Lezing Pensioenkapitaal in een macro-economisch perspectief gezien van uit de BV Nederland

Asset Liabiality Management 2004 (IIR – 6 april 2004)

Lezing Pensioenkapitaal in een macro-economisch perspectief gezien van uit de BV Nederland Door

: Drs Marcel de Berg RBA

E-mail

: [email protected]

Bedrijf

: Your Good Choice

Datum

: 6 april 2004

Locatie : IIR seminar Asset Liability Management, Amsterdam Info

: www.visieopnederland.nl en www.duurzaamvermogensbeheer.nl

Telefoon: +31 30 636 55 81 Goede middag allemaal, Kijken vanuit een macro economisch perspectief naar de rol van ons pensioenkapitaal is als onderwerp een buitenbeentje op deze twee dagen. De nadruk van deze twee dagen ligt op pensioenfonds niveau: hoe de verplichtingen te waarderen in een marktwaarde omgeving; hoe je de risico’s kan beheersen; wat de rol van derivaten zijn; hoe bestaande alternatieve beleggingen te integreren; hoe we met de instrumenten die we kennen de vergrijzing aan kunnen, o

langer werken

o

variaties in de pensioenregeling, etc.

Dit zijn allemaal terecht zeer relevante onderwerpen waar we onze handen aan vol hebben. Toch wil ik u graag prikkelen om buiten de geijkte onderwerpen te treden van waardering, toezicht en standaard beleggingsportefeuilles (inclusief private equity, hedge funds, commodities, etc.). Dit zijn onderwerpen die we bekijken vanaf het niveau van een pensioenfonds op ondernemingsniveau of bedrijfstak niveau. De macro rol van ons pensioenkapitaal is iets waar we zelden bij stilstaan, er is nog wel een discussie hoe scherp het toezicht moet / mag zijn en wat voor gevolgen dit heeft voor de economische veerkracht in tijden dat er sprake is van onderdekking, maar verder zien we de pensioenfondsen als een autonome entiteit die solide moeten beleggen gebruikmakend van alle mogelijkheden die de beleggingsmarkten te bieden hebben. Toen we de pensioenfondsen oprichtten en de AOW invoerden is fundamenteel stilgestaan hoe we de oudedagsvoorziening zo goed mogelijk kunnen inrichten. De verhouding omslag, kapitaal en begrippen als solidariteit tussen generaties liggen hieraan ten grondslag. Ik vraag me af of men in die tijd zich een voorstelling kon maken van de huidige rol, omvang en de macht die pensioenfondsen nu in onze maatschappij hebben. Een herijking van de rol van pensioenfondsen aan de eisen van de huidige tijd lijkt mij op z’n plaats, niet alleen op microniveau of mesoniveau (bedrijfstak), maar ook op macroniveau lijkt mij op z’n plaats. En dan verder gaan dan de vraag hoe lang we moeten werken in de toekomst. In Frankrijk, Italië en Duitsland vind een wezenlijke discussie plaats over de financiering, omdat hun omslagsystemen voor grote problemen gaan zorgen naarmate de vergrijzing toeneemt. Dit is een wezenlijke macrodiscussie tussen kapitaaldekking en omslag. In Nederland hebben we het meer over hoe lang moeten we gaan werken en zijn we trots op ons stelsel en wellicht te tevreden dat we geen behoefte hebben om een meer fundamentelere discussie te voeren. Een dimensie die ik aan die discussie zou willen toevoegen is de plaats van ons pensioenstelsel binnen de BV Nederland. Een fundamentele discussie zou ook vanuit andere dimensies kunnen worden gehouden en ik hoop dat mijn presentatie u aanzet om uit het geijkte denkkader te stappen. Betrap u zelf op Pavlov reacties, stel deze uit, zelfgenoegzaamheid is een gevaarlijk iets. Onderwerpen Ik wil dan ook graag de volgende onderwerpen de revue laten passeren: Waarom Waarom een macro blik, dit heb ik al een beetje aangegeven. Ik wil graag stilstaan wat voor mij de aanleiding was om op een macro manier tegen dit onderwerp aan te kijken. Ook wat mij betreft de redenen om er nog steeds bij stil te staan.

www.visieopnederland.nl

1 van 6


Bv Nederland Ik heb als dimensie gekozen de BV Nederland, wat zijn punten om hierbij stil te staan? Macro rol pensioenkapitaal Wat is de rol van ons pensioenkapitaal lokaal, hiermee bedoel ik Nederland. Maar welke rol speelt dit op Europees niveau? Beleggen is een mondiale bezigheid dus dit perspectief mag ook niet worden vergeten. Hoe in te bedden in het beleid van pensioenfondsen? Wat voor randvoorwaarden zouden we kunnen definiëren? Wat voor soort beleggingen zouden hiervoor in aanmerking kunnen komen? Waarin wordt dan belegd? Omslag versus kapitaaldekking Wij voeren die discussie niet zoals in Frankrijk en Italië, maar zijn er varianten op deze discussie denkbaar, die voor ons relevant kunnen zijn. Past dit binnen de Europese afspraken? Moeten we omslag en kapitaaldekking zien als twee bouwsteentjes die we op elkaar metselen of zijn er ook varianten die in elkaar ingrijpen en flexibeler van aard zijn en die als sturingsmechanisme kunnen fungeren voor de BV Nederland? Alternatieve ondersteuning economie Wanneer we op het dashboard van de BV Nederland kijken zien we dan alleen financiële grootheden en praten we alleen over begrotingstekorten, groei van het bruto nationaal product of kijken we ook naar andere grootheden, zoals sociale cohesie, milieu, solidariteit tussen generaties, kwaliteit van leven, etc.? Het zou ook goed zijn om buiten de traditionele economie te kijken, zoals naar alternatieve geldsystemen en wat we hiervan kunnen leren voor ons pensioenstelsel, wellicht pensioen in natura? Tot slot zal ik hetgeen ik besproken heb kort samenvatten en proberen ruimte over te houden voor discussie. Over dit onderwerp zijn er altijd interessante discussies, die onder een borrel vaak soepeler verlopen, omdat men dan makkelijker buiten de geijkte kaders durft te treden. Het liefst zou ik zien dat we aan dit onderwerp twee dagen besteden, maar ik ben blij dat er nu tijd aan kan worden besteed. Aanleiding Wat was voor mij de aanleiding? In 1995 rondden we binnen PGGM de eerste ALM-studie af en mijn ervaringen en inbreng binnen dit project heb ik in 1995 gebruikt voor mijn VBA-scriptie. Hierin beschreef ik vijf fases van ALM: 1.

Matching: de jaren ’80 met de kennis die we hadden van duration matching dachten we van we matchen de beleggingen op de verplichtingen en klaar zijn we.

2.

Het bleek toen lastiger dan we dachten en we gingen eerst modellen ontwikkelen. De begin jaren negentig stonden dan ook in het teken van Asset Liability Modelling.

3.

Vervolgens kwamen we – de modelbouwers - er achter dat het management van het pensioenfonds nog moest leren met het begrip ALM om te gaan. Ik beschouw deze fase dan ook als de Management fase.

4.

Eind jaren negentig en in de huidige periode kunnen we zeggen dat we de pensioenfondsen aan het managen zijn: het managen van de Assets en de Liabilities.

5.

De vijfde fase schetste ik als de fase dat door het opbouwen van de grote hoeveelheden pensioenkapitaal de maatschappelijk verantwoordelijkheid zou toenemen en ook de macht van ouderen. Die maatschappelijke verantwoordelijkheid zie je terug komen in de aandacht voor duurzaam beleggen en ook zijn de ouderen steeds meer een wezenlijke factor van belang . Ik schetste toen de maatschappelijke verantwoordelijkheid niet in termen van aandacht voor milieu en sociale aspecten, maar puur in termen van hoe vul je je verantwoordelijkheid als pensioenfonds, in rondom strategische vraagstukken in onze maatschappij. Duurzaam beleggen stond al eind jaren negentig op de agenda, dus in zoverre is die vijfde fase voor een deel al een feit.

Vergrijzing Wat betekent een vergrijzende Westerse samenleving (Japan Europa Amerika in deze volgorde), zijn dit alleen doemscenario’s of kunnen we er ook op een positieve manier mee omgaan.


2 van 6


Verdrag van Maastricht ‘92 Stabiliteitspact, staatsschuld onder de 60% van het BNP, begrotingstekort niet meer dan 3% voor alle Europese landen, terwijl de solvabiliteitspositie van de landen sterk verschillen (de een veel kapitaal opgebouwd voor de oude dag, de ander niet) Overheid die in de tweede helft van de jaren negentig er van uitgaat dat er voldoende economische groei is om alle wensen te realiseren en in die tijd toch al roept dat er geen voldoende geld is om te investeren in zorg, onderwijs en infrastructuur in de breedste zin van het woord. Duurzaamheid en generatie bewustzijn De generatie die de laatste jaren sterk afhankelijk waren en nog steeds zijn van ons zorgsysteem zijn de degene die in de periode 1945 – 1960 Nederland hebben opgebouwd. Relatief ten opzichte van de babyboomers is deze generatie sterk afhankelijk van de AOW en hebben minder royale aanvullende pensioenen en in de ogen van velen te maken met onvoldoende zorgvoorzieningen. Laten we niet zeggen: “Maar ze hebben ook niet volledig hun AOW-premies betaald (minder dan 50 jaar premies betaald), dus ze moeten niet klagen”. Ik denk dat we ons wel mogen schamen hoe deze generatie(s) wordt verzorgd. De babyboomers kwamen rond 1960 op de arbeidsmarkt. Zij waren met velen en in combinatie met toentertijd en de periode daarna nog weinig ouderen hebben zij dus relatief weinig AOW-premie betaald (absoluut weinig AOW gedeeld door veel premiebetalenden). Deze generatie heeft ook mindere tijden meegemaakt, maar over het algemeen toch goede aanvullende pensioenen opgebouwd. Door krapte op de huizenmarkt (mede omdat ze met zo vele waren ook geprofiteerd van sterke huizenprijzen). In de jaren zeventig hebben ze mee gemaakt dat de staatsschuld werd opgebouwd. Nu zittend in het pluche zeggen ze en masse dat de staatsschuld moet zijn afgebouwd om de AOW veilig te stellen. Vaak wordt er bij verteld dat het niet eerlijk is om de volgende generatie die schuld mee te geven. Ze vergeten er bij te zeggen dat die staatsschuld wel voor het grootste gedeelte moet worden afgebouwd door generaties na hun en dat dit ten koste gaat van investeren in de toekomst. De generaties in de periode na de babyboomers krijgen te maken met achtergebleven investeringen van de jaren negentig en in de komende periode 2000 – 2020 (wanneer er niet voldoende economische groei is) met te weinig investeringen, zoals in in onderwijs, de economische infrastructuur. Daarnaast kennen ze de druk om de AOW te financieren, aflossing van de staatsschuld en hoge huizenprijzen. Hier tegenover staan dan de te verwachten erfenissen. Maar al met al een veel minder rooskleuring vooruitzicht en we zien nu steeds meer dat de generationele solidariteit onder druk komt te staan. Het is geven en nemen, maar het lijkt er nu verdacht veel op dat de babyboom generatie veel neemt en te weinig geeft, zowel naar de generatie voor als na hen. Golf van vergrijzing en van pensioenkapitaal De vergrijzing van de Westerse samenleving met voorop Japan gevolgd door Europa en later in Amerika heeft ook een golf van pensioenkapitaal met zich meegebracht en die is nog niet ten einde. In 1995 gaf ik aan dat we moesten oppassen voor opgeblazen kapitaalmarkten in termen van hoge aandelenprijzen of lage rentes, die funest zijn op het moment dat we per saldo moeten gaan ontsparen. Eigenlijk ben ik wel blij met uit elkaar spatten van de internetballon als we maar onze lessen er uittrekken. Prijs versus kapitaalinflatie Wat is de basis van rendement, mij lijkt de basis hiervan het rendement op het eigen vermogen? Wat nu als er veel geld voor handen is en er te weinig reële investeringsmogelijkheden zijn? Keynes schreef het al naast prijsinflatie bestaat er ook kapitaalinflatie! Zijn Azië en Latijns-Amerika onze redding? Hebben we voldoende om een renteniersnatie te zijn, kunnen we het ons wel veroorloven? Om bij stil te staan: financieel (genoemde bedragen in euro zijn van ultimo 2002) De term staatsschuld horen we regelmatig ongeveer 234 miljard ultimo 2002. Het begrotingstekort horen we ook regelmatig, nu boven de 3% van een Bruto Nationaal Product van ongeveer 445 miljard. Wijzen op de pensioenreserves van 766 miljard inclusief die van de verzekeringsmaatschappijen, waarvan 435 miljard ultimo 2002 bij pensioenfondsen met daaraan gekoppeld de vraag hoe we die beheren in een macro-economische context lijkt wel een doodzonde. Ik schreef vorig jaar een artikel in het Financieel Dagblad om een discussie aan te zwengelen en de eerste reactie die ik terug kreeg was van Paul Frentrop dat elke generatie wel begerig z’n oog laat vallen op de pensioengelden en hij maakte een vergelijking met de periode van Willem II in de 19de eeuw. Hoezo een Pavlov reactie?! Afbouw staatsschuld voor het veiligstellen van de AOW. Is dit logisch? Wanneer u een onderneming zou hebben met zo’n balanspositie en resultatenrekening, zou u dan niet durven te investeren, zou u dezelfde keuzes maken als nu gebeurt in Den Haag? Ik zou inderdaad bezorgd zijn over tekorten bij Frankrijk en Duitsland, maar zou je ook zou spastisch zijn voor Nederland. Zou een Standard & Poor problemen hebben met een 3% tekort voor de BV Nederland?


3 van 6


Om bij stil te staan Sociaal: levert het beleid van de BV Nederland onnodig te veel have’s and not have’s op omdat hele groepen niet meer mee kunnen komen in de mondiale rat race (kan dit liggen aan het gebrek aan investeringen in de afgelopen jaren, denk ondermeer aan onderwijs, …?) Hoe solidair is de babyboom generatie (sterke generatie) met de huidige ouderen (zwakke generatie), hoe solidair zullen de generaties na de babyboomers zijn wanneer ze de resultaten van hun beleid / handelen erven? Welke effecten heeft het handelen gehad op de gezondheid van de economische structuur. Had en heeft de BV Nederland geen andere mogelijkheden? Voeren we wel een strategische discussie van waar we goed in zijn nu en in de toekomst. Als we die voeren, voeren we die dan goed? Ik hoor zo goed als niets komen uit Den Haag. Is er een politieke partij die bewust stil staat bij de rol van ons pensioenkapitaal in onze samenleving? Staan we voldoende stil bij het veranderende krachtenveld (mondialisering, terugtrekkende overheid (minder ruimte voor invloed). Zijn we te gelaten hierin, zijn we creatief genoeg, vertrouwen we terecht op de markt, maar weten we dan ook wie de markt is? In ieder geval is een ieder van ons daar zelf een onderdeel van! Macro rol pensioenkapitaal Belangrijke rol voor kapitaaldekking Ik maak een grove scheiding tussen voor en na 1992. Grofweg voor 1992 was er relatief veel belegd in staatsschuld grote directe link tussen pensioengelden en maatschappij. Na 1992 minder in vast rentende waarden: een combinatie van een overheid die minder financieringsbehoefte heeft (mede naar aanleiding verdrag van Maastricht) en versterkend doordat pensioenfondsen meer in aandelen gaan door de uitkomsten van de ALM-studies. Lokaal: goede balans BV Nederland, onderlinge Europese verschillen. Mondiaal in die tijd nog te weinig ontwikkelde opkomende markten om pensioenkapitaal op te nemen, hoe zal dit zich ontwikkelen, welke effecten heeft dit lokaal, Europees (zowel op sociaal als economisch gebied)? Lokaal besteden we aandacht aan milieu aspecten, geven we die aandacht ook wanneer we ons geld investeren in Azië of is dat een te ver van ons bed show. Ik zeg niet dat we niet moeten investeren in Azië, in tegendeel dat moeten we zeker doen, maar dan wel verstandig. Het pensioenkapitaal heeft per definitie als één van zijn rollen, die van intermediair / smeerolie voor structurele investeringen in de maatschappij. Structurele investeringen die een hoge mate van solidariteit vergen, omdat er risico’s bij betrokken zijn die voor een deel alleen collectief te dragen zijn. We zien de vergrijzing in 99% van de gevallen als een negatief iets, maar hetgeen gespaard is voor de oude dag kan toch ook pro-actief worden gebruikt om te anticiperen op deze samenleving. Dit zou ook toekomstige export producten opleveren voor samenleving die later vergrijzen. Hoe pensioenkapitaal in te zetten? Randvoorwaarden Aandacht voor de ALM-performance. Wanneer het pensioenkapitaal met een meer macrovisie wordt ingezet zou de eerste insteek zijn dat dit niet leidt tot een verminderde ALM-performance (hogere premies, grotere kans op onderdekking of lagere uitkeringen). We moeten goed in ogenschouw nemen de horizon van de pensioenfondsen en de termijn waarin we onze visie willen realiseren. Van nature zijn pensioenfondsen lange termijn beleggers, maar de aandacht ligt vandaag de dag wel heel erg op de korte termijn. De praktijk is dat we het zeer moeilijk vinden / hebben om de lange termijn te definiëren en daar op te sturen. Welke neveneffecten mag je verwachten van het beleid? Hoe zorg je voor een goede dekking van de publieke risico’s, die aan deze investeringen hangen? Niet alleen financieel maar ook door een goede verdeling van verantwoordelijkheden. Het vraagt om een goede langjarige invulling van de samenwerking tussen de verschillende partijen, tussen de overheid, het bedrijfsleven, institutionele beleggers, kennisinstituties, etc… Deze samenwerking moet strategisch van aard zijn en goed verankerd en minimaal een win-win situatie kennen. Hoe kunnen we gebruikmakend van de kracht van de markt en deze waar nodig ondersteunen met een actieve collectieve ondersteuning. De markt is niet heilig en vergeet niet we maken allemaal deel uit van deze markt. Het klinkt oubollig maar de samenleving ben je zelf. Ik praat hier niet over subsidies, maar over het als collectief nemen van publieke risico’s, die rendabel zijn om te nemen, maar waarvan de opbrengsten niet altijd op één duidelijk definieerbare plek terecht komen. Neveneffecten kunnen bijvoorbeeld fiscaal worden gebruikt om de prijs van de producten van de PPB te ondersteunen. De prijs om uiteindelijk te komen tot een gemiddeld rendement van staats plus x%.


4 van 6


Leer van slechte voorbeelden zoals de sociale woningbouw in de jaren zeventig en de fragiele financiële basis van de groenregeling, die sterk afhankelijk is gebleken van de Haagse stemming / wind die er heerst / blaast. Publiek Private Beleggingen (PPB) Op welke manier zou het dan mogelijk zijn om pensioengelden op een verantwoorde manier te beleggen in beleggingsinstrumenten die kunnen worden beschouwd als structurele investeringen in ons maatschappij. Mijn gedachten gaan uit naar Publiek Private Beleggingen. Met nadruk wil ik hier stilstaan bij de term beleggingen en dat er niet per vergissing samenwerking moet staan, zoals in Publiek Private Samenwerking. PPB is mogelijk slechts één van de invulling die mogelijk zijn, zeer waarschijnlijk is het dat er nog andere interessante en goede opties mogelijk zijn. De beleggingen staan beursgenoteerd, zodat je altijd op een presenteerblaadje een inschatting van de gezondheid van de belegging door de markt krijgt aangereikt. De publieke risico’s die er aan verbonden zitten worden gedekt door de overheid (omslag). De crux is om deze risico’s goed in te schatten, waarna de overheid een putoptie schrijft op het aandeel ter compensatie van deze publieke risico’s. In de onderhandelingen wordt de looptijd - stel een y-aantal jaren - van de optie vastgelegd, zodat daarmee ook de betrokkenheid van de overheid gedurende die periode is gegarandeerd. De opbrengsten die binnen de PPB worden gegenereerd moeten leiden tot een te verwachten rendement van staats plus x%. De mate van zekerheid (putoptie) en de looptijd van de optie zou kunnen worden vastgesteld op een geaggregeerd nationaal ALM-niveau, waarbij het streefrendement wordt ingeschat, de dekking en de looptijd van de putoptie. Alle partijen hebben als taak er voor te zorgen dat het streefrendement haalbaar is. De overheid heeft een langjarige prikkel om er voor te zorgen dat rondom de PPB zaken fiscaal, juridisch, economisch, etc. goed geregeld zijn. Door de beursnotering krijgt de overheid een uitstekend signaal van de gezondheid van de PPB. Maakt de overheid er een zooitje van, omdat ze dachten op die manier een goedkope financiering geregeld te hebben, dan zal een volgende PPB niet van de grond komen. Het verschil met Publiek Private Samenwerking zit vooral in de langjarige betrokkenheid en het niet op één moment exact de financiering en opbrengsten aftimmeren. De putoptie is een latente staatsschuld, die volgens normale regels op de balans van de overheid moet worden opgenomen, maar of dit in de praktijk ook zo is? Er komt in Europa wel steeds meer en meer aandacht voor off-balance financieringsconstructies van de Europese landen. Er ontstaat een hybride vorm van kapitaaldekking (een kapitaalbelegging) en omslag (wanneer het tegenzit wordt een minimaal rendement gegarandeerd). Het levert een ontsnappingsmogelijkheid uit het keurslijf van de maximale staatsschuld (60% van het BNP) en die van het maximale begrotingstekort. De goedkoopste financiering van dit soort projecten is waarschijnlijk mogelijk door volledige financiering door de overheid (de overheid kan het goedkoopste lenen), maar of de bijbehorende opbrengsten onder die situatie ook optimaal is nog maar de vraag. Het gaat om de winstgevend van de investeringen plus alle neveneffecten. Uit de neveneffecten (meer hoogwaardige banen, meer belastingen, etc.) kan de overheid de dekking vinden van het schrijven van de putoptie. Prijsstelling van de producten van de PPB moet wel dusdanig zijn dat het mogelijk is gemiddeld een rendement te behalen van staats + x%. Investeringsonderwerpen Wat zijn mogelijke onderwerpen die geschikt kunnen zijn voor PPB’s? Te denken valt aan vergrijzing (infrastructuur voor een vergrijzende samenleving, gezondheid, etc.), milieu, water, energie, logistiek, etc.. Waar zijn we goed in en waar willen we goed in worden? Wat is / wordt de strategie van de BV Nederland? Hoe positioneren we ons in Europa en mondiaal? De meer traditionele PPS-achtige projecten, zoals deze soms worden gebruikt bij het realiseren van de fysieke infrastructuur. Het structuren van het onderwijs rondom de thema’s. Privaat geld dat hierin wordt gestoken krijgt een return in de vorm van collegegelden (streven dat de beste studenten / docenten voor die specifieke onderwerpen Nederland boven aan hun lijstje hebben staan) opbrengsten van patenten, voorrang bij bij beleggingen (private venture capital) in spinn-off van de kennisinstituten eventueel gecombineerd met fiscale voordelen. Zorg dat de kennis wordt verankerd in de bedrijven rondom de kenniscentra. Er voor zorgen dat de bedrijven het wel uit hun hoofd laten om zich elders te vestigen, dan in de Dutch Valley.


5 van 6


Maar denk ook aan: Laten we ook de vraag stellen of er oplossingen zijn buiten de traditionele economie. In Japan is er een alternatieve munteenheid rondom zorgtaken. Wanneer een Japanner bijvoorbeeld een buurman naast hem verzorgt krijgt hij daarvoor zorggeld (uitgedrukt in de alternatieve munteenheid) terug, die hij / zij kan overmaken naar een familielid bijvoorbeeld 100 km verderop en die dit dan weer lokaal kan besteden. In Brazilië is met een alternatief geldsysteem een sloppenwijk en daarna een stad omgetoverd in een goed functionerende gemeenschap. Verder zijn er talloze tijd voor tijd systemen (zoals LETS: Local Exchange Trading System). Het principe is vooral tijd voor tijd. Het heeft een versterkend effect op de sociale cohesie, hetgeen ook een positief effect zal hebben op het vestigingsklimaat van bedrijven, studenten en docenten. Het zorgt voor het beter benutten van gemeenschapspotentieel, niet alleen degene die met de mondiale rat race meekunnen worden gewaardeerd, maar ook degene die zich inspannen voor de gemeenschap. Het gaat verder dan alleen overstappen van een ‘vangnet naar een trampoline’ voor mensen die buiten de traditionele economie vallen. De eerste keer op een trampoline stuit je nog hoog terug, daarna iets minder ver en uiteindelijk lig je net als bij een vangnet stil. Het gaat ook om het waarderen van activiteiten, die in de traditionele economie onder de ‘om niet’-noemer vallen en nu nog vaak het label vrijwilligerswerk kennen. Het is meer dan vrijwilligerswerk. Aan een uitkering zou je minimale sociale prestaties kunnen koppelen. Het dashboard van de BV Nederland moet meer meters kennen dan staatsschuld, BNP, begrotingstekort, maar ook allerlei sociale- en milieumeters. Sturen op Bruto Nationaal Geluk zoals in Burundi is denk ik zinniger dan alleen op BNP. Inbraak, die leidt tot een nieuwe ruit (groei), vervanging van goederen (groei), groter gevoel van onveiligheid meer politie (groei), meer rechters (groei) , meer gevangenissen (groei) is niet de groei die ik wil zien. Samenvattend Terugtrekkende overheden, grote sommen pensioengelden, druk op de solidariteit, een markt die op sommige plekken essentiële ondersteuning mist is mijns inziens gebaat bij een meer geïntegreerde samenwerking tussen overheid, bedrijfsleven, kennisinstituties, institutionele beleggers en het individu. Het gaat om het benutten van de kracht van de markt in combinatie met een actieve collectieve generationele solidariteit. Alhoewel we praten van een Nederlandse macrovisie moet we het plaatsen in een Europees en mondiaal perspectief. Ons kapitaal kan de mondiale rat race wel aan, maar kan onze bevolking (werkend / niet werkend) dat ook? Het kan geen kwaad om hier aandacht aan te besteden. Hiervoor is een visie vereist op de BV Nederland en we moeten ons niet te groot voelen om Nederland als een provincie van Europa te zien met een duidelijke economische focus op een aantal thema’s, die zo goed mogelijk - waar noodzakelijk collectief - worden ondersteund. Niet in de zin van subsidies maar in het delen van risico’s, die mede worden betaald uit opbrengsten, die elders vallen en prijzen die de neveneffecten op de juiste manier hebben ingeprijsd. Een herijking van het stabiliteitspact lijkt mij op z’n plaats waar de totale balansposities en verdiencapaciteit wordt meegenomen en niet alleen het begrotingstekort en het percentage staatsschuld. Het vooral sturen op BNP, begrotingstekorten en staatsschuld doet geen recht aan de dynamiek van de samenleving. Pensioenen is meer dan regelgeving, boekhouding, systemen en toezicht: het vervult een wezenlijk en essentieel onderdeel in onze samenleving. We moeten oppassen voor zelfgenoegzaamheid en het negeren van onze Pavlov reacties om niet fundamentele vragen te blijven stellen. Ik hoop dat ik voldoende heb geprikkeld om buiten de geijkte kaders te gaan bewegen. Hetgeen ik heb aangedragen zijn opties waar ik aan denk en hopelijk komt u ook met andere ideeën. Belangrijk bij een creatief proces is het onderdrukken van ingesleten denkpatronen en hieruit te stappen. -------Discussie Marcel de Berg, Your Good Choice


6 van 6

Lezing Pensioenkapitaal in een macro-economisch perspectief gezien van uit de BV Nederland

Recommend Documents