delen: 1. Theoretische achtergronden van crea-

jaar voor klassieke kunstuitingen neemt af; daar staat

tieve therapie en creativiteit van ouderen; 2. Motivatie-

tegenover dat onder ouderen de belangstelling voor

theorieën. Samenvatting uit het onderzoek en aan-

kunst toeneemt; de participatie van allochtonen aan de

dachtspunten voor de beroepsontwikkeling. De bijlage

traditionele kunstuitingen is relatief gering.

bevat het onderzoek.

De buren binnenhalen : regionaal publieksonderzoek


Zuid-Kennemerland / L. Ranshuysen. - Haarlem :

Cultuur aan huis : een kwart van de Nederlanders

Stichting Kunst en Cultuur Noord-Holland [etc.], 1997. -

bezoekt regelmatig de schouwburg / L. Engberts

72 p. : fig., tab. - Uitg. i.s.m. Stichting Musea Zuid-

In: Index. - Vol.3(1996)10(nov/dec.4-5)

Kennemerland

Een klein deel van de Nederlandse bevolking bezoekt wel

Onderzoek met als centrale doelstelling: het onderzoe-

eens een toneelvoorstelling of concert. De publieke

ken van samenwerkingsmogelijkheden voor de musea in

belangstelling voor de podiumkunsten is nauwelijks

Zuid-Kennemerland en relevante organisaties, ten

gegroeid, en ook de samenstelling van het publiek bleef

behoeve van uitbreiding en intensivering van het muse-

sinds de jaren zeventig gelijk. Ondanks het cultuursprei-

umbezoek door regiobewoners. Voor dit onderzoek zijn

dingsbeleid van de overheid is het brede publiek moeilijk

gegevens verzameld over het uit de regio afkomstige

voor het theater de deur uit te krijgen. Anders is het bij

publiek, om inzicht te verkrijgen hoe met name dit

bijzondere festivals, operavoorstellingen en popconcer-

publiek beter bereikt kan worden.

ten. Binnenshuis is meer belangstelling voor toneel en concerten, via radio, tv en cd's.

 TIJDSCHRIFTARTIKEL De burger wordt steeds kunstzinniger :

Cultuurbewonderaars en cultuurbeoefenaars : trends in

vervolgonderzoek naar amateurs en hun

cultuurparticipatie en mediagebruik / A. van den Broek,

vrijetijdsbesteding / W. Knulst

J. de Haan, F. Huysmans. – Den Haag : SCP, 2009. -

In: Kunst & educatie. - Vol.5(1996)6(dec.25-30)

144 p. : tab., graf. - Met samenv. en lit.opg. - In opdr.

Mensen krijgen het steeds drukker, ook in hun vrije tijd.

van het ministerie van OCW

Geldt dat ook voor de kunstzinnige amateur? Hoe be-

In deze trendrapportage over cultuurparticipatie en

steedt hij zijn vrije tijd? Een voorproefje van de vervolg-

mediagebruik wordt ingegaan op drie trends. Ten eerste

studie op De kunstzinnige burger.

de publieke belangstelling voor cultureel erfgoed en kunsten. Ten tweede het beoefenen van kunstdisciplines in de vrije tijd. En als laatste het gebruik van gedrukte, audiovisuele en digitale media. Deze rapportage is een

2


vervolg op het SCP-rapport 'Cultuurminnaars en

Cultuurpeiling 2004 / Gemeente Lelystad. Team

cultuurmijders' uit 2005.

Onderzoek. - Lelystad : Gemeente Lelystad, 2005. – 52 p. : graf., tab.

Cultuurdeelname / A. Klamer (auteur van inleiding),

In 2004 is het Leefbaarheidonderzoek onder de inwoners

J. de Haan ... [et al.]

van Lelystad van 18 jaar en ouder gehouden. In dit

In: Index. - Vol.5(1998)7(1-14). - Themanummer

onderzoek stonden welzijn en participatie centraal en

Themanummer over cultuurparticipatie. Met onder

een van de onderwerpen was cultuur. Naast het Leef-

andere de volgende onderwerpen: Cultuur is van alle

baarheidonderzoek is ook de groep jongeren van 12 tot

leeftijden: deelname aan cultuur hangt af van levens-

en met 23 jaar middels de Lelystadse Jongerenenquête

stijl, niet van leeftijd; Kunstrijp: kunstzinnige burger

gepeild over hun cultuurparticipatie. In dit voorliggende

wordt ouder (de afname van de kunstbeoefening is

rapport worden de cultuurgerelateerde uitkomsten van

sterker onder jongeren dan onder ouderen. Beeldende

de twee enquêtes gepresenteerd. Aan bod komen:

vakken: kunstenaarsberoep ligt slecht op arbeidsmarkt;

bezoek aan podiumkunsten, cultureel erfgoed, biblio-

Om de gunst van de lezer: bibliotheek als informatieve

theekbezoek, bezoek aan galeries e.d., amateurkunst,

voorziening (lezen als vrijetijdsbesteding staat onder

kunsten cultuureducatie, festivals en evenementen,

druk. - Schermen met films: forse groei bioscoopbezoek,

feesten, mediabeleid en de mening van de burger.

toch gaan Nederlanders maar weinig naar de bioscoop. Cultuurpeiling 2007 / Gemeente Lelystad. Onderzoek en Cultuurdeelname door senioren : resultaten van een

Statistiek. - Lelystad : Gemeente Lelystad, 2008. -

onderzoek onder het Seniorenpanel Zuid-Holland /

Ongepag. : graf., tab.

M.G.A. Ligtvoet-Jansen, J.P. de Wit. - Den Haag :

In november en december 2007 heeft de gemeente

Tympaan Instituut, 2006. - 18 p. : tab. - Met bijl.

Lelystad een cultuurpeiling bij de bevolking gehouden.

In dit rapport wordt verslag gedaan van een onderzoek

De enquête is voor een belangrijk deel een herhaling

onder het Seniorenpanel Zuid-Holland naar cultuurparti-

van vragen die al eerder in 2004 aan inwoners van

cipatie, zowel actief (zelf cultuur beoefenen) als receptief

Lelystad zijn voorgelegd. In deze rapportage wordt

(culturele activiteiten bezoeken). Het onderzoek bestond

ingegaan op het bezoek aan culturele voorstellingen,

uit een schriftelijke en digitale enquête en twee groeps-

cultureel erfgoed, festivals, feesten, amateurkunst,

gesprekken: één met autochtone senioren en één met

kunsteducatie, bibliotheekbezoek, cultuurconsumptie via

allochtone senioren. In de bijlage is de vragenlijst over

radio of tv en de mening van inwoners over de culturele

cultuurdeelname opgenomen.

voorzieningen in de stad.

Cultuurparticipatie en welbevinden in de tweede


levenshelft / G. Lambrechts. - [S.l.] : [s.n.], 2004. -

Deelname-veranderingen vrijetijdsbesteding tussen

Versch.pag. : tab. - (Doctoraal)scriptie Katholieke

1974 en 1986 : resultaten secundaire leeftijdsklasse-

Universiteit Leuven, Faculteit Psychologie en

gegevens / A.F. Mulder, H.J. Rosenboom

Pedagogische Wetenschappen, Centrum voor

In: Recreatie en toerisme - Vol.20(1988)11(nov.330-

Ontwikkelingspsychologie. - Met lit.opg. en bijl.

332)

Onderzoek naar de vraag of deelname aan culturele

Oudere leeftijdsklassen nemen aanzienlijk minder deel

activiteiten een rol speelt in succesvol ouder worden.

aan een groot aantal vrijetijdsbestedingen waarin zij in

Onder succesvol ouder worden wordt verstaan: het

principe wel deel aan kunnen nemen, zoals museum-,

minimaliseren van risico's en handicaps, inzet in actief

film- en theaterbezoek. Hierdoor ontstaan problemen

leven, maximaliseren van fysieke en mentale activiteiten

met betrekking tot rendement van voorzieningen. De

en een positieve levenshouding. In het eerste hoofdstuk

vraag is of dit een blijvend verschijnsel is of in positieve

worden de verschillende aspecten besproken die te

zin kan worden omgebogen door een participatie-

maken hebben met cultuurparticipatie en succesvol

bevorderend beleid.

ouder worden. In het tweede hoofdstuk komt de vraagstelling en de methode van het onderzoek aan de orde.

Educatie op leeftijd / L.J. Herweijer. - Rijswijk : Sociaal

Het laatste hoofdstuk bevat de resultaten en de bespre-

en Cultureel Planbureau, 1990. - 65 p. : tab. - Met bijl.

king van het empirisch onderzoek naar cultuurparticipa-

en lit.opg. - ISBN 90-377-0039-X

tie.

3


Het rapport brengt het opleidingsniveau van ouderen en

deze veranderingen en perspectieven eruit voor mannen

het gebruik van educatieve voorzieningen in kaart. Het

en vrouwen, ouders en kinderen, werkenden en werklo-

onderzoek heeft tot doel inzicht te verschaffen in de

zen, ouderen en jongeren, en wat is de relatie met en

leefsituatie van ouderen, het gebruik van verschillende

het belang van vorming in deze.

voorzieningen en de ontwikkelingen daarin. Getting everybody included / A. Cotter ... [et al.]. – Effectiviteit van oudereneducatie : studie naar de wijze

London : [s.n.], 2008. - 60 p. - Met lit.opg. en bijl. -

waarop educatieve activiteiten voor ouderen opgezet en

ISBN 0-9538680-2-8

ingericht moeten worden / A. Kamphuis. - Hengelo :

Over two years Magic Me (provider of intergenerational

Twente Educatief, 1993. - 85 p. : fig., tab. - Met lit.opg.

arts projects) ran an action research project with older

en bijl. - ISBN 90-74338-05-4

people with dementia based in a local hospital. Per-

Onderzocht zijn de factoren die van invloed zijn op de

forming and visual artists led a series of creative activi-

effectiviteit van educatieve activiteiten voor ouderen en

ties for the older people and for hospital staff from

de implicaties die volgen uit deze factoren voor het

different disciplines including nursing, speech and lan-

opzetten en inrichten van educatieve activiteiten voor

guage therapy, psychology and occupational therapy.

ouderen. Met conclusies en aanbevelingen.

Unusually patients and staff came together as equals to paint, to make puppets, to tell stories and to enjoy the

Energised, engaged, everywhere: older Australians and

arts together.

museums / L. Kelly ... [et al.]. - [Sydney]/Canberra : Australian Museum/National Museum of Australia,

Grijswaarden : monitor ouderenbeleid 2008 / C. van

[2006]. - 71 p. : fig., graf., tab. - Met lit.opg. en bijl.

Campen (redacteur). - Den Haag : SCP, 2008. - 148 p. :

This report provides comprehensive statistical and

fig., graf., tab. - Met lit.opg. en bijl. - Voortz. van:

qualitative information about older Australians (aged

Rapportage ouderen. - ISBN 978-90-377-0376-4

over 65), specifically focusing on leisure habits and

Geeft een cijfermatig beeld van de ontwikkeling van de

museum visiting. As well, a set of recommendations

vergrijzing op de beleidsterreinen: arbeid, inkomen,

were made for museums to consider when programming

wonen, gezondheid en zorg. Aan de hand van door het

for older audiences, listing over forty achievable things

kabinet in 2005 geformuleerde streefwaarden wordt de

that museums can do to attract and satisfy older people

huidige stand van zaken opgemaakt.

that are universally applicable.

 TIJDSCHRIFTARTIKEL Engaging young people : the arts: transforming the lives

Groei amateurkunst zit bij ouderen : de Kunstzinnige

of young people across the West Midlands / Arts Council

burger opnieuw onderzocht / R. van Houten

of England. - London : Arts Council of England, 2005. -

In: Kunst & educatie. - Vol.7(1998)1(feb.15-17)

27 p. - ISBN 0-7287-1141-9

Beschrijving van het onderzoek dat Wim Knulst en Jos

This report presents a series of case studies which cen-

de Haan hebben gedaan naar naoorlogse trends in

tre on the work being done in England to improve the

cultuurparticipatie. De belangrijkste conclusie is dat van

lives of children and young people, as well as those

de mensen die kunstzinnige activiteiten ontplooien het

categorised as families at risk and older people. These

aantal dat lessen volgt niet vermindert, en dat onder die

arts programmes also aim at creating safer and stronger

groep het aantal volwassenen toeneemt, vooral 45

communities and transforming the local environment.

plussers. Interview met Knulst over de resultaten en de verklaring hiervoor.

Flexibilitijd : opstellen over vorming en toekomst / Th. Beckers, J. Houben (redacteur), J. van Lieshout


(redacteur) ... [et al.]. - Amsterdam [etc.] : NIVON

Identity formation through participation in the Rochester

[etc.], 1987. - 191 p. : ill. - Met lit.opg. - ISBN 90-

New Horizons Band programme / W. Dabback

70601-22-2

In: International journal of community music. -

Vanuit verschillende opvattingen en invalshoeken wordt

Vol.1(2008)2(267-286)

gekeken naar de tijdsbesteding van mensen. Welke

Results of this qualitative study suggest that member-

veranderingen doen zich hierin voor en welke perspec-

ship in the Rochester New Horizons Band programme

tieven zijn er voor de verschillende groepen. Hoe zien

provides an important vehicle for identity construction

4


and revision in later life. Identities emerge from and are

opportunities to lead enjoyable lives that provide them

shaped by the social interactions among members in the

with meaning and purpose. The paper ends with specific

ensemble setting. Players form new musical identities,

recommendations for policy makers and funding bodies,

reclaim identities that were important in their youth, or

and for service providers and program co-ordinators,

revise existing identities by taking up new, social in-

and outlines some ideas for future research.

struments. These musical identities are distinguished not merely by the acquisition of musical skills, but also by

Kinder, Jugendliche, Erwachsene zeichnen :

the adoption of roles as valuable contributors to a larger

Untersuchung zur Veränderung von der Kinder- zur

musical ensemble. The approval and encouragement of

Erwachsenenzeichnung / H. John-Winde, G. Roth-

significant others appears to confirm and reinforce

Bojadzhiev. - Hohengehren : Schneider, 1993. - 354 p. :

musical identity, regardless of whether those others are

ill. - Met lit.opg. en reg. - ISBN 3-87116-922-6

themselves musicians. Members also use social interac-

An einer gebundenen Zeichenaufgabe wird mit Hilfe

tion to negotiate identities as healthy, productive older

eines Kriterienkataloges in allen Alterstufen untersucht,

people. Communal engagement provides structure for

welche Struktur Kinder-, Jugendlichen- und Erwachse-

time and a new sense of purpose, and it contributes to

nenzeichnungen aufweisen. Untersuchungsziel ist die

physical, mental and spiritual health.

Feststellung der konzeptuellen Veränderungen, die sich in Zeichnungen vom zweiten bis zum achzigsten


Lebensjahr nachweisen lassen.

The impact of creative dance and movement training on the life satisfaction of older adults : an exploratory


study / N.J. Osgood, B. Smith Meyers, S. Orchowsky

Krachten in de culturele loopbaan : beïnvloeding is

In: Journal of applied gerontology. -

vooral kansrijk als kinderen nog jong zijn / G. Sweep

Vol.9(1990)3(sept.255-265)

In: Kunst & educatie. - Vol.5(1996)5(okt.28-31)

Special issue entitled: the creative arts for the older

Eerdere ervaringen vormen de basis voor een culturele

adults. Examines the impact of dance and movement

loopbaan, zo laat een statistisch onderzoek van

training on the life satisfaction of older adults. Analyses

Utrechtse sociologen zien. Helemaal aan het begin staan

of covariance between an experiment and comparison

de ouders. Toch is hun invloed niet allesbepalend. Dat

group revealed significant positive changes in life satis-

blijkt uit een onderzoek naar culturele participatie in de

faction in the experimental group (P=.05).

levensloop.

It opens a whole new world: older people's perceptions

De kunst van de ouderdom / H.O. van den Berg,

of the role of the creative arts as leisure in their lives /

B. Meterman, P.F. Driest (auteur van voorwoord). -

A. Herron. - [S.l.] : [s.n.], 2007. - 191 p. : fig., tab. -

Utrecht : NIZW, 1990. - 104 p. : ill. - Met lit.opg. - ISBN

Met lit.opg. en bijl. - Masterscriptie Victoria University

90-5050-046-3

[Australia], School of Human Movement, Recreation and

Beschouwing over de betekenis die op diverse terreinen

Performance, Faculty of Arts, Education and Human

van het culturele leven aan het ouder worden wordt

Development

toegekend. Daarnaast wordt op basis van het voorzie-

This research study examines the benefits gained by

ningenonderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbu-

older people through their participation in a creative arts

reau het gebruik van diverse culturele voorzieningen en

program that is specifically structured as a group leisure

de aard van het kunstzinnig amateurisme naar leeftijd

experience. Using a mixture of disciplines (leisure, arts

geanalyseerd.

and ageing well/gerontology), the paper investigates case studies with the objectives: 1. To identify the ben-

De kunstzinnige burger : onderzoek naar

efits that older people perceive they derive from their

amateuristische kunstbeoefening en culturele interesses

involvement in group arts programs; 2. To identify and

onder de bevolking vanaf 6 jaar / P. van Beek,

describe the components of the program that the par-

W. Knulst. - Rijswijk : Sociaal en Cultureel Planbureau,

ticipants enjoy. The findings indicate that there is po-

1991. - 118 p. : graf., tab. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN

tential scope for the arts, leisure, and aged care fields to

90-5250-312-5

provide a more stimulating and developmental range of

Onderzoek waarin de naoorlogse trends in de cultuur-

creative programs, so that older people can have more

participatie op basis van onderzoeksfeiten worden uitge-

5


diept. Onderzocht is hoe het de amateuristische kunst-

'Medioren midden in de wereld: een gevarieerd

beoefening als actieve vorm van cultuurparticipatie is

gezelschap!' : een onderzoek naar communicatie en

vergaan onder de toenemende concurrentie van alterna-

omkadering binnen de theatercontext bij 50- tot 65-

tieven. Een andere vraag die beantwoord wordt, is hoe

jarigen : onderzoeksrapport / R. Coene ... [et al.]. -

vaak kunstzinnig actieve burgers zelf als toehoorder of

Gent : NTGent/Universiteit Gent, 2006. - 21 p. - Met

toeschouwer culturele evenementen bijwonen.

lit.opg. - In opdr. van NTGent. - Onderzoek van elf studenten van de Universiteit Gent, richting Sociale

De kunstzinnige burger opnieuw onderzocht : verslag

Agogiek

salon 15 mei 1998 / J. de Grauw (samensteller),

Onderzoek naar de mogelijkheden om zogenaamde

L. Ranshuysen, H.O. van den Berg, W. Knulst. –

'medioren' in Vlaanderen in hun vrije tijd (actief) bij

Utrecht : LOKV, 1998. - 34 p. : tab.

theater, en specifiek bij de werking van NTGent, te

Verslag van salonbijeenkomst 'De kunstzinnige burger

betrekken. Allereerst wordt een algemeen beeld

opnieuw onderzocht' van 15 mei 1998 in de Bercke-

geschetst van de groep 50- tot 65-jarigen en hun erva-

poort, Stichting voor Culturele Educatie in Dordrecht.

ringen met cultuur. Vervolgens wordt gekeken naar de

Aanleiding voor deze salon was de studie 'De kunstzin-

afstemming van de communicatie en omkaderingsacti-

nige burger wordt ouder : Kunstbeoefening in de vrije

viteiten (activiteiten rondom een voorstelling, zoals

tijd opnieuw onderzocht' van J. de Haan en W. Knulst.

rondleidingen en lezingen) binnen een theatercontext.

Doel van de salon was de geproduceerde cijfers en analyses te verlevendigen met daarop aansluitende

De mening van het Seniorenpanel Zuid-Holland over

inleidingen en debat, om zo interpretatie en gebruik van

kunst en cultuur : resultaten van een schriftelijke

deze studie in de praktijk aan te moedigen. Bevat inter-

enquête in najaar 2002 / C.R.M. de Waal-Saulais,

view met W. Knulst, voordrachten van W. Knulst, H.O.

M.E. Jacobs. - Voorburg : Tympaan Instituut, 2003. -

van den Berg en van L. Ranshuysen.

Versch.pag. : tab. - In opdr. van de provincie Zuid-

De kunstzinnige burger wordt ouder : kunstbeoefening

Verslag van een enquête binnen het project Senioren-

in de vrije tijd opnieuw onderzocht / J. de Haan,

panel Zuid-Holland over kunst en cultuur, afgenomen in

Holland. - Met bijl.

W. Knulst, J. Ensink (hoofdredacteur). - Utrecht : LOKV,

2002. De uitkomsten van de enquête bieden mogelijk-

1998. - 76 p. : fig., tab. - Met lit.opg. - ISBN 90-6997-

heden om het cultuurbeleid van de provincie nader in te

087-2

vullen en bij de ontwikkeling van het seniorenbeleid

Vervolg op de publicatie De kunstzinnige burger (Van

deze inzichten te gebruiken. De volgende vragen staan

Beek en Knulst 1991) waaruit bleek dat 47% van de

bij het rapport centraal: 1. Bezoeken senioren culturele

Nederlandse bevolking ouder dan 6 jaar min of meer

of kunstmanifestaties, welke zijn dat dan en hoe vaak

kunstzinnig actief is. Jos de Haan en Wim Knulst analy-

gaan ze ernaartoe? 2. Kijken senioren op televisie van

seren in deze studie de participatiegegevens en -bewe-

culturele of kunstuitzendingen, welke zijn dat dan en

gingen sindsdien. De titel van het onderzoek wijst op

hoe vaak? 3. Hoe komen senioren aan informatie over

een trend die in de eerdere publicatie al werd voorspeld:

kunstmanifestaties? 4. Welke knelpunten ervaren seni-

het aandeel van de senioren is gegroeid. Uit de cijfers

oren bij het bezoeken van kunstmanifestaties en instel-

blijkt nog een trend: veel mensen - jongeren en ouderen

lingen en wat ze verbeterd willen zien?

- zijn cultureel actief op een breed front en minder geneigd zich diepgaand of langdurig te binden aan één

Meten = weten : een bundeling van

soort activiteit.

onderzoeksresultaten / E. Sanders, J. van Beers (eindredacteur). - Tilburg : UITmarketingburo, 2008. -

Leiden 97 stad van culturen : evaluatie met focus op

48 p. : graf., ill., tab. - Met lit.opg. en webadressen

regio- en wijkactiviteiten : eindrapportage /

UITmarketingburo heeft het initiatief genomen om

L. Ranshuysen. - Rotterdam : [s.n.], 1998. - 35 p. :

zoveel mogelijk onderzoeksresultaten te bundelen en

graf., tab. - In opdr. van Provincie Zuid-Holland

voor de Brabantse culturele sector te ontsluiten. Deze

De evaluatie omvat onder andere een voortzetting van

publicatie is bedoeld voor marketeers en beleidsmakers

de in Dordrecht en Delft uitgevoerde registratie van het

uit het culturele veld. Het is een bundeling van onder-

bereik van Cultuurstadactiviteiten. Leiden was in 1997

zoeksresultaten uit de museumsector, filmsector, bibli-

de vierde Zuid-Hollandse Cultuurstad.

otheeksector en podiumkunstensector. Daarnaast zijn

6


resultaten verzameld van jongeren- en seniorenpartici-

juist ook een podium waar beginnende bands ervaring

patie. Per sector of doelgroep wordt een overzicht gege-

op kunnen doen. Hoe kunnen jongeren meer betrokken

ven van participatie, motivatie, drempels, informatie-

worden bij het bezoek aan C-podia en welke rol kan het

zoekgedrag (gebruikte media). Aansprekende onder-

vak CKV daarin spelen? En hoe kan iemand opgeleid als

zoeksresultaten worden extra uitgelicht en voor iedere

CMV'er (Culturele en Maatschappelijke Vorming) bijdra-

sector is een aantal cases uitgewerkt.

gen aan de instandhouding van C-podia?


The power of music for people in difficult

MuseumMonitor doet het goed / A. van Mil

circumstances / P. Mak. - Groningen/The Hague : Prince

In: Museumvisie. - Vol.28(2004)3(herfst. 44-45)

Claus Conservatoire/Royal Conservatoire, [2006?]. –

In 2003 deden 32 musea mee aan de MuseumMonitor,

9 p. - Met lit.opg.

een landelijk publieksonderzoek. Dat zijn nog niet vol-

In this paper, Peter Mak, based on psychological

doende deelnemers om betrouwbare conclusies te

research, goes into the meaning of music and what does

kunnen trekken over nationale ontwikkelingen en de

music have to offer to people in difficult circumstances.

waardering van bezoekers. Toch geven de resultaten

In the final chapter the author gives a number of exam-

een indicatie. De Nederlandse museumbezoeker is van

ples of experiences in this field that have been reported

middelbare leeftijd of ouder (50+). De musea scoren

in a number of musical projects, organized by the lec-

hoog op het gebied van klantvriendelijkheid (8+). De

torate Lifelong Learning in Music for various target

bewegwijzering in en buiten het museum laat hier en

groups (people in difficult circumstances).

daar te wensen over. Rapportage minderheden 1998 : de eerste generatie in


de derde levensfase / P.T.M. Tesser, F.A. van Dugteren,

Naar een klassieke hoogconjunctuur : cultuurdeelname

J.G.F. Merens. - Den Haag : SCP, 1998. - 375 p. : fig.,

wijzigt door vergrijzing bevolking / J. Latten, H. Sanders

tab. - Met lit.opg. en bijl - Met samenv. in het Engels. -

In: Index. - Vol.5(1998)8(26-27)

ISBN 90-5749-118-4

Ontgroening en vergrijzing hebben gevolgen voor de

Een overzicht van de maatschappelijke positie en de

deelname aan diverse vormen van cultuur. Na 2030 kan

leefsituatie van de ouder wordende eerste generatie

deze ontwikkeling nog worden versterkt doordat de

migranten. In een afzonderlijk hoofdstuk wordt het

vergrijzing gepaard gaat met een dalende omvang van

beleid van de rijksoverheid, dat voor ouderen uit de

de bevolking. Wat wordt de toekomst?

minderheden van belang is, beschreven en van commentaar voorzien.

Ouder worden in Nederland 1993 / E.L. van Berg (redacteur), C.L.M. Graaf (redacteur). – Voorburg

Rapportage ouderen (proefnummer) / J. Timmermans. -

[etc.] : CBS, 1993. - 73 p. : graf., tab. - ISBN 90-357-

Rijswijk : SCP, 1992. - 104 p. : fig., tab. - Met samenv.

1512-8

in het Engels, lit.opg. en bijl. - ISBN 90-5250-317-6

Een actueel overzicht wordt gegeven van de belangrijk-

De volgende onderwerpen worden o.a. behandeld:

ste statistische gegevens van de 3,4 miljoen ouderen in

demografische ontwikkelingen en netwerken; onderwijs

Nederland, waarbij o.m. ingegaan wordt op: bevolkings-

en opleiding; arbeid; inkomen en vermogen; financiële

ontwikkelingen, woonsituatie, sociale omgeving,

situatie; wonen; gezondheid en medische dienstverle-

arbeidsmarktsituatie ouderen, inkomen en vermogen,

ning; tijdsbesteding; allochtone ouderen.

cultuur en vrijetijdsbesteding, gezondheid en zelfredzaamheid.

Rapportage ouderen 1993 / J. Timmermans. - Rijswijk :

Pompen of verzuipen : een scriptie over de

Engels, lit.opg. en bijl. - ISBN 90-5250-607-8

overlevingskansen van C-podia / E. Geelkerken. - [S.l. :


s.n.], 2005. - 39 p. : ill. - Met lit.opg.


De kleinere poppodia, de C-podia, hebben moeite het


hoofd boven water te houden. Ze hebben het imago dat


ze vooral optredens verzorgen die interessant zijn voor


SCP, 1993. - 146 p. : fig., tab. - Met samenv. in het

ouderen, als een relikwie uit de jaren tachtig, maar zijn

7


Rapportage ouderen 1996 / J. Timmermans

Reprints from the Journal of Music Therapy. The articles

(redacteur). - Rijswijk : SCP, 1997 : fig., tab. - Met

are grouped: the development of the profession in the

samenv. in het Engels, lit.opg. en bijl.

U.S.A., philosophical foundations for music therapy


practice and research, music therapy in psychiatric


treatment, music therapy in medical and rehabilitative


settings, music therapy for stress and anxiety, music


therapy with special populations, music therapy with


older people, professional issues and teaching future music therapists. An introductory essay has been written

Rapportage ouderen 1998 / M.M.Y. de Klerk (redacteur),

for the grouped articles and every article contains a

J. Timmermans (redacteur). - Rijswijk : SCP, 1999. -

research design analysis.

310 p. : fig., tab. - Met samenv. in het Engels, lit.opg. en bijl. - ISBN 90-5749-122-2

Research into lifelong learning, the arts and older


people / RGA, Richard Gerald Associates; Scotinform. -


Edinburgh : Scottish Arts Council, 2002. - 79 p. - In


opdr. van de Scottish Arts Council. - Met lit.opg. en bijl.

situatie; wonen; gezondheid en

The purpose of this study was to inform the Scottish Arts

medische dienstverlening; tijdsbesteding; allochtone

Council on current policy and practice in regard to arts

ouderen.

and older people (defined as people aged 50 plus) and

Rapportage ouderen 2001 : veranderingen in de

disbursement of the lifelong learningfund.

to provide information as a basis of decision-making on

leefsituatie / M.M.Y de Klerk (redacteur) / SCP, Sociaal en Cultureel Planbureau. - Den Haag : SCP, 2001. –

Resultaten onderzoek Nationaal Leesonderzoek 50+ /

347 p. : fig., tab. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN 90-377-

ProAging. – [Tilburg]: ProAging, 2008. - 9 p. : graf., tab.

0059-4

Eerste Nationale Leesonderzoek 50+ in het kader van de

De volgende onderwerpen worden onder andere behan-

Boekenweek van 2008 naar het leesgedrag van ouderen

deld: demografische ontwikkelingen; onderwijs en oplei-

in de leeftijd van 49 tot 90 jaar. De Boekenweek had als

ding; arbeidsmarktpositie; financiële positie; wonen;

thema 'Van oude menschen. De derde leeftijd en de

gezondheid en medische dienstverlening; lichaamsbe-

letteren'.

weging; gebruik van dienstverlening en zorgvoorzieningen; ICT-gebruik; allochtone ouderen.

De senior naar Concordia? : Het profiel van de Bredase senior-bezoekers / C. de Boer. - [S.l. : s.n.], 1991. –

Rapportage ouderen 2006 : veranderingen in de

92 p. : graf., tab. - Scriptie Nationale Hogeschool voor

leefsituatie en levensloop / A. de Boer (redacteur). - Den

Toerisme en Verkeer - Met lit.opg. en bijl.

Haag : SCP, 2006. - 281 p. : fig., tab. - Met lit.opg. reg.

Onderzoek naar het profiel van de seniorbezoekers aan

en bijl. - Voortgez. als: Grijswaarden. - ISBN 90-377-

de stadsschouwburg Concordia, teneinde op basis daar-

0256-2

van aanbevelingen te doen t.a.v. marketing-mix activi-

De volgende onderwerpen worden onder andere behan-

teiten van Concordia.

deld: demografische ontwikkelingen; onderwijs en opleiding; betaalde arbeid; tijdsbesteding; financiële positie;

Senioren en cultuur : interesses, motieven, kansen en

lichamelijke beperkingen en zorg; veranderingen in de

beperkingen / E. Edelmann. - Tilburg : PON, 2006. –

levensloop; veranderingen in inkomen; en veranderin-

96 p. : tab., graf. - Met bijl. - In opdr. van de provincie

gen in sociale participatie.

Noord-Brabant en het UITmarketingburo. - ISBN 905049-384-X

Research in music therapy : a tradition of excellence :

In dit onderzoek wordt antwoord gegeven op de vraag:

outstanding reprints from the Journal of Music Therapy

Op welke wijze kan bij Brabantse ouderen (55-plus) de

1964-1993 / J.M. Standley (redacteur), C.A. Prickett

deelname aan cultuur worden bevorderd? Het onderzoek

(redacteur). - Silver Spring : The National Association

is uitgevoerd over de volle breedte van het culturele veld

for Music Therapy, 1994. - 887 p. : fig., tab. - ISBN 0-

onder alle actieve Brabanders van 55 jaar of ouder.

935868-71-2

8


Senioren en cultuur in Brabant : conclusies en

De tijdsbesteding van de Nederlandse bevolking :

aanbevelingen voor de sector / E. Sanders, S. Schaap,

kerncijfers ... / CBS, Centraal Bureau voor de Statistiek.

M. Masius. - Tilburg : UITmarketingburo, 2006. - 64 p. :

Hoofdafdeling sociaal-culturele statistieken. - Voorburg :

ill., graf., tab.

CBS, 1989-1991. - tab. - Met lit.opg. - ISBN 90-6786-

De belangrijkste conclusies uit een eerder onderzoek

208-8

naar cultuurparticipatie in Brabant, worden in deze

Methoden en definities. Overzicht van tijdsbesteding.

publicatie samen gepresenteerd met een aantal praktijk-

Produktieve tijdsbesteding van personen. Deelname aan

voorbeelden. Het onderzoek waar deze publicatie op

informele arbeid en afname van diensten.

gebaseerd is, heeft als titel 'Senioren en cultuur' en is uitgegeven door PON.

De toekomst verzilvert! : de CMV'er als intermediair tussen ouderen en musea / M. Peters. - Den Haag :

Sociaal en cultureel rapport Noord-Brabant / P. Ester ...

Haagse Hogeschool, 2006. - 59 p. : tab., graf., ill. - Met

[et al.]. - Tilburg : IVA, Instituut voor sociaal-

bijl. en lit.opg. - Afstudeerscriptie Haagse Hogeschool,

wetenschappelijk onderzoek, 1993. - 143 p. : fig., tab. -

opleiding Culturele en Maatschappelijke Vorming

Onderzoek in opdracht van de Provincie Noord-Brabant -

Hoe kan de CMV'er binnen musea de cultuurdeelname

Met lit.opg. en bijl. - ISBN 90-6835-234-2

van ouderen bevorderen? Deze vraag staat centraal in

Een aantal maatschappelijke ontwikkelingen wordt in

deze scriptie. Een CMV'er is iemand die Culturele en

kaart gebracht en getoetst op de vraag in welke mate ze

Maatschappelijke Vorming heeft gestudeerd. Doel van

van belang zijn voor provinciaal beleid. Het hoofdaccent

deze opleiding is het ondersteunen van mensen bij de

ligt daarbij op het welzijnsbeleid. Op basis van primair

vorming van hun sociale en culturele leven.

landelijke gegevens wordt een vertaalslag gemaakt naar het niveau van de provincie Noord-Brabant. De analyse

Trends in the arts : a multinational perspective /

leert dat met name ouderen, vrouwen en minderheden

L. Hantrais (redacteur), T.J. Kamphorst (redacteur). -

zich kenmerken door een structureel welzijnstekort. In

Amersfoort : Giordano Bruno, 1987. - 246 p. : ill., tab. -

vergelijking tot Nederland als zodanig blijkt het wel-

Met lit.opg. - ISBN 90-5013-008-9

zijnsniveau in Brabant hoger te zijn.

Study of recent trends in leisure patterns around the world. The chapters analyse the arts in Canada, the

A survey of creativity and stress in older adults :

United States of America, Puerto Rico, France, Great

implications for art education / O.N. Allan. - Ann Arbor :

Britain, the Netherlands, Hungary and Czechoslovakia.

UMI, 1990. - XIV, 201 p. - Proefschrift Universiteit van

Each chapter discusses the (historical) context of the

Georgia, 1985 - Met lit.opg. en bijl.

arts, general trends in the arts, (explaining) participation

It was concluded that stress is greater between ages 65

in the arts and leisure and social change.

and 72, and may be a factor in diminished creative activities. Stress levels were lower and creative activities

Tussen aambeeld en aanrecht : de tijdsbesteding van de

increased in respondents past 72 years. Participation in

man inzake gezinsarbeid, sociale inzet en vrije tijd /

creative activities can stimulate some creativity charac-

I. Pollet. - Leuven : Katholieke Universiteit Leuven,

teristics in older adults.

Hoger Instituut voor de Arbeid, 1991. - 105 p. - Met bibliogr. - ISBN 90-71-712-47-8

Tijd komt met de jaren : onderzoek naar tegenstellingen

Survey aan de hand van 400 mondelinge interviews op

en veranderingen in dagelijkse bezigheden van

basis van gestandaardiseerde vragenlijsten. De respon-

Nederlanders op basis van tijdbudgetonderzoek /

denten zijn Vlaamse mannelijke werknemers, geboren

W. Knulst, P. van Beek. – Rijswijk : Sociaal en Cultureel

tussen 1951 en 1966, samenwonend (of gehuwd) met

Planbureau, 1990. – 231 p. : tab. – Met lit.opg.

een buitenshuis werkende partner. Er blijken zich ver-

Aan de hand van tijdbudgetgegevens zijn ontwikkelingen

schillen voor te doen naargelang de sociale achtergrond

op het terrein van arbeid, onderwijs en huishoudelijke

zowel inzake de zienswijze die men tegenover de pro-

zorg in onderlinge samenhang geanalyseerd. Bovendien

blematiek heeft als inzake het effectieve gedrag.

wordt ingegaan op gevolgen van de verschuivingen voor o.a. de verdeling van de werkdruk over bevolkingsgroe-

Tijdsbesteding en overheidsbeleid / W. Knulst, A.J. van

pen, de mobiliteit en de vrijetijdsbesteding.

der Staay (auteur van voorwoord). - Rijswijk : SCP,

9


1984. - 34 p. - Met lijst van publ., projecten, studies en

dent. De vraag die hier wordt gesteld is, of de LAP ge-

SCP-cahiers

schikt is voor mensen van boven de zestig, die een

Nabeschouwing van de onderzoeksresultaten van 'Waar

ouderencentrum bezoeken om muziekles te volgen.

blijft de tijd'. Deze notitie is wel bedoeld als een eerste overzicht van onderwerpen die aan de orde kunnen

Vertel mij wat : over verhalen, vertellen en CMV /

komen bij een interdepartementaal beleid ten aanzien

M. Verheijen. - [S.l. : s.n.], 1998. - 47 p. - Scriptie CMV

van de arbeidsvrije tijd en de tijdsordening van het

Haagse Hogeschool - Met lit.opg.

maatschappelijk verkeer.

Probleemstelling van de scriptie is 'Hoe kan verhalen vertellen gebruikt worden binnen het werkveld van de

Tijdverschijnselen : impressies van de vrije tijd / J. de

opleiding Culturele en Maatschappelijke Vorming?' Wat

Haan … [et al.]. – Den Haag : SCP, 2003. – 204 p. :

zijn verhalen? Wat is vertellen? Wat zijn er voor ontwik-

graf., tab. – Met lit.opg.

kelingen binnen het werkveld? Hoe wordt verhalen

Bundeling van artikelen die eerder in verschillende

vertellen al gebruikt binnen het werkveld? En wat zijn de

tijdschriften en kranten gepubliceerd zijn. Het betreft

nieuwe mogelijkheden om het vertellen van verhalen te

bijdragen van de SCP-onderzoeksgroep Tijd, Media en

gebruiken binnen het werkveld?

Cultuur. Aan de orde komen vragen als wat Nederlanders in hun vrije tijd doen en wat in hun leven de rol van

Vrije tijd en cultuur op leeftijd / W. Knulst. - Den Haag :

ICT en cultuur is. Inhoud: Veranderende vrijetijdsbeste-

Culturele Raad Zuid-Holland, 1992. - 17 p. : graf., tab. -

ding, Cultuurparticipatie: trends en vergelijkingen,

Met lit.opg.

Cultuurparticipatie: achtergronden, Cultuurtoerisme als

In deze studie wordt de tijdsbesteding en cultuurpartici-

samenwerkingsproject, Toekomst van de cultuur, Digita-

patie van de bevolkingsgroep van boven de 55 jaar

lisering van de leefwereld, Boekbesprekingen.

systematisch vergeleken met die van de bevolking als geheel. Voor die analyse komen de volgende onderwer-


pen aan de orde: ontwikkelingen in de verdeling van

Understanding what it means for older students to learn

werk en vrije tijd; veranderingen in het consumptiepa-

basic musical skills on a keyboard instrument /

troon en de cultuurparticipatie; de toekomstige vraag

A. Taylor, S. Hallam

naar culturele diensten, waarbij de nadruk op de gede-

In: Music education research. - Vol.10(2008)2(Jun.285-

centraliseerde culturele instellingen komt te liggen.

306) As part of an ongoing case study research, eight older

Vrijetijdsdeelname onder 55-plussers / S.G. Rijpma,

learners with modest keyboard skills explored what their

C. de Vries, M.P.A. Matthijssen. - Rotterdam : COS,

musical skills meant to them during conversation-based

2003. - 47 p. : tab., graf. - Met bijl. - In opdr. van de

repertory grid interviews. Although this study was very

gemeente Rotterdam

small scale, findings suggest that lifelong musical expe-

De algemene onderzoeksvraag luidt: wat is de vrijetijds-

rience, expectations and understanding profoundly affect

besteding van 55-plussers in de afgelopen jaren en waar

adult motivation for learning a musical instrument. By

vindt deze plaats? De volgende deelvragen worden

choosing what to learn and how to do it, and satisfying

onderscheiden: Wat doen 55-plussers aan sport en

their need for achievement, enjoyment and self-confi-

bewegen, recreatie en sociale activiteiten?, Wat is de

dence, older keyboard learners can use their music

frequentie van deze activiteiten?, Waar beoefenen c.q.

learning to construct a dynamic musical identity as part

doen deze 55-plussers deze activiteiten?, Zijn er aanwij-

of their self-fulfillment.

zingen om aan te nemen dat er zaken niet aanwezig zijn in Rotterdam die door de 55-plussers als een gebrek

Using a learning activity package for general music with

worden aangemerkt? Is er een verwachting uit te spre-

older adults attending senior centers / J.L. Janowitz. -

ken voor de toekomst?

Ann Arbor : UMI, 1986. - VII, 249 p. : ill., tab. Proefschrift Universiteit van Philadelphia - Met reg. en

Wederkerende Amsterdamse voorzieningenenquête

lit.opg.

(WAVE) / A. Jansen ... [et al.]. - Amsterdam : O+S,

In de Verenigde Staten kent men de zogenaamde 'Lear-

1993. - 181 p. : tab. - Met lit.opg.

ning Activity Package', dat wil zeggen een instructie die

Aandacht in deel 1 voor de Amsterdamse jongeren van

is aangepast aan de individuele behoeften van de stu-

12 tot en met 18 jaar, waarbij onder andere het bezoek

10


aan culturele instellingen aan de orde komt. In deel 2

aims of the Bealtaine festival; 2. To develop a shared

wordt gekeken naar het voorzieningengebruik van

understanding of the elements that make up a high

Amsterdammers van 19 jaar en ouder.

quality arts experience; 3. To develop a shared commitment to the provision of high quality arts experiences


for older people.

Een wereld te winnen voor de kunstsector / J. Heinsius ... [et al.]

Art in other places : artists at work in America's

In: Boekman. - Vol.19(2007)72(najaar6-12)

community and social institutions / W. Cleveland,

Artikel over het publieksonderzoek uitgevoerd door

P. Smith (auteur van inleiding). - Westport : Praeger,

Motivaction in opdracht van Kunstenaars&CO, dat een

2000. - XXIII, 286 p. : ill. - Met reg. - Eerder uitgegeven

nieuw licht werpt op de rol van kunst in het leven van de

in 1992. - ISSN 0-275-94054-3

Nederlander. Het onderzoek richt zich niet alleen op de

The author traces the history of 22 arts programmes in a

professionele kunst maar ook op amateurkunst, het

wide range of alternative settings including prisons,

maken van een stedentrip of het bezoeken van een dance

hospitals, nursing homes for the elderly, mental institu-

party.

tions and youth detention systems. He advocates the importance of art to the community and how the artist


can benefit also from his work in the community.

Zoveel te doen : vijfentwintig jaar vrijetijdsbesteding / A. van den Broek, J. de Haan

Art therapy : a handbook / D. Waller (redacteur),

In: Vrijetijdstudies. – Vol.25(2007)4(19-32). – Met

A. Gilroy (redacteur). - Buckingham : Open University

lit.opg.

Press, 1994. - Repr. - XIII, 258 p. : fig., tab. - Met

In dit artikel zijn 25 jaar trends in de besteding van vrije

lit.opg. en reg. - ISBN 0-335-09885-1

tijd beschreven in Nederland. Hiervoor is met name

This book falls into three parts. It begins with outlines of

gebruik gemaakt van het Tijdsbestedingsonderzoek en

the theoretical frameworks of art therapy, and of its

van het Aanvullend Voorzieningengebruik Onderzoek van

political and institutional contexts. The middle section

het SCP.

comprises the clinically based chapters which describe art therapy in practice with a variety of patient groups. The book concludes with a consideration of art therapy

PRAKTIJK

education and the possibilities for future development through research.

ALGEMEEN Arts for older adults : an enhancement of live / D.H. Age & opportunity guidelines for working with older

Hoffman, D. Thursz (auteur van inleiding). - Englewood

people in the arts : a resource for Bealtaine organisers

Cliffs : Prentice-Hall, 1992. - XV, 192 p. : ill., fig. - Met

and other involved in the arts and older people /


O. Moloney, C. Rose (auteur van voorwoord). - Dublin :

Hoffman explores activities and motives of elderly per-

Age & Opportunity, 2006. - 49 p. - Met lit.opg.,

sons for their involvement in visual arts, music, theatre,

begrippenlijst en bijl. - ISBN 1-900578-565

dance, and creative writing activities and is aimed at

These guidelines were developed in response to the

integrating artistic creativity into geriatrics and the

rapid growth in the number of individuals, groups and

therapeutic milieu.

organisations that organise arts events with older people at local, regional and national level, and the diversity of

Balanceren en stimuleren : methodisch handelen in het

backgrounds from which they come. It is a guide for arts

sociaal-cultureel werk / M. Spierts, J. van der Lans

organisations, artists and other people especially inter-

(eindredacteur) ... [et al.]. - Utrecht : Lemma, 1994. -

ested in working with older people in the arts, who

228 p. - Met lit.opg - Uitg. i.o.v. NIZW, Utrecht. - ISBN

organise arts and cultural events that involve older

90-5189-388-4

people as organisers, artists, participants or audience,

Overzicht van de geschiedenis en grondslagen van het

whether during the Bealtaine Festival or at other times

sociaal-cultureel werk. Vervolgens een beschrijving van

of the year. Age & Opportunity has developed these

de hedendaagse beroepspraktijk met een breed scala

guidelines to: 1. Promote a shared understanding of the

van activiteiten op het gebied van recreatie, educatie,

11


kunst en cultuur en samenlevingsopbouw. Daarbij wordt

ing courses for art psychotherapy, a bibliography and an

een kader aangegeven voor het methodisch handelen in

index of all the activities by theme.

het sociaal-cultureel werk van vandaag. Creative arts with older people / J. McMurray. BKJ Projektbank Jugendkulturarbeit / Bundesvereinigung

Binghamton, NY : The Haworth Press, 1990. - X,

Kulturelle Jugendbildung (samensteller). - Remscheid :

138 p. : ill. - ISBN 0-86656-929-4

Akademie, 1991-1994. - Losbl.

This book provides suggestions to stimulate the creative

Databogen mit Informationen über Projekte der Kinder-

process among older adults, resulting in numerous

und Jugendkulturarbeit in Deutschland. Zu den inhaltli-

physical, psychological, and social benefits. The author,

chen Informationen über ein Projekt zählen außer der

an artist and a social worker, describes the use of the

Beschreibung der kulturellen Aktivitäten auch Angaben

creative process as experienced in poetry, music,

über Zielgruppe, Kooperationspartner und -formen,

movement, painting, clay modelling, sculpting, puppe-

verwendete Materialen, Kontaktpersonen u.s.w.

try, dramatic expression, to enrich the lives of individuals and groups. She explains the goals and advantages

Een briljant schittert door zijn vele kleuren : servicemap

of each activity, includes a list of materials needed, and

senioren in de multiculturele samenleving / COS,

details the step-by-step process for conducting each

Centrum Internationale Samenwerking; SBO, Stichting

activity.

Samenwerkende Bonden van Ouderen. - Utrecht : COS : SBO, 2000. - Ongepag.

Creative exchanges : using the arts to transform the

Servicemap naar aanleiding van de conferentie 'Een

experience of residents and staff in care centres for

briljant schittert door zijn vele kleuren' . Deze map

older people / P. O'Morain, A. Leahy. - Dublin : Age &

omvat een verslag van de conferentie en tips en ideeën

Opportunity, 2007. - 32 p. : ill. - Met lit.opg. en bijl. -

om aandacht te geven aan het ouder worden in een

ISBN 1-900578-61-1

multiculturele samenleving.

This book focuses on the Arts in Care programme, which aims to make creativity intrinsic to life for older people

Bulletin speciaal : kijken en luisteren naar kunst in

in certain care settings. It is an arts training, which is

centra voor kunstzinnige vorming / M. Post. - Den

designed to enable staff of care centres to facilitate the

Haag : Culturele Raad Zuid-Holland, 1993. - 2 dl. (8,

arts amongst the older people in their care, and ulti-

12 p.)

mately to improve the quality of life for older people

Verslag van twee projecten die als doel hadden recep-

receiving care.

tieve kunsteducatie te stimuleren. De doelgroep bestond uit volwassenen die nog nauwelijks kennis hadden

Creativity matters : the arts and aging toolkit / J. Misey

gemaakt met kunst. Het verslag geeft een korte evalua-

Boyer. - New York : National Guild of Community

tie van het Van Gogh-project (1990) en het project

Schools of the Arts [etc.], 2007. - 235 p. : ill., tab., fig. -

Culturele Educatie (1992). Kern van het project

Met bijl., lit.opg. en woordenlijst

Culturele Educatie was de cursus 'Kunst dichterbij'. Het

This publication explains why and how older adults in the

van Gogh- project bestond uit een serie lezingen in

United States benefit from participating in professionally

enkele centra, dit naar aanleiding van het van Gogh-

conducted community arts programs. Designed for the

jaar.

arts and aging services fields, this resource offers detailed advice and examples on designing, implement-

Creative art in groupwork / J. Campbell. - Bicester :

ing, and evaluating these programs.

Winslow Press, 1995. - Reprint ed. - IX, 194 p. - Met lit.opg. en reg. - ISBN 0-86388-118-1

Crossroads : the challenge of lifelong learning / D.H.

The book is divided into four sections: the first deals

Fitzner (redacteur), M.M. Rugh (redacteur). - Reston :

with the history and rationale of groupwork in art, the

NAEA, 1998. - X, 158 p. : ill., tab. - Met lit.opg. - ISBN

second deals with the organisation and different ele-

0-937652-96-2

ments of groupwork, the third part consists of the exer-

This book focuses on continuing education, the aging

cises (142 different art activities) and the fourth part,

process and implications for growth and renewal in later

materials and resources. There is an appendix on train-

life. Art educators describe their philosophies for motivating older adults to explore art, widen their views and

12


develop skill, self-confidence and enjoyment of the arts

op het organiseren en ondersteunen van kunsteduca-

process. The author offers examples of numerous suc-

tieve activiteiten (met name kunstcursussen en excur-

cessful art education projects with older adults. Remarks

sies) binnen het sociaal-cultureel werk. De bevolkings-

by students who comment their personal learning disco-

groepen die speciale aandacht genoten zijn: minder

veries are also included.

geschoolden, ouderen en allochtonen. Geconcludeerd kan worden dat middels dit project een zinvolle bijdrage

Cultural participation and creativity in later life : a

is geleverd aan de cultuurbewustwording en de cultuur-

European manual / A. Fricke (redacteur), S. Dow

spreiding onder de bereikte doelgroep.

(redacteur). - München : Kopaed, 2009. - 182 p. : fig., ill., tab. - Met lit.opg. en (web)adressen. - ISBN 978-3-

Grenz-Erfahrungen : Erlebtes Europa-Europa erleben :

86736-314-3

ein internationales Modellprojekt zur

To encourage meaningful participation of older people in

Seniorenkulturarbeit. - Köln : Dittrich-Verlag, 1995. -

the arts as creators, organisers and audience; to chal-

128 p. - Met lit.opg. - ISBN 3-920862-06-6

lenge negative attitudes towards ageing; and to contri-

Werkstattbericht mit detaillierten Beschreibungen und

bute to the fostering of policy for the arts in older age,

Analysen der täglichen Unterrichtseinheiten in Tanz,

are the goals of the European Network for Age and

Theater und Fotografie, Interviews mit den Werkstatt-

Culture 'age-culture.net'. The network was established in

teilnehmenden sowie Berichte der unterrichtenden

November 2005 as an initiative of the German Federal

Künstler/innen.

State of North Rhine-Westphalia. It links cultural operators, producers, and creators of culture who are active in

Keywork : neue Wege in der Kultur- und Bildungsarbeit

the fields of arts education and culture in older age from

mit Älteren / R. Knopp (redacteur), K. Nell (redacteur). -

all over Europe. Partners from Austria, Belgium, Finland,

Bielefeld : Transcript, 2007. - 260 p. : ill.. - ISBN 978-3-

France, Germany, Hungary, Ireland, The Netherlands,

89942-678-6

Spain and the U.K. share and exchange best practice in

Der Sammelband Keywork eröffnet verschiedene Per-

this field of work. They develop multilateral cooperative

spektiven auf die aktuellen Entwicklungen in der Kultur-

projects and promote a positive culture of ageing

und Bildungsarbeit mit Älteren. Die ältere Generation

through advocacy, information, education, training and

verfüge über ein hohes Maß an Ressourcen, die für

strategic partnerships. With this European manual the

Ehrenamt und Engagement genutzt - aber nicht instru-

network partners want to demonstrate a panorama of

mentalisiert werden sollen, wie die Herausgeber in ihrem

the diversity and richness of cultural activity for, with

einführenden Beitrag herausstellen. Sie stellen Keywork

and by older people in Europe.

als Alternative zum klassischen Ehrenamt in der Seniorenarbeit dar und zeigen dies anhand von verschiedenen

Dialog der Generationen : BKJ Projektbank

Praxisbeispielen. Die Veröffentlichung gliedert sich in

Jugendkulturarbeit 7. Sammlung / B. Schäfer

drei unterschiedliche Teile, von denen sich im ersten im

(redacteur). - Remscheid : BKJ, 1995. - Ongepag. -

theoretischen Fundierungen und Grundlagen auseinan-

Losbladig. - ISBN 3-924407-39-8

dergesetzt wird. Im zweiten und größten Teil steht die

Compilatie van projecten uit de projectenbank van de

'Keywork in der Praxis' im Mittelpunkt und im letzten Teil

BKJ. Beschrijvingen van circa 50 projecten die als doel

werden Keywork und Stadtteilarbeit in Beziehung ge-

hebben de dialoog tussen generaties op gang te bren-

setzt.

gen. Kulturelle Bildung im Alter : Eine Bestandsaufnahme Eindverslag Het project Culturele Educatie Amersfoort

kultureller Bildungsangebote für Ältere in Deutschland /

periode 1991-1993 / G.J. Pouw (auteur van inleiding),

K. de Groote, F. Nebauer. - München : Kopaed, 2008. -

P.C.M. Grooten (auteur van inleiding), W. Molenaar

279 p. : ill., fig., graf., tab. - Met lit.opg. - ISBN 978-3-

(auteur van inleiding). - Amersfoort : SKVE, [1994?]. -

86736-037-1

39 p. : ill. - Omslagtitel: Culturele educatie - Met bijl.

Mit diesem Handbuch veröffentlicht das Institut für

Het project Culturele Educatie heeft als doelstelling de

Bildung und Kultur (IBK) erstmalig in Deutschland eine

culturele bewustwording en de cultuurdeelname van

Bestandsaufnahme der kulturellen Bildungslandschaft

zoveel mogelijk bevolkingsgroepen in de gemeente

mit dem Fokus auf ältere Menschen als Nutzer/innen,

Amersfoort te bevorderen. Het project is vooral gericht

Besucher/innen, Teilnehmer/innen sowie

13


Produzent/inn/en und Anbieter/innen kultureller Bildung.

M. Fuchs (redacteur). - Remscheid : Institut für Bildung

Das Handbuch gibt Akteuren aus Politik, Verwaltung und

und Kultur, 1986. - 124 p. : ill. - ISBN 3-925979-05-0

Praxis im Bildungs-, Sozial- und Kulturbereich einen

Verzameling van modellen en concepten die ingaan op

Überblick über die wichtigsten Angebotsformen im Be-

de vraag hoe de levens- en beroepservaring van andere

reich kulturelle Bildung für ältere Menschen. Es zeigt

mensen gebruikt kan worden in het culturele werk.

Entwicklungstrends und -bedarfe auf und gibt zahlreiche

Daarnaast is een aantal mogelijkheden van kunstzinnige

Anregungen zu kulturellen Bildungsangeboten für diese

vorming voor ouderen geïnventariseerd.

Zielgruppe. Eine Vielzahl Beispiele unterstützt die Verwertbarkeit für die Praxis. Entstanden im Rahmen des


Projekts 'Kulturelle Bildung im dritten und vierten Le-

Met de Kunstbus naar kunst en cultuur / H. Stein

bensalter' des IBK, das vom Bundesministerium für

In: Spectrum Actueel. - Vol.9(2002)2(mrt.14-15)

Bildung und Forschung in 2007 bis 2008 gefördert

Het project Kunstbus Gelderland is een gezamenlijk

wurde.

project van Stichting Kunst en Cultuur Gelderland (SKCG) en Spectrum. Het doel is ouderen die op het

Kunst kijken / Stichting In Petto. - Rozenburg : Stichting

platteland wonen, de gelegenheid bieden via de Kunst-

In Petto, 1989. - 20 p.

bus culturele podiumvoorstellingen en musea te bezoe-

Een verslag van het proefproject 'Kunst kijken' waarin

ken. De provincie heeft stimuleringsgelden verstrekt om

het materiaal van het project 'Culturele Educatie' werd

deze vernieuwing in de komende jaren in de Gelderse

toegepast in open schoolgroepen Basiseducatie en

gemeenten door te voeren.

Vormingswerk. Het verslag beschrijft de gang van zaken tijdens het project en besluit met ervaringen en conclu-


sies. Het betreft een multidisciplinair project voor jon-

Met de Kunstbus naar toneel, dans of tentoonstelling /

geren, ouderen en volwassenen.

E. van Hensbergen In: Spectrum. - Vol.9(2002)8(dec.16-17)

Kunst met een kleine k en een grote G :


zondagmiddagpodium Purmerend cultureel programma

project van Stichting Kunst en Cultuur Gelderland

voor 50+ / H. van Netten. - Purmerend : IMCO, 1994. -

(SKCG) en Spectrum. Het doel is ouderen die op het

36 p. - Met bijl.

platteland wonen, de gelegenheid te bieden via de

De doelen van het Zondagmiddagpodium zijn: het sti-

Kunstbus culturele podiumvoorstellingen en musea te

muleren en ontwikkelen van de culturele belangstelling

bezoeken. De provincie heeft stimuleringsgelden ver-

van ouderen, hen kennis te laten maken met (nieuwe)

strekt om deze vernieuwing in de komende vier jaren in

culturele voorstellingen en hen te stimuleren ook elders

de Gelderse gemeenten door te voeren.

voorstellingen te bezoeken, hen uit te dagen om zelf iets met cultuur te doen. Dit alles in een gezellige en ver-

Multicultural art education / G. Chalmers (medewerker)

trouwde omgeving, voor een zo laag mogelijke prijs.

... [et al.]

Daarnaast wil men door het organiseren van deze acti-

In: INSEA news. - Vol.3(1996)3(1-14). –

viteiten ook amateurgezelschappen de kans geven om

Themanummer. – Met lit.opg.

veelvuldiger op te treden.

The dominant artistic canon that is the major obstacle to multicultural reform is characterized by G. Chalmers. S.


Somjee explains how a material culture component was

Kunstbus voor senioren: eerste hulp bij cultuur-

introduced into the national system of art education in

drempels / M. Aarts

Kenya in 1985. P. Dash explores ways in which Western

In: BC, Brabant Cultureel. - Vol.48(1999)1/2(jan/feb.

art history could be made more meaningful for African-

11-12)

Caribbean school children in Britain. M. Iwano writes

De kunstbus moet het ouderen makkelijker maken om

about internationalization of education in Japan and

actief deel te nemen aan cultuur en voorkomen dat ze in

Japanese art teachers' resistance to multiculturalism.

een isolement terechtkomen.

Finally B. Zuk and R. Dalton describes the role that elders can play in art education programs.

Materialien zur Fachtagung 'Seniorenkulturarbeit' /

14



tice must extend to taking a creative journey at a per-

Nog lang. Leven. Gelukkig : cultureel erfgoed en oude-

sonal or group level, with opportunities for reflection,

ren: een toekomstperspectief / G. Vercauteren

self-expression, learning, and change.

In: FARO. - Vol.2(2009)2(apr/jun.73-78) De vergrijzing van de Vlaamse bevolking neemt toe. In

Oudereneducatie, waar wachten de bibliotheken nog

1981 was 23% van de Vlaamse bevolking ouder dan 55

op! : van theorie naar een praktische uitwerking /

jaar, nu is dit al 28%. De vergrijzing heeft vaak een

H. Hebly (redacteur) ... [et al.]. - Den Haag : NBLC,

negatieve bijklank. Toch biedt de vergrijzing ook een

1993. - 66 p. : ill. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN 90-6252-

hoop mogelijkheden, zeker voor het cultureel erfgoed-

839-2

veld. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de

Deze brochure gaat over oudereneducatie en openbare

mogelijkheden rond erfgoed en ouderen. Ook worden de

bibliotheken. Nadruk hierbij ligt op het ontwikkelen van

begrippen reminiscentie en intergenerationeel werken

een lokaal netwerk, dat dwarsverbindingen tussen aller-

nader toegelicht.

lei instellingen mogelijk maakt. Hierdoor krijgen ouderen meer mogelijkheden tot een ruimer aanbod van educa-

Nourishing the heart : a guide to intergenerational arts

tie. In dit kader wordt ook de rol van de bibliotheek

projects in the schools / S. Davis, B. Ferdman. - New

aangegeven als participant van het netwerk.

York : City Lore, 1993. - 116 p. : ill. - Met lit.opg. en bijl.

Senioren-Kulturarbeit : Handreichungen : Künstler in der

Designed to encourage the participation of seniors in the

kulturellen Bildungsarbeit Förderschwerpunkt 1989 /

classroom, engaging young and old in joints ventures to

Ch. Liebald (samensteller), V. Dittrich (samensteller). -

artistically reconstruct their own, their families' and their

Remscheid : Institut für Bildung und Kultur e.V., 1991. -

communities' cultural heritage in writing , theatre and

179 p. : ill., tab. - Met lit.opg. - ISBN 3-925979-24-7

visual art projects. Presents an inviting case and useful

Verzameling korte beschrijvingen en artikelen over

suggestions for intergenerational projects that enhance

kunsteducatie-projecten voor ouderen, die in Duitsland

the school curriculum. It is designed to encourage the

in 1989 werden uitgevoerd en gesubsidieerd. Enkele

participation of seniors in the classroom, engaging

inleidende artikelen geven een overzicht van en inzicht

young and old in joint ventures to artistically reconstruct

in de theorievorming en praktijk van 'Seniorenarbeit' in

their own, their families and their communities cultural

Duitsland. Vervolgens worden veertien projecten

heritage in writing, theatre and visual arts projects.

beschreven: alle disciplines zijn vertegenwoordigd.

Presents a series of 'dishes' in which students interview seniors from their families and communities, and de-

Senioren-Kulturarbeit : Künstlertagebuch : Künstler in

velop simple writing projects based on their research; it

der Kulturellen Bildungsarbeit - Modellvorhaben des

goes on to present a series of 'main courses', more

Bundesministers für Bildung und Wissenschaft. -

elaborate arts projects for students and seniors to un-

Remscheid : Institut für Bildung und Kultur E.V. (IBK),

dertake together on the theme of community history.

[1990?]. - 80 p. - ISBN 3-925979-23-9 Dokumentierte Projekte von künstlerische Aktivitäten

Older people and voluntary arts : steps to meaningful

mit alten Menschen.

participation / Voluntary Arts Network. - Cardiff : VAN, 2007. - [4 p.] - Met lit.opg. en webadressen

Seniorendidactiek : Oudereneducatie: eindeloos leren /

This briefing aims to help volunteer-led arts groups

A.J.C.M. de Jongh (redacteur), M.W. Langendoen

ensure that participation by older people in their activi-

(redacteur). - Lelystad : Stichting IVIO, 1995. - 141 p. -

ties - whether as creators of artwork, set designers or

Met lit.opg. - ISBN 90-6121-106-9

organisers - is meaningful and of the highest possible

Aan de orde komen onder meer: de huidige stand van

quality. Older people have diverse abilities, experiences

zaken binnen de oudereneducatie, het ontwerpen van

and preferences when it comes to the arts. As a result,

educatieve programma's voor ouderen, het bijscholen

there needs to be a real choice in the range of arts

van ouderen in de arbeidsorganisatie en oudereneduca-

activities available to them, along with the opportunity

tie als zingeving van de vrije tijd, zowel binnen als bui-

to be actively involved in the planning, implementation

ten zorginstellingen.

and evaluation stages of these activities. For older people's participation to be truly meaningful, good prac-

15


Seniorenkulturarbeit : Dokumentation der Fachtagung

2. Nagaan wie er wat doet in het werkgebied; 3. Zicht

vom 10.-12. Juni 1986 / M. Fuchs (redacteur),

krijgen op activiteiten; 4. Inzicht krijgen in functies van

B. Tetzner (auteur van voorwoord). - Remscheid :

activiteiten; 5. Praktische voorwaarden nader bekijken;

Institut für Bildung und Kultur, 1987. - 210 p. : graf.,

6. Inpassing in de structuur van de organisatie;

tab. - ISBN 3-925979-03-4

7. Activiteitenplan maken; 8. Aandacht voor oudere

Verslag van een symposium over cultureel werk voor

vrijwilligers. De brochure is op te vatten als een pleidooi

ouderen. Besproken worden de algemene grondslagen

voor het maken van een goed plan, dat steunt op inzicht

en organisatievormen van cultureel werk voor deze

in de groep ouderen en dat zich voegt naar de

groep en de mogelijkheden van kunstzinnig bezig zijn.

plaatselijke situatie. Gegevens over de situatie in Friesland kunnen veelal vervangen worden door

Speech and theatre : a project for older people /

gegevens van andere provincies.

G. Moeton, L. Vroman (samensteller). - Amsterdam : Instituut voor Dramatische Vorming, 1986. - 32 p.

Wat is de Kunstbus Gelderland? / Spectrum, Centrum

Een kunstzinnige activiteit als creatief omgaan met taal

voor Maatschappelijke Ontwikkeling Gelderland,

daagt ouderen uit om actief te zijn met lichaam en

Stichting voor Kunst en Cultuur Gelderland. -

geest. Doel van deze brochure is docenten in de kunst-

Velp/Arnhem : Spectrum/Stichting voor Kunst en

zinnige vorming en mensen buiten de kunstzinnige

Cultuur Gelderland, 2002. - 16 p. : tab. - Met bijl.

vorming die met ouderen werken, kennis te laten nemen


van de werkwijzen en ervaringen uit het project.

project van Stichting voor Kunst en Cultuur Gelderland (SKCG) en Spectrum. De kunstbus heeft als doel om

Taal en toneel : een project met ouderen / L. Vroman,

mensen van 55 jaar en ouder die in Gelderse platte-

G. Moeton (samensteller). - Amsterdam : IDV (SKVA),

landsgemeenten wonen meer gelegenheid te bieden in

1986. - 32, 120 p.

contact te komen met kunst en cultuur. Deze handlei-

Brochure en projectverslag. In 1985/86 werd door het

ding is bedoeld als hulpmiddel en naslagwerk voor vrij-

IDV (inmiddels opgegaan in het SKVA) vier cursussen

willigers en medewerkers die met het project Kunstbus

creatief taalgebruik en creatief spel voor 55-plussers

55+ aan de slag gaan. In de bijlage is de beleidsnota

georganiseerd met als doel ouderen uit hun isolement te

Kunstbus in de Gelderse gemeenten opgenomen.

halen door hen nieuwe uitingsvormen aan te bieden. In de brochure staat de inhoud, het verloop en de evaluatie

BEELDEND

van de cursussen, in het verslag wordt het project in zijn totaliteit beschreven. In de Feduco-serie over kunstzin-


nige vorming ‘zeven manieren om je tijd te versieren’

Art and older adults / H. Present Lewis ... [et al.]

(1987) is een aflevering gewijd aan dit project.

In: Art education. - Vol.40(1987)4(Jul.4-18, 35-52) Vanuit verschillende invalshoeken wordt ingegaan op de

Time to create : case studies celebrating the creative

relatie tussen beeldende kunsten en oudere volwasse-

contribution of older people / O. Broderick, M. Ritchie

nen: de noodzaak van het aanbieden aan ouderen van

(auteur van voorwoord). - Downpatrick : Voluntary Arts

educatieve mogelijkheden in de kunsten, professionali-

Ireland, 2008. - 29 p. : ill. - Met lit.opg. - ISBN 978-1-

sering van de kunstzinnige vorming voor ouderen, leer-

899687-52-7

planinhoud en praktijkvoorbeelden.

This report profiles six arts organisations which involve and are organised by older people in Northern Ireland

Beeldende activiteiten voor opleiding en beroep /

and the Republic of Ireland. With introductory facts on

S. Vrij. - Twello : Van Tricht, 1994. - 1e dr., 2e opl. -

arts, volunteering and older people in Northern Ireland

183 p. - ISBN 90-73460-36-0

and the Republic, conclusions and recommendations.

Werkboek dat met name te gebruiken is in diverse werkveldsituaties, zoals: kinderopvang, basisschool,

Van jong tot oud : in acht stappen naar een plaats voor

speciaal onderwijs, leefgroepen voor kinderen, sociaal-

ouderen in het sociaal cultureel werk / H. Nelissen. -

cultureel werk, ouderenzorg, instellingen voor gehandi-

Leeuwarden : Fries Service Centrum, 1990. - 40 p. - Met

capten, leefgroepen voor meervoudig en diepzwakzinni-

lit.opg. en bijl.

gen, psychogeriatrie en psychiatrie. In het eerste hoofd-

De acht stappen zijn: 1. Nadenken over de doelgroep;

stuk staat de methodiek van het begeleiden van activi-

16


teiten centraal. In de volgende hoofdstukken zijn de

werken met kinderen, volwassenen en bejaarden en met

activiteiten geordend tot zes hoofdgroepen: procesge-

mensen met een (verstandelijke) handicap.

richte, zintuiglijke, creatieve, recreatieve en arbeidsmatige activiteiten. In het laatste hoofdstuk wordt vanuit

Lifelong learning and the visual arts : a book of

verschillende doelgroepen verwezen naar alle mogelijk-

readings / D.H. Hoffman (redacteur), P. Greenberg

heden voor activiteiten die in het boek te vinden zijn.

(redacteur), D.H. Fitzner (redacteur). - Reston : National

Beeldende vormgeving SPW-SCW-AB / M. Pool,

lit.opg.

Art Education Association, 1980. - 159 p. : ill. - Met

G. Hemmes. - Leiden : SMD, 1995. - 203 p. - Met

Gerontologie in relatie tot de beeldende vorming: grond-

lit.opg. - ISBN 90-238-3313-9

slagen, gangbare toepassingsmogelijkheden en onder-

Geïntegreerde en gemoduleerde leerstof voor de vakken

zoek. De nadruk ligt op permanente educatie en thera-

tekenen, handvaardigheid en textiele werkvormen,

peutische toepassingsmogelijkheden.

aangeboden in zes thema's: wat is beeldende vormgeving; beeldelementen; het opzetten en uitvoeren van


beeldende activiteiten; doelgroepen; beeldende activi-

Lives of their own / S. Wilkinson

teiten in de praktijk; beeldende activiteiten in breed

In: Journal of education in museums. – Vol.(1993)

perspectief.

14(3-4) Several diverse groups which originated from one-off

Flying colours [cd-rom] : het schilder- en tekenpakket

activities organised by the Museum Education Service in

voor kunstenaars van 6 tot 99 jaar / E. de Jong. -

Bradford now meet regularly and have developed a life

[Utrecht] : Bruna Informatica, 1996. – Met handl. -

of their own. Three case studies illustrate the variety of

ISBN 90-229-3871-9

activities and the benefits to the participants and the

Dit pakket omvat onder andere elf schilder- en/of teken-

museum service of such projects. Members of the res-

achtergronden, meer dan 1000 afbeeldingen van voor-

ponses to art group are over 55 years of age. They have

werpen, een groot aantal schilder- en tekengereed-

done a variety of practical arts work connected with

schappen, een 256-kleurenpalet, een speciale instelling

exhibitions in the gallery at Cartwright Hall, including

voor kleine kinderen en afdrukken in kleur of zwart-wit.

learning to wrap saris, cut and assemble glass and make toys using soldening techniques. They have also dis-

Grijs bekent kleur, beeldende creatieve therapie in de

cussed conceptual art, listened to lectures and visited

ouderenpsychiatrie / A. Voorwinden-Duurkoop. -

other galleries. They have become active, not passive

Culemborg : Phaedon, 1994. - 85 p. : ill. - Met lit.opg. -

users of the gallery's resources. Participants in work-

ISBN 90-72456-70-X

shops organised to accompany the exhibition 'Rag Time'

Beschrijving van ervaringen opgedaan in het werken

at the Industrial Museum have formed a Rag Rug Group

met cliënten met levensfase-, existentiële- en/of neuro-

and have revived an old craft. Demonstrations at a

tische problemen. Inhoud: algemene informatie over

special 'Japan Day' at Cliffe Castle Museum led to the

ouderen, de opbouw van een therapeutisch proces,

formation of a relationship between the museum and the

samenwerking in een multidisciplinair team, de rol van

Yorkshire Bonsai Association and the establishment of an

somatische klachten en praktijkvoorbeelden. Tevens

annual Bonsai extravaganza at the museum.

komen er aandachtspunten aan de orde, die de therapeut nodig heeft bij het werken met ouderen met

Medien- und Kulturarbeit mit älteren Menschen :

psychiatrische stoornissen.

Didaktische Materialien 2 / D. Baacke (redacteur), H.-W. Poelchau (redacteur). - Frankfurt am Main : GMK,

Kijk, zo ... werkmap voor methodisch beeldend werken /

1993. - 96 p. : ill. - Met lit.opg. - ISBN 3-929685-01-9

G. Broekman. - Gorinchem : Stichting Gewoon Samen

Informationen und Tips für Bildungsarbeit mit älteren

Mens Zijn, 1986. - 2e dr. - 92 p. : ill. - Oorspr. uitg.:

Menschen. Vorgestellt werden z.B. Möglichkeiten der

1984 - Met lit.opg. - ISBN 90-70878-03-8

aktivierenden Medienarbeit in Offenen Kanälen, Filmar-

Werkmap voor het middelbaar dienstverlenings- en

beit mit Hochbetagten, Theaterkulturarbeit mit Senioren,

gezondheidszorgonderwijs, voor opleidingen op het

der bildenden Kunst und der Bildstellen zur Unterstüt-

terrein van het agogisch werk en activiteitenbegeleiding.

zung kultureller Altenarbeit.

Trefwoorden uit de inhoud: aanpak van activiteiten;

17



This guide presents 7 projects from the ‘Museums and

The unknown soldier : questions asked of adult

Galleries Lifelong Learning Initiative’. MGJI is a pro-

education in museums / L. Shaw

gramme designed to learn about learning. What does

In: Journal of education in museums. –

work and what doesn't. These projects enabled museum

Vol.(1992)13(19-20)

staff to develop skills, test out new ideas and learn from

Providing adult education services in museums can pose

the mistakes made. Projects focused on social inclusion

a number of questions for the educator. The range of

(3), family learning (2) and older learners (2).

potential sectors to be serviced is very wide, and some criteria for selecting and planning a programme must be

Zu alt für Videoclips? : Kulturelle Handlungsräume

developed. The role of adult educator within the

älterer Menschen : Dokumentation der Blomberger

museum must be defined and understood by all staff, as

Fachkonferenz vom 16./17.10.1992 / J. Lauffer

it is necessary to work closely with other departments

(redacteur), M. Thier (redacteur). - Frankfurt am Main :

including the curators. In many cases, adult educators

GMK, 1993. - ISBN 3-929685-00-0

can spend most of their time organising events, liaising

Informationen über neue kreative Ausdrucks- und

with external bodies also involved in adult education,

Beteiligungsformen für die Bildungsarbeit mit älteren

and may become frustrated at the lack of opportunity to

Menschen. Vorgestellt werden kulturelle Milieu, neue

pursue specialist interests. This dilemma mirrors the

Untersuchungen zur Mediennutzung, Konzepte und

curator/management dilemma which is often discussed.

Modelle der Medienproduktion, Filmarbeit mit Hochbe-

This paper argues that adult educators working in

tagten, Gemeinwesenarbeit, und ein Projekt der Aktiven

museums must be given appropriate recognition and

Senioren Leipzigs.

support within the museum structure. DANS Visual arts and older people : developing quality programs / P. Greenberg, P. Terry (auteur van

Creatief dansen met ouderen / W. Caron. - Nijmegen :

voorwoord). - Springfield : Thomas, 1987. - XI, 205 p. :

Theater- en Danscentrum, 1989. - 9 p. + videoband

ill. - Met lit.opg. en reg. - ISBN 0-398-05280-8

Materiaal bij een dansproject, bedoeld voor ouderen.

Waaruit bestaat een goed programma voor beeldende

Verslag van een eerste cursus creatief dansen met

kunsten? Hoe kunnen mensen zich voorbereiden op hun

ouderen in de Lindenberg te Nijmegen, door een oudere

pensioen? Wat voor soorten programma's bestaan er al

dansdocente. Fragmenten van de lessen zijn op video

en hoe zien ze eruit? De publicatie geeft antwoord op

gezet.

deze vragen en verschaft daarnaast de informatie die nodig is om een kwalitatief goed programma te kunnen

Creative dance for all ages / Anne Green Gilbert. -

ontwikkelen.

Reston : National Dance Association, 1992. - 386 p. : ill. - Met bijl. en lit.opg. - ISBN 0-88314-532-4

Werkwoche kunst 1990 / Kreis Borken. - Borken : Kreis

A comprehensive dance curriculum based on a combina-

Borken, Amt fur Kultur, 1990. - 63 p.

tion of modern dance and choreography. Part I discusses

Het verslag hoort bij een beeldend project en is bestemd

theory and answers questions about the ‘what, why,

voor de buitenschoolse sector. Het is een beschrijving

when, where and how’. Part II covers methodology,

van een Duits project, waar inwoners van verschillende

from warming up to cooling down, with suggestions for

leeftijden en met uiteenlopende beroepsachtergronden

instruction based on aspects of space, time, movement

en kunstzinnige ervaringen, samen met vier professio-

etc. Lesson plans for various age levels, and musical

nele kunstenaars inhoud gaven aan het begrip kunst-

suggestions are included.

educatie/kunstparticipatie. Het verslag gaat in op de opzet en uitvoering van het project en beschrijft de

Creative movement for older adults : exercises for the fit

werkwijze van de vier afzonderlijke groepen.

to frail / Pauline P. Fisher, Robert B. Vowels (auteur van voorwoord). - New York : Human Sciences, 1989. –

What did we learn? : the museums and galleries lifelong

172 p. : ill. - Met bibliogr. en reg. - ISBN 0-89885-414-8

learning initiative / H. Gould. - [S.l.] : CLMG, [2003?]. -

Contents: Introduction and beginning. More dances.

2000-2002. - 39 p. : ill.

Elements of movement. Movement motivators and props. Awaking awareness. Movement games. Memory

18


joggers and communication motivators. Poems and

Ouderen vormen een nieuwe doelgroep voor dans-

drawings. Relaxation, imagery and touch. Chair exer-

docenten. Ervaringen van twee docenten. Er zijn

cises and sample class.

nascholingscursussen voor docenten die met ouderen willen werken.

Dance/movement therapy : a healing art / F.J. Levy. Reston : AAHPERD, 1992. - Rev. ed. - XV, 365 p. : ill.,

Dansexpressie en haar werkvelden : toepassingen van

tab. - Met bijl., lit.opg. en reg. - ISBN 0-88314-531-6

dansexpressie in de praktijk / E. Loos. - Baambrugge :

A historical and chronological description of the profes-

Stichting Educatieve Dans, 1994. - 56 p. : ill. - Met

sion of dance/movement therapy, as presented in the

lit.opg.

literature of the six major pioneers in the field and their

Waar en hoe komt dansexpressie voor, en hoe heeft

followers and protegees. The material is presented in

deze dansvorm zich in de loop der tijd ontwikkeld?

three sections. First, the work of the pioneers is pre-

Ervaringen en werkwijzen van dansexpressiedocenten

sented. The next section is devoted to developments of

uit een reeks van werkvelden (onderwijs, welzijn,

the field during the late 1960's through the 1980's,

gezondheidszorg, sociaal-cultureel werk, de kunsten

including the introduction of Laban's theories on move-

cultuursector en Vlaanderen) worden weergegeven.

ment and movement analysis and its subsequent effect

Verscheidenheid en vernieuwing blijken de belangrijkste

on dance therapy. The last section provides the results

kenmerken. Deze brochure is een vervolg op de 'Werk-

of a training and education questionnaire.

veldendag Dansexpressie' uit 1993.



The dance of life : dance and movement therapy for the

Senioren getuigen van hun liefde voor dans : theater

older adult / M.B. Leventhal, J.G. Schwartz

door ouderen heeft een bijzondere zeggingskracht /

In: Topics in geriatric rehabilitation -

W. in 't Veld

Vol.4(1989)4(Jul.67-74)

In: Volksdans. - Vol.23(2004)1(feb.16-19)

Describes the benefits of dance therapy for the elderly.

Beschreven wordt de seniorenproductie 'Met Liefde' van

Delineates differences between dance therapy and other

choreograaf Els van Buren. Daarnaast geven spelers

forms of physical interventions. Provides a detailed

antwoord op de vraag hoeveel danservaring zij hadden

outline of a model dance therapy session.

voor zij aan deze productie deelnamen; wat hun opvallendste rol is in het stuk; wat zij zelf het indrukwek-

Dans op drift vervolg / Culturele Raad Zuid-Holland. -

kendste deel vinden van de voorstelling en wat het voor

Den Haag : Culturele Raad Zuid-Holland, 1993. - 18 p. +

hen betekent om aan deze productie mee te werken. Tot

videoband (20 min.)

slot geeft Els van Buren tips voor het werken met seni-

Materiaal bij een dansproject, bedoeld voor het basis-

oren.

onderwijs, voortgezet onderwijs, ouderen en CKV. In februari 1992 werd het pilot 'Dans op drift' in

Therapeutic dance/movement : expressive activities for

Zwijndrecht uitgevoerd. Dit bleek succesvol.'Dans op

older adults / E. Caplow-Lindner … [et al.]. - New York

drift' betekent voor een stad een week lang voorstellin-

[etc.] : Human Sciences Press, 1979. - 283 p. : ill. - Met

gen, workshops, lezingen, demonstraties en lessen op


school, met als doel het bereiken van nieuw dans-

Theoretische en praktische informatie over dansen

publiek.

bewegingstherapie voor bejaarden. Behandeld worden onder meer rekoefeningen, ontspanningsoefeningen,

Dansen voor ouderen / J. Hartveldt (samensteller) ... [et

creatieve en expressieve bewegingen, ritmische spelle-

al.]. - Winschoten : Nevofoon, 1998. - 108 p. : ill. + cd

tjes, ontspanningstechnieken en het gebruik van

Bundel met beschrijvingen van dansen uit 16 landen.

muziekinstrumenten.


DRAMA

Dans voor ouderen heeft de toekomst : actief ouder worden is in / J. Schueler In: Dans magazine. - Vol.15(1997)5(mei.18-19)

Drama voor het middelbaar beroepsonderwijs / G. Pijper. - Groningen : Wolters-Noordhoff, 1989. – 210 p. - Met lit.opg. - ISBN 90-01-71101-4

19


Vragen: met wie wil je drama gaan doen en waarom,

Festival' maakt onderdeel uit het van overkoepelende 42

welke dramaspelen kies je daarvoor uit en hoe begeleid

Dario Fo-project 'Tussen kust en kunst' (oorspronkelijke

je deze spelen? Bestemd voor studenten aan MBO-oplei-

titel van het project Lorca Festival was 'Wat de boer niet

dingen die zich richten op agogisch werk en activiteiten-

kent').

begeleiding. De Marienburg Arnhem : theaterclub voor kinderen, Drama SPW-SCW-AB / G. Hemmes, M. Pool. - Leiden :

toneel voor ouderen / J. van Ruyven. - Utrecht : LOKV,

SMD, 1995. - 159 p. - Met lit.opg. - ISBN 90-238-3314-

1991. - 24 p.

7

In een poging de problemen rond de discipline drama

Inhoud: Drama, wat, hoe en waarom; Het opzetten en

aan te pakken, werd tussen 1987 en 1990 een innova-

begeleiden van een drama-activiteit; Doelgroepen;

tieproject opgezet, waarbij de regio Gelderland als

Drama bij bijzondere activiteiten.

proefgebied diende. Een vernieuwde en vakmatige aanpak van de theater/drama-programmering zou een

Dramatische vorming met ouderen / H. John

stimulans, verbetering en versterking van de theater-

(samensteller). - Amsterdam : IDV, [198?]. –

sector in de centra kunnen betekenen.

Ongepag. : ill. Verslag van cursus 'Taal en Toneel' voor ouderen.

Multi-generations : jong ontmoet oud / M. Veerkamp ... [et al.]

Dramatische vorming met ouderen : verslag van een

In: De theater nv. - Vol.7(2008)31(jul.11-25). -

project / IDV. - Amsterdam : IDV, [1986?]. - 40 p. :

Themanummer

ill. - Met bijl. en lit.opg. Verslag over opzet en uitvoering van het project 'Taal en

Een overzicht van verschillende theaterprojecten waarbij jongeren en ouderen met elkaar in contact komen.

toneel'. Uit de conclusie: 'Qua inhoud en vormgeving dragen de activiteiten van Taal en Toneel bij aan de

Nooit te oud... / V. Simons. - Nijmegen : [s.n.], 1985. -

emancipatie van ouderen in de verschillende situaties

45 p. + videoband (60 min.) - Stageverslag opleiding

waarin zij zich bevinden. Het is wenselijk dat de institu-

dramadocenten

ten voor kunstzinnige vorming zich specifiek richten op

Verslag van een project waarin een theaterproductie

het werken met ouderen en dat zij werkvormen ontwik-

werd opgezet op basis van een door de groep (bejaar-

kelen die hanteerbaar zijn bij activiteiten met ouderen

den) aangedragen thematiek en waarbinnen onervaren

met een handicap'.

spelers kennis maakten met spel. Daarnaast werd onderzocht hoe de manier van lesgeven moet worden

Dramatische vorming voor ouderen in Brabant: verslag /

aangepast aan oude mensen.

J. Kruijk (auteur van inleiding), L. Hoff (auteur van inleiding). - Tilburg : Provinciale EVO Coördinatie

Playing Boal : theatre, therapy, activism / M. Schutzman

commissie, 1988. - 23 p.

(redacteur), J. Cohen-Cruz (redacteur). - London [etc.] :

Verslag van een theaterproject voor ouderen. Dit project

Routledge, 1995. - Repr. - 245 p. - 1st. pr.: 1994 - Met

kwam tot stand onder verantwoordelijkheid en op initia-

lit.opg. - ISBN 0-415-08608-6

tief van EVO. Incidenteel is in de provincie Brabant

The first section includes accounts of theatre companies

ervaring opgedaan in het werken met dramatische

that have employed theatre of the oppressed techniques

werkvormen bij ouderen. Dit verslag beoogt een aanzet

to varying degrees in community projects, each in colla-

te geven tot een grotere spreiding van deze werkwijze.

boration with a different population. The second section investigates theatre of the oppressed in relation to

Lorca Festival / Dario Fo college. - Poeldijk : Dario Fo

already existent bodies of practice or discourse. The

college, [2005]. - 40 p. : ill.

next section takes as a point of departure a pervasive

Een theaterproject over het werk van de Spaanse schrij-

cultural problem that characterizes western thinking and

ver Lorca. De spelers waren onder andere leerlingen van

practice.

theaterschool Koperen Kees, Theatercollectief 12+10+18 en 55-plusers. Speciaal voor de cursisten van

Puppen und Puppenspiel : mit Kindern, Erwachsenen

het Dario Fo College was er een parallelprogramma,

und alten Menschen in der Psychotherapie... /

geïnspireerd op onderdelen van het festival. 'Lorca

H. Petzold … [et al.]. - München : Pfeiffer, 1983. –

20


327 p. - Met lit.opg. - ISBN 3-7904-0399-7


Beiträge zu Therapie, Methodik und zu Anwendungsge-

Vergeten : dramatherapie in een psychogeriatrische

bieten des therapeutischen Puppenspiels. Die Autoren

dagbehandeling / M. Verhoef

zeigen das Puppenspiel innerhalb unterschiedlicher

In: Tijdschrift voor vaktherapie. - Vol.15(1996)2(mei.

methodischer Ansätze: in der Gestalt-bzw. Integrativen

3-7)

Therapie, in der Psychoanalyse, in der Jungschen Tie-

Allereerst informatie over de patiëntengroep en de

fenpsychologie und im Psychodrama.

functie van de dagbehandeling. Daarna een aantal stoornissen in het dagelijks functioneren van de patiën-

Reminiscence theatre : making theatre from memories /

ten die van belang zijn voor dramatherapie gevolgd door

P. Schweitzer, G. Jackson (auteur van voorwoord). -

een beschrijving van de gehanteerde werkwijze en de

London [etc.] : Jessica Kingsley, 2007. - 272 p. : ill. -

resultaten hiervan. Tenslotte een aantal problemen waar

Met lit.opg. en reg. - ISBN 1-84310-430-X

de therapeute tegenaan gelopen is.

Reminiscence theatre is about seeing and realising the dramatic potential in real life stories. It takes verbatim

Wijk-, buurt- en community theater / A. de Boer,

memories as the basis for theatre scripts, using the

I. Docter

experiences of older people as a source of artistic pro-

In: De theater nv. - Vol.2(2004)11(jun. 4-11 p.). -

ductions and therapeutic creativity. This book is a com-

Themanummer

prehensive guide to the nature, practice and therapeutic

Een viertal artikelen over wijktheater. 1. 'De kracht van

effects of reminiscence theatre. Drawing on examples

puur en ongepolijst theater', door A. de Boer over het

form a range of real-life case studies, the author pro-

Rotterdams Wijktheater, 2. 'Heb alsjeblieft respect voor

vides practical advice on the process of taking an oral

de spelers' door A. de Boer over het Stut Theater

history, creating from it a written script and developing

Utrecht, 3. 'De wijktheatermaker als puppytrainer', door

that into a dramatic production, on whatever scale.

A. de Boer over een project van Stichting Netwerk en

Contains 14 chapters in which 3 deal with reminiscence

theatergroep Het Gezelschap uit Hoorn en Theaterwerk

theatre in education projects, reminiscence theatre in a

NL, en 4. 'Geef het door', door I. Docter over community

youth theatre context, and inter-generational play-

theater door senioren in Amerika.

making in schools. LITERATUUR Seniorentheater : Einstieg in die Praxis / K. Voß. Aachen : Meyer und Meyer, 1992. - 103 p. : ill. –


Met lit.opg. - ISBN 3-89124-138-0

Inspireren, stimuleren en activeren : leesbevordering

Ausgangspunkt und Einstieg für den ersten Teil des

voor ouderen in Noord-Brabant / N. van Tiggelen

Buches sind Theaterkurse mit ausgewählten Übungen,

In: Bibliotheekblad. - Vol.3(1999), 12(11jun.30-32)

wie Lese-, Atmen-, Lockerungs- und Darstellungsübun-

Beschrijving van leesbevorderingsprojecten voor oude-

gen, die sich an der Altersgruppe orientieren. Im zweiten

ren in Noord-Brabant.

Teil stellt Voß aus seiner praktischen Arbeit unterschiedliche, selbst erarbeitete Theaterprojekte vor.

Luisterrijke leescultuur : bijdragen over leesbevordering voor Molukkers / H. Straver (redacteur). - Utrecht :

A stage for memory : a guide to the living history

Landelijk Steunpunt Educatie Molukkers, 1996. –

theater program of 'Elders Share the Arts' / R.T.H.

242 p. : ill. - Met bijl. - ISBN 90-73388-71-6

Larson, R.N. Butler (auteur van inleiding). - New York :

Bijdragen over de volgende aspecten van leesbevorde-

NCCA, 2004. - 61 p. : ill. - Met lit.opg.

ring: het belang van leesbevordering; de leescultuur van

'Elders Share the Arts' is a New York City based commu-

Molukse leerlingen en hun ouders; het lectuuraanbod

nity arts organisation which produces Living History

voor Molukkers; inhoudelijke aanzetten tot leesbevorde-

Theater. Living History Theater is the process of bringing

ring; projecten in diverse regio's in het land; lijnen en

memories to life through the senses, body, and voice.

perspectieven in onderwijs en educatie, bibliotheek en

These memories can be the bases for a play or an in-

welzijnswerk.

formal workshop. This book contains theories and research on Living History Theater as well as specific exercises in reminiscence, oral history, and theater.

21


Van vroeger : levensverhalen schrijven met ouderen /

J. Franssen. - Houten [etc.] : Bohn Stafleu Loghem,

given, along with ideas for choreography, classes and

1995. - 204 p. - Met lit.opg. - ISBN 90-313-1705-5

use of music.

Achtergrondinformatie en concrete aanwijzingen voor autobiografisch schrijven. Oefeningen en teksten, ge-


schreven door deelnemers aan cursussen levensverhalen

Intergenerational learning in a high school environ-

schrijven, illustreren en verduidelijken de aanpak.

ment / C.J. Alfano


Vol.1(2008)2(253-266)

Voorlezen voor ouderen past prima in beleid instellin-

Active living and continuing learning are important to

gen / N. van Tiggelen

the well-being of seniors. As the generation of so-called

In: International journal of community music. -

In: Bibliotheekblad. - Vol.4(2000)13(30jun.12-13)

baby boomers approach retirement, the same public

Interview met projectleider Thea Nissen over het project

schools built to accommodate their compulsory schooling

'voorlezen voor ouderen' van de PBC Noord-Brabant. Het

are now being considered as sites for intergenerational

doel is het lezen en het mediagebruik door ouderen te

learning. This article explores one such project where

bevorderen.

seniors learning alongside adolescents work together in music performance, creating new types of relationships

MUZIEK

and learning practices.

Balnootjes : bewegen op muziek / M. Snoek

De juiste toon : muziekactiviteiten met ouderen /

(samensteller), J. Roovers, P. Meuldijk. - Arnemuiden :

A. Beernink … [et al.]. - Baarn : HB, 2002. - 160 p. :

Nevofoon, 1993. - 44 p. : ill. + geluidscassette. - ISBN

ill. + 1 cd + 22 knipvellen + 50 afbeeldingen - Met bijl.

90-6542-064-9

en lit.opg. - ISBN 90-5574-200-7

Oefeningen op muziek, speciaal ontwikkeld voor groepen

Dit pakket, bestaande uit een boek, een cd en twee

die zich in het kader van Meer Bewegen voor Ouderen

fotoseries, is bedoeld voor de activiteitenbegeleider die

(MBvO) met gymnastiek bezighouden. Tijdens de oefe-

meer werk wil maken van muziekactiviteiten in bijvoor-

ningen wordt gebruik gemaakt van knotsen, stokken,

beeld psychogeriatrische en somatische verpleeghuizen

linten, hoepels. Van elke oefening bestaan drie varianten

en verzorgingshuizen. Speciale muzikale kennis of vaar-

(voor jongere ouderen, middengroep en oudere oude-

digheden zijn niet vereist. Het boek bestaat uit vijf

ren).

delen: zingen, ritme, muziek maken, muzikale spelen en bijlagen.

 TIJDSCHRIFTARTIKEL De broze bejaarde wordt kunstzinnige senior :

De klankenkraker [cd-rom] : horen en benoemen van

songfestival voor de nieuwe oudere slaat aan / C. Groot

intervallen en drieklanken voor beginners, gevorderden

In: Kunst & educatie. - Vol.7(1998)2(apr.27-30)

en profs / F. Fahner, G. Ebbink. – Utrecht : Bruna,

Een groeiend aantal ouderen houdt zich bezig met

1998. – Met handleiding. - ISBN 90-229-4255-4

kunstzinnige activiteiten. Een voorbeeld daarvan is het

Twee- en drieklanken leren benoemen en herkennen

in 1992 opgerichte Ouderen Songfestival dat begon in de

voor iedereen vanaf 12 jaar. Er zijn tien niveaus waar-

Amsterdamse Jordaan, en inmiddels een regionale

van het hoogste niveau geschikt is voor middelbare

uitstraling heeft. De beeldvorming over ouderen is aan

scholieren die examen doen in muziek.

het veranderen en de kunsteducatie kan daaraan een bijdrage leveren.

Music in geriatric care : a second look / R. Bright. Wahroonga : Music Therapy Enterprises, 1991. –

Growing bolder : a start up guide to creating dance with

135 p. - Met lit.opg. en reg. - ISBN 0-646-04685-3

older people / S. Hansen, F. Early, S. Davies. - London :

Focusing on the individuality of the person, this book (a

Green Candle Dance Company, 1997. - 24 p. : ill.

complete rewrite of the first edition published in 1972)

The booklet looks at four case studies and gives advice

concerns the effective use of music as a therapy, both

based on the Green Candle Dance Company's many

theoretically and practically. Questions: how have atti-

years of work in the field and the experiences of other

tudes to old age chanced since 1972?; why do elderly

practitioners. Suggestions for warm-up exercises are

people respond to music when all other responses are lost?; how can we use music to help those whom a

22


stroke has deprived of speech?; what skills do we need

Hochschulen, die in weiteren Beiträgen dargestellt

to use music with elderly people?

werden.

Music therapy and music education for the handicapped:

Musikerfahrungen im Lebenslauf alter Menschen /

developments and limitations in practice and research /

D. Muthesius. - Hannover : Vincentz, 1997. - 90 p. : ill. -

R.R. Pratt (redacteur). - St. Louis : MMB Music, 1993. -

ISBN 3-87870-080-6

Proceedings of the Fifth International Congress, 23-27

Beschrijving van de ontwikkeling van de muziek in deze

August 1989, Leeuwenhorst Congress Center,

eeuw, met als doel inzicht te verschaffen in de leefwe-

Noordwijkerhout, The Netherlands - Met lit.opg. - ISBN

reld van ouderen. Inhoud: I. Vormen, verspreiding en

0-918812-73-9

veranderingen; II. Muziek luisteren: live, via de radio, in

Proceedings of a most practical conference in which the

de bioscoop, om op te dansen; III. Muziek maken:

needs of persons with physiological as well as emotional

zingen en de stem, gelegenheden om te zingen; IV.

and mental disorders were addressed in lectures and

Muziek componeren en improviseren.

workshops. Topics covered music therapy, psychology, music medicine and special education. Strategies in the

Musizieren im Alter : Arbeitsfelder und Methoden /

classroom as well as the clinic were emphasized, and

Th. Hartogh, H.H. Wickel. - Mainz [etc.] : Schott,

techniques for all populations from newborn to elderly

2008. - 163 p. : fig., ill. - Met lit.opg. en bijl. - ISBN

persons were presented.

978-3-7957-8733-2 Das Buch bietet eine Bestandsaufnahme aktueller musi-

Musik ein Leben lang : Grundlagen und Praxisbeispiele /

kalischer und musikgeragogischer Aktivitäten für und

redacteur D. Hehlke, auteur van voorwoord W. Richter,

mit Menschen im dritten und vierten Lebensalter. Es

W. Sobirey ... [et al.]. - Bonn : VDM, 2008. - 104 p. :

werden Methoden, Arbeitsfelder und Angebote aufge-

fig., ill. - Met lit.opg.

zeigt - vom Instrumentalunterricht im jungen Senioren-

Die Arbeitshilfe enthält Grundlagentexte zur Neurobiolo-

alter über die musikalische Gruppenarbeit im Altersheim

gie des Musizieren im Alter, zu Geragogik, zu Elemen-

bis hin zum Musizieren mit hochaltrigen und dementiell

tarem Musizieren mit Senioren im Heim und zu Musik

erkrankten Menschen. Angesprochen sind Musiklehrer

und Bewegung mit 50+. Außerdem gibt sie mit Beispie-

und Musikinteressierte aus den Bereichen Sozialpädago-

len aus der Musikschulpraxis Anregungen für Projekte

gik und Pflege. Die folgende Themenbereiche werden

und Initiativen mit älteren Erwachsenen.

u.a. angesprochen: Altwerden und Altsein heute; Musizieren im Alter (Musikalität, Wirkung, Musik bei Krank-

Musik im Alter : Soziokulturelle Rahmenbedingungen

heit und Behinderung, etc.); Musikvermittlung im Alter

und individuelle Möglichkeiten / H. Gembris (redacteur),

(Fähigkeiten, Unterricht, etc.; Institutionen musikali-

H. Künemund ... [et al.]. - Frankfurt [etc.] : Peter Lang,

scher Bildung); Musikalische Aktivitäten (Singen, In-

2008. - 309 p. : fig., graf., ill., tab. - Met lit.opg. - ISBN

strumentalspiel, Musikhören, Bewegung und Tanz, In-

978-3-631-57809-4

strumentenbau, Musik und Erzählen, etc.); Weiterbil-

Dem stark wachsenden Anteil der älteren Bevölkerung

dungsangebote.

entsprechend nimmt auch das Interesse an musikalischen Aktivitäten im Alter zu. Musikalische Kompeten-

Muziek actief : in opleiding en praktijk SPW-SCW /

zen, Interessen und Lernfähigkeiten im Alter sind bislang

A. van Vliet. - Baarn : Intro, 1997. - 189 p. : ill. + cd -

jedoch kaum erforscht. Der Band skizziert die Rahmen-

Met reg. - ISBN 90-5574-132-9

bedingungen musikalischer Aktivitäten wie Singen,

Basisvaardigheden op het gebied van zingen, spelen,

Instrumentalspiel und Musikhören aus entwicklungspsy-

dansen en luisteren bedoeld voor het sociaal-cultureel

chologischen, soziologischen und medizinisch-gesund-

werk, sociaal pedagogisch werk en sociaal-culturele

heitlichen Perspektiven. Neben den Bereichen des pro-

opleidingen. De muzikale vaardigheden worden op een

fessionellen Musizierens und des Laienmusizierens wird

methodische wijze aangeboden. Een activiteit wordt

auch der Einsatz von Musik in Einrichtungen der Alten-

onderscheiden in de volgende vijf fasen: beginsituatie,

pflege und in der Musiktherapie anhand von Beispielen

doelstelling, strategie, uitvoering en evaluatie. Daarna

beleuchtet. Damit verbunden sind neue Aufgabenfelder

volgen workshops waarin theorie gekoppeld wordt met

in der Musikpädagogik und in der Ausbildung an den

praktische opdrachten. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met een terugblik op de stof waarin de samenhang

23


tussen theorie en praktijk aan de orde komt. Diverse

Het belang van muziek in het leven van de mens in

doelgroepen komen aan bod: peuters, kleuters, kinde-

verschillende levensfasen (van voor de geboorte tot de

ren, jongeren, ouderen en gehandicapten. De repertoire

dood). Aandachtspunten: levensontwikkeling en spel,

cd 'Songline' bevat 50 besproken muziekactiviteiten.

kinderen en jeugdcultuur, scheppende mensen en muziek, opvoeding en school, maatschappijontwikkeling en

Muziek MDGO-AW / Th. van Tiel, M. de Waij

politiek.

(medewerker). - Leiden : SMD, 1993. - 256 p. : ill. – Met lit.opg. en reg. - ISBN 90-238-2387-7

A new generation at Music Schools : tuition for adult

De methode wil inzicht geven in de mogelijkheden van

learners (55+): a challenge for teachers /

het vak muziek voor groepsleiders binnen residentieel,

H. Wiedemann. - [S.l.] : [s.n.], 2005. - 3 p.

sociaal-cultureel en recreatief-toeristisch werk. De vol-

Abstract of a lecture by Prof. Dr. Herbert Wiedemann

gende onderwerpen komen aan de orde: motivatie en

presented at the European Music School Union (EMU)

eigenschappen om muziekactiviteiten te organiseren; de

general assembly in Prato, Italy on the 21st of October

wijze waarop op brede en creatieve wijze met muzikale

2005. Wiedemann discusses learning to play an instru-

uitingsvormen omgegaan kan worden; leidinggeven en

ment late in life and gives guidelines to teachers on how

opbouw van diverse muziekactiviteiten, doelgroepen en

to teach adults. He also stresses the important social

kenmerken ten aanzien van zingen, spelen, luisteren en

and cultural role teachers have in supporting adults to

bewegen; noten lezen; algemene muziektheorie; basis-

learn to play an instrument.

kennis van diverse muziekinstrumenten. Het einde van elk hoofdstuk bevat vragen en opdrachten gericht op

De notenkraker [cd-rom] : spelend noten leren lezen

zelfwerkzaamheid.

voor iedereen vanaf 7 jaar / F. Fahner, G. Ebbink. Utrecht : Bruna Informatica, 1996.- Met handleiding. -

Muziek SPW-SCW-AB / T. van Tiel, M. de Waij. - Leiden :

ISBN 90-229-3968-5

SMD, 1995. - 2e dr. - 264 p. - Oorspr. titel: Muziek

Elk spel telt tien niveaus. Niveau 1 is voor beginners,

MDGO AW/AB - Met lit.opg. - ISBN 90-238-3270-1

niveau 10 voor gevorderden. De inhoud wordt door het

Inhoud: Je eigen muziekgeschiedenis; zingen; spelen op

programma samengesteld.

instrumenten; luisteren; bewegen; methodisch handelen met muziek; baby's en peuters; kinderen; tieners en

Retirement for music educators / A. Verne Wilson

jongeren; verstandelijk gehandicapten; ouderen; noten-

(samensteller). - Reston : Music Educators National

schrift; muziekinstrumenten.

Conference, 1989. - 17 p. - Met lit.opg. - ISBN 0940796-59-7


Suggestions for music educators on how to live a heal-

Muziekwetenschap na je vijftigste = senioren in de

thier, happier, and more satisfying life after retirement.

collegebanken / B. Dees In: Akkoord. – Vol.(2003)4(sept.18-19)


HOVO (Hoger Onderwijs Voor Ouderen) is een type

Senioren: ideale leerlingen / M. Holleman

onderwijs, dat in 1987 is gestart en wordt gegeven op

In: Akkoord. - Vol.15(2008)22(aug/sept.15)

een aantal universiteiten en hbo-instellingen. HOVO

Interview met piano- en orgeldocent Mieke van

biedt lezingencycli en cursussen die tegemoet komen

Dommelen over het lesgeven aan ouderen. Met tips.

aan de behoeften van ouderen. Een docent (Madeleine Pfundt) en een cursist (Hetty Hoorens van Heyningen)


vertellen over het programma muziekwetenschap van de

Thuis west, Oost best : geïndividualiseerde,

Erasmus Universiteit Rotterdam.

cultuurgerichte muziektherapie bij Indisch Nederlandse ouderen / M. van Bruggen-Rufi

De muzische mens : het kind en het lied-spelen en leren

In: Tijdschrift voor vaktherapie. - Vol.4(2008)2(9-15)

in alle levensfasen / J.R. Bjorkvold. - Rotterdam :

Ouderen uit voormalig Nederlands-Indië dragen een

Donker, 1992. - 368 p. : ill. - Vert. van: Det musiske

specifieke geschiedenis met zich mee. In de hulpverle-

menneske : barnet og sangen, lek og laering gjennom

ning aan deze mensen is kennis van hun achtergrond

livets faser. - Met lit.opg. en reg. - ISBN 90-6100-375-X

van wezenlijk belang. Dit artikel gaat in op de historische, sociale en culturele kenmerken van de Indische

24


Nederlander en presenteert een verkennend onderzoek

en 2020 zal 47% van de Nederlandse bevolking 50+

naar de effecten van geïndividualiseerde, cultuurgerichte

zijn.

muziektherapie. 50pk. tijd voor cultuur : werkmap / A. Kok Trommeln-Tanzen-Tönen : 33 Spiele für Große und

(projectleider), A-R. Hendrikse, R. Brand (redacteur) ...

Kleine / L. Friedemann, H. Helmstreit (redacteur). -

[et al.]. – Rijswijk : Kunstgebouw, 2009. – 80 p. +

Wien : Universal Edition, 1983. - 64 p. : ill. - ISBN 3-

dvd. – Met lit.opg. en (web)adressen

7024-0167-9

Werkmap met tips, marketinginformatie en ervaringen

Muzikale vorming met toepassingsmogelijkheden in

van culturele aanbieders én bezoekers gericht op de 50-

scholen, muziekscholen, revalidatiecentra, scholen voor

plusmarkt. De map bestaat uit drie delen: 1. Marketing

buitengewoon onderwijs, gezinsvervangende tehuizen

van kunst en cultuur voor de 50-plusser; 2. Concept-

e.d.

ontwikkeling; 3. Appendix met daarin relevante literatuur, websites en adressen. Op de bijbehorende dvd is

Werken met klank en verbeelding in de

een impressie te zien van de '50pk. cultuurmaand

activiteitenbegeleiding / R. van Diemen, J. Veuger. -

2008'.50 pk. tijd voor cultuur.

Culemborg : Lemma, 1989. - 134 p. - ISBN 905189036-2


Omdat muziek zo'n alledaags verschijnsel is en grote

Aparte benadering ouderen niet gewenst : Jaar van de

invloed heeft op het persoonlijke leven van mensen, kan

Ouderen levert niet méér aandacht op / M. Scharloo

zij een belangrijk hulpmiddel voor een activiteitenbege-

In: Kunst & educatie. - Vol.8(1999)4(aug.17-19)

leider zijn. Deze moet wel eerst goed weten wat hij (zij)

1999 is uitgeroepen tot het Europees Jaar van de

kan, d.w.z. hij moet zijn muzikale kennis en zelfvertrou-

Ouderen. Kunsteducatie-instellingen richten zich maar

wen testen. Daarna kan de begeleider muzikale activi-

weinig tot deze doelgroep, terwijl ouderen toch redelijk

teiten aanbieden aan de cliënten, zodat deze aandacht,

vermogend en veel vrije tijd hebben. Jongeren bereiken

zelfvertrouwen en gezelligheid krijgen, daartoe onder-

de politieke prioriteit van staatssecretaris Van der Ploeg,

steund, geactiveerd en ontwikkeld door de begeleider.

blijkt voor de instellingen zwaarder te wegen dan de verplichting meer inkomsten uit de markt te halen.

DOELGROEPEN EN MARKETING

 TIJDSCHRIFTARTIKEL Centra laten ouderen links liggen / G. Melis

18 Gulden regels voor seniorenmarketing : ofwel: Hoe

In: Kunst & educatie. - Vol.4(1995)4(aug.5-7)

munt te slaan uit de zilveren stroom / J.P. Tréguer. -

Zestig procent van de cursisten van een creativiteits-

Alphen aan den Rijn : Adfo, 1997. - 96 p. : fig., tab. -

centrum of muziekschool is jonger dan achttien jaar. In

Met reg. - ISBN 90-14-05671-0

deze vergrijzende samenleving is dit een opmerkelijk

De tekst is aangevuld met acht cases over seniorenmar-

gegeven. Hoe komt het dat ouderen niet zo sterk zijn

keting in de praktijk bij ING, PTT Telecom, Kras Sterva-

vertegenwoordigd? Het is een groep die beschikt over

kanties, Magazine Plus, Sparta, Renault, Centraal Beheer

gelegenheid en vrije tijd en een groeiende interesse in

en de 50+ Beurs.

kunst en cultuur.


Kunsteducatie en senioren : eindverslag / Q.F. Rijnja. -

50pk, marketingproject voor de vijftig+-markt : 'de

Utrecht : LOKV, 2000. - 15 : ill. - Met bijl.

sleutel is ont-moeten!'

In 1999 zijn in zeven verschillende centra voor de kun-

In: Kunstconnected. – Vol.(2008)11(sept.6-7)

sten 'Open Marktdagen' georganiseerd voor senioren.

Interview met André Kok, één van de projectleiders van

Deze educatieve informatiemarkten vormen de afsluiting

50pk. Kunstgebouw, stichting kunst en cultuur Zuid-

van een reeks activiteiten op het terrein van de kunst-

Holland organiseerde in de 50 pk. cultuurmaand work-

educatie en senioren, opgezet door het LOKV. Over het

shops en een conferentie voor management en directie

algemeen genomen is de doelgroep zeer positief over de

van centra voor de kunsten en kunstinstellingen over

marktdagen. De meeste centra zijn voornemens de

marketingstrategieën voor de 50+ markt. Tussen 2015

dagen te continueren. Inhoud bijlagen: een interview met consultant Philip Todd, adressen van meewerkende

25


centra en ouderenorganisaties, programma's van centra

media-, consumenten- en koopgedrag; vrijetijdsbeste-

voor de kunsten en krantenberichten.

ding; reclame.



Medioren, een (her)ontdekking voor de culturele sector /

Speciaal voor senioren : Ot en Sien-educatie voor

M. Ansems

ouderen in Nationaal Onderwijsmuseum / S. Noordoven

In: MMNieuws. - Vol.10(2008)1/2(21-22)

In: Museumvisie. - Vol.29(2005)3(herfst39-40)

Nederland telt momenteel vijf miljoen vijftigplussers en

Er zijn nog weinig educatieve programma's speciaal voor

jaarlijks komen er honderdduizenden bij. De groep

ouderen. Het Nationaal Onderwijsmuseum maakte een

tussen 50 en 65 wordt ook wel medioren genoemd en

programma speciaal voor bewoners van zorgcentra en

vormt een aantrekkelijke doelgroep voor marketeers in

verpleeghuizen. Dit was zo'n succes dat het museum er

de culturele sector. Het gemiddeld inkomen van medio-

voor zorgt permanent een project voor ouderen in het

ren ligt 30% hoger dan personen onder de 50 jaar. Hoe

aanbod te hebben.

bereik je deze mensen? In 2006 is een onderzoek verricht naar de cultuurparticipatie onder Brabantse senio-

Verslag salondebat 'ouderen en kunsteducatie',

ren getiteld 'Senioren en cultuur'. Naar aanleiding van

6 december 1996, Sociëteit 'De Vereeniging' Utrecht /

dit onderzoek is UITmarketingburo samen met de Bra-

J.M. de Grauw (auteur van inleiding), R. van der Graaf

bantse theaters een marketingproject gestart om collec-

(verslaglegger). - Utrecht : LOKV, 1997. - Ongepag. :

tief nieuw publiek te bereiken onder Brabantse medio-

tab.

ren.

Hoe komt het dat ouderen het nog steeds voor een groot deel laten afweten bij de centra voor kunsteducatie en

Oud=in : kunsteducatie en ouderen : verslag van de

bij de muziek- en dansscholen? Bestaan er teveel drem-

studiebijeenkomst van november 1997 / K. van Dun,

pels? Vinden ouderen dat er te weinig aanbod specifiek

K. Eken, R. Schalk, H. Haest. - Amsterdam : Opleidings-

op hen gericht is of blijven ze juist weg omdat ze niet als

en Arbeidsmarkt Fonds, 1998. - 56 p. : ill.

oudere benaderd willen worden? Deze vragen stonden

Het O en A fonds onderzoekt hoe de besteding van

centraal tijdens het debat. Twee inleidingen gingen

scholingsgelden nog meer in een structuur kan worden

vooraf aan de discussie. Van der Veen, hoofddocent

gebracht, waarin duidelijk wordt waar de behoefte van

sociale pedagogiek aan de Universiteit van Nijmegen,

de sector ten aanzien van bij- en nascholing ligt. Vanuit

benadrukt in zijn referaat het economisch, materieel

de optiek van de bij- en nascholing wordt gekeken naar

belang van de centra voor kunsteducatie, terwijl Van

de ouderen als werknemer en wat zou je ten aanzien

Labeke, projectleider van het Centrum voor Amateur-

van ouderen - als die al als een aparte doelgroep te

kunsten te Brussel ingaat op het maatschappelijk belang

omschrijven zijn - kunnen doen?

van het kunstzinnig werk met ouderen.



Ouderenbeleid : een groeiende markt voor de KV /

Vijftigplussers maken kennis op beurs met

F. Brakkee

kunsteducatie: samenwerkingsproject Kunst in Vrije

In: Kunstvorm. - Vol.2(1989)4(okt.4-7)

Tijd / T. Lücker

De bijdrage die creativiteitscentra en muziekscholen

In: Kunst & educatie. - Vol.6(1997)5(okt.23)

kunnen leveren aan het sociaal-cultureel ouderenbeleid.

Verslag van de 50+ Beurs en Festival, die begin oktober 1997 gehouden werd in de Jaarbeurs in Utrecht. Dit was

Senioren : wensen en eisen van een miskende

een manifestatie voor ouderen waar speciale aandacht

doelgroep / R. Hielkema, A. Kuyer. - Deventer : Kluwer,

werd besteed aan kunsteducatie. Kunst in Vrije Tijd, een

1995. - 136 p. : fig., tab. - Met lit.opg. - ISBN 90-267-

samenwerkingsproject van onder andere de VKV, de

2105-6

LOAM, het LCA en de NCA en het LOKV, bood bezoekers

Een marketinggerichte benadering van de Nederlandse

workshops en andere activiteiten, zoals tentoonstellin-

seniorenmarkt. Aan de orde komen onder andere demo-

gen en optredens, aan tijdens deze manifestatie.

grafische ontwikkelingen; wie is de Nederlandse senior?; algemene visies over onder meer vroeger, toekomst,

Wanneer wordt de klant koning? : kunsteducatie-

normen en waarden; arbeid en opleiding; financiën;

instellingen en marketing / M. van Hoorn ... [et al.]

26


In: Kunst & educatie. – Vol.2(1997)3(nov.3-36). -

nahme konkrete Forderungen zur Sicherung der Kultu-

Themanummer - Met lit.opg.

rellen Bildung für alle Generationen formuliert.

Artikelen over: omschakeling naar commerciëler werken bij kunsteducatie-instellingen; marketing is een menta-

Manifest : een leven lang leren : naar een stimulerings-

liteit: discussie over vinden en vasthouden van publiek;

programma ouderen educatie : tien aanbevelingen voor

vakliteratuur in de culturele sector; kostendekkend

onderwijs en educatie. Met het oog op de ontwikkeling

werken en specifieke doelgroepen bereiken: zijn die

van nieuwe rollen en verantwoordelijkheden voor

twee doelstellingen te combineren?; hoe informatief zijn

senioren in de kennissamenleving van de 21ste eeuw /

brochures van kunsteducatie-instellingen?; de vergeten

Nederlands Platform Ouderen en Europa. - Utrecht :

klant: hoe beoordelen jonge allochtonen en ouderen het

NPOE, 1997. - 7 p.

aanbod, de folders, de prijzen en de cursussen van vier

Onderwerpen: ervaring en talent, arbeidsmarkt, derde

kunsteducatie-instellingen?

en vierde levensfase, geletterdheid bevolking, educatieve omgeving, non-discriminatiebeginsel in research,


digitale vaardigheden, preventie sociale uitsluiting,

De yeepies komen eraan! : collectieve promotie musea /

innovatiebeleid en investeren in ouderen.

R. van Zoest In: Museumvisie, vaktijdschrift voor de Nederlandse

Tweedeling in perspectief / WRR, Wetenschappelijke

museumwereld. - Vol.27(2003)2(jul.35)

Raad voor het Regeringsbeleid. - Den Haag : SDU,

Yeepies (Young Energetic Elderly People Into Everything)

1996. - 160 p. : fig., tab. - ISBN 90-399-12-742

worden een belangrijke doelgroep voor musea. Om

Rapport waarin wordt nagegaan in hoeverre sprake is

hierop in te kunnen spelen moeten musea een sterk

van tweedeling van de maatschappij en wat op dit punt

merk worden, nu merken onze belevingswereld lijken te

vooruitzichten zijn tot circa 2015. Aandachtsgebieden:

beheersen. Er zou moeten worden ingezet op collectieve

arbeid, opleiding en inkomen en speciale groepen in de

promotie van de musea in Nederland.

bevolking, namelijk vrouwen, ouderen en allochtonen. Er worden geen veranderingen verwacht van het huidige culturele gedrag. Van de mate van cultuurparticipatie

OVERIG

wordt eveneens verwacht dat deze gelijk blijft. Zowel hoog als laag opgeleiden lezen steeds minder en deze

Handboek Lokaal sociaal beleid / V.C. Veldheer ... [et

trend zal zich na alle verwachting doorzetten.

al.]. – Den Haag : Elsevier, 1999-2009. - 5 dl. + cd-rom (reg.) + cd-rom (fondsen) + cd-rom (sociale kaart

Vijf ronde-tafelgesprekken / H. D'Ancona (auteur van

2007/2008) - Losbl. - Voortzetting van: Handboek

inleiding), Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en

Welzijn. - ISBN 90-5749-376-4

Cultuur. - Rijswijk : Ministerie van WVC, 1992. - 51 p. -

Actueel overzicht van ontwikkelingen op het terrein van

Met bijl.

het lokale sociale beleid. Het handboek is onderverdeeld

Thema's: 1. Preventiebeleid 0-4 jarigen en allochtone

in de rubrieken: algemeen; risicogroepen en hun leefsi-

jongeren; 2. Aansluiting school-arbeidsmarkt; 3. Nieuw-

tuatie (waaronder jongeren, ouderen, gehandicapten en

komers; 4. Post-arbeid- en derde levensfase;

migranten); voorzieningen en het overheidsbeleid

5. Bestuursfilosofie.

(waaronder kinderopvang, onderwijs, sociaal-cultureel werk, bibliotheekwerk, amateurkunst en kunsteducatie); bestuurlijke thema's; actuele thema's; wetgeving.

Werk maken van een leven lang leren : advies / Onderwijsraad. - Den Haag : Onderwijsraad, 2003. – 117 p. - Met bijl. en lit.opg. - In opdr. van de

Kulturelle Bildung eine Herausforderung durch den

staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

demografischen Wandel : Stellungnahme des Deutschen

(OCW)

Kulturrates / Deutscher Kulturrat. - Berlin : Deutscher

Het advies richt zich op de verantwoordelijkheden die bij

Kulturrat, 2006. - 6 p.

een leven lang leren spelen en op twee soorten maatre-

Der Deutsche Kulturrat, der Spitzenverband der Bundes-

gelen die voor de bevordering ervan van belang zijn:

kulturverbände, hat sich zu den Auswirkungen des de-

financiering van leeractiviteiten die tijdens de levensloop

mografischen Wandels auf die Kulturelle Bildung positio-

ondernomen worden en certificering van dergelijke

niert. Der Deutsche Kulturrat hat in seiner Stellung-

activiteiten. Elders verworven competenties (Evc) ziet de

27


raad als een bijzondere en belangrijke vorm van certifi-

daarvan. Evc is leerwegonafhankelijk, de competenties

cering, die voor een leven lang leren van grote waarde

of bekwaamheden waar het om gaat kunnen zijn ver-

kan zijn. Evc maakt competenties zichtbaar waarover

worven in formele, maar ook in non-formele en infor-

een individu beschikt en zorgt voor beoordelen en waar-

mele leersituaties.

deren van die competenties en voor publieke erkenning

28


Literatuur ONDERZOEK. toename van het aantal 55-plussers in het S.M.A.K

Recommend Documents