c\ \o
LfusftÍ{-----w2
q€'*ií9
stttn
*'%,&W.'W
7affi
DE KOSTERSTEEN NR.48
INHOUD Artikelen
blz.
Lezing l3 april en voorjaarsexcursie 100 Jaar Ziekenverzorging
In de kaart gekeken nr.
z
in Bennekom
3
r6
9
Artikelen verschenen in De Kostersteen in 1993
Eegen leuker
F LIFE
De Vereniging Oud Elennekom
Het verenigingsorgaan van Oud Bennekom, de Kostersteen, verschijnt ieder kwartaal en wordt aan leden gratis toegezonden. De contributie bedraagt J 12,50 per persoon en J 17,50 voor een Opgave
ft\
of ander gezinsverband.
van leden bi j het
secretariaat. Betalingen
via
de
penningmeester.
i\
Bijeenkomst Gaarne nodigen wij u uit voor de volgende bi jeenkomst welke wordt gehouden op 13 april in zaal"De Brink", Brinkstraat 39 te Bennekom. Aanvang 20.00 uur. Deze lezing is een voorbereiding op de excursie van 1l mei. Excursie Op woensdag I I mei a.s. vindt onze jaarli jkse excursie plaats. Meer gegevens vindt u elders in dit blad.
echtpaar
*':lF
20
Gironummer:908980 t.n.v. de penninsmeester Oud Bennekom
)
Secretariaat:
A. Dirksen, Pr. Bernhardlaan 22, 6721 DR Bennekom, tel.
17361
Redactie:
Y. Eykenaar, Knoopkruid 18, 6721 RA Bennekom, tel.
N ERS
rfi È!--r*
m$r
x
19239
NB. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder overles met redactie en/of bestuur
Excursie Karnpen en Schokland
drooglegp
De excursie voor dit jaar is vastgesteld op woensdag 11 mei 1994. Vertrek om 8.00 uur bij het Kijk- en Luistermuseum, Kerkstraat en om 8.05 uur bij Beringhem, Commandeursweg. Er wordt naar gestreefd om t 18.00 uur weer in Bennekom terug te zijn. De kosten bedragen f 50.00 p.p., incl. buskosten, koffie, koffietafel. entrees en fooien. Betaling s.v.p. contant in de bus. Aanmelding voor de excursie kan tot uiterlijk 30 april a.s' met gebruikmaking van het formulier dat u in dit nummer aantreft. De opgaven worden in volgorde van binnenkomst genoteerd. Bij annuiering na 6 mei zal een bedrag van f 20,00 verschuldigd zi jn (buskosten), tenzij een plaatsvervanger aanwezig is. De excursie is in de eerste plaats bedoeld voor leden van de vereniging. Alleen indien één of meer plaatsen onbezet bli jven, kunnen introducés worden toegestaan.
Via
bijgebour
PROGRAMMA Na het vertrek rijden wij over de Veluwe naar Kampen, waar wij omstreeks 9.30 uur hopen aan te komen. In "d'Olde Brugge" aan de IJsselkade staat dan de koffie voor ons klaar. Na de koffie brengen wij onder leiding van V.V.V. gidsen een tl bezoek aan de stad. U kunt kiezen uit een wandeling van 1 uur of
Kampen (t 33.000) inwoners is een oude Hanzestad en kreeg omstreeks 1230 stadsrechten. Keizer Maximiliaan schonk de stad in 1495 de titel 'tKeizerli jke vri je Rijksstad".
In en rond het centrum staan I 500 monumenten. Na de rondleiding door de stad komen beide wandelingen uit bij de Bovenkerk. Dit is de oudste kerk van Kampen. Hier zal wat verteld worden over de geschiedenis van deze kerk. Om 12.30 uur worden wij weer verwacht in "d'OldeBrugge" voor een koffietafel. Hierna vertrekken wij naar de Noordoostpolder en bezoeken daar het Museum Schokland. Dit museum is gevestigd op het voormalige eiland Schokland. Toen in 1859 de drie woonterpen van het eiland werden ontruimd wegens het toenemende overstromingsgevaar, is
2
naar Benr
1894 - 19 100 jaar i
Bethanië
Uit
een
"Hulpbett
Om meer rond in h "Het is L Prins, se tvaar zie onmiddel Wanneer
eenigen t de verple
Tot nu
t
schoonho gedaan.
Evenwel
uur.
aileen op de Middelbuurt een kerkje
Har
gebruiker
bli
jven staan. Na
de
geregeldc nu "Beth,
noodig."
Tot
zover
overnem(
hebben. ( 25 van A De slotzir
"Moge
et
Bennekot Ondertek Er word
Terwijl
e
drooglegging
van de N.O.P. is in dit kerkje en een aantal
bijgebouwen in 1947 het museum gevestigd.
.1 mei
1994.
(erkstraat en kom terug te
Via Harderwijk, waar u nog (voor eigen rekening) iets kunt gebruiken in Restaurant Monopole, rijden we dan om I 17.00 uur naar Bennekom. Aankomst t 18.00 uur
sten, kof f ie,
t894 - 1994 100 jaar Ziekenverzsrging in Ebnnekom
:ril
Bethanië
a.s. met ntreft. 'rd
:huldigd zijn
den van de :zet blijven,
)n, waar w1J rgge" aan de gidsert een
luuroflà
Uit een circulaire van september 1894 van de Vereniging "Hulpbetoon" blijkt, dat ons dorp sinds dat jaar een ziekenhuis bezit. Om meer geld te krijgen voor de verpleging gaat er een intekenlijst rond in het dorp, die begint met: "Het is U bekend, dat Bennekom dankzij de míldheid van de Dames Prins, sedert laatstleden voorjaar eene inrichting "Bethanië" bezít, ',vaar zieken, voor zoover zulks noodig is, behandeld en onder onmiddellijk toezícht van den geneesheer, verpleegd kunnen worden. Wanneer nu evenwel een zieke in "Bethanië" behandeld is, en aldaar eenigen tijd voor herstel van gezondheid moet blijven, wie moet dan de verpleging op zich nemen? Tot nu toe is daarin voorzien, zoowel in de verpleging als in het schoonhouden der inrichting: hetgeen gedaan moest worden is gedaan.
Evenwel eene hulp waarop de geneesheer rekenen kan,
eene
.d en kreeg k de stad in
geregelde hulp, verbonden aan de inrichting, is er niet: en toch is die, nu "Bethanië" bestaat -en dat ís een zegen voor Bennekom- bepaald
uit bij
Tot zover de aanhef van de circulaire. Als ik deze in zijn geheel zou overnemen, zou ik nog twee pagina's van "De Kostersteen" nodig hebben. (Zie hiervoor "Mededeling van de Ver. Oud Bennekom" No.
noodig." en
de
worden over
25 van Augustus 1976). De slotzin luidt:
jge" voor een
"Moge een beroep op Uwe offervaardigheid niet te vergeefs zijn". Bennekom - September 1894. Ondertekenaars van het stuk zijn: Van Wassenaar en W.A. Insinger. Er wordt ingetekend voor een jaarli jkse bi jdrage van f 181,50. Terwijl er als gift ineens J 65,- - gegeven wordt.
rken daar het
:
voormalige het eiland rgsgevaar, is Ln
ran. Na
de
De Vereniging "Hulpbetoon" had als doelstelling "het verleenen van behoef tige kraamvrouwen, zieken en herstellenden te Bennekom, gemeente Ede. Door het verstrekken van versterkende middelen of op andere wijze". De hiervoor benodigde gelden kwamen binnen door contributie en giften. Uit het "finantieel verslag over't jaar 1893-'94" blijkt, dat het meeste geld werd besteed aan melk en eieren. De ontvangsten waren f 151,74. De uitgaven bedroegen f 135,28, zodaï- er een batig saldo was van f 16,46.
hulp aan
De prijs van een pintje melk (I/2liter) was 3 cent, I liter dus 6 cent. Een ei kostte toen 5 | 12 cent. Deze versterkende middelen werden voor 1 week, B dagen of 14 dagen verstrekt. Wat er aan het eind van de vorige eeuw gebeurd is, is niet bekend, maar kennelijk werd de Vereniging opgeheven. Uit een "Bijvoegsel tot de Nederlandsche Staatscourant" van Dinsdag 20 mei 1913, no il55 blijkt, dat bij Koninklijk besluit d.d.2 April 1913 no. 3l "De Vereniging Hulpbetoon" is heropgericht. De laatste notulen zijn gedateerd 22 september 1941. Maar laat ik terug gaan naar het "Ziekenhuis". Sinds het voorjaar van 1894 bezit Bennekom dus een ziekenhuis. De Dames Prins waren de kleindochters van Th. prins, Burgemeester van Bennekom van 1812-1818 en dochters van H.T. Prins. Schout en Burgemeester van Ede. Zii woonden op het "Prinsenhof" in de Dorpsstraat. (Nu garage van de Weerd). De zusters Simonetta Arnolda Johanna (1827-1903) en Catharina (1833-1916) hebben veel voor Bennekom gedaan. Na haar overlijden
op 13 mei 1916 bleek, dat
Catharina haar vermogen
had
ondergebracht in de Prins Stichting Bethanië". Zij deed dit al bij "haren olografischen (*) uitersten wil van 29 augustus 1895 bij den Notaris van Everdingen te Wageningen in bewaring gegeven, welk testament door haar werd herroepen bij haren uitersten wil van 4 maart 1916, doch waarbij de beschikking omtrent gemelde Stichting werd sehandhaafd."
Bethanië De Prins periode I
In het
I
l
"Feestgest Commenc
Hazerswo "Het jaar
toen
voo)
eígen Zie
er de aar bood,
Mej.
eet
Prir.
brui kleen bedoeling gewaarbo Deze wel SAan en
2
en na ov(
x Olografische = geheel eigenhandig uitgeschreven (HG.)
beschíkt
in
een
ze
staat van leden, w,
erleenen van
;tellenden te versterkende
lden kwamen erslag over
't
aan melk en bedroegen J
:r dus 6 cent. lelen werden het eind van ,lijk werd de van Dinsdag d.d. 2 April rt. De laatste
ekenhuis. De emeester van
;, Schout en nhof"
in
de
rn Catharina ar overlijden
'mogen had :d dit al bij 1895
bij
den
:geven, welk
n wil van 4 lde Stichting
Bethanië (links ernaast het doktershuis) De Prins Stichting kwam zodoende in het bezil van Bethanië. Over de periode 1894 - l9l7 is verder niets bekend. In het hoofdstuk "De Commenderij Nederland 1909- 1934" in "Feestgeschriften ter gelegenheid van het 25 jarig bestaan der Nederland", schri jft W.C. Baron Róell van Commenderi j Hazerswoude het volgende: "Het jaar 1917 was voor de Commenderij van groot belang, omdat zij toen voor het eerst in het bezit van een -zíj het dan bescheideneigen Ziekenhuis kwam, De Eere-Ridder Jhr. Dr. GeversLeuven had er de aandacht op gevestigd dat zích te Bennekom de gelegenheid bood, een bestaand zíekenhuis over te nemen. De erfgenamen van Mej. Prins, de stichtster van dit huís, waren genegen het gebouw in bruíkleen aan de Commenderij te geven, waardoor volgens de bedoelíng van de erflaatster het voortbestaan van het zíekenhuis zou gewaarborgd worden, Deze welkome gelegenheid meende men niet voorbij te moeten laten gaan en zoo is het, dat na rijp beraad, langdurige onderhandelingen en na overbruggen van allerleí moeilijkheden de Commenderij thans beschikt over het Johanniter-Ziekenhuis Bethanië te Bennekom, dat in een zelfstandige Stichtíng is ondergebracht en onder de directie staat van een Johanniter-Zuster, terwijl een Commíssie van drie leden, waaronder twee Johanniter-Rídders, het bewind voert. Dit
ziekenhuis neemt thans in zijn omgeving een belangrijke plaats in en toont daar werkelíjk in een behoefte te voorzien", In een huurovereenkomst van 1957 met de laatste bewoner van "Bethanië (Jtrr. E.H.J. Storm van 's Gravesande) staat: "dat bij overeenkomst van 15 mei l9l7 de Orde van Sint jan om niet in gebruik heeft gekregen van het aan de Prins Stichting Bethanië, gevestigd in Bennekom, toebehorende perceel genaamd Bethanië met erf en tuin, gelegen aan de Dorpsstraat nr. 37 te Bennekom, ingaande I januari 1917 voor de tijd van vijf en twintig jaar, met een stilzwijgende verlenging eveneens voor de tijd van vijf en twintig jaar." In hetzelfde jaar (1917) werd het ziekenhuis officieel geopend door Z.K.H. Prins Hendrik. als Commendator van de Orde van Sint Jan. Noch in het "Edesch Nieuwsch en Advertentieblad" noch in de 'Wageningse Courant" van l9l7 heb ik iets over deze opening kunnen vinden. Groot was het ziekenhuis overigens niet: 8 bedden, geen operatiekamer, geen laboratorium en de verwarming bestond uit potkacheltjes. Als directrice werd aangesteld de Diacones Zr. Christine Schróder
(zie voorpagina). Als artsen waren werkzaam Dr.
Jacobse
Boudewijnse en Dr. W. Grooters.In 1919 kwam Dr. J.H. van Omme
naar Bennekom en hij werd aan de Stichting verbonden als geneesheer. Hij heeft van af het begin gestreefd naar uitbreiding. Dit gebeurde echter pas in 1927.Wat er toen bij kwam heb ik helaas niet kunnen vinden. In het jaar l92B kwam er weer een stukje bij. In het jaarverslag over 1928 schrijft de secretaresse Baronesse I. Creutz, geb. Jonkvr. van Pabst van Bingerden hierover o.a. het volgende: "Dan is tot stand gekomen de verbouwing van de schuur, de stalling van de Roode Kruis brancard. Dat hiermede ook de berging van fietsen erg goed verzorgd is, den brandstoffenschuur aan betere eischen voldoet en vooral eenen betere en afdoende oplossing is gevonden voor de ter aarde bestelling van het ziekenhuis uit en voor het tot dien tijd bewaren der gestorvenen, behoeft geen betoog". Ziet u het al gebeuren, dat anno 1994 de overleden patiënten van het ziekenhuis in een schuur gezet worden, tot aan de begrafenis? In 1928 werd "hiermede aan een groote behoefte tegemoet gekomen." In 1930 komt er centrale verwarming.Deze zou gestookt worden door de tuinman, wiens salaris daartoe verhoogd werd van f 7,50 tot f 10,00 per week. De Secr. schreef verder: "Ik moge hier als toelichting aan toevoegen dat de tuinman van Bethanië ook in andere tuinen 6
werkzaan verbazing
"ln
1936
begreep,
van de
k<
brengen, Johannite
In
1937
operatiek
er ook
12
20 bedder
in het
zie
Oud Voss
In oktobe in het bi
dat uitbrr De moge de villa openbare
(t f
15.0
prachtige
ingebouu
ingericht bedroege
Ter finar J s0o,-Op 3 se1
van het ( Het feest
l. 2. 3.
4.
s. 6. 7.
Ge We To, te
Re Wa
op
der Zat
Da
plaats
in
en
)woner van
rt: "dat bi j om niet in g Bethanië, ethanië met
n, ingaande r, met een en twintig ropend door an Sint Jan. de noch
in
ring kunnen
:dden, geen bestond uit
re Schróder
rr.
Jacobse
van Omme
bonden als Dit niet helaas i e bij. In het z l. Creutz, rreiding.
lt
volgende: , de stalling berging van aan betere
oplossing is uit en voor etoog", nten van het
werkzaam is, anders zou de loonstandaard in Bennekorn allicht verbazing wekken". "In 1936 werd om een operatiekamer gevraagd. Hoezeer men ook begreep, dat een dergelijk verzoek niet onredelijk was, schrok men ,ran do kosten, welke een dergelijke "grande chirurgie" met zich zou brengen, toch wel terug". Aldus Jhr. Dr. D.P.M. Graswinckel in "De Johanniter Orde in Nederland 1934-1959". In lg37 kreeg Dr. van omme de beschikking over een kleine operatiekamer en door aankoop van het er naast gelegen pand konden ei ook l2 bedden bij geplaatst worden, zodat het ziekenhuis nu over 20 bedden kon beschikken. De wageningse chirurg Dr. J. Boes kwam in het ziekenhuis opereren. Oud Vossenhol In oktober 1937 deelde de conventsridder Jhr. E.W. van Holthe, die in het bijzonder met het toezicht op het ziekenhuis was belast mede, dat uitbreiding van het bestaand gebouw dringend noodzakelijk was' De mogelijkheid voor uitbreiding deed zich voor door aankoop van de villa "Oud Vossenhol". Dit gebouw kwam onverwacht in een openbare veiling en bracht aanzienlijk minder op dan was geraamd (t J 15.000,--). In "Oud Vossenhol", een huis met l5 kamers en een prachtige tuin, kon men 30 bedden plaatsen. Er werd een lift ingebouwd naar de bovenverdieping, waar een operatiekamer werd ingericht. De kosten om het huis geschikt te maken als ziekenhuis bedroegen ook t J 15.000,--. Ter financiering werden op I mei 1938 obligaties uitgegeven van J 500,-- tot een totaal bedrag van f 30.000'--. óp 3 september l93B vond de opening plaats in tegenwoordigheid van het Convent van de Johanniter Orde. Het feestprogramma luidde als volgt:
1. 2. 3.
rnis?
4.
: gekomen." worden door
5.
f 7,50 tot f s toelichting rdere tuinen
6, 7.
Gebed
V/elkomstlied Toespraak door Jhr. Martens van Sevenhoven, N.H. Predikant te Utrecht Rede van de Voorzitter van het Bestuur K.G.W. Baron van Wassenaer van Hoekelum opening door den commendator der commenderij Nederland der Johanniter Orde, Mr. W.J. Baron van Lynden Zang door het Zusterkoor: 'Welzalig 't huis" Dankeebed
Het welkomstlied werd geschreven door Zr. Chr. Schróder en
op
muziek gezet door J.F. van Zutphen, de leider van het zusterkoor. Nu 't nieuwe huis wordt ingewijd, Wordt welkom gij geheten, Met blijden zang erl dankbaarheid, Maar laat ons nooit vergeten:
aantal
hulp
d<
ver,
schuillool patiènten
Zoo Gij o Heer, het huis niet bouwt, Vergeefs is al ons werken, Maar wie geheel op U vertrouwt Dien zult Gij zeker sterken. Geeft Gij tot onzen taak ons kracht, En leidt ons op Uw wegen, Nooit heeft een mensch te veel verwacht Van Uwen rijken zegen!
r 'frl T \3W
1
Zoo gaan wij dan blijmoedig voort, Te zorgen voor wie lijden, Die onze zwakke beden hoort. Wil ons daartoe ook wijden. Nu 't nieuwe huis wordt ingewijd, Wordt welkom gij geheten!
Oud Vot
Het ziekenhuis voldeed in een dringende behoefte. Eind 1938 was het geheel bezet. Wegens plaatsgebrek moesten zelfs enige patiënten weer worden opgenomen in "Bethanië", dat nog voor de helft beschikbaar was. Er was nu echter een tekort aan verpleegsters. In de oorlogsjaren 1940-1945 heeft het ziekenhuis volledig voldaan aan de doelstellingen van de Orde. ln 1912 was bij Koninklijk Besluit erkend, dat de Commenderij de vrijwillige hulpverlening van zieken en gewonden ten doel had en werd zij gemachtigd in tijd van oorlog hulp te verlenen aan de zieken en gewonden, behorende tot de legers van de oorlogvoerende mogendheden. Hiertoe stond de Orde in nauw contact met het Ned. Rode Kruis. Vrijdag l0 mei 1940 werden 17 ernstig zieke patiënten en 3 zusters
In
1942
tijdsoms
Op
19
verpiege
hiervoor
De
wnd herdenk bestemd
een gift reikte bi van het Eind 19,
het
Op28o
Johanniterziekenhuis overgebracht. De volgende nacht werden enige doden binnengebracht en aan een
vermoor slachtofl
uit het ziekenhuis "Ziekenzorg" te
8
Wageningen
naar
'óder en op ;terkoor.
aantal door de beschieting gewonde omwonenden werd medische hulp verleend. Op 12 mei werd besloten tot het maken van een sciruittoopgraaf . Daarin hebben totaal 50 personen, waaronder 34 patiënten, een nacht doorgebracht.
\'\
W Oud Vossenhol 1938 was het
tiënten weer beschikbaar
:dig voldaan Lklijk Besluit g van zieken d van oorlog
tot de legers )rde in nauw en 3 zusters
naàÍ
het
I en aan
een
In 1942 bestond het ziekenhuis 25 jaar en ondanks de
slechte
dit jubileum plechtig le herdenken. het bestuur van de Stichting, het kwamen 1943 op 19 februari van de Johanniter Orde, het Convent alsmede personeel verplegend tijdsomstandigheden besloot men
hiervoor bijeen. De wnd. Commendator, tvÍr. W'J. baron van Lvnden, sprak een herdenkingsrede uit. Namens de Orde bood hij een schilderij aan bestemd vOOr de zusterkamer. Van Baron van Wassenaer kreeg men een gift voor de zusterbibliotheek. Uit naam van het Rocie Kruis, reiktó baron van Lynden aan Zr. Schróder het kruis van verdienste van het Rode Kruis uit. Eind 1943 leed het ziekenhuis een gevoelig veriies. op 28 oktober 1943 werd de chirurg Dr. J. Boes, op lafhartige wijze vermoord. Hi j werd getrof f en door 3 pistoolkogels en werd slachtoffer van war later de "Silbertanne-moorden op de Veluwe"
werd genoemd.
Op 2l oktober 1943 werd in Wageningen in de Kapelstraat de Nederlandse S.D. spion C. Iprenburg aangeschoten en verwond. Terwijl hij hiervoor in het ziekenhuis werd verpleegd werd hij op 27 oktober opnieuw beschoten door een onbekende die hem bloemen bracht. 's Avonds overleed hij. In het Proces-verbaal van de Politie Wageningen staat o.a. te lezen over de moord op Dr. Boes: "mijn inziens moet deze moord uit een politiek oogpunt worden gezien en wel als represaille maatregel op den op 27 October 1943 gepleegde moord op C. Iprenburg in het ziekenhuis "Ziekenzorg" alhier, waarvan Dr. Boes Directeur geneesheer was.rl
In september 1944 werd het ziekenhuis zwaar beschadigd door
jaarlíjksc
gehoor aa groote da barmhartt
Mag
ik
t
vragen on
Geeftgij
ook met I
Zo zíet u er mee ga
Oud
Vosr
de inslag van twee voltreffers. Het werk kon gelukkig wel door gaan. Behalve de tuinman, die gewond werd, bleven zowel het personeel als
ziekenhui
de patiênten ongedeerd. Op 22 oktober 1944 werd het ziekenhuis geëvacueerd. Patiënten en verpleegsters werden opgenomen in het kindertehuis "Zonneoord" aan de Zonneoordlaan te Ede. Op 18 april 1945, de dag na de bevrijding van Bennekom en Ede, gingen Dr. van Omme en Zuster Schróder naar Bennekom om het ziekenhuis te inspecteren. Na de evacuatie waren er Duitse soldaten ingetrokken. Hoewel het gehavend was, zou het na een grondige opknapbeurt wel weer betrokken kunnen worden. Maar nog voor het helemaal schoongemaakt was, namen de Canadezen het in beslag om het na enige weken al even vuil achter te laten als de Duitsers. Dr. Boes werd opgevolgd door Dr. A.M.J. Króger uit Amsterdam, die na in mei 1945 overleden te zijn, weer werd opgevolgd door Dr. Hissink. Op 1 mei 1947 stuurt Zuster Christien (zo tekent ze) een circulaire uit aan Vrienden en Belangstellenden van het Johanniter Ziekenhuis Bennekom, waarin ze om geldelijke steun vraagt voor het ziekenhuis. Ze schrijft o.a.: "in het jaar 1946 werden 494 patiënten opgenomen met Bl89 verpleegdagen. Tot aan de bevrijding heeft het ziekenhuis kunnen bestaan van de verpleeggelden en de subsidie van de Johanniter Orde. Na dien tijd is het niet mogelijk meer hiermee te volstaan. Het verpleeggeld (van Rijkswege vastgesteld) is lang niet toereikend voor de kosten, díe voor iedere verpleegde gemaakt worden. Het Ziekenhuis heeft te kampen met financieele zorgen. De bewoneÍs van Bennekom hebben dit begrepen, want toen er een beroep op hen werd gedaan om het zíekenhuis financieel te steunen met een
Protestant
10
betrokken
Maar
vo,
moeilijkh In de eva van de zi, bijeengek
oorlog he van deze NEUTRA Gemeente
gezamenli
namelijk plaatselijk Vanwege
deze strer
ziekenhuir
Op 4 oktc F.C.C. Ba van de Or een Christ De vergac dat het zie kerkerader
verkrijgen uitgenodig
apelstraat de en verwond. ,erd hij op 27 hem bloemen o.a. te lezen noord uit een maatregel op Inburg in het
.os Directeur
digd door de el door gaan.
jaarlijksche bijdrage heeft bijna zonder uitzondering ieder gezin daar gehoor aan gegeven en naar draagkracht geofferd en dat stemt ons tot groote dankbaarheid. Maar nog is er veel noodig en om het werk der barmhartigheid doorgang te doen vinden is er meer hulp noodig. Mag ik aan U, vrienden en belangstellenden van ons Ziekenhuis vragen ons mee te helpen met een jaarlíjksche bijdrage? Geeftgij blijmoedig en wij zetten ons werk voor zieken en tijdenden, ook met Uw steun blijmoedig voort.tl Zo ziet u maar, er is niets nieuws onder de zon. Als het "RIJK" zich er mee gaat bemoeien, gaat het mis. Oud Vossenhol heeft nog tot 29 maart 1957 dienst gedaan als ziekenhuis. Op I april 1957 werd het Prot. Chr. Streekziekenhuis betrokken.
personeel als
et ziekenhuis romen
in
het
kom en Ede, ekom om het uitse soldaten een grondige nog voor het
in beslag om Duitsers. Dr. :rdam, die na r Dr. Hissink.
circulaire uit Ziekenhuis
r
et ziekenhuis.
n opgenomen rct zíekenhuis sidíe van de
volstaan. Het ereikend voor
worden. Het bewoners van
zroep op hen
ten met
een
jk Streekziekenhuis Maar voor het zover was moesten er echter nog heel
Protestants Christeli
veel
moeilijkheden overwonnen worden. In de evacuatiewinter van 1944145 waren er al vertegenwoordigers van de ziekenhuizen in Bennekom, Ede, Veenendaal en Wageningen bijeengekomen om te beraadslagen, hoe de ziekenverpleging na de oorlog het beste gecoórdineerd zou kunnen worden De bedoeling van deze bespreking was om te komen tot één groot, modern en NEUTRAAL ziekenhuis. Dit lukte niet. Evenmin de poging van de Gemeentebesturen van Ede, Veenendaal en Wageningen, om gezamenlijk te komen tot een streekziekenhuis. Men kon het nameli jk niet eens worden over de plaats van vestiging. Het plaatselijk chauvinisme sprak hier danig een woordje mee. Vanwege het overwegend Prot. Chr. karakter van de bevolking van deze streek (x 80Vo), besloot men daarna om een CHRISTELIJK ziekenhuis te gaan bouwen. Op 4 oktober 1946 kwamen hiervoor een 19-tal personen bijeen. Ir. F.C.C. Baron van Tuyll van Serooskerken van ZuyIen, Werkmeester van de Orde van St. Jan, hield een warm betoog over de waarde van een Christelijk ziekenhuis. De vergadering kwam na een uitvoerige bespreking tot de slotsom, dat het ziekenhuis van de kerken moest uitgaan. Besloten werd om de kerkeraden in de regio te bezoeken om de vereiste medewerking te verkrijgen. Op de bijeenkomst van 5 december 1946 waren alle uitgenodigde kerken vertegenwoordigd. Aanwezig waren de Prot.
kerken uit Achterberg, Bennekom, Ede, Ederveen,
Heelsum,
Kerk) steld
Chr.
Besloten Volksgezon
Wageningen.
Alle kerken stemden in met de oprichting van een Prot.
Bennekom,
en
Lunteren, Otterlo, Renswoude, Renkum, Rhenen, Veenendaal Streekziekenhuis.
Door verschillende Diaconieën werden tijdens deze bijeenkomst al bedragen toegezegd o.a. van de Hervormde en de Gereformeerde Diaconie te Bennekom elk J 5000,-- en de Hervormde Diaconie van Lunteren en Wageningen elk f 6000,--. In de vergadering van 3 januari 1947 werd er een definitief bestuur gevormd met als voorzitter Ds. B.N.B. Bouthoorn, N.H. Predikant te
bindend zi, overleg me terrein in I Dit terrein afgestaan r
van
het
september
Bennekom.
hectare)
Toen duidelijk werd, dat de plannen voor de bouw van een Prot Chr. Streekziekenhuis vaste vormen aannamen, barstte de tegenstand los. In een vergadering (van het bestuur) met B. en W. van Wageningen, stelde de Wageningse Wethouder, dat er reeds een grote mate van overeenstemming tussen de burgerlijke gemeenten van Ede, Veenendaal en Wageningen om te komen tot een ALGEMEEN ziekenhuis. Doorkruising van deze plannen zov verspilling van tijd en energie zijn en diende derhalve voorkomen te worden. Bovendien had Wageningen geen behoefte aan een "sektarisch" ziekenhuis. In een met spoed bijeengeroepen vergadering van vertegenwoordigers van de burgerlijke gemeenten Amerongen, Ede, Renkum, Rhenen, Veenendaal en Wageningen op 20 januari 1947 bleek, dat de mededeling van de Wageningse Wethouder, dat de gemeente Ede, Veenendaal en Wageningen het al eens waren over een Algemeen ziekenhuis, zeer voorbarig was geweest. Zowel Burgemeester Bakker van Veenendaal als Wethouder Hoolboom van Ede, spraken zich uit voor een Prot. Chr. Streekziekenhuis. Omdat. zoals Wethouder Hoolboom zei: "de realiteit is, dat de Prot. Chr. partijen in de gemeenteraad van Ede en Veenendaal een duidelijke meerderheid vormen." Ook de Wethouder van de Gem. Amerongen verklaarde hier achter te
Bennekom.
o
Voor er
ec
heel veel
p:
Wageninger
Ik zal u de Ook tegen Door de gr Uiteindelij financieren
Aan de
gr
(f 218.400) Met 18 gemeentera
Gelderland zich jaarlij
En zo
kon
begonnen.
Omdat de natuurlijk met steun ziekenhuis voeren van
Na de sluit
na 40
jaar
staan.
Bennekom.
Intussen ging het bestuur gewoon verder, maar kwam nu wel voor de moeilijke beslissing te staan waar het ziekenhuis zou moeten worden gevestigd.
Landcomm Het zieken
!2
r
Op 9
sep
en,
Heelsum,
/eenendaal en
ln Prot.
Chr.
rijeenkomst al Geref ormeerde r
Diaconie van
initief bestuur .. Predikant te een Prot Chr. ;enstand los.
r Wageningen, rote mate van
n van Ede, ALGEMEEN
jd en energie
Bennekom, Veenendaal en Wageningen (de Kerkvoogdij van de N.H. Kerk) stelden een terrein beschikbaar.
Besloten werd
Bennekom.
Voor er echter met de bouw kon worden begonnen moesten er
"sektarisch"
genwoordigers kum, Rhenen,
lleek, dat
de
;emeente Ede, een Algemeen
s Wethouder r Prot. Chr. i, dat de Prot. :enendaal een hier achter te
nog
heel veel problemen worden opgelost. Wageningen gaf zich nog niet zomaar gewonnen. lk zal u de verdere details maar besparen.
Ook tegen het financieringsplan kwamen van het Rijk bezwaren. Door de gezamenlijke kerken was intussen J 80.000 bijeengebracht. Uiteindelijk besloot men op 29 juli 1953 het hele plan zelf maar te f
n
om Dr. Banning, Hoof dinspecteur voor de
Volksgezondheid, te vragen een keuze te doen. Zijn uitspraak zou bindend zijn. Op l1 augustus 1947 berichtte Dr. Banning, dat hij, in overleg met de Provinciale inspecteurs van Gelderlanden Utrecht het terrein in Bennekom als het meest geschikte had aangewezen. Dit terrein, gelegen naast Hoekelum, was door Baron van Wassenaer afgestaan aan de Johanniter Orde, voor uitbreiding of verplaatsing van het bestaande Johanniterziekenhuis te Bennekom. Oo 12 september 1947 droeg de Johanniter Orde het terrein (grooi r a hectare) over aan de Stichting Prot. Chr. Streekziekenhuis te
inancieren.
Aan de gemeente Ede werd gevraagd om de rente en
aflossing
(f 218.400) van de lening (f 3.ó40.000) te willen garanderen. Met 18 stemmen voor en 9 stemmen tegen gaven de f iat. Ook Gedeputeerde Staten van Gelderland gingen met dit raadsbesluit accoord. De kerken stelden zich jaarlijks garant voor J 20.000. En zo kon dan eindelijk in augustus 1954 met de bouw worden begonnen. Een ziekenhuis met 225 bedden. Omdat de Johanniter Orde de bouw van zo'n groot ziekenhuis natuurlijk niet kon bekostigen en de bouw bovendien tot srand kwam met steun van de kerken, besloot het kapittel van de Orde om het ziekenhuis tot wederopzegging toestemming te verlenen tot het voeren van het Johanniter embleem. Na de sluiting van Oud Vossenhol op 29 maart 1957 kwam dan ook na 40 jaar een einde aan de Johanniter-ziekenhuisverzorging in Bennekom. De banden met de Orde bleven echter wel bestaan.
gemeenteraadsleden van Ede hun
ru wel voor de
Op 9 september 1955 werd door Z.K.H. Prins Bernhard,
loeten worden
Landcommandeur van de Johanniter Orde, de eerste steen gelegd. Het ziekenhuis werd op I april 1957 in gebruik genomen, waarna
als
13
Prins Bernhard het op 4 juli 1957 officieel opende. Oud Vossenhol is nog een paar jaar in gebruik geweest als zusterhuis van het ziekenhuis. In 1963 werd het opengesteld voor de verzorging van volwassen lichamelijk gehandicapte meisjes. Nieuw Vossenhol werd op 19 maart 1983 door Prins Bernhard geopend. In juni 1965 werd het ziekenhuis uitgebreid met "De Breukelderhof" en kwamen er de eerste bewoners. De officiële opening hiervan had plaats op t2 mei 1966 (door Prins Bernhard). Op 3l oktober 1973 werd de volgende uitbreiding "De Halderhof" geopend door (hoe kan het anders) Prins Bernhard. In 1982, en wel op 12 mei, vond een plechtige herdenkingsdienst plaats in de Oude Kerk te Bennekom t.g.v. het 25-jarig bestaan van het Streekziekenhuis. Eregast was hier (het wordt bijna eentonig) Prins Bernhard. Ook bij de daarop volgende receptie in de kapel van het ziekenhuis was de Prins aanwezig.
van Wager
Uiteindeli Bennekon Per I
Ziekenhui
Na in eer van het J 1989 toch
De verple tot I juli
instellinge "De Breuk deze inste Momentee
nieuws ov Dreigende
Overduidelijk blijkt
uit de hele geschiedenis van de ziekenhuizen
(Bethanië, Oud Vossenhol en Streekziekenhuis) de grote betrokkenheid van de Johanniter Orde met de ziekenhuizen in
1894-199t Is het een
Bennekom.
Ik
In het bestuur van het Streekziekenhuis is de Johanniter Orde ook altijd vertegenwoordigd geweest. Het jaar 1982 bracht behalve de feestelijke herdenking, ook zorg. Zorg om het behoud van het ziekenhuis. Door de Provincies
omstandig Ik ben ool
Gelderlanden Utrecht werd een inspraakbrochure uitgegeven over de toekomstige ziekenhuissituatie in de deelregio Ede. "Ziekenhuizen, u een zorg?" 'TVaar moet het met de ziekenhuizen in de deelregio Ede in de komende 20 jaar naar toe?" De standpunten van de beide Provinciale besturen liepen nogal uiteen. Ged. Staten van Gelderland dachten aan één centrumziekenhuis in Ede-West en één (basisziekenhuis) in Wageningen. Ged. Staten van Utrecht wilden één centrumziekenhuis in Ede/Bennekom en twee basisziekenhvizen, één in Wageningen en één in Rhenen/Veenendaal. Het gaat mij veel te ver om hier verder uitgebreid op in te gaan. Bovendien zijn er kranten vol over geschreven.Enige belangrijke verschilpunten voor samenwerking waren o.a. het verlies van de identiteit van het Prot. Chr. Streekziekenhuis en het abortusbeleid
I4
ben
ba
heeft. Hoe Als leek h in Ede-W oplevert. In het jaar
H. Gijsber Bronnen 1. Circ
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Med
iden
De( DeJ DeJ Ged,
Het
Corr
van Wageningen.
t als zusterhuis 'de verzorging
luw Vossenhol Breukelderhof" rg hiervan had
De Halderhof" denkingsdienst
'ig bestaan van rijna eentonig) n de kapel van
: ziekenhuizen s) de grote ekenhuizen in
riter Orde ook ing, ook zorg.
de
Provincies
egeven over de iekenhuizen, u
lio Ede in
r
Uiteindeli jk resulteerde alle besprekingen toch in een f usie van Bennekom, Ede en Wageningen. Veenendaal deed niet mee.
Per I juli
1987 ontstond hieruit de "Stichting
Ziekenhuisvoorzieningen Gelderse Vallei". Na in eerste instantie dus afgehaakt te hebben, besloot het bestuur van het Julianaziekenhuis in Rhenen/Veenendaal per 31 december 1989 toch ook tot aansluiting. De verpleeghuizen "De Breukelderhof" en "De Halderhof" vormden tot I juli 1987 samen met het Streekziekenhuis één complex van instellingen voor gezondheidszorg. Na I juii, dus na de fusie werden "De Breukelderhof" en "De Halderhof" hiervan los gemaakt en kregen deze instellingen een eigen bestuur. Momenteel (Febr. 1994) staat in de kranten weer bijna dagelijks nieuws over de ziekenhuizen. Dreigende ontslagen in Bennekom. GaatEde nu wel of niet dicht? 894- I 994 Honderd jaar Ziekenverzorging in Bennekom Is het een reden om feest te vieren? I
Ik ben bang, dat het hoofd van de betrokkenen,
gezien de huidige
omstandigheden, er niet naar staat. Ik ben ook bang, dat Bennekom de langste tijd een ziekenhuis gehad heeft. Hoewel ik dit persoonlijk heel erg vind.
Als leek heb ik ook het idee, dat sluiting, verplaatsing of nieuwbouw
in Ede-West, verschrikkelijk veel geld kost in plaats dat het geld oplevert. In het jaar 2000 weten
wij
misschien meer.
de
H. Gijsbertsen
liepen nogal Bronnen
nziekenhuis in
huis
in Edel-
ngen en êén
in
n te gaan.
ge belangrijke verlies van de
t
abortusbeleid
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
Circulaire Vereniging Hulp Betoon Mededelingen Vereniging Oud Bennekom No. 25 idem. No.49 De Commenderij Nederland 1909 - 1934 De Johanniter Orde in Nederland 1934 - 1959 De Johanniter Orde in Nederland 1959 - 1984 Gedenkschrift over het tot stand komen van Het Protestant Chr. Streekziekenhuis Correspondentie over Bethanië en Oud Vossenhol
1
894
r976 1981
r934 1959
t984 r969
l5
9. 10.
I
l.
Door
Kranteknipsels Inspraakbrochure; " Ziekenhuizen, u een zor g2" Proces Verbaal GemeentePolitie Wageningen
r982 1943
de
steeds aar van watel
En juist
In de kaart gekeken Nr. 9
"sprengen
In het vorige verhaal (Kostersteen 47) over de tenaamstelling van de
Reeds in (beekwatt
grensbeek tussen Bennekom en Renkum is even aan de orde geweest dat de Afgebrande Beek zijn water ontving onder de bedding van de Molenbeek door via de daar aanwezige "Spg€94". Hoe deze sprengen
van de
en sprengenbeken
De oudstr
in het terrein gesitueerd waren is te zien op bijgaand kaartje, welke is gemaakt naar aanleiding van een kadastrale meting uit 1913. Hoe zijn deze sprengen en sprengenbeken eigenlijk ontstaan?
(
oprichten natuurli jl geen ider weersoms
In neerslz terwijl in te laten d een meer
werd gev
:) Y
aanleg va
z. U
(eind
U
16e
dergelijke
F
z.
U (J
Y LI
zz
m
-aD,^. -"Jqaó
,'?
z
Dus alvor van de gr de overge relatief di Tevens k hetgeen papierber,
Als
men
ingraving De sprengen nabij de grensbeek tussen Bennekom en Renkum.
Aan de zuid- en oostrand van de Veluwe is een steile overgang aanwezig naar de lager gelegen gebieden langs de rivieren. Aan de rand van deze hoge gronden heeft men gebruik gemaakt van de omstandigheid dat daar grondwater plaatselijk dicht onder het maaiveld staat.
l6
"aangesne, zoEenaam Om het v
langs de zOBenAAml bedekt me Bovenstro
aangelegd,
Door de geweldige watervoorraad, die in de nabij gelegen heuvels steeds aanwezig was, kon een regelmatige en doorlopende afvloeiing
t982 t943
van water worden bereikt. En juist op deze plaatsten "sprengenbeken" gegraven.
stelling van de e orde geweest
redding van de r
deze sprengen
is te zien r
op
een kadastrale
lstaan?
I I
I
zijn in het verleden door de
mens
Reeds in de vroege Middeleeuwen werd gebruik gemaakt van beken (beekwater) om molens aan te drijven (bekend is dat reeds ten tijde van de Graven en Hertogen van Gelre gesproken werd over het oprichten van hun "dwanckmolens"). De oudste watermolens waren koren- en oliemolens en ze lagen op natuurlijke beken. Deze natuurlijke beken waren over het algemeen geen ideale molenbeken, want ze waren sterk afhankelijk van de weersomstandigheden. In neerslagrijke perioden was de watertoevoer vaak te overvloedig, terwijl in droge zomers er te weinig water kon zijn om het molenrad te laten draaien. Naarstig werd gezocht naar mogelijkheden om van een meer constante watervoorziening verzekerd te zijn. De oplossing werd gevonden in het graven van sprengen in combinatie met de aanleg van nieuwe beken. Vooral de opkomst van de papierindustrie (eind l6e eeuw, begin l7e eeuw) betekende een grote stimulans voor dergeli j ke activiteiten.
Èl ól
\\ \
cl
\?l Kz\n >>J sl
I
I
I
lenkum.
steile overgang vieren. Aan de
:maakt van de cht onder het
Dus alvorens een sprengenbeek werd gegraven vergewiste men zich van de grondwaterdiepte. Hiervoor werden proefputten gegraven op de overgang van hoog naar laag terrein, waar het grondwater zich relatief dicht onder het maaiveld bevond. Tevens kon men vaststellen of het grondwater ijzerhoudend was hetgeen -vanwege de rode kleur- bij het gebruik van dit water voor papierbereiding ongewenst was. Als men een geschikte plaats gevonden had werd een horizontale ingraving in de helling gemaakt, waarbi j het gr:ondwater werd "aangesneden". Zo werd een kunstmatige bron gecreëerd de zogenaamde "spren9."
Om het water naar de molen te leiden werd een bedding gegraven langs de hoge delen van het terrein of werd de bedding tussen zogenaamde kaden geleid. De bodem van de sprengenbeek werd bedekt met leem om deze waterdicht te maken. Bovenstrooms van de molen werd vaak een stuwvijver of wijer(d) aangelegd. In dit waterreservoir werd 's nachts het water opgespaard
t7
om overdag van een continue watertoevoer verzekerd te zijn. Vaak bestond een wijer(d) uit 2 delen. Een deel fungeerde als spaarbekken voor de verzekering van voldoende waterstuwing om de molen te laten draaien. Een ander deel van de wijer(d), welke lager was uitgegraven dan het eerste deel diende om het water van zijn bezinksel te ontdoen. Dit water werd vroeger gebruikt om het papier te spoelen.
geur die afstand noteboon
het
natte
konden
bij
ir
papie
ook nog, twee bos
Het onderhoud van de beek werd op geregelde tijden verricht door een zogenaamde "beekruimer". Bij grote beken - met meerdere eigenaren- had men vaak gezamenlijk een beekruimer in vaste dienst. Gedurende het gehele jaar was deze beekruimer doende met het controleren op verstoppingen, het maaien van de oevers, het
gewassen Maar nu
herstellen van ingetrapte oevers en het herstel van beschoeiingen. Een of tweemaal per jaar werd de beek geheel opgeschoond. Daarbij werd meestal van beneden naar boven gewerkt. Het verwijderde materiaal werd op de oevers gedeponeerd (hier treffen we dus het "Recht van water en grond" aan).
(jaren
zijn er
In de tweede helft van de l9e eeuw en het begin van de 20e eeuw raakten de papiermolens in verval. Dit kwam vooral door de opkomst
Niettemir gebied w
van nieuwe energiebronnen zoals stoom en elektriciteit en de daarbij gepaard gaande schaalvergroting. Een andere industrievorm deed zijn intrede n.l. de wasserijen. Thans ziin er op de Veluwe nog 12 in bedrijf, die gebruik maken van het beekwater, voornamelijk gelegen tussen Dieren en Heerde. Daarnaast zi jn nog een aantal papierfabrieken die het beekwater benutten voor papierfabricage. Verspreid over de gehele Veluwe zijn in het verleden circa 200 molenplaatsen gesticht. De meeste hiervan zijn korte of langere tijd als papiermolen werkzaam geweest. (In 1740 waren er 168 papiermolens). Op de Renkumse beken hebben in het verleden 6 watermolens gedraaid. Deze zijn echter alle verdwenen. Nog iets over de molens zelf en hun omgeving. De meeste watermolens hadden bovenslagraderen, d.w.z. dat het water uit de molenwijer(d) door een goot boven het rad werd geleid. Het water viel dan op de schoepen en door de kracht (niet het gewicht) van het water kwam dan het rad in beweging. In de tuin bij de papiermolen bijvoorbeeld trof men vaak een noteboom aan. Deze noteboom zolu "weldoende" eigenschappen hebben. Een daarvan zov de afscheiding zijn van een aromatische
door hoo, Zij vorm
18
deze watt
De prob| de Veluw 70
behoeve
dr
t.b.v. een blijven v niet meer
aspecten
diverse
g
molens, v
Bij
onze
hebben n moeite w
F.G.van
t
Bronnen:
-Ka - Rij -
Her
H.\ en
-We
i
te zijn. Vaak
:rzekering van ien. Een ander het eerste deel
Dit water werd n verricht door
met meerdere in vaste dienst. oende met het le oevers, het :hoeiingen. Een d. Daarbij werd derde materiaal het "B_gg_h!_Jêq rn de 20e eeuw oor de opkomst it en de daarbij :vorm deed zijn
uwe nog 12 in ameiijk gelegen tg een aantal papierfabricage. eden circa 200 of langere tijd
waren er 168 het verleden 6
geur die uit de bladeren komt en die vliegen en muggen op een af stand houdt. [noot redactie: in de volsgeneeskunde werd de noteboom vooral als antiwormmiddel en bloedzuiveraar gebruiktJ. Op het natte papier dat op de zolder of in de schuur lag te drogen, konden insekten veel kwaad aanrichten. Vandaar dat de noteboom, bij papiermakers zo geliefd was. Om nu naast de vliegen en muggen ook nog de kwade geesten buitenshuis te houden werden in die tijd twee bossen "gewas" op het dak geplaatst. Of daar nog speciale gewassen voor gebruikt werden wordt niet vermeld. Maar nu weer terug naar de beken. De belangrijkste bedreiging bij deze waterlopen is thans wel het wegvallen van de watervoorziening. De problemen zijn een gevolg van een dalend grondwaterniveau op de Veluwe. Deze daling is deels het gevolg van een aantal droge jaren (jaren 70)en deels door het onttrekken van zeer veel grondwater ten behoeve van de industrie en de drinkwatervoorzieningen. Daarnaast zijn er de verbeteringen van de ontwaterings- en afwateringsstelsels t.b.v. een snellere afvoer van de neerslag. Ook door het achterwege blijven van onderhoud zijn vaak de bodems van de sprengenbeken niet meer volledig waterdicht. Dit heeft groot waterverlies tot gevolg. Niettemin, een droge of natte beek, het blijft toch een apart type gebied waar de beekloop vaak wordt geaccentueerd in het landschap door hoog-/laagverschillen en door oude bomenrijen en houtwallen. Zij vormen zeker een visuele verfraaiing. Naast de landschappelijke aspecten (sprengen, wijerds, vijvers etc.) komen zo hier en daar ook diverse gebouwen voor die cultuurhistorisch van belang zijn zoals molens, wasserijgebouwen, kastelen en landhuizen.
Bij onze grensbeek is het in ieder geval zeker dat we hier te maken hebben met een aantal zeer oude grenzen in het terrein en dus de moeite waard om daar eens even bi i stil te staan. F.G.van Oort
n
d.w.z. dat het :ad werd geleid. rracht (niet het f
men vaak een eigenschappen aen aromatische
Bronnen:
-
-
Kadaster, Arnhem Rijksdienst voor Monumentenzorg Zeist-Kasteel Vosbergen te Heerde H.Voorn: "De papiermolens in de Prov. Gelderland, Overijssel en Limburg" Werkgroep Sprengen en beken-basisrapport 4 en 5
Artikelen verschenen in De Kostersteen 1993: G.Breman: Aanwinsten bibliotheek Open Monumentendag
H. Gijsbertsen: In memoriam J.D. Stolp Open dag museum Een merkwaardige grafsteen (2)
431
4sl 46 46
43 44 46
C.A. Heitink: Mededelingen Projectgroep Behoud Begraaf plaats Bennekom
4sl 46
Open stelling Vossenhol
46
F.G.van Oort: In de kaart gekeken 5 Overstroming 1855 In de kaart gekeken 6 "Celtic Fields" In de kaart gekeken 7 Trambaan Ede -Wageningen
43 44 45
A.G.Steenbergen:
familie die Jeger van Hoekelum R.K?
46
Diversen: Open Monumentendag Bennekom
45
Was de
Lezingenl. Begraafplaats Geologie rondom Bennekom Thorn (excursie) Open Monumentendag Molens in Gelderland
43 43 44 45 46
Uiterlijke aanleverdatum kopy Kostersteen 49 : 2 juri
20
1994
