LEVEND VERLEDEN HET OUDE. Andrew Haslam 8c' Alèxandra Parsons

LEVEND VERLEDEN

HET OUDE

Andrew Haslam 8c' Alèxandra Parsons

LEVEND VERLEDEN

EGYPTE __ HET OUDE

Wie waren de oude Hgyptcnarcn en waarom gingen /e midden in een dode, droge woestijn wonen? Hoe llielden /e /ich/elf koel in die schroeiende h i t t e ? Wat aten en dronken /e, gingen /e op reis en /<> ja, waar naartoe? l loc konden /e met heel eenvoudig gereedschap /ulke reusachtige monumenten bouwen? Hn waarom was Hgypte het rijkste land in de oudheid? Verken een fascinerende beschaving die meer dan 3000 jaar standhield. In de serie Levend Verleden maken we op een speelse maar verantwoorde manier kennis met het verleden. De boeken b e v a t t e n een unieke reconstructie van het leven in oude beschavingen, en geven praktische i n s t r u c t i e s voor leuke projecten om /elf t e maken en /o de desbetreffende t i j d na te bootsen.

'Titels in deze serie zijn: Mensen in liet Stenen Tijdperk Noord-Amerikaanse Indianen Japan Poolvolken Het Romeinse Rijk Het Oude Egypte

ISBN 10-f«4S-ffOS-1

9 "789054U952053

HET OUDE

EGYPTE Andrcw Haslam & Alexandra Parsons

x^

Corona

<

I'J'J.S luo-C.in l'ublislimt; l I l ), l ouden. Vh.

Oorspronkelijke fitf/Ancienl I.ir^pi ( I'W V ( /.F/,m,A Y.Wer/>iV,/Ars S.nk-iuh UV. H.irmelen, NJ Productie l V Laude Si n p t o n m i KV. f [armelen, NI l ïrtitltu^ < ii-rt j.iii Kr.uiuT Xcmnk [ntertext, Antwerpen, Helmie. |SHN'>o-54<)5-2t ili- uityi-M.-! StüdhoiukTshof M». 34S1 HW H j r i i i i - l t - i i . ^ nV|S-44V>«>H IAX K34S 444n7r,. l )e inti^fvor houdt ?n h iiu-t verantwoordelijk voor loutt-n ol ni]\\Mttinncii. Fotovcrantwoording: I t r n i s l i Musi-uni: pjj: 4 (rechtsboven), pag. 12.pjj;. lü.pjj: .23 (rechtsboven), pag. 24, pag. 28, pjg. 31,p.ig. 3f>. p.ij-. 4d. pji;. 4 l . p . i ^ . .Sn (Iniksondor). p;tj-. 51, p.ig. 55. p.t^. 5» (rechts); < .r l \MJI\ International: p.ii;. 5f>. p.i^. 5H (linksboven); < intiltlT. lustituii-: p.ii;. 1 1 . p.i^. 14. p.fj. ^7 (t f! lirshovmj. p.it;. 4'i. p.ity. M', p.i^. 'il ; ( i S, F. Picture l.ibnry: p.i^ l'( [imddi-ii rt-i lit\i; [iiuge Bank: pag, 5 (rechtsboven); Mcl Pickering: pag. 4 (kaart); Metropolitan Musi-um nt A r t : p.iiï. 52 (links); Stil l l 'u turi-s: ]\ig. '); Robcrt H.irdmg: p.ig. 23 (rechtsonder), paj-. 37 (linksboven), pjf;. 44. p.ii;. 5') (tinkshovfii). p.ig. 54. p.ifi 5X (linksonder); l<.H/lïntish Mttscum: pjjï. 48; S, U - I K c l'lioto | i b r , i r \ . p.ii; .V' dniksoiidi-r ); Wi'rn.ir l orin.iii Archive: p.i^. 35; WFA/University ( ollrm' l oiidon. JVtru- Museum: p.ij;. l": W l A lintisli Miisi-iini: pj^. 5 (linksonder), p.ij-. IK, paj;. 47;WFA/E. Sirouh.il: p.i^. 3H;Wr : A/Kg\'pti.iu Musouin. Turijn: p.ij>. 42;WFA/E^\ r pti.ui Museum. < '.uro: p.iji. 52 (rechts). Overige lotn's; |on

Inhoud Het leven van de Egyptenaren

4

Hoc komen wc dingen te weten?

Tijdschaal

6

De vruchtbare Nijl

8

Hoe zag het land eruit?

Koele kleding

10

Wat droegen ze?

Van farao tot arbeider

l (>

Hoe was de samenleving ingericht?

Woningen en villa's

18

I loc Algen hun huizen eruit?

Het alledaagse leven

24

l loc leefden ze?

Werken op het land

26

Wat verbouwden ze?

Eten en drinken

28

Wat aten ze?

Sport en spel

30

Hoe vermaakten ze zich?

Kunst en ambacht

34

Wat maakten ze?

Lezen en schrijven

40

Hoc communiceerden ze?

Egyptische uitvindingen

42

Wat wisten ze?

Boten en strijdwagens

44

Hoe reisden ze?

Bewaken van grenzen

50

Wie waren hun vijanden f

Goden en het hiernamaals

52

Wat geloofden ?e?

Piramiden en begrafenis

56

I loe zagen hun graven eruit?

Een wonderbaarlijke ontdekking

60

Hoe komen we aan alle informatie'

Verklarende woordenlijst

62

Vetgedrukte woorden in de tekst kun je hier terugvinden

Register

64

Het leven van de Egyptenaren Alle mensen hebben voedsel en onderdak nodig om te overleven. Ze moeten ook dingen hebben om naar uit te kijken, dingen die hoop en betekenis geven aan hun leven. Hoor de geschiedenis heen hebben diverse volken nver heel de wereld hun eigen manieren bedacht om in Je/e basisbehoeften te voorzien. Als we oude beschavingen bestuderen, kunnen we leren hoe zij de hulpmiddelen in hun omgeving gebruikten om schuilplaatsen te bouwen, hoe ze voedsel vonden ot verbouwden, en hoe ze voorzagen m hun spirituele behoeften en hoop op een betere toekomst.

f l)i—c kiJ,irr loont lift hfiifHfliittg.'-f l-gyi'tf <'» i/c n.ihinigc lti'.

A Sonnnigf eenvoudige landhouwtechniekett nm Ni/i p Egyptenaren \ronlcn ooi: nu nog IN DE LOOP VAN DE GESCHIEDENIS /ijn bes* havingen opgekomen en uiteindelijk ondergegaan vanwege binnenlandse problemen of door druk van buitenaf. De oude F-lgyptist/he beschaving heeft een hele lange geschiedenis. Zij hield meer dan 3000 j.i.n stand. Het grote Romeinse Kijk kwam op en ging ten onder in de helft van die tijd, terwijl de Griekse beschaving minder dan 1000 jaar standhield. OM DIE ENORME TIJDSSPANNE overzichtelijker te maken, wordt de grootste periode van de Egyptische geschiedenis meestal verdeeld in drie tijdperken, of rijken. We hebben in dit boek elk rijk voorzien v.MI een symbool, louter om .ian te geven wanneer informatie betrekking heett op Jat tijdperk.

VERKLARING VAN DE SYMBOLEN il Oude R i j k 2686 v .Chr.-2W v.Chr. V Muldenrijk 2055 v.Chr.-1650 v.Chr. w Nieuwe Rijk l 550 v.Chr.-1069 v.Chr. WK MOETEN KIJKEN NAAR de geografische ligging v.ui Fgypte om de ontwikkeling als beschaving te begrijpen. Tijdens de periode die dit hoek bestrijkt, ontdekte men \v.ui\le\olle grondstoffen uit andere landen, waardoor de handel met en reizen naar het buitenland toenamen.

Hoe komen we dingen te weten? DE EGYPTENAREN reisden over land of over zee na.ir naburige landen. Als rijkste Lu ui van de oude wereld li.id Egypte zijn buurlanden veel te bieden, zoals goud uit de ( )ostelijke Woestijn, in ruil voor wat het zelf miste. Dit /orgde in het begin voor goede handelsbetrekkingen, maar leidde later tot invasies door andere landen die eropuit waren de geweldige natuurlijke r i j k d o m m e n van Egypte te exploiteren. EGYPTE LIET DE WERELD een aantal van de meest spectaculaire monumenten na die ooit zijn gebouwd, l >e piramiden bij ( ï i / e h , de ( i i o i e Sfinx en magnifieke tempels zijn allemaal schitterende staaltjes van bouwtechniek. Sterker nog. veel deskundigen proberen er nog steeds .u hier te komen hoe de Hgyptenaren met heel eenvoudig gereedschap /ulke enorme bouwwerken konden oprichten.

ARCHEOLOGEN EN ANTROPOLOGEN hebben echter een heleboel weten op te helderen over het dagelijks leven van de oude Egyptenaren aan de hand van muurschilderingen, documenten, schatten, persoonlijke bezittingen en huishoudelijke artikelen die in de resten van zulke graftombes en tempels zijn aangetroffen.

A l)f fckitterende h-nipt-t hij H/w Sitnhcl nvn/. in opdracht t',iu kiiin^ II,

voor koningin .Yc/mrrr uit wttrn \\iii zandsteen gehouwen. DEZE VONDSTEN onthullen ook veel over de godsdienst \ . M I de Egyptenaren en hoe men dacht over de dood en wat daarna k w a m . Deskundigen zijn een heleboel te weten gekomen over het Egyptische geloof in het hiernamaals door de ontdekking van grafbeeldjes die aan de doden werden meegegeven, doodkisten bedekt met spreuken om de doden te beschermen tegen ge\aar. en mummies - perfect geconserveerde lichamen die werden begraven.

•^ Of> (/e-e muurschildering c/V ;<• i'iin
IN DIT BOEK ?oeken we het antwoord op bepaalde vragen dooi de dingen die de mensen in die tijd maakten na te maken. Maar je lioett heus met alles te maken wat in dit boek beschreven staat om te begrijpen hoe de oude Egyptenaren leefden. Door alleen al de stapsgew ijze instructies te lezen, kun je zien hoe ze dingen in elkaar zetten en goed lieten werken.

Tijdschaal EGYPTENAREN WERDEN GEREGEERD door farao's

In dit boek bekijken we de geschiedenis door erachter te komen hoe de oude Rgyptenaren l e e f d e n . Geschiedenis kun je ook bestuderen door te kijken naar de gebeurtenissen en politieke veranderingen die in de loop der tijd plaatsvonden. Zo kun je op de onderstaande tabel zien welke i l v n . i s t i e van farao's, of koningen, op de troon zat toen Egypte niet andere landen begon te handelen en toen buitenlandse indringers Egypte binnenvielen.

en de troon werd van generatie op generatie doorgegeven binnen de familie. Hen dynastie, ot f.imihelijn, hield stand tot de mannelijke lijn uitstierf"en een buitenstaander, mogelijk niet steun v,m het leger ot het hof. niet de koningin of erfgename trouwde. Er ontstond 7elden een machtsstrijd. Hlke dynastie had haar eigen tradities en karakter. Sommige bouwden monumenten, sommige stimuleerden de kunsten, sommige waren /wak en lui. terwijl andere machtige legers financierden die indrukwekkende milit.iire operatie 1 ' uitvoerden.

.< H K .

v

cP

v3

A v

FARAO'S ' L De Roiie Kioon en i/c ll'iffc Kroon symboliseren tic vereniging t;in KTO;- en Beneden-Egypte in één land

i \ Binnenlandse onrust. Om/c Rijk r.ill uiteen, 'lill i'itn ^ri'jK'cic t.u,i ii kleine gebieden

fierste liyutittie hegtnt niet r/c •v/c l,n\h>, Mene*

GEBOUWEN EN TECHNIEK

ii

Heerschappij m// >ie A / i i f i ' V t\in hel ^vii/% Amenemhet

' i Ontwikkeling >',in kttn.
Menden

t ,

eenvoudige kleding

£—

A

piramiden /i'm/'o i-iw eJel, n

"

lii'UU' l'tlll

kleinere piramiden ttXtHIr.Chr.f

'

t

BOUW i'ttn eerste ilVWr.Clir.) ; i- • aouu> i'tin forten om verdediging nin ligypte te waarborgen

f

HANDEL EN OORLOG

('.onttiii UK-I volken uit het MiddetlandseZeegebied - fiin ( 'y^rn.\ Rhoiio* en Krett - en liet

Zuidelijke expeditie n.iitr \nhie en Soeti

liegt 11 t'iin ruilhandel juwelen t:u cederbomen mei Ulhtnon, liyhlt» en St>ni,iiii

OUDE RIJK (2686 V.CMK.-2181 V.CIHR.)

TUSSENPERIODE

l eiwering i;in \uhie. Egyptcnaren \'uhii'rs tot tlaaj

MIDDENRIJK (2055 V.CHR.-1650 V.CHR.)

Tijdschaal ELK RIJK - het Oude, Midden en Nieuwe - was getuige v.in een opeenvolging van heersende dynastieën, lussen de rijken zelfwaren er perioden van chaos en conflict, l >ït k\v;im door politieke onrust in Egypte, waarbij een aantal verschillende heersers voeht oin de macht van het land, en door buitenlandse invasies. Na het einde van het Nieuwe Kijk waren er slechts korte perioden van rust en welvaart, naarmate herhaalde aanvallen vanuit Soedan, l'erzië en Macedonië steeds meer gevaar en hinder opleverden.

EGYPTE VIEL IN 332 V.CHR. uiteindelijk m handen vun de Ciricken. In de 3
s*

s

^Mfc}

{

Regeerperiode r «u Toetanchamon l l.ï.lf»- l iJ~i:Clir.)

Regeerperiode ''iin \et-l,tneho. ile Itiith EgyptischeJafOO (.ïf>()-.14J i:('hr./

MM»

t\ni Cleopatra

m Regeerperiode ii;ni R.un.^'.-. l! 11279f IJI.ti:Chr.)fei/ II! 11 /.S'-/- / /5.* r.Chr.)

{St-.WrChi >

Imitatie tuit Ihnnc- m i! int het ()tith' I-tijk-

.S'friV
Toetanchamon rerpLutst hel l tof i',in Ant,iriui, ile lotMtie i'üti ile nie /i,v/ ( /.vM
' llotiu- i-iin tie tempel*,tfeirihl .'•'" . linon-ke. hij Kttnnik en Liixor

(•>ivf>-fc uitbreiding in Syric en Palestina

Perken bezetten l(\tyute I525--W4 i'.CIn.l en kanten luier korte tij»! .ittn ,le ithhli! t ï-4 i- M J r.Clir.l

uit Griekenlandtn rtm iimli'u in i/c Mn V

X,v

Egyptenaren ondernemen veldtochten

met uitbreiden

t

Thebegeplunderd tUw binnenvallende Assyriën

I.VO III, il» lichte oorlogvoerende /,/r.i.>, Li.n il< '/.a \vlken in ile strijti

TUSSENPERIODE (1550

NIEUWE RIJK V.CHR.)

TUSSENPERIODE

.-\le\iiniiet Je < itste uit Mihethnie m/f /:\'}7>fr binnen

fyypte IVOrdt een />r<»rn)iïr run Rome

(332 f.Clir.)

LATE PERIODE (712 V.CHR. -332 V.CHR.

De vruchtbare Nijl De eerste Egyptenaren waren jagers uit het stenen tijdperk, gevolgd door kolonisten uit het zuiden en oosten die op de vruchtbare grond in het rivierdal afkwamen. De oude Egyptische beschaving begon meer dan ril H H) jaar geleden en hield 31H K l jaar stand, voordat zij werd weggevaagd door buitenlandse invasies. Oorspronkelijk was Egypte verdeeld in Boven- en Beneden-Egypte (het dal en de delta). Deze gebieden werden in 31 IS v.C'hr. verenigd en geregeerd door een farao die men 'Heer van de Twee Landen' noemde. V Beneden-Egypte fla-mfhu)

<;i;ïh

V Ht't kompas geeft .i.m in wrlkc ttc .V;// ïtnwtttl: i'iin zuid iiitiir noord.

N

\

xtrx

\ijlticitit

DE MOERASSIGE, DRIEHOEKIGE DELTA van

Beneden-Egypte, waar d t* rivier zich vertakt, stond bekend als 'Ia-inchu - het land van de papyrusplant. Boven-Egypte - de lange, smalle vallei, amper 1 l kilometer breed - noemde men 'lït-\hcnui - het land van de rietstengel. De oude Egyptische beschaving ontwikkelde zich in deze twee vruchtbare streken.

MEMPHIS was niet alleen een van de dichtsrbevolkte plaatsen van Egypte, maar ook van heel de oude wereld. Tijdens het Oude Rijk was Memphis de hoofdstad van Egypte en speelden /ijn haven en werkplaatsen een sleutelrol in de buitenlandse handel van het land. Even ten noorden van Memphis ligt (iizeh. waar de allergrootste piramide staat: de Grote Piramide.

Hoe zag het land eruit? DE NlJL ONTSPRINGT in de nieren en bergbronnen van Ethiopië en Midden-Atrika. Vandaar stroomt Inj noordwaarts naar de Middellandse Zee. Door zomerregens overstroomde de bodem van het Nijldal. waardoor er een weelderige, groene strook land ontstond. In het huidige Egypte houdt de Aswandani, aangelegd in de jaren 6U van de twintigste eeuw, de Nijl constant op peil. ^ Deze luchtfoto toont liet hnitH\>c \ijt
^tal< n

HET RODE LAND (/)c>/m7) was de woestijn rondom het rivierdal. Er was geen leven mogelijk en er woonde dan ook niemand. Maar toch voorzag het de oude Egyptenaren van een aantal dingen: een barrière tegen een invasie, veilige handelsroutes naar de rest van Afrika, zandsteen voor het bouwen van monumenten en goud voor het maken van sieraden.

monumenten

vruchtbaar gebied

HET ZWARTE LAND, bekend als Kctnct, was de smalle strook slib die door het rivierdal liep. Het dankte zijn naam aan de rijke, vruchtbare bodem waarin gewassen gedijden. De Egyptenaren noemden zichzelf reinet-fiiK, in,•; - het volk van het zwarte land - en hun taal, nu-tiet-rcint't-cn-Keiiiet, betekende 'spraak van het volk van het zwarte land'.

9

Koele kleding Pc oude- F.gyptenaren droegen lichte en koolo kleren. Ze werden vervaardigd van fijn. ongcvcrtd l i n n e n en bevatten vrijwel geen naden omdat ze gewoon om het lichaam werden gedrapeerd. Prachtige sieraden, pruiken en make-up zorgden voor meer kleur en versiering. Otnd.it het b i j n a heel het j a a r warm was, liepen kinderen vaak m hun blootje. IN HET OUDE RIJK droegen vrouwen een eenvoudige, kokervormige j u r k . vervaardigd van een rechthoekig stuk linnen, met aan één /ijde een naad, met bandjes aan de bovenkant. Om lekker koel te blijven, wis het linnen vaak flinterdun en droeg niemand ondergoed. Deze simpele jurkvorm veranderde niet, hoewel gedurende het Middenrtjk zowel de ri|ken als de armen gekleurde knigen niet patronen gingen dragen. De mode van het Nieuwe Kijk was eleganter; over de kokerjurk droeg men toen een geplooid gewaad. MANNEN DROEGEN tijdens liet Oude Rijk korte kilts tot aan de knie. l Iet geplooide linnen werd vastgemaakt rond het middel, met een knoop ot met een riem. In het Middenrijk kregen de kilts een .mdere vorm: ze werden recht en langer voor iedereen. Mantels tot aan de enkels hielden de winterkou op een afstand.

A Deze geplooide /ark /> mogelijk liet oudste «»»(j ['rrrty/i/nrn klt'ilin^lnL' h-r n'nt'lil. Het is afkomstig uit tic ^cri^tic IMH tic ccr.sfc /.imc'. itu i:Chr. /<•<•/
In het Nieuwe Rijk kwamen ratels L -n plooien m de mode, die de toen door mannen gedragen sjerpen en schorten verfraaiden.

MAAK ZELF EEN TUNIEK

Je hebt nodig: naald en draad, viltstift, schaar, veiligheidsspeld, rechthoekige lap stof 1 Wikkel de stof rond de persoon waarvoor je de tuniek maakt - van onder de armen tot aan de knieën.

2 Laat de stof minstens de helft van de breedte overlappen. Knip de overtollige stof af. Maak van de resterende stof twee schouderbandjes.

3 Houd de koker bij elkaar met een veiligheidsspeld die je voorzichtig van boven aan de achterkant vastmaakt (zodat je de koker aan en uit kunt trekken).

Wat droegen ze?

MAAK ZELF EEN PAAR SANDALEN

Je hebt nodig: karton, pen, schaar, dun touw en rijgnaald, lijm, gevlochten raffia 1 Zet je voeten op het karton, trek er zorgvuldig een lijn rond en knip de zolen uit.

PLOOIEN was de voornaamste vorm van versiering. Men maakte de plooien vermoedelijk door de stuf stevig op een plank met groeven te ili u k k e n , waarna de plook-n met een soort stijfsel op hun plaats werden gehouden.

2 Lijm de raffia rond de rand van de zool. Knip stukjes die In het midden passen en vul de zool op (zie boven).

3 Naai de raffiabandjes vast met het dunne touw. Bevestig het midden van het bandje tussen de tenen en aan beide zijden van de hiel. Laat de rest zitten om rond fe enkel te binden.

^ O/» de ziitcn i-tin i/ccc koninklijke ïiltliLlli'll >fdilH

afbeeldingen twn de aloude vijanden \\iii /:,v,')';'h'. '/-J A'i'f; /"' /c

vijanden hij t-tkc .\(,i[> onder tic twt Icn-ii'

LINNEN \\.is Dit MVT; tuniekjurken dienstmeisje* itt int huishouden.

in die tijd een

veelvoorkomend materiaal, omdat vlas - de plant waarvan men l i n n e n draden maakt -

makkelijk groeide in het vruchtbare Nijlshh. Bovendien groeide er m ligypte geen katoen en hadden de Egyptische schapen geen wol. 4 Naai de bandjes vast aan beide schouders en knip de zoom op gelijke lengte. 5 Als je de eenvoudige tuniek prachtig versiert, kun je haar omtoveren tot een koninklijk gewaad. Veren, rozetten en sierblaadjes behoorden tot de populaire versieringen m het oude Egypte. Men verfraaide de gewaden van edelvrouwen ook met franje aan de zoom.

WIT WAS DE KLEUR van puurheid en tijdens liet Oude en Middennjk droeg men meestal kleding van uitte Hnnen doek. In die tijd gebruikten de Egyptenaren soms bruine en blauwe verfstoffen om het linnen te kleuren, maar ze konden geen andere, fellere kleuren, zoals rood en groen, aanbrengen omdat /e een speciaal fixatief nodig hadden om de stot te verven. In het Nieuwe Rijk had men ontdekt hoe je verfstoffen moest fixeren, l herna werden kleren veel teller gekleurd en dessins verfijnder.

12 Koele kleding DE OUDE EGYPTENAREN leefden m de noordoosthoek v,m Afrika. Ze hadden donkere ogen. steil, zwart haar en een koperkleurige huid. M A N N E N EN VROUWEN gebruikten n u k e - u p en geparfumeerd t- oliën, die m mooie kistjes werden bewaard. Oliën /orgden ervoor dat de h u i d soepel bleet en niet verbrandde ot barstte door de zon en het s t u i v e n d e /and.

OM AL DIE MAKE-UP AAN TE BRENGEN en je h a a r op te maken, moest je een spiegel hebben.

Egyptische spiegels waren rond en gemaakt van blinkende schijven metaal, meestal brons. M u n vorm en glans deden de oude Hgyptenaren denken aan de

levenbrengende /on. /odat DE OOGLEDEN werden gekleurd met een groen pigment, gemaakt van een fijngemalen /.u"lire steensoort niet de n a a m malachlet. l >e ogen werden omlijnd niet zwartkool, gemaakt van looderts gemengd met water, om ze groter te doen lijken en te beschermen tegen de felle /on, WANGEN EN LIPPEN kleurde men rood niet oker. Met henna, vervaardigd van de tot poeder gemalen bladeren van een pi.int. verfde men het haar. en dat doen we tegenwoordig nog.

spiegels ook belangrijke

religieuze voorwerpen waren. In her Nieuwe Rijk werd de achterkant van de spiegel vaak versierd met heilige motieven. )(•-(' brvnzfn >7>ii;i;r/ titittrrt uil \;ni lift \n-niiv Kijk. Het (/<• ivnn i'iiti ci-n papyrusplant.

\ ^ MAAK ZELF EEN PRUIK

Je hebt nodig 3 vellen zwart papier, schaar, lijm, liniaal, dun stokje, dikke houten pen en boetseerklei of pruikenstandaard

1 Maak pruikenstandaard van dikke houten pen (zie boven). Knip lange stroken papier (ca. 3 crn breed) voor de onderzijde van de pruik. Pas, knip en lijm de onderste strook. Maak dwarsstroken en lijm die eraan vast.

2 Knip lange dunne stroken papier, Wikkel elke strook rond het stokje en haal het door |e hand. Haal het papier eraf en je hebt een stevige lange krul.

HET HOOFD VAN KINDEREN werd

VELEN VONDEN geziehts- en

kaalgeschoren, op een lange, gevlochten haarlok na. De lok hing aan de zijkant en stond bekend als de 'lok van de jeugd'.

liehaanishaar vies.Vrouwen gebruikten een p t m c t om haartjes uit te trekken en hun wenkbrauwen bij te werken. Edellieden aan het hof droegen soms een korte baard, maar de meeste mannen waren gladgeschoren. Priesters schoren hun hoofd en lichaam helemaal kaal.

aangelegenheden Jw\; Je farao van gevlochten rit \r< -hii^i lhi.tr, J

Wat droegen ze?

MAKE-UP VOOR EEN KONINGIN

Je hebt nodig zwarte oogpotlood, groene oogschaduw, rode lippenstift 1 Zorg dat \e gezicht schoon is en bind je haar op. Breng oogschaduw aan van het ooglid tot de wenkbrauw.

2 Teken een zware lijn rond de ogen met het zwarte oogpotlood. Pas op dat het niet gaat vlekken. 3 Maak de wenkbrauwen zwart met het potlood zodat ze een rechte lijn vormen.

4 Breng voorzichtig de lippenstift aan. 5 Om de make-up te verwijderen, gebruik je watjes gedoopt in een olieachtige make-up remover.

Hot' /JI>I>>(//'(' ccti perfwu, /nv 'iT make-up ru

3 Zet de onderkant van de pruik op de standaard en lijm de krullen eraan vast; begin bij de onderste strook. Gebruik kortere krullen aan de voorkant en knip de pony bij met een schaar.

VEEL EGYPTENAREN schoren /ich kaal of hielden hun haar kort en droegen kant-en-klare pruiken. 13ij speciale gelegenheden droeg men mooie krullende pruiken met kralen. De onderkant bestond uit een net van geweven haar, en afzonderlijke plukken met lussen waren in het net vastgemaakt.

Koele kleding SIERADEN WERDEN GEDRAGEN door zowel rijken als armen, mannen als vrouwen, en zelfs door sommige heilige dieren. Men droeg schitterende namaakjmvelen om de anders zo gewone kleding te verfraaien, maar ook als teken v.ui maatschappelijke positie. GOUD EN HALFEDELSTENEN werden gebruikt om dure \ieraden te maken. Goedkopere uitvoeringen \\.iivn van glas en faience. een geglazuurd materiaal vervaardigd door het verhitten van poedervormige kwarts, ot /and, in een in.il. Sieraden hadden vaak t \ \ e r functies: ze dienden als versiering voor het lichaam en als amulet om de drager te beschermen tegen onheil, l >e oude Egyptenaren versierden bijna elk deel van hun lichaam, van oorringen rot enkelbandjes.

DE EGYPTENAREN DACHTEN dat stenen zoals kornalijn,

A Dit hiihi-itTtititl nvrj aangetroffen i'/> tlr mummie i\in tic /,ir Tbetanchantott, l l f i i\ gcniiiiikt van gekleurd glas en .-telt Nechbet, degiergodin i'-in Bovtn-Egyptf, r<w.

hipis la/uli en turkoois magische krachten hadden. ^ MAAK ZELF EEN BORSTHANGER

Je hebt nodig: papier, passer, potlood, dun karton in stroken van ca 2 cm breed, lijm en plakband, boetseerklei, gips, verf

3 Rol de boetseerklei uit met een roller. Hierop giet je later het gips, dus zorg ervoor dat alles helemaal plat is.

1 Teken de bovenstaande vorm over op een vel papier; gebruik een passer voor de cirkels. Zet de strook langs de bovenkant van de vleugels en het lichaam vast met klei.

2 Knip, buig en lijm de stroken karton over de lijnen van de tekening; begin met het lichaam. Maak zo nodig vast met plakband.

4 Leg de kartonnen vogel op de klei en duw hem er zachtjes in, zodat het gips niet onder de stroken karton door kan lopen. Maak het gips.

5 Giet het gips m de vorm en laat het een nachtje drogen Haal de klei weg, draai de borsthanger om en verf hem (zie rechts).

Wat droegen ze? TOT DE MAGISCHE MOTIEVEN behoorden afbeeldingen van goden en. het allerbelangrijkste, de scarabce: een voorstelling van de mestkever. Hij de oude Egyptenaren \\.is dit een krachtig symbool van de zonnegod en bet leven dat opnieuw wordt geboren uit stof. Kinderen droegen in bun vlecht soms een hangertje m de vorm van een vis./odat /e met zouden verdrinken. Zwangere vrouwen droegen figuurtjes van de nijlpaardgodin Taweret. war 'de grote' betekent, om hen te belpen bij de bevalling.

GOUD werd op heel w;it manieren bewerkt, l )e meeste gouden sieraden maakte men door het goud tot d u n n e platen te hameren en daarna in de juiste vorm te snijden, /e werden versierd door er met een scherpe beitel patronen in te slaan en indeukingen te maken voor stenen of juwelen. De platen werden ook in d u n n e reepjes gi-sneden on) gouddraad te maken. Kostbare, massieve sieraden vervaardigde men door vloeibaar of gesmolten goud in een vorm te gieten.

Dc-rr hinitffr r,m iru r.ilk nii't uitgestrekt* r/ruiyk >/<•//

Re-Harakhty iwi.
ik *-« BORSTHANGERS uerden /o\\el ter bescherming als ter versiering op de borst gedragen en hadden vaak de vorm van een valk of een scarabee. 7,e werden gemaakt met behulp van een techniek die nu bekendstaat als cloisoniié. waarbij halfedelstenen of gekleurde stukjes glas op de plaats worden gehouden door dunne metalen strips.

iiifn armbanden ^M.I; >h- ^l //,>ni> ,i(\>fht\-ltl ,i/« turf d'/T.iV » ' ' cm lotusbiocm :tt.

klauwen houden In-t >/;cN->)-m/'< eeuwigheid

Van farao tot arbeider l V Egyptische maatschappij was goed geordend en werd bestuurd door ordehandhavers, gerechtshoven en rechters. Alle klassen betaalden hun belasting niet goederen of diensten, waarmee dan weer de regeringsambtenaren en het leger werden betaald. Schrijvers kregen als enigen in de samenleving de kans om zich np te werken tot de adelstand. Maar desondanks bleef de Egyptische maatschappij veilig en stabiel.

versierde kilt

DE FARAO, \\at 'groot huis' betekent, was de alleenheerser. Hij had misschien tal van vrouwen, maar slechts één koningin kon de (Irote Koninklijke Echtgenote zijn. De symbolen van zijn ambt waren de dubbelkroon van Boven- en Beneden-Egypte, de herdersstaf en de vlegel, een werktuig voor het dorsen van graan. HOFAMBTENAREN EN EDELLIEDEN bekleedden in het oude Egypte een hoge positie en hielpen de tarao het land te besturen. De farao beloonde zijn trouwe edelen vaak door hun land te schenken, /od.U ze hun eigen inkomen uit belastingen ontvingen.

Hoe was de samenleving ingericht? PRIESTERS EN PRIESTERESSEN /orgden voor de tempels en hielden rehgicu/e ceremonies, l V hogepriester leidde zijn tempel niet de hulp v.m muzikanten, dansers en hulppriesters. Mensen betaalden direct bekisting aan de tempels om in hun onderhoud te voorzien.

KUNSTENAARS EN AMBACHTSLIEDEN werkten in efficiënte werkplaatsen met simpele technieken en middelen; ze werden ingehuurd door de farao, de regering of de tempels.Ten tijde van hel Oude Kijk werkten blinden vaak als muzikant en nam men gewoonlijk dwergen in dienst als juweliers.

SCHRIJVERS waren de ambtenaren van het oude Egypte. Ze pasten de \ \ c t toe, inden belastingen /agen toe op de uitvoering van overheidsptojecten. Ouders wilden graag dat hun kinderen naar de schrijversschool gingen (zie pag. 41), zodat /e leerden lezen en schrijven, l Xiarna konden ze gaan werken voor de regering of aan het hot, waar ze misschien wel r i j k en machtig werden.

VOETSOLDATEN EN ONGESCHOOLDE ARBEIDERS behoorden tot de armste leden van de samenleving, in tegenstelling tot officieren, die gelijkstonden aan edelen. Arbeiders betaalden hun belasting door in het leger te gaan ol .i.m overheidsprojecten te werken tijdens het overstromingsseizoen, wanneer men niet op het land kon werken. lierenhuid

schaapherder

Woningen en villa's Het merendeel van de Egyptennren woonde in steilen en dorpen verspreid door heel het Nijldal. Om te ontkomen aan de gevolgen van de jaarlijkse overstromingen, bouwde men stadjes aan de rand van de woestijn en op hooggelegen stukken land b i n n e n het bebouwde dal.Tot liet Nieuwe R i j k bouwde men lunzen, paleizen, overheidsgebouwen en zelfs tempels van gedroogde leemsteen, een vrij kwetsbaar bouwmateriaal.Als een w o n i n g afbrokkelde, sloeg de eigenaar deze tegen de vlakte en bouwde op de resten weereen nieuwe, zodat het hoogland geleidelijk steeds hoger werd en daardoor veiliger voor overstromingen.

A Dit 'zielenhuis' i-- trn nwitt-l t\in cc» doorsnee dorpsuvning. Hft nrnl in een graftombe geplaatst <><"
~~s GRAANSCHUREN, BAKKERIJEN EN >
BROUWERIJEN waren belangrijk in elke st;id. Men m.i.ikte modellen van de/e gebouwen en gat die mee .1.111 overledenen, omdat men d.u'ht dat die in het hiernamaals nok nog voedsel nodig /ouden hebben.

n w lit'l opslaan r
gtaanschuttr

Hoe zagen hun huizen eruit? STADSWONINGEN hadden een schuilplaats op het dak om de koele noordenwind op te vangen. Als het erg warm was, woonden gezinnen daar soms. Binnen waren de h u i / e n vaak krap en vrij donker omdat de ramen klein waren en hoog /aten om het zonlicht buiten te honden. K e u k e n s bevonden zich meestal op de bovenverdieping, zodat de warmte en kookluchtjes door een opening naar het dakterras konden wegwaaien.

A Dr (>H' tvrm nm ft'ii bijenkorf.

DRAGENDE WALKEN en pilaren werden gemaakt van hout, bedekt met pleister en daarna geschilderd. Zuilen bestonden uit diverse boomstammen, samengebonden met touw van papyrus, een lange rietsoort. Huizen werden besmeerd met witte pleisterkalk om de hitte van de zon te weerkaatsen.

'EEN HUISJE BEGINNEN' was de Egyptische u i t d r u k k i n g \-oor t-en huwelijk, dat zonder enige \ o i m van ceremonie verliep. Kunilies kwamen bijeen om het huwelijk van hun kinderen te regelen en xodra er een schriftelijke overeenkomst was opgesteld, ging het paar samenwonen (zie pag. 24).

Iflllffl

MAAK ZELF EEN VILLA

Je hebt nodig: golfkarton, hobbymes, afplakband, deuvels, grondplaat, gips, spatel

1 Vraag hulp bij het uit karton snijden van de benedenmuren, het dak (linksboven) en de bovenverdieping (zie boven).

2 Snijd bmnenmuren uit voor de bovenverdieping (zie boven}. Snijd twee stukjes van de deuvels ter hoogte van elk plafond. Dit is de pilaar.

3 Zet de benedenverdieping en binnenmuren in elkaar (zie boven). Plak hoeken vast met afplakband. Lijm pilaar op zijn plaats (zie pag 20).

4 Breng het onderste dak aan. Zet daarna de bovenverdieping m elkaar en plak vast met afplakband. Lijm pilaar op zijn plaats en bevestig het bovenste dak

5 Maak gips en breng met een spatel een dunne laag aan op je villa. Als dit droog is, snijd je gips voor deuren en ramen weg met een hobbymes.

Woningen en villa s ~^ DE VILLA VAN EEN EDELMAN bood onderdak aan liet ge/in, bedienden en vee. maar was ook een plaats waar zaken werden gedaan. Zoals de meeste Egyptische gebouwen, was het waarschijnlijk een laag, witgekalkt bouwwerk met een plat dak.Voor de villa lag meestal een prachtige landschapstuin, met terrassen, vijvers, schaduwrijke bomen en bloemen. De groentetuinen, stallen en graamchuren bevonden zich, samen niet de vertrekken van de bedienden en de keuken, rond een binnenplaats achter de woning. ^ l)i- uiteindelijke villa (zie vorige pagina). I-fii i/cc/ ritu In-t litik fit il»- niuifii i.% uri^'oNcJcM ïiifliit het interieur ifktbaar f-, ff kunt /'<• i-i'/Ai irr>ic»ci;

Jour hem te schilderen, eenvoudige fiiihn)wim-n if iiutkfit of zand ft' gebruiken.

beschutting tcgm c/c :

AAN DE VOORKANT en in het midden van de woning had je de openbare ruimtes. Hier ontving men de gasten en deed men /aken. Dit waren ook de grootste vertrekken, met hoge plafonds en versierde zuilen, vaak ingelegd niet halfedelstenen. Muren werden gepleisterd, geschilderd en behangen met beschilderde doeken.Vloeren waren versierd niet geglazuurde tegels.

DE PRIVÉ-VERTREKKEN lagen aan de achterkani \ a n de woning en \\aien \eel eenvoudiger ingericht. Hier bevonden zich ook de slaapkamers en kinderen konden er ongestoord spelen.

Hoe zagen hun huizen eruit? i fit vertrekken bedienden

''01 'Cll-

verdiepinji

'n %ƒ>!//< n

binnenplaats DE MEESTE RIJKE MENSEN hadden een badkamer.Tegen de muren stonden platen van kalksteen om het leemsteen te beschermen tegen opspattend water. Als je wilde doiu -hen ging je op een stenen plaat sta.ui en werd je door een bediende niet water overgoten, l let water liep via een groet in de stenen plaat in een schaal die daarna werd geleegd. Het toilet bestond uit een stenen zitplaats niet een gat erin. Hieronder stond een grote, met zand gevulde urn, die van tijd tot tijd word verschoond.

22

Woningen en villa's MEUBELS, zoals krukjes, t.üels, bedden en kasten, waren eenvoudig. Ze werden vervaardigd door timmerlieden in een werkplaats. Arme mensen maakten /elfde benodigde meubels ot gingen op matjes ot kussens op de grond zitten.

dakbatken

STOELEN werden uit hout gesneden en hadden een zitting van gevlochten toim. I V Stoelpoten sneed men vaak in de vorm van een leeuwen- of stierenpoot.

deuropening

JE HAD ALLERLEI SOORTEN KRUKJES - van ^ simpele, lage constructies tot prachtig versierde modellen met gebeeldhouwde poten, ledereen gebruikte krukjes. Stoelen, met hele korte poten en zonder armleuning, werden alleen gebruikt door de koninklijke familie en mensen met een hoge maatschappelijke positie.

STENEN OF AARDEWERKEN SCHALEN, gevuld met palmnootolie en een pit van vlas, deden dienst als lampen. Ze werden s avonds m.iar heel even aangestoken, tussen zonsondergang en bedtijd, w.mt mensen gingen naar bed zodra het donker werd en stonden weer op bij zonsopgang om het daglicht zo goed mogelijk te benutten.

eenvoudig MATTEN EN GORDIJNEN worden gemaakt van gevlochten rietstengels en versierd met gekleurde stof.

,-* IN DE EGYPTISCHE WOONKAMERS stond vaak een schrijn gewijd aan huisgoden, waartoe Bes.de dwerggod van het huwelijk en famihegcluk, en Imhotep. god van de geneeskunst, behoorden.

Hoe zagen hun huizen eruit? DE EGYPTENAREN HADDEN GEEN KASTEN en bewaarden dm .illes m kieren. Sommige waren gemaakt van hout - sycomorcrn-. vijgen- ot geïmporteerd ebbenhout - en sommige v.m gevlochten rietstengels.Je had on versierde en eenvoudige kisten.ina.tr ook mooi gebeeldhouwde meubelstukken, ingelegd met ivoor en taience.

pottenstandaard

/ii'i'/(/>ffiitn'» uuren IMH hi'Nf. Xc

tic ivnn r,in trn halvemaan c»'fitihin

k\^n Iniiu-n.

BEDDEN hadden een houten raamwerk en een bodem van gevlochten bie/en. Heddengoed \\as gemaakt van linnen en men gebruikte geen kussens, maar gebogen houten of stenen hoofdsteunen met daarop een kussentje. Hierdoor kon er ook lucht onder de nek stromen, wat koeler was in het broeierige Egyptische klimaat.

Dc:i' >'(><'/ 1 vin ebbfnhout,

H'u i/ic tic /iini!' Toetanchamon gckinikh' twr rc/i^iVi^i' ceremonies.

Het alledaagse leven De oude Egyptenaren hadden een sterke familieband en trouwden meestal niet iemand uit hun eigen sociale groep of familiekring. Historici dachten vroeger dat broers en zusters soms met elk.i.ir trouwden, ma.ir het lijkt erop dat dit. atgc/icn van de koninklijke familie* niet waar is. De woorden 'broer' en 'zus' waren in het oude Egypte gewoon koosnaampjes.Trouwen ging vrij gemakkelijk on scheiden was legaal maar duur.

A Dit gfdjbtetdje

uit lift Om/c Rijk' i\in
I l i l DAGELIJKS LEVEN speelde zich afrond de markt, waar pleinen en straten vol stonden met kramen. Hier stuurden de rijken altijd hun dienaren naartoe om boodschappen te doen. De oude Hgyptenaren gebruikten geen geld. maar vertrouwden op een systeem van ruilhandel. Men ruilde \\erkelijk van alles: van voorraadkruiken en meubels tot graan, vlas of kopererts. Prijzen gingen zelden omhoog, wat betekende dat de waarde van dingen vrijwel altijd gelijk bleet. Hierdoor \\ isten mensen \\.a /e konden verwachten m ruil voor hun goederen.

uu-i

h>t, Hetephttes m K.iitfj', ,i,ni-i-n uit ER VONDEN BINNEN DE FAMILIEKRING wel v.iak gemengde huwelijken pl.uts. /o.ils nissen neven en iiiehten. Kinderen speelden een belangrijke rol binnen de samenleving en werden beschouwd als een grote zegen. Ouders b.iden de goden om veel kinderen, die op hun beurt moesten zorgen voor hun bejaarde ouders. KINDEREN konden niet hing genieten van hun jeugd. want ze moesten al op hun achtste of negende een vak gaan leren, terwijl een paar bevoorrechte kinderen een opleiding moesten gaan volgen op de schrijversschool. Meis|cs trouwden soms al op 1 2-jarige leeftijd en jongens op hun 14de. De gemiddelde levensverwachting was 4n jaar, hoewel mummies van ambtenaren en bestuurders aantonen dat sommige mensen veel ouder werden.

marktkraam

Hoe leefden ze?

hoge buitenmum

takbalken

wijn opgeslagen in

STEDEN ONTWIKKELDEN zich lukraak rond een kern van openbare gebouwen. I lui/en die in het bezit w.nvn van leden van de/elfde f a m i l i e stonden soms rond een binnenplaats die niet een poort van de straat werd geseheiden. Nauwe op- en aflopende straten verbonden de stad. De straten waren warm, stoffig en lawaaiig, zod.it mensen veel tijd doorbrachten op hun koelere dakten.is.

Werken op het land Het oude Egypte was een welvarend land, omdat de rijke en vruchtbare grond vrijwel elk jaar een fantastische oogst opleverde, l )it kwam doordat de N i j l jaarlijks tussen juli en oktober buiten zijn oevers trad. Tijdens die periode werkte men weinig op het land en betaalden arme gezinnen hun belasting door te werken aan overhcidsprojecten. A Dr saduf H-crd nilgnwiden .>m n\itei

omhoog te litilen. Hen waterhouder >MH Je cue k,ttit i\iti een hefboom ircrJ opgetild
AKHET \\.is de naam die men gaf aan

het jaargetijde waarin de Nijl de riviervlakte overstroomde, waardoor de droge grond werd doorweekt en er een vruchtbare laag zwarte slib achterbleef. Als er te weinig water op het l.tnd stroomde, gingen gew.issen dood, maar te vee! water bracht grote schade toe aan de huizen. \'i/7

De iturlijtisc overstroming i\tn tic \ijl zorgde ervoor il.it de grond IMII Hithnritfc iiü'CM n-ent herloeid en heinest.

WANNEER HET WATER zich begon terug te trekken, ging men aan de slag. Irrigatiekanalen moesten worden gerepareerd en grenzen opnieuw vastgesteld. Moeren bakenden hun akkers af/odat /e geen ruzie zouden krijgen over wie de eigenaar WJS, maar ook makkelijker kunden uitrekenen w.U ze ja.irlijks aan belasting moesten betalen. /Vi'i irrigatiekanalen k\iu het vloedwater ook aftken bereiken die verder hij de rivier vttndihin

Wat verbouwden ze? I PERET was het groeiseïzoen dat duurde van november tot februari. Om de gewassen v.m water te voorzien moest er voortdurend water door de irrigatiekanalen stromen. Jongetjes jaagden vogels weg, maar insectenplagen en vliegende stormen vormden een constante bedreiging voor de gewassen.

SHEMU was de periode tussen maart en |iim waarin de gewassen werden geoogst. Kinderen \\erkten ook mee; ze raapten de tarwe- en gerstaren op die de oogsters over het hootd hadden gezien. Belastingambtenaren o t" schrijvers zagen toe op het werk en berekenden hoeveel belasting en h u u r de boeren moesten betalen.

ft

ZODRA HET LAND WAS

ZODRA ALLE

LEEGGEHAALD werd

SCHULDEN .1.111 de regering waren betaald werden de geoogste gcuassen weggebracht en opgeslagen in graansclniren. Boeren die niet betaalden, werden vaak meedogenloos geslagen.Ten slofte bracht men otVers aan de oogstgodin Renenoete om haar te bedanken voor een rijke oogst.

het geploegd met een eenvoudige houten ploeg, voortgetrokken door runderen. De belangrijkste gewassen die men zaaide waren tarwe en gerst voor het maken van brood en bier, vlas voor het maken van linnen en lijnzaadolie, en emerkoren, een oude tarwesoort. ƒ><• uitgedroogde grond r.m >lc rLikif urn/ nift tril dunne liiiig *lih.

Men jjiivsf i/ii'/'crc kanalen graven i>/ii ha hogergeïfgen Luit! re

Steden cti r/v;f ïtitntti'n l,nnl IK» overstromingen re

\,

Eten en drinken De Egyptenaren hielden v.ui lekker eten en drinken. Ze verbouwden bijna al hun eten zelf en het hootdvoedsel was brood, l >e meeste mensen dronken bier, gebrouwen uu gerst, en de rijken dronken wnn. Zelts arme mensen aten dagelijks gezonde groenten, fruit en vis uit de Nijl, terwijl de rijkelui bun maaltijden aanvulden met vlees voornamelijk kalfs- en rundvlees - en gevogelte /o.ils eend. duif. gans en ooievaar.Vlees was d u u r want er waren weinig weilanden, aangezien men de grond nodig had voor het verbouwen van gewassen.

Tr te ••••";. l

A Deer ïtltHtifrintf (>ƒ> coi i<Jki>f i'.ui irn nitin tiu: w n feestmaal .1,111 É/ ( -I>,)(/C/I offert, gteft i'i;\ ccn n/cc m» ii'.il i/c /;y

DE EGYPTENAREN ATEN aan lage tafels en niet hun vingers, (iewone mensen aten van aardewerken sehalen, ma.ir de rijken kregen alles opgediend op schalen van zilver, brons, goud of taience. Tijdens banketten bonden de bedienden een kegel van geurig

vet op het hoofd v,in elke gast. De kegel smolt en liep langs het haar en de pruik van de gast. waardoor die lekker rook.

MAAK ZELF VIJGENKOEKEN

Je hebt nodig blender, 200 gr verse vijgen, water, gemalen kardemom, honing, 50 gr walnoten, 50 gr amandelen

1 Gebruik de blender om de amandelen en walnoten apart fijn te malen en leg ze opzij.

BIER WERD BEREID door gerstenbrood eerst half te bakken en daarna de broden te verkruimelen in een mengsel van gerst en water. De kruiken werden afgesloten en men liet het mengsel gisten. Dit leverde een dik, klonterig bier op, dat werd gezeefd voordat het werd ingeschonken.

2 Hak de vijgen in grove stukken, stop ze in de blender en doe er een scheutje water bij.

DE WIJNSTOK was een van de belangrijkste tuingew assen en werd hocJfdzakelijk gebruikt voor wijn. Druiven werden platgetrapt in t roggen waarin wel zes mannen konden staan, om het sap eruit te persen, l let sap werd in kruiken van klei geschonken en verzegeld. Daarna schreef men op een etiket de datum en naam van de wijngaard, zoals \\e nu eigenlijk nog doen.

Wat aten ze? XI'I/M het griiiiii ttrti!< \n\\\{>ïi tirrJ het gedorst (uu-t behulp i'iin iwr/ij en gewand <>/n In-t L;t( r\m lift kw ii- ^hiult'ii. Daarna ircrJ het opgeslagen in v/7c\ 1^1

opslaan r,iu gniiin in ^7i»V

men lift fijnmaalde »>») fr nv
MENSEN KOOKTEN binten of op het dak omdat het te heet en te gevaarlijk was om binnen op een open v u u r te koken. Vuurtjes werden gemaakt door een boogpees k r a c h t i g tegen een stok te wrijven.

VLEES VAN RUNDEREN en schapen werd geroosterd boven het open vuur of gestoofd. Men hield enkele varkens, hoewel priesters the m v e i b a n d b rat liten met de bo/e god Set - ze weigerden dan ook varkensvlees te eten. Vissen en eenden die men in de Nijl ving, werden soms gezouten en gedroogd om ze te bewaren. Bijen, die men in kleipotten hield, maakten honing, die \\erd gebruikt als zoetstof bij het bakken.

3 Voeg de walnoten en kardemom toe en zet de blender weer aan. Als het mengsel te plakkerig is, doe )e er een scheutje water bij.

4 Schep het mengsel uit de blender op een schoon schoteltje. Maak ballen van het mengsel.

BROOD VORMDE bij de meeste mensen het hoofdbestanddeel van de dagelijkse maaltijd, maar d.it had zo zijn voor- en nadelen. Egyptisch brood was vrij taai, want het zat dikwijls vol zand en grit die er bij het malen van het graan in terecht waren gekomen. Onderzoek bij mummies heeft aangetoond dat het brood zo grof \\ as dat je tanden ervan sleten!

5 Rol de ballen door de honing en bestrooi ze met gemalen amandelen.

29

Sport en spel C.rafschildenngen en de artefacten (door de mens vervaardigde gebruiksartikelen) die samen met de oude Egyptenaren werden begraven, tonen dat 7e zich op tal van manieren vermaakten. Muziek was heel populair en zangers werden veel gevraagd voor teesten.

Mi vi KA N i \ N \\ iren ei • in trek l M I openbare festi; i l Tijdens het Oude Rijk waren het hoofdzakelijk mannen, maar zo rond liet Nieuwe R i j k voornamelijk vrouwen. Kinderen van rijke families leerden een instrument te bespelen voor hun eigen plezier. Maar er zijn ook bewijzen die erop duiden dat de gewone r.gyptenaren elke dag muziek maakten en zongen.

MAAK ZELF EEN HARP

Je hebt nodig balsahout en karton in bovenstaande vormen (vraag hulp bij het uitsnijden), plastic fles, hobbymes, krant, afplakband, houten pennen in vier pennen gesneden, blokje balsahout, nylonkoord, plasticlijm, boor, verf

1 Snijd de fles schuin doormidden. Maak een klein prop van de krantPlak prop en karton op hun plaats (zie boven). Snijd de brug (zie onder) uit het blokje balsahout. Boor gaten in en teken lijnen op de hals van de harp (zie boven).

2 Beplak fles met afplakband om een klankkast te maken. Laat de gleuf onbedekt. Schuif de gebogen hals m de klankkast en lijm hem vast. Knip 'snaren' op lengte, haal ze door de gaten in de brug en bind ze vast. Duw stemschroeven door de gaatjes in de hals.

t'tin darmen

stftnschroeven

^ De /Mr/' »'•)> ren finvrift itiïtrinnfttt hij Je cuJe

Egyptenaren, vootal voorliet -
3 Lijm de brug op haar plaats en draai de snaren rond de schroeven. Trek de snaren aan, zodat elke snaar anders klinkt. Verf je harp nu met kleuren als oker en terracotta.

Hoe vermaakten ze zich?

MAAK ZELF EEN SISTRUM

Je hebt nodig: balsahout in bovenstaande vormen (vraag hulp bij het uitsnijden), plasliclijm, zaag, priem, buigtang, dun ijzerdraad, dik karton in bovenstaande vorm en met gaten, flessendoppen, verf

1 Lijm beide houten vierkanten op handvat (zie boven). Maak met de priem een gat in elke flessendop. Knip draad m drie stukjes; buig die aan één kant om. Zaag boven in het handvat twee gleuven (zie rechtsboven!.

2 Duw recht uiteinde van elke draad door gaten m karton. Rijg flessendoppen eraan, buig karton rond en maak draden vast door andere kant om te buigen. Steek ratelkop in de gleuven van het handvat en lijm vast. Verf.

MUZIEKINSTRUMENTEN werden verdeeld in drie groepen: snaar-, blaas- en slaginstrumenten. Ze werden complexer tijdens bet Nieuwe R i j k . toen er nieuwe muzikale ideeën uit het Oosten kwamen overwaaien. De harp, lier en luit vormden tie voornaamste snaarinstrumenten;de blazerssectie bestond uit vroege vormen van de fluit, hobo en klarinet; ratels, castagnetten en tamboerijnen waren veel gebruikte slaginstrumenten.

f )ƒ» i/eer muurschildering zijn dansmeisjes CH muzikanten volop . Dr hii'wglH'ïi'n i^ni'n het Hol J
CIl / ' M C S f C f C s v i ' I I

droegen bij HTOM<1JMO (TH WH'iitlt' M/C/

(sistntm).

Sport en spel *—* MANNEN gingen in hun vrije tijd graag op jacht. De farao en zijn edellieden jaagden op leeuwen, wilde stieren en luipaarden.Vergezeld van professionele jagers gingen /e niet door paarden voortgetrokken strijdwagens de woestijn in, op jacht naar een prooi. Of ze lagen op de loer rond een waterput, klaar om niet pijl en boog aan te vallen. IN DE MOERASSIGE RIVIERDELTA doodde men watervogels door met stokken te gooien en nijlpaarden niet lasso's en harpoenen. Nijlpaarden vormden een bedreiging voor boeren omdat /e gewassen plattrapten. Alleen de dapperste jagers maakten jacht op krokodillen!

> Nijlpaaraenjacht i Je n'ncr

DE RIVIER was ook een plaats om te ontspannen. Egyptenaren namen hun rieten boot mee naar lu-t water, genoten van een picknick, gingen vissen of vingen watervogels.

KINDEREN vermaakten zich met haasje-over en t o u w t r e k k e n ot deden worstel- en gymnastiekoefeningen. Senet was een geliefd bordspel dat door iedereen werd gespeeld.

MAAK ZELF EEN SENETSPEL

Je hebt nodig balsahout. hobbymes, plasticljjm, verf, viltstiften, zelfhardende klei, liniaal, schuurpapier 1 Vraag hulp bij het in bovenstaande vormen zagen van het balsahout. De grote delen (links) zijn voor het bord, de kleine (rechts) voor de schuifla.

2 Maak voor beide spelers vijf dopjes (en een paar reserve) van klei. Als de klei droog is, verf je vijf dopies zwart en de andere vijf wit.

3 Lijm schuiila en handvat van balsahout in elkaar (zie boven). Lijm dan de schuifleiders aan de onderste rand van de zijkanten. Verdeel het bovenste bord in 30 vakken.

Hoc vermaakten ze zich? HOE SPEEL JE SENET .Het doel van dit spel is om als eerste speler met je dopjes het bord rond te gaan en het te verlaten Spelers gooien om beurten met de vier dobbelstokjes om te zien hoeveel plaatsen ze vooruit mogen: Eén platte kant boven = 1 Twee platte kanten boven = 2 Drie platte kanten boven = 3

Vier platte kanten boven = 4 Vier ronde kanten boven = 6

SPELREGELS • Als je een 1, 4 of 6 gooit, mag je nog een keer gooien. • Je verplaatst dopjes in de lengte heen en weer over het bord: rij één, links naar rechts; rij twee, rechts naar links; rij drie, links naar rechts. • Als een speler op een vakje komt waar een tegenspeler staat, moet het dopje van de tegenspeler terug naar de plaats waar diens aanvaller vandaan is gekomen • Twee dopjes met dezelfde kleur mogen niet op één vakje staan, maar als ze naast elkaar staan, mag je ze niet aanvallen. • Drie dopjes op een rij kunnen niet door een tegenspeler worden gepasseerd. • Als je op het vakje ^ 2 komt, moet je terug naar het vakje 5p, en als dat bezet is, ga je terug naar start. • De vakjes £({ , ^& en &f£f kunnen niet worden aangevallen. • Je mag pas met een dopje het bord af, als je zelf geen dopjes meer op de eerste rij hebt staan. BEGIN VAN HET SPEL 1 Zet de witte dopjes op de eerste rij en sla telkens een vakje over. Zet de vijf zwarte dopjes op de vakjes ertussen. 2 De eerste speler die een l gooit, zet het laatste zwarte dopje op de eerste rij één vakje naar onder. Daarna gooit hij opnieuw en mag hij elk van de zwarte dopjes verzetten.

4 Verf de lange verticale latjes en korte verdeelstokjes zwart. Snijd de verdeelstokjes in korte latjes en lijm ze stevig vast tussen de verticale stroken (zie boven).

3 Wanneer de speler met wit zijn eerste zet doet, moet hij het laatste witte dopje op de eerste rij gebruiken.

5 Teken bovenstaande plaatjes op het bord. Let erop dat elk plaatje in het juiste vakje komt te staan (zie rechts). Versier de zijden van het bord met viltstiften en verf.

6 Snijd nog vier korte, dunne latjes van balsahout en gebruik die als werpstokjes. Schuur de stokjes aan de ene kant rond en verf de andere kant bruin.

33

Kunst en ambacht Er zijn veel mooie voorwerpen uit liet oude Egypte bewaard gebleven, wat aangeeft dat de Egyptenaren heel handig en creatief waren, /e maakten papyrusvellen om op te schrijven en de rijken versierden hun woning met ornamenten en weefsels.Veel arbeiders werkten uitsluitend als handwerksman om aan die vraag te voldoen. WEVEN was een v.in de oudste Egyptische ambachten. Men heelt stukjes geweven linnen gevonden die 60(10 I.I.H oud /ijn. I.innenvezels komen van de vlasplant. De stengels werden geweekt in water tot alleen de ve/els overbleven. Die \\erden tot fijne strengen gekamd en gesponnen om een doorlopende draad te vervaardigen.

VOOR HET MAKEN VAN PAPYRUSVELLEN oogstte men papyrusstengels,die overal langs de Nijl weelderig groeiden. Ferst pelde men de groene bmtenla.ig van de stengel af. Het binnenste werd daarna in repen gesneden en in water geweekt. De natte repen werden in een raamwerk gelegd, zij aan zij en net over elkaar heen, en daarop legde men een afwisselende laag repen. Tot slot \\erd het vel papier geperst, gedroogd, gerold en gladgemaakt. MAAK ZELF EEN WEEFGETOUW

Je hebt nodig spaanplaat met gaten (zie boven), stokken op maat (zie boven), balsahout op maat en met gaten (zie boven), touw, zwarte en beige wol, schaar

kettingboom

spmtglat schachtstfun of'stut'

schachtlal

Wat maakten ze?

ÏVX1ÏT tSii *jr,;r Ji>.** '. .-p .'.iffj.-.j

i-thtj; <'ƒ' ht'i ir/ /M/>}'ri<> xr.Mf, /veen
6 r \ ' *o«.«jfia/- •

PAPYRUS werd veel gebruikt door sL'hnivers. kunstenaars en architecten ^ \:iff»: "^'-i'" ,-.'!. --.«,»,u HiIIJJ->»n3lJ

voor documenten of tekeningen m.ur het was te kostbaar om er /oin.i.ir aantekeningen op te maken.

ï-i .-'-:=•-V'.''?-]

1 Duw de pinnen in de gaten op de vier hoeken; zet ze eventueel vast. Haal zwarte kettingdraden door afwisselende gaten in de schachtlat. Knoop ze vast aan de kettingbomen voor en achter. Bind dan de kettingbomen aan de pinnen. Maak nu de beige kettingdraden vast aan de bomen voor en achter (zie onder).

inslagdraad

2 Leg de schachtlat op de schachtsteunen. Om te weven, wikkel je de inslagdraad rond de schietspoel. Knoop het begin van de eerste rij vast aan de buitenste kettingdraad; haal de zwarte draden omhoog door de schacht naar je toe te halen Haal de schietspoel erdoor Laat de stutten zakken en weef met de hand door de naturel draden. Houd je weefstuk strak door het nu en dan met het net aan te drukken

*-. DE EERSTE WEEFGETOUWEN lagen op de grond. De ketting (de draden in de lengte) werd rond houten bomen gespannen die waren vastgemaakt aan pennen in de grond. Afwisselende kettingdraden werden omhooggehaalcl niet een l a t , /odat de inslag (de draden in de breedte) er makkelijk doorheen kon worden gehaald.Weefgetouwen uit het N i e u w e R i j k stonden recht, maar de weeftechmek veranderde niet veel tot de komst van de Romeinen in 30v.Chr. bodem \'itn spaanplaat

35

Kunst en ambacht •^ ƒ>;<• kruik uit lift MitUfiiriik hcffi ilc i'i'nn r.m een knielende i-ii'iiu' i/ic cc» /i ( i/)}' i/c Ihit-'t iyr/r (.'.eleettien re»

voorstelling L\in ?ijn i\iu tic godin />i> i/i'c /M»»' ciVH t lont-, iwtit.

Moedermelk werd beschouwd >it< t-1-n krachtig geneesmiddel /<\'cn ciVt/r c/i ii'civ/ i'iiiik bewaard in kruiken en

potten.

HUISHOUDPOTTEN werden vervaardigd van r i v i e r k l e i . I r weid eerst tij n /,ind door de klei gemengd zodat je er makkelijker mee kon werken, l )e pottenhakkers vormden daarna de potten door middel van de spiraalmethode en streken ze van binnen en buiten glad tot een opvallend gelijke dikte. Meestal wreef men met een platte steen over de buitenzijde van de potten voordat ze werden gebakken om /e een glanzend rood aanzien te geven. Andere werden beschilderd met zwarte patronen of voorzien van groetjes door een kam over het Oppervlak te halen. DE POTTEN WERDEN GEBAKKEN in ovens waarin men hout stookte. De ovens li.idden de vorm van een bijenkorf en waren van leemsteen.Je moest voortdurend opletten ot de temperatuur hoog en gelijk bleet.

MAAK ZELF EEN KLEIPOT

Je hebt nodig zelfhardende klei, scherp potlood, verf 1 Kneed de klei tot je er makkelijk mee kunt werken. Maak een platte, ronde bodem voor je pot. Bewaar de overige klei in de vorm van een bal, zodat het niet uitdroogt.

2 Pak wat klei van de bal en rol twee lange slierten van gelijke dikte. Maak met het potlood krassen in de rand van de bodem, zodat de klei goed blijft plakken.

3 Bouw de zijden van de pot op met de slierten (zie boven). Maak een derde sliert vóór je de tweede gebruikt enz. om ervoor te zorgen dat ze allemaal even lang zijn. Kras steeds in elke laag.

VEEL POTTEN EN KRUIKEN kregen een spits toelopende onderkant, waardoor je ze in een standaard of een u i t h o l l i n g in de grond kon zetten. In het begin werden ze versierd met geometrische patronen op een rode ondergrond, of spiraalvormige en gevlekte motieven /adat het leek alsof ze uit steen waren gehakt. TIJDENS HET NIEUWE RIJK vervaardigde men sierva/en en gestileerde beeldjes van mensen en dieren. In plaats van de rode en zwarte decoratie uit vroegere jaren, beschilderde men potten in die tijd ook met een telle kleur blauw, een verKtot die men uit koper ot kob.ilt haalde. w

Wat maakten ze? 1.-n ,ilhii<;tt'n i\iti< uit lift \inin'f kijk nii'l tni liuifff /M/\ ntfiflt'^fi iiifi bloemenkransen ivu >fi ( i%.

METALEN VAZEN, schalen en open potten \\erden gemaakt van goud, brons en koper door platen metaal rond een aambeeld - een zwaar houten ut" stenen blok ie h a m e r e n . Heelden, gereedschap en wapens vormde men door het gesmolten metaal in een aardewerken ot stenen nul te gieten. Alle metalen \ \ e i d e n .iK /(.-ld/aam en kostbaar beschouwd, want ook al was er voldoende voorhanden, het uitgraven ervan was een duur, lastig en tijdrovend proces.

A Dr-rc 'wetubeket' r.iu ..iliift snis ecu nut Je ic i/c i'/\'Mi'io r,ui ïbelanfhamons MW

5 Wanneer je pot klaar is. werk ie hem netjes af door de binnen- en buitenkant glad te strijken. Maak een rand of, als extra versiering, een paar oren. Laat de pot drogen volgens de aanwijzingen op de verpakking van de klei.

4 Wanneer je bij het breedste punt aankomt, stop je en strijk je je pot van binnen en buiten glad. Maak krassen in de bovenkant vóór je verdergaat met de slierten.

STENEN VATEN maakte men van de grote, boven de grond uitstekende rotsen van mooi gevlekt steen in de woestijn en heuvels rondom het Nijldal. Herst zaagde men blokken steen uit, die daarna aan de buitenkant met beitels, boogboren en raspen werden bewerkt.Tot slot boorde en beitelde men de binnenkant uit.Vazen met een smalle hals bestonden uit twee aparte stukken die met cement aan elkaar werden gezet.

6 Verf je pot donkerrood net als terracotta uit het Nijldal. Wanneer dat droog is. schilder je er een paar zwarte geometrische patronen op.

37

Kunst en ambacht

n

A D/r i

-fliüi i\jn ffii muurschildering int lu-i ^it \\m i/tcr/jrcr i n'/ /ie/ Middenrijk. Mogelijk gebruikte ivn coSrdinatensysteem nu-t rui.;/cx iv» Je intrige rij fc vi/n/i/crcN. (//c allemaal pm-ic* nvn ijrivf cr/ir

Dl HÏ s l ui v i A A u n ei i t i i vi N s< hildci in n « i i : i gesi'hilderd op de bepleisterde muren van de vetvegelde graftombes v.m de rijken. Eir zijn bewijzen dat huizen ook niet gekleurde muurschilderingen en patronen werden versierd.

MAAK ZELF EEN GRAFSCHILDERING Je hebt nodig gips, water, kom, bakje van piepschuim, potlood, liniaal, papier en overtrekpapier, spijker, verf, slaalwol 1 Doe het gips in een kom, giet er langzaam water bij en roer constant zodat er geen droog poeder overblijft. Meng het gips met je vingers en zorg ervoor dat alle luchtbellen eruit zijn. 2 Wanneer je een glad papje hebt, giet je het mengsel m het bakje van piepschuim tot het de bodem bedekt. Laat dit hard worden.

3 Kopieer of teken je eigen Egyptische tafereel op het overtrekpapier. Je kunt. net als de oude Egvptenaren, de figuren met een raster in de juiste verhoudingen vergroten.

4 Als het plakkaat droog is, leg je je overtrekpapier erop en teken je iedere lijn over, waarbij je hard drukt. Kras lijnen op het plakkaat weg met een spijker zodat je een duidelijke omtrek overhoudt. 5 Beschilder het plakkaat met aardeachtige, natuurlijke kleuren. Wrijf daarna zachtjes met staalwol stukjes van de afbeelding weg zodat het lijkt alsof die ongeveer 3000 jaar oud is (zie rechts).

•^ /:'<•» muurschildering uit de graftombe \\\n /,JM<' f fotnnln-l> tlii- itt lift l)iiin\;i'ii wt'ni Milth-kt. / V ftiJiu I*i< kijkt Je /iir.ii' J.IM en nr/if.% HIM lu-in >M.H Je \fsti l foms.

Wat maakten ze? DE TEKENKUNST, en de bijbehorende regels, ontwikkelde zich samen met de schrijfkunst. Kunstenaars tekenden en schilderen niet wat ze zagen, ina.ir datgene \ \ a . u \ a n /e \\ isten dal het er was. Als ze bijvoorbeeld een kist schilderden en wisten dat er in een v.m de laden een halsketting lag, toonden ze misschien een zijaanzicht van de kist met daarop de halsketting. Hn wanneer ze een tafereel M hilderden. legden ze met gewoon vast w.u ze vanuit hun eigen gezichtspunt zagen, maar schilderden ook alles en iedereen die erbij aanwezig waren. ER GOLDEN WELOMLIJNDE REGELS voor kunst omdat zij een \\elomlnnd doel had: tot leven komen in de volgende wereld. De mensen en voorwerpen in het hiernamaals moesten volmaakt zijn, /odat op gr.it- en tempelschilderingen nooit dood. ziekte ot ouderdom werd afgebeeld.

MENSEN EN VOORWERPEN werden plat getekend vanuit de ge/u htshoek waaruit ze onmiddellijk herkenbaar waren. Mensen werden bijna altijd getekend niet hun gezicht, armen en benen in profiel (omdat die dan makkelijker te onderscheiden zijn), maar het oog en de schouders zaten aan de voorkant. Mannen werden vaak afgebeeld met een donkere h u i d . aangezien ze in de zon werkten, terwijl vrouwen een bleke huid hadden, omdat ze meer tijd binnenshuis doorbrachten. X MEN LEGDE DE JUISTE VERHOUDINGEN VAST

zodat mensen in het hiernamaals door de goden konden \\orden herkend, maar ook om leerlmgsehilders van richtlijnen te voorzien. De meeste leerlingen gebruikten een vierkant raster als hulpmiddel. Op één schaalverdeling uit liet Middenrijk telt een staande mens. van de grond tot Je haargrens, l H vakken, waarbij de schouders in vak l d begonnen, het middel in vak 12 en de knieën tussen 6 én 7.

VERFSTOFFEN werden gemaakt van tot poeder gemalen mineralen en andere natuurlijke materialen. Dit zijn slechts een paar voorbeelden: Zwart

houtskool

Rood Wit Blauw

oker

Ciroen Geel

poeder van kalksteen koper/kobalt malachiet i|A'io\ide

.\ /,!/,»< /nef, tru kopcroxide, \rcrti \H'ni.iIfii i'ii \;<'

\nhu-. Syiti en Je ( )ostftijke iifcfc er : t 'iir/

39

Lezen en schrijven HET OUDE EGYPTISCH

l )e oude Lgyptenaren hadden een geschreven taal en legden alles vast; dit is één reden waarom we zoveel van hen weten. Alle juridische en zakelijke overeenkomsten werden m documenten vastgelegd, zodat de weinigen die konden lezen en schrijven erg in trek waren. Men noemde hen schrijvers. In plaats van een alfabet maakten ze gebruik van hiërogliefen, of tekens, oni geluiden weer te geven. Er waren er in totaal meer dan 700, die in verschillende combinaties bepaalde betekenissen hadden of stonden voor groepjes van twee of drie medeklinkers.

behoort tot een taalfamilie die zich over Noord-Afrika en \X'est-Azië verspreidde. Sommige talen uit die familie, zoals Arabisch, worden ook nu nog gesproken. Maar het oude Egyptisch is een dode taal, behalve binnen de Koptische Kerk waar het in een .uulere vorm voortleeft.

DE STEEN VAN ROSETTA vormde

J

de sleutel bij liet ontcijferen van hiërogliefen. Op de/e /warte steen staan inscripties in drie verschillende falen: Grieks. demotisch schrift en hiërogliefen. De steen werd in 17W ontdekt bij Rosetta in de Nijldelta en later, in 1822, ontcijferd door de Franse geleerde Jean l nincois Champollion.

h

ra

A e

A Hel Iwenste ileel iwi tl e Steen IMII ki'M'lhi i> heulirei'eti in hiërogliefen, Itet miililel.-ite in
A Diw het $ehmik i'-ni Hiërogliefen n\i< liet it^ewikkeld en nwilijl: om ie leren schrijven.

HIËROGLIEFEN werilen in het steen v.ui inonunienten gehakt, op de muren van tombes geschilderd en gebruikt voor het maken van een cartouche, of persoonlijk zegel, die je als handtekening kon gebruiken.

hiërogliefen

Hoe communiceerden ze?

A Hft piilct iwi a-n schrijver had gleuven iwr rirtpcniifii ai uithollingen ivor i, SCHRIJVERSSCHOLEN hoorden bij

tempels en het k o n i n k l i j k hof. Jongens uit rijke families begonnen op hun negende .1,111 een vijfjarige opleiding op een school of bij een privé-leraar, ter \\ i j l thuis leerden lezen en schrijven. Slimme studenten studeerden wiskunde, natuurwetenschap en geschiedenis, hen goed opgeleide schrijver kon zich opwerken en heel rijk en machtig worden. Eén zo'n schrijver, Horcmheh, trouwde met de dochter van een farao en werd xelt farao.

MAAK ZELF EEN PENNENHOUDER

Je hebt nodig rietstengels, stroken balsahout met bovenstaande figuren, plasticlijm, poederverf, hobbymes

1 Snijd riethouder en verfvakjes uit (zie boven). Leg de lagen hout op elkaar en lijm ze vast. Laat dit drogen.

2 Leg de pennen in de houder. Vul de verfvakjes met poederverf die lijkt op gemalen mineralen. Je schrijverspalet is nu klaar.

Egyptische uitvindingen De Egyptenaren waren een slim, nieuwsgierig volk. Ze vonden veel dingen uil die we ook nu nog kennen. Naast hun ingewikkelde vorm van beeldschritt (zie pag. 4O), hadden ze vooruitstrevende ideeën over geneeskunst, het meten van tijd, wiskunde en astronomie.

1)1 01 Dl l-XiYI'TENARhN \crdeelden ik eerst, volk h t jaai in 3 (o dagen en de dagen in 24 uren. Het Egyptische jaar werd als volgt ingedeeld: lo dagen ~ l week; 3 weken = l maand; 4 maanden = l seizoen; 3 seizoenen + n heilige dagen - l jaar. DE WATERKLOK, het meest voorkomende Egyptische uurwerk, was een pot niet strepen ,i.m de binnenkant. De tijd wen! gemeten door te kijken hoe hoog het water stond, dat door een gaatje in de hodem wegdruppelde. Geleerde mensen, zoals priesters,gebruikten zonnepalen, ideaal m het zonnige k l i m a a t , om te zien hoe laat het was. MAAK ZELF EEN WATERKLOK

Je hebt nodig pot van zelfhardende klei (beschilder en vernis de binnenkant om hem waterdicht te maken), priem, waskrijt, waterkan vol water, kopje of glas

EGYPTISCHE ARTSEN waren bijzonder vergevorderd voor hun tijd. Handboeken op papyrus onthullen dat ze gedetailleerde kennis bezaten over lichamelijke processen zoals de spijsvertering, bloedsomloop en het zenuwstelsel. Die kennis was voornamelijk verkregen door het eeuwenlange balsemen van de doden, /.e bestudeerden ook de symptomen van zieke mensen, teneinde aandoeningen en /iekte te begrijpen, en gebruikten planten en kruiden, zoals knoflook en jeneverbessen, als medicijnen. OOK HECHTTE MEN WAARDE aan de helende k r a c h t e n van tovenaars. Er werden spreuken gezongen om genezing te bewerkstelligen en letsel, / l e k t e en gevaar at" te weren. He t gemummificeerde lnwtil i«» .Y<7>cnj, /n>i>/cn m7 <>irr anatomie.

1 Prik met de priem een gaatje in de zijkant van de pot, net boven de bodem (zie links). Zet glas of kopje onder de pot om het uit het gat druppelende water op te vangen. Vul de pot met water.

Wat wisten ze?

MAAK ZELF EEN ZONNEPAAL

7.00

t Je hebt nodig: houten stok, horloge 1 Zoek een plek m je tuin waar het heel de dag zonnig is.

2 Duw de stok in de grond en geef aan waar de schaduw om 7.00 uur valt. Kijk elk uur waar de schaduw valt en geef dit telkens aan.

> H

matenstelsel ttvrktf .i!" volgt: afstand nin ri»( uitgestrekte = t c/

c/ = crrcH palmen inngerbreedtes

2 Meet de tijdsduur op van het wegdruppelende water en geef om de vijf minuten het waterpeil aan door een krijtstreepje in de pot te zetten. Als de pot leeg is, vul je hem opnieuw en kijk je of de strepen kloppen.

MATEN hielden verband met het menselijk lichaam. De voornaamste maat vv.is de el, die overeenkwam met de a K t a n d van de elleboog tot het topje van de middelvinger. De el werd onderverdeeld m palmen en vingerbreedtes. VOOR HET BOUWEN VAN PIRAMIDEN maakte men gebruik van wiskundige berekeningen waarbij ingewikkelde geometrische figuren kwamen kijken. De Egyptenaren hadden geen tekens voor getallen tussen twee en negen.

1 = 1

10 =

dus 13 schreef men zo: f \ 11 l 14(. .ik volgt: /3 r\r\ | i |

3 Na een hele dag zon, waarbij je elk uur op de grond hebt aangegeven, is je zonnepaal helemaal af. Als de zon weer opkomt, kun je zien hoe laat het is.

43

Boten en strijdwagens De N i j l was de snelweg van l-gypte. Boten konden stroonutwaarts naar het noorden van het land drijven, en stroomopwaarts varen met behulp van de noordenwind naar het zuiden. Het Egyptische hiëroglief voor het reizen naar het noorden is een boot zonder zeil of mast; voor het reizen naar het zuiden is het een boot met volle zeilen.

-cii tvrgnltl

A'i tanchamon harpoetiier <^> <•< n papyntsboot.

DE EERSTE BOTEN werden gemaakt v.in papyrusstengels, samengebonden niet touw van rietve/els. Zo rond 32
>

MAAK ZELF EEN RIETEN BOOT

Je hebt nodig: bundel rietstengels of gedroogde grashalmen, schaar, dun touw, rijgnaald, balsahout in vorm van steel en blad voor stuurriem, zes rotanstengels voor dekhuis, lijm

1 Bind touw op gelijke afstand van elkaar rond een bundeltje rietstengels. Maak op die manier 7 a 8 bundels en naai ze aan elkaar. Knip de uiteinden bi| zodat de bodem van \e boot lijkt op het voorbeeld linksboven.

2 Maak 2 langere bundels voor de zijkanten (zie linksboven). Naai ze vast met de rijgnaald en het touw. Vul het midden zo nodig op met meer bundels en zet ze aan de bodem van de boot vast Izie boven).

Hoc reisden ze? DE MEESTE EGYPTENAREN staken de Nijl over met een veerboot, want er waren geen bruggen.Veerboten roeiden voortdurend van de ene naar de andere oever en vervoerden mensen en goederen.

DE EGYPTENAREN achtersteven

DE GROTE BOTEN van edelen en regeringsambtenaren werden zowel voor zaken als voor plezier gebruikt.

GELOOFDEN dat de zonneboot de zonnegod Re elke dag van de ene kant van de wereld n.i.n de andere kant braein. De boot voer over een nv u i m de l u c h t , 's Nachts zon Re door de onderwereld varen.

hntnii'1* rietstengels

ftiiurricin

VRACHTBOTEN waren een alledaags verschijnsel. Alle zware ladingen. zoals platte stenen of" obelisken, vervoerde men op enorme rivierschepen die werden voortgetrokken door een vloot van kleine bootjes. MET BEGRAFENISBOTEN bracht men lichamen over tic rivier naar de werkplaatsen van df balsemers. Pe oversteek werd met veel ceremonie en waardigheid uitgevoerd.

3 Maak de achtersteven door de uiteinden van de stengels strak samen te binden, omhoog en om te buigen. Bevestig met het touw zoals boven (natte stengels buigen makkelijker). Doe hetzelfde voor de boeg.

VEESCHEPEN waren b i j z o n d e r brede boten met een plat dek. Ze waren bedoeld om het kostbaarste bezit \ , m een Egyptische boer te vervoeren: /ijn vee. Deze dieren toonden zijn ware rijkdom en moesten koste \ \ a t het kost beschermd worden. KONINKLIJKE BOTEN zorgden ervoor dat de t a i a o heel stijlvol en comfortabel kon reizen. Enorme, overdekte boten beschermden de koninklijke familie tegen de felle zon en tegen nieuwsgierige blikken van bun onderdanen.

4 De bodem van het dekhuis bestaat uit latwerk van aan elkaar gelijmde stengels; het dak is van m halve cirkels gebogen rotan, vastgemaakt met touw. Vul het dak van binnen op met korte rietstengels.

5 Lijm de bodem van het dekhuis op de boot en plaats daar het dak op. Lijm steel en blad van de riem aan elkaar. De stok op de achtersteven is een steun voor de stuurriem, zodat die stil kan liggen. De boot kan nu te water gelaten worden!

45

Boten en strijdwagens ZEESCHEPEN moesten groter en sterker zijn dan rivierschepen, maar /e werden wel op dezeltde manier vormgegeven. Ze werden gemaakt van hout, voornamelijk eederhout, dat uit de heuvels bij liyblos, een /eehaven in Libanon, kwam. Zeeschepen stonden dan ook bekend als'Hyblosboten'.

V ~-* GEWONE EGYPTENAREN gingen weinig op reis. Sommigen kwamen niet verder dan het volgende dorp en maakten, als /e het konden betalen, eenmaal in hun leven een pelgrimstocht naar Abydos. een religieus c e n t r u m in het zuiden. Over het algemeen stonden mensen heel wantrouwig tegenmer heilige plaatsen en \ o n d men bet veel verstandiger om thuis te blijven. Hun grootste angst was om m een vreemd Lmd te sterven, want ze zouden daar geen goede begrafenis krijgen en /odoende onvoorbereid aankomen in het hiernamaals.

(rondhout n h< r

i

loef (achterste t'iiii het :eil)

\riinf i'/ tuigag ftiiHti'cn riw het liij-.cn en .-.{rijken fiin hel zeil)

(achterkant >Y/N/>>

helmstok (handgreep

A ƒ;'(•« modelzeilboot gevonden m lui $t,it Tbctatuhamott, compleet tnet roetspanen en linnen zeilen.

/<• sturen)

X w DE OPBRENGST VAN DE BUITENLANDSE HANDEL haalde Egyptenaren toch over om te gaan reizen. In het zuiden lag Niibië (nu Soedan), rijk aan goud, koper en halfedelstenen. Men bracht ook vreemde dieren, zoals apen, giraiten en panters, mee naar huis. £ IN HET NOORDEN lag de Middellandse Zee, maar de Egyptenaren bleven langs de vertrouwdere noordoostelijke kustlijn en handelden met het huidige Israël, Libanon en Syrië. Syriërs reisden ook naar Egypte. Ze zagen er heel anders uit en de oude Egyptenaren keken raar aan tegen hun kleurrijke kleding en baarden.

titihhele ^innnieiti

Hoe reisden ze? Mild

lit-t < ii

v

A Kci'-rr» /KT (Vo/ u\i.- belangrijk iivr Je Egyptenarcn, ^^,il< ivfc Wiit'f i/// /irf ,i,mt,il hi'tttfii nwiifllwii, .:»u/> i/ccr. i/.ir
~ IN HET OOSTEN lag de Rode Zee en het geheimzinnige land Punt. In Egyptische teksten wordt dit land vaak genoemd als de plek waar zeevarende handelaars op /oek gingen naar exotische, 7 wart e homen waarvan wierook werd gemaakt. De exacte locatie van Punt is onbekend, maar het lag waarschijnlijk ergens landinwaarts voor de kust van Soedan ot Ethiopië. rt'flit

nwi/rJ.'

planken

wmp (omhulsel l\lll lift

it (rrek" lïJJl lift

M/ll'l)>

47

Boten en strijdwagens ER WAREN GEEN GOEDE WEGEN in het oude Egypte. Dat had geen zin onid.it de jaarlijkse o\erstroming ze zou hebben weggespoeld. tiewone mensen moesten overal te voet naartoe, tenzij ze het geluk h.idden een ezel te bezitten, l Iele r i j k e mensen lieten zich door bedienden ronddragen op een platform met een op een troon l i j k e n d e zetel.

DE OOSTELIJKE WOESTIJN, tussen de oostoever van de N i j l en de K ode Zee, bood landroutes naar het huidige Syrië en Libanon. He handel met de/e landen u as belangrijk omdat ze een overvloed aan metalen en halfedelstenen hadden. De Oostelijke Woestijn leverde ook grondstotK-n op, zoals koper en t i n .

MAAK ZELF EEN STRIJDWAGEN

Voor de wielen heb je nodig papier, potlood, passer, balsahout, dunne stokjes voor spaken en pinnen, dikkere stokken voor as, houten cirkels voor naven, plasticlijm, hobbymes

1 Maak een sjabloon voor de wielen (zie rechts). Teken met de passer twee delen voor elk wiel op het hout Vraag hulp bij het uitsnijden ervan.

ZWARE VOORWERPEN, zoals stenen en standbeelden, werden op een slee gebonden en door mannen niet touwen voortgetrokken. Onder de voorzijde van de slee goot men water of olie om hem beter te laten glijden.

2 Zet de wielen m elkaar; duw spaken in boorgaten in de naaf en lijm ze aan de binnenrand van het wiel. Maak as vast met pin (zie boven). Verf.

V ~* IN HET WESTEN lag een woestijngebied, bevolkt door nomadische stammen, d,u tijdens de jaren van het Oude en Middennjk bekendstond als 'l'ienn-lin.Tegenwoordig is dit Libië. Onder 'Ijt-inchu strekte zich de eindeloze vlakte van de Westelijke Woestijn uit, die Egypte beschermde tegen invallende b u u r l a n d e n . Zij voorzag de oude Hgyptenaren ook v.m kalksteen, die ze in de streken dicht bij huis uithakten.

ER WERDEN LANGE TOCHTEN over land gemaakt om handel te drijven met buurlanden 111 het oosten, maar ook om mijnen te ontginnen en steen uit te h a k k e n m het westen. F./els werden beladen met goederen en meegenomen op lange tochten door de w o e s t i j n . Kamelen, ideale dieren voor het reizen door de woestijn, tleden pas hun intrede aan het begin van de Romeinse periode in 30 v.Chr., toen plunderende leden van een stam het vruchtbare N i j l d a l binnenvielen op die merkwaardige, snelvoetige beesten. ^ Dit relief in stccti. ttit tic tcmpt-l \\in Rtinttcs II, /ivm r/r l,u.i<< >li\nu >fr//p ecu Strijdtuagett fi/ tic ivn'ivnn^ i;ni hel clccii .V»/>ir.

Hoe reisden ze? X ^^ DE STRIJDWAGEN werd door de Hyksos uit Zuid-l'alestina in Fgyptc geïntroduceerd, /e vielen .1.111 liet einde v.in liet Middennjk het deltagebied v.m F.gypte b i n n e n . De rijken waren de enige mensen die /u h een stt i|d\\agcn konden veroorloven. Ze gebruikten de wagem vooi de j .ie l u en voor zakenreizen.

Voor de kooi heb je nodig balsahout, gesneden en geschuurd zoals boven; staanders en aslager (zie rechtsboven), touw, rotan, plasticlijm

WAGENWIELEN waren een wonder van techniek, gezien het weinige gereedschap d.it men voorhanden h.id. Ze bestonden uit gebogen segmenten van hout, samengebonden niet een lereti band. Aanvankelijk reden alle strijdwagens op wielen met vier spaken, maar tijdens het Nieuwe K i j k kwamen er twee extra spaken bi).

3 Lijm houtdelen aan elkaar (zte boven}. Bevestig rotanleuning met touw op staanders. Lijm en bind voorsteunen van rotan in een Y-vorm.

Voor het voltooien van je wagen heb je nodig canvas, uitgesneden en geverfd zoals boven; lijm, vlechtnet, dun touw en rijgnaald, verf, viltstiften

4 Leg stroken net uit elkaar over het frame en lijm ze aan elk uiteinde vast. Vlecht er verticale stroken door en lijm die vast om bodem te vormen. Lijm zijden van canvas vast en bevestig disselboom met touw Schuif as en wielen op hun plaats en bind vast met touw. Verf.

bodem ivtn gtvhckttn /ccr i'/ iïi7 o ' r i-iw

49

Bewaken van grenzen Het oude Egypte was de eerste rijke eti m.ichtige beschaving in de geschiedenis. ] )n wekte n a t u u r l i j k de afgunst op van buurlanden die een deel van Egypte's rijkdom voor zichzelf Wilden, l )e Egyptische farao's hadden liever niet invloed dan met oorlog gebieden willen veroveren, maar ze deinsden er beslist niet voor terug om de grenzen van Egypte uit te breiden. Ze bouwden torten ter bescherming en maakten, indien nodig, korte metten met indringers. A ƒ Mkfii Ihiililcii i;uk' trn mt-t gomt hi'ttfktc <,lni
Je hebt nodig: dik karton, schaar, canvas, potlood, touw, plasticlijm, verf

1 Knip karton m de vorm van een schild Izie hierboven). Knip daarna een stuk canvas uit in dezelfde vorm, alleen groter.

2 Lijm canvas op karton. Teken rondom een brede rand. Verf het deel binnen de rand wit met bruine vlekken, zodat het lijkt op een koeienhuid.

Pijlpunttn irt'ith-ti mr< -M/ ttitikt i;iit k<->}«t t-n uuren

(>/n lift

stachtoffti

tt-

HET KONINKLIJKE LEGER

bestond, tijdens het Oude en Middenrijk, int een kleine groep beroepssoldaten en de lijfwachten van de farao. Als er een veldtocht op touw werd gezet riep men de landarbeiders onder de wapenen. Rond die tijd bestond het leger uit voetsoldaten, die waren bewapend met pijlen en bogen of bijlen en speren, en die zich beschermden met een groot schild van hout of leer.

« TIJDENS HET NIEUWE RIJK was .Ie oorlogvoering veel meer georganiseerd. Het leger was groter en werd beter geleid, terwijl paarden en strijdwagens voor extra snelheid zorgden. Soldaten kregen een goede training en mochten na een succesvolle veldtocht slaven en goederen van overwonnen legers meenemen.

Wie waren hun vijanden? /><• Aiftio uvni nw CI'/H i;it>cJ »>/> '/< r slagveld beloond uu-t een gouden vlieg.

*~* BINNEN HET

OFFICIEREN hadden een comfortabel ingerichte rent. c\eiuK koks en schrijvers om voor het eten te zorgen en een dagelijks verslag van de strijd bij te houden.

KONINKLIJKE LEGER had

je verschillende divisies. Hlkc divisie bestond uit 4"00 voetsoldaten en een eliiekorps van l OOI l \\agenmcnncrs. Die werd d.in weer onderverdeeld in 2(1 compagnies van 250 in.inst happen: 200 voetsoldaten (in vier eenheden van 50 man) en 50 wagenmenners. ~^ WAGENMENNERS vochten niet z'n tweeen op een strijdwagen en werden beschouwd als superieur aan de andere soldaten. Ze hadden hun eigen barakken en werden slechts tijdelijk ondergebracht bij een compagnie. BIJLEN EN SPEREN hadden een houten handvat en een bronzen snijgedeelte. Soldaten droegen een beschermende tuniek met metalen schubben ot wikkelden leren banden rond hun borst. ER WERDEN KAMPEN OPGESLAGEN

wanneer het leger onderweg was. Rond de buitenkant groet" men een greppel en van de schilden van soldaten maakte men een muur.

MAAK ZELF EEN STRIJDBIJL

Je hebt nodig hobbymes, li|m, stok, potlood, touw, zilverpapier, zaag, karton

1 Teken een bijlblad op karton en snijd 'het uit. Sngd voor elk bijlblad twee vormen uit; maak de ene zijde iets korter dan de andere. 2 Vraag hulp bij het inzagen van de stok tot de lengte van het bijlblad (zie boven). Kras met potlood een patroon op het blad.

3 Lijm de twee zijden van het blad op elkaar, met de lange zijde onder. Leg zilverpapier op het blad en wrijf over het patroon. Schuif bijlblad tn de stok en bind vast met touw (zie links).

Goden en het hiernamaals l >e oude Egyptenaren geloofden stellig in t.il van goden die alles beheersten van zon en m.un tot liefde, wijsheid en oorlog. Sommige waren nationale goden, die in grootse tempels door heel het land werden aanbeden, maar de meeste waren lokale goden, die men vereerde m kleinere tempels binnen de steden. Een Egyptenaar was er heilig van overtuigd dat hij ot zij na de dood zou genieten van een pr.ichtig leven - een pertecte variant van het leven op aarde. Om hierop voorbereid te /ijn werden de doden begraven met al h u n bezittingen en met voedsel voor de reis naar het hiernamaals.

DE ZONNEGOD RE, nt

Ka. neemt in de meeste Egyptische legenden over de schepping v,m de \ \ e r e l d een centrale pl.i.its i n . In één versje bestaat de wereld uit niets dan een zwarte oce.i.m. I X i n stijgt er een h e u v e l van droog land u i t de modder omhoog, u.urop een heilige b l a u w e lotLisbloein groeit, l >e bloem gaat open. Re s t . i p t eruit en schept alle dingen.

/.CM /iir/JcMijn'c/' uit liet Or Rijk' mei /ii((i /«7 .«./K'OM/ICIi/.Mi/C,;,!/. CM / / / ( . I/C

personificatie r.in CCM />n>i ( i;ffi 1 .

SINDS HET OUDE RIJK werden er dierengod.'ii aanbeden. De Egyptenaren .issocieenlen het k a r a k t e r van een dier vaak niet dat vjii een god. Ook in het Nieuwe Rijk bleet nien de meeste goden afbeelden met de kop of het lichaam v.m een dier. l-.cn

/'(•(/iu c<:n IMDtlJc IMM (/C ^i)MM(;U(t(/ W ( ' CM .-llMi'Jf. (/C M /«•ƒ>ƒ)<•ƒ.

Wat geloofden ze?

vv
\'Ci/ i'iiii ilc

.M/;
m.i,»/

l'ill! (/(

necropolis

DE EGYPTENAREN VEREERDEN honderden goden en godinnen, die veelal tamilie van elkaar waren. Sjoe, /oon van Re, was de god \ a n de Uu hl. Noet. de doehter \-an Sjoe, \\as de hemelgodin wier lu haam, gedragen door haar vader, zich uitstrekte over de hon/on. /e trouwde met tieb, haar broer en god van de aarde. Hun erfgenamen \\.uvn Isis en Osiris (god v.m d..onderwereld) en s.imen legeeiden /e Egypte. Seth, de broer van Osiris en Isis, en god van liet k u a a d , was

l'.lll

./('

onderuvreld

jaloers, l lij \ermoordde Osiris en sneed diens lichaam in stukken. Anoebis. god van de balseming en de doden. \vT/anielde de stukken en de godin Isis bracht ( Xiris lot leven. TEMPELS vormden de aardse \\oningcn van de goden en godinnen. Alleen priesters en priesteressen mochten naar binnen. ter\\ ijl ge\\one mensen bij de poorten baden.

MAAK ZELF ANOEBIS

Je hebt nodig: dun ijzerdraad {dubbelgevouwen en samengedraaid voor extra stevigheid), buigtang, zelfhardende klei, plasticverf (goud en zwart), vernis

1 Maak skelet door het draad m bovenstaande figuur te buigen. Knijp verbindingen goed en stevig vast met buigtang.

2 Bedek je skelet met klei. Maak een ruwe vorm (zie boven) vóór je begint aan de oren, ogen en poten. Laat dit drogen. Daarna verf en vernis je Anoebis (zie links).

A Anoebis,god \\m ./c necropolis, i>/
iltiitl c'/> begraafplaatsen rondhingen.

53

54

Goden en het hiernamaals DE EGYPTENAREN GELOOFDEN dat de onderwereld, Doeat, een land vol gevaren was. Vandaar dat men de overledenen een reisgids meegaf die bekendstond als het dodenboek. Dit boek en het kennen van alle juiste spreuken, garandeerde een veilige reis door de onderwereld n a a r de l l.tl van de Twee Waarheden. IEDEREEN WILDE na de dood naar het hiernamaals, een volmaakte versie van Egypte. Als een Egyptenaar was gestorven en in de Hal van de Twee Waarheden arriveerde, \\erd h i j door Anoebis, god van de doden en balseming, naar een weegschaal geleid. Na te zijn ondervraagd, werd hierop zijn hart gewogen tegen de veer van de waarheid. Als de persoon eerlijk was, kreeg hij van Osiris een vrije doortocht naar het hiernamaals. De harten van de zondaars werden verslonden door een godin die bekendstond als de Verslindster van de l )udeii. In het paradijs was geen plaats voor /leien /onder hart. ER ZIJN GRAVEN van gewone mensen gevonden, en het lijkt erop dat ze in rieten of houten kisten werden begraven, samen met hun be/ittingen en voedsel, teneinde er zeker van te zijn dat ze het hiernamaals bereikten.

A Hei schitterende dodenmasker I\IN r Jtmw Tbetanchamon hcciili hem .j/ f )s/n>. de god i'ttn gemaakt van goud »»<•/ inlegwerk, i> 5-/ cm /fivtj ei/ im;u/ /neer
DE LICHAMEN VAN DE RIJKEN werden begraven met een voorraad wereldse goederen voor de eeuwigheid, evenals beeldjes van dienaren die op de akkers van de goden moesten werken om hemelse belastingen af te betalen. Men legde ook modellen van bakkerijen, werkplaatsen, schrijvers en priesters in tombes, zodat de doden alle hulp en raad zonden krijgen die /e nodig hadden.Tevens geloofde men dat de doden een lichaam nodig hadden in liet hiernamaals; de reden waarom l i j k e n werden geconserveerd.

MAAK ZELF EEN DODENMASKER

Je hebt nodig grote grondplaat, boetseerklei m de vorm van een bebaard gezicht met nek (zie boven), vaseline, karton, krant in repen gescheurd, behangplaksel, afplakband

1 Smeer het hoofd van boetseerklei in met vaseline, zodat de repen papier er niet aan vastplakken. 2 Knip vormen voor hoofdtooi uit karton (zie boven).

3 Begin het hoofd te bedekken met repen krant en behangplaksel. Houd de laag papier over het gezicht zo glad mogelijk, zodat de details van de gelaatstrekken niet verloren gaan.

Wat geloofden ze? HET DUURDE 70 DAGEN om een lichaam klaar te in.iken voor de begrafenis. Perst verwijderde men de hersenen en alle inwendige organen (behalve het hart) en legde die in

canopen

DE LAATSTE CEREMONIE voor de begrafenis bestond uit het openen v.m de mond. De priester raakte de mond van de m u m m i e aan met rituele instrumenten, /odat de overledene m vl.iat /on / i j n te eten. te spreken en te ademen in het hiernamaals.

l)c iniiinniu- i\m ecu volwassen r r,in .'mijnr^ 1111)11 r.C.hi.

VERVOLGENS werd het lichaam met natronknstallen (een soort zout) ingepakt en 40 dagen te drogen gelegd. Hierna vulde men de lichaamsholte met linnen en zaagsel en weiden er kunstogen in d t* oogkassen gestopt. Het lichaam werd ingewreven met lotions en voorzien van een harslaag. Tot slot was men 15 dagen bezig het lichaam in windselen en amuletten te zwachtelen om ervoor te zorgen dat de vorm goed bewaard bleet. EEN DODENMASKER maakte de mummie at. Koninklijke maskers waren van goud. andere werden van linnen ot papyrus gemaakt en beschilderd om ze een gouden uiterlijk te geven.

4 Schuif de hoofdtooi van karton rond het hoofd, achter de oren. Leg de bovenkant van de hoofdtooi over het voorhoofd van het model; maak met afplakband vast aan de achterzijde van hoofdtooi.

IN DE HOUTEN OF STENEN DOODKIST weiden inscripties en gebeden gekerfd; meestal M hilderde men o(i de buitenkant een paar ogen, /odat de dode naar buiten kon kijken. Aan de b i n n e n k a n t schilderde men een deurtje waardoor de /iel de kist kon verlaten.

5 Bedek de rest van het masker met papier en lijm. Laat dit drogen. Haal het hoofd er van achteren voorzichtig uil. Pas op: de baard en oren zijn misschien moeilijk te verwijderen. Verf het masker.

55

Piramiden en begrafenis Farao's geloofden dat ze in het hiernamaals goden werden, dus hun tombes moesten heel groot zijn. De piramidengraven werden gebouwd tijdens het Oude Rijk. De vorm stelt de aarden heuvel voor die a.m het begin der tijden uit de duistere oceaan opsteeg en waaruit de scheppergod Re ontstond (zie pag. 52). De Grote Piramide van Gi/eh is de grootste piramide en nog steeds een van de grootste, door de mens gemaakte bouwwerken ter wereld.

A />c (;r<>rr l'irtnnide r,m (',i:eli rr,j> de graftombe iM

/)<• Ih'ini' i'iiti ile piramide ii'iin meer m hoog.

overdekte geplaveide l l'IH

itfe r.v/'cr/> denken dttt iitfiwrnte ht*u\r*tenen nift aleeïn t'i'rr ren /iiHijr, iielite helling t'.ui leem en /'((/(/ tel heren i>/' de piramide irenleu gelrokken.

Itlllg

Naarmate tie piramide ligger ti'eiil. it'eni de helling Luizet i'in tii' hellingshoek gelijk te lijnden.

HET MARKEREN

VAN DE GROND vormde de eerste stap. Hier k\\.im complexe wiskunde bij kijken. Voor het uitzetten van de hoekstenen moest men de hoogte van de piramide en de hoek van de schuine zijkanten zorgvuldig berekenen. zodat de punt precies in het midden kwam te liggen.

Hoe zagen hun graven eruit? DE EGYPTENAREN HAKTEN STENEN uit met koperen en bronzen werktuigen (ij/er \vas erg schaars). F.en andere manier ging als volgt: langs de uit te hakken lijn maakte men kleine gaten waarin houten wiggen werden gedreven. Daarna goot men water over het droge hout dat hierdoor uitzette en liet steen langs de lijn deed barsten. piramide iwr

OM HET PIRAMIDE-OPPERVLAK glad te maken hakte men grote driehoekige bekledingsblokken van eersteklas gepolijst kalksteen uit, die men van.it de punt aan elke laag toevoegde. De/e bekledingsstenen glansden wit in de zon. I >e steenhouwers waren /o handig in het hakken en passen van de blokken (ze gebruikten geen cement) d a t j e zelN nu nog geen velletje papier tussen twee blokken k u n t krijgen. Piramidencomplex nut S,ihiiif l'i! , 1/UU'MJ.

ARCHEOLOGEN hebben diverse theorieën over hoe de Egyptenaren steenblokken van tweeënhalve ton op een piramide hesen.

VOLGENS DE ÉÉN-HELLINGTHEORIE bouw de men graftempel

DE EERSTE LAAG, of mantel, stenen werd verspreid over het volledige grondvlak. Daarna legde men de zijblokken. die precies aansloten op elke hoeksteen. Ue volgende laag kwam op de eerste en dat ging zo 201) lagen door, totdat er één enkele deksteen op de top werd geplaatst. (Hij de tirote Piramide van Cizeh was die bedekt met een laagje goud.) Ondertussen werden de gratkainers, voorkamers en toegangstunnels in de piramide uit de blokken geslagen met hamers van doleriet, een harde steensoort.

een helling van leem, waarover de stenen omhoog werden gesleept. Maar omdat de helling niet al te schuin kon lopen, moet zij wel drie keer 70 lang /ijn geweest als de piramide. Er is geen puin gevonden dat erop wijst dat zo'n constructie ooit heeft bestaan. DE HOEKHELLINGTHEORIE stelt dat het binnenste van de piramide werd opgebouwd uit trappen en dat er een reeks hellingen werd aangelegd - van trap tot trap. l )e trappen vulde men dan later op met kleinere stenen, waarin de bekledingsstenen werden gezet. DE HEFBOOMTHEORIE oppert dat groepen bouwvakkers de stenen met een hefboom op de lagen tilden.

Piramiden en begrafenis

• A ƒ)(• ( ',iot<- Sfinx l'ii (ïi:eli /> 4500 ja.n oud. I l i i i- * m 2(1 m Jiivij, *•» bewaakt tte MV^ miiir
^ IN l>t PIRAMIDE liep een reeks gangen kronkelend op en neer naar spelonken en kamers, wa.irv.ui sommige bekleed waren met graniet. Na het verzegelen van de grafkamer en schatkamers, kon de groep begrafenisbedienaren via ontsnappingsschachten uit de piramide komen.

DE GRAFKAMER werd meestal diep onder de piramide uitgegraven. Mier legde men de kist van de dode Lirao in een stenen bak, een sarcofaag. Overal in de kamer stonden stapels kisten vol bezittingen, voedsel, meubilair en miniaturen van alles wat een belangrijk persoon in het hiernamaals nodig zou kunnen hebben. Op de muren stonden spreuken in hiërogliefen dude tarao ver/ekerden van een vrije doortocht naar het hiernamaals.

VOORKAMERS \verden gevuld niet schatten, zodat de farao na de dood een rijk en comfortabel leven kon leiden. Men zette ook boten neer in het graf van de tarao, voor liet geval zijn ziel op reis moest. NA DE BEGRAFENIS verlieten de priesters de kamer; ze liepen achteruit naar de deur en veegden hun voetstappen uit. Daarna werd de deinverzegeld zodat niemand binnen kon komen. DE GRAFTEMPBL was meestal een onverzegelde kamer boven de grond. Priesters the zich wijdden aan het verzorgen van de ziel van de dode farao konden hier voedsel en ofïers aan de goden achterlaten.

l)c doodkisten t w t koninklijke /KT.MVICH <>/ edelen werden in ecu qggeplaatst. In ln'i .VrVuirc Rijk' umi (>/> c/Jtc Iwck
O/> kisten >h>iii>tt'itkt'ti in hiërogliefen om tic doden i>- beschermen tijden* hun reis ihi,n liet hiernamaals.

Hoe zagen hun graven eruit? GRAFROVERS beroofden al graftombes van hun goud, sieraden en kostbare oliën vanaf dr rijd dat ze voor het eerst werden gebouwd. Men denkt bijvoorbeeld dat de Grote Piramide bij Gizeh bijna geheel is Leeggepïunderd toen de koninklijke macht aan het einde van het Oude Rijk instortte. N-/r/r ilfkati-fii t"/' punt, — 146 in

"

De farao's van het Nieuwe R i j k vonden datje te gemakkelijk in een piramide kon inbreken, dus lieten ze hun gratkamers in massief gesteente aanleggen. Gangen en kamers werden diep onder de grond uitgegraven en de ingang van de piramide werd goed verborgen. •^ Binnenkant iwi tic (.'rc/r //cc/
c hij <;f;i7i. Degrajkamet

kalksteen

diepe gang vast gesteente

/•"«* l J t

eerste grajkamer

KONINKLIJKE GRAVEN bevonden zich in het Dal der Koningen n de westoever van de N i j l . Door de eeuwen zijn echter alle graven geplunderd, tip één na - de beroemde graftombe van tarao Toetanchamon.

59

Een wonderbaarlijke ontdekking DE ONTDEKKING VAN HET GRAF van loetam hainon in het Dal der Koningen was een van ik opwindendste archeologisc vondsten van de eeuw. De tombe was al sinds 1327 v.Chr. verborgen gebleven voor rovers.

A Oc inging twit ïoftatuhamonsgra) tn liet l),il <1ci Koningen.

Wc weten een heleboel over de oude t : ,;j;ypieiuren, voornamelijk omdat ze hun doden bedroeven niet zo veel gebruiksvoorwerpen voor in het hiernamaals. Hierdoor verschaffen hun tombes een enorme hoeveelheid informatie u.i.uinee archeologen een gedetailleerd beek) van hun dagelijks leven hebben kunnen opbouwen. Bovendien is het warme en droge klimaat van Egypte ideaal voor het bewaren van deze eeuwenoude plaatsen en artefacten.

BEGIN NOVEMBER 1922 \\vrd het .

graftombe

eerste bewijs van liet graf gevonden, toen een expeditie, geleid door de Britse aivlu-oloiïL'ii Lord Caernarvon en Ho\v.ird C Carter, een stenen trap blootlegde die in de rotswand was u i t g e h a k t en naar beneden voerde.

ONDER AAN DE TRAP onuk-ku- nu-n een ver/egekkingang; de deur was dichtgepleïsterd en de zegels w.iren nog intact, l >e gang achter de deur lag vol puin. Ken tweede deur, een/elfde als de toegangsdeur, was eveneens verzegeld.

Hoe komen we aan alle informatie? DE VOORKAMER vormde een schitterende /ee v.iii glimmend goud. loen ( ' a r t e r op 2(> november 1*^22 deze deur opende en /ijn kaars omhooghield, kon hi| z i j n ogen nauwelijks geloven, De k.imcr stond barstcnsv ol k i M c n . doosjes, beelden, bedden, stoelen, strijdwagem en wapens, l lel leeghalen v.m de k.inier en het catalogiseren van alle voorwerpen duurde tot f e b r u a r i l''23.

HET LICHAAM VAN DR FARAO was op briljante wij/e verborgen. Achter de vergrendelde deuren ,1.111 de z i j k a n t v.m de tempel AU een tweede tempel, en een derde. Fr w.iren m rota.ll vier tempels en toen vond men een s.mot.iag. l lierin lagen drie doodkisten, die ,ils matroesjka's m elkaar pasten. De laatste kist. compleet van goud, werd in oktober l')25 geopend- De/e bevatte de 3 I N K ) jaar oude mummie van loet.iiu liamon. die een masker droeg van massief goud. ingelegd met edelstenen en omkranst met bloemen.

overkapping tcnt^cl

A Oirfrr i'i'nn/
u-ntfifl niet houten

ei i tvrgnld oppervlak tifftlc en i'icnh' Inj(/)i7 IWH verguld

schatkamer- lii<'t i mt'i ilc ingewanden Tbetanchamon tin- iwt hei

UITEINDELIJK drong men m februari l')23 de gratkanier binnen door een versperde deuropening met aan weerszijden een standbeeld van de t'.ir.io. De kamer wen! opgevuld door een enorme gouden en blauwe tempel. De b o v e n k a n t reikte lot ,1,111 het platond en tussen de tempel en de muren z.it maar zo'n halve meter ruimte.

sarcofaag binnenkisten i/iV
61

Verklarende woordenlijst amulet Een sieraad gedragen als een magisch geluksvoorwerp om de drager te beschermen tegen onheil of ziekte. anatomie \ Iet bestuderen van de manier waarop het lichaam is opgebouwd. antropoloog Iemand die de oorsprong, ontwikkeling en het gedrag v.ui mensen onder/nekt. archeoloog Iemand die de resten van gebouwen en voorwerpen uit het verleden bestudeert. artefact Hen door de mens gemaakt voorwerp. balsemen Het met kruiden en zaltjes behandelen van een lijk om het als een mummie te kunnen conserveren. beschaving Ei e n ontwikkeld en georganiseerd volk of land. boogboor Een eenvoudige boor gemaakt van een stok met een punt van vuursteen of metaal. Een boogpees wordt om de stok gewikkeld en heen en weer bewogen. l herdoor draait de stok zodat de scherpe punt boort. canopen Voordat een lichaam werd gebalsemd verwijderde men de ingewanden en stopte die in de/e kruiken om ze te beschermen tegen bezweringen. cartouche De naam van een konmg(in) in hiërogliefen en omringd door een ovalen rand. cloisonné Een vorm van versiering waarbij men een omtrek van metaal opvulde niet gekleurd email of glas. cultuur De activiteiten, ideeën en overtuigingen van een volk die ten grondslag liggen aan hun gezamenlijke levenswijze.

werd door de meeste mensen gebruikt omdat je er sneller mee kon schrijven dan met het hiëratisch schrift. dodenboek Een papyrusrol die samen met de doden werd begraven, l lienn stonden instructies en spreuken die /ouden /orgen voor een veilige reis door de onderwereld. faience Een glasachtig materiaal vervaardigd door het verhitten van tot poeder gemalen kwarts of zand, De oude Egyptenaren gebruikten taience om kleurrijke sieraden te maken. farao Een koning m het oude Egypte. Het woord farao betekent 'groot huis'. geometrie l >e tak van wiskunde die zich bezighoudt met lijnen, hoeken, bogen en ruimte. Het is een belangrijk onderdeel van de architectuur. henna Een roodachtige haarverf van een plant die gevaar zou k u n n e n afweren. herdersstaf Een staf met een haak die veel lijkt op de staf van een herder. Het was een van de ambtstekens van de farao {samen met de vlegel en scepter} en symboliseerde het koningschap. hiëratisch Een verkorte vorm van het hiërogliefenschrift die schrijvers voor zaken, brieven en verhalen gebruikten. hiernamaals De oude Egyptenaren geloofden dat ze na de dood zouden voortleven m een perfecte wereld, mits ze veilig door de onderwereld kwamen. hiërogliefen Een schrtftvorm waarbij voorwerpen, ideeën en geluiden worden voorgesteld door plaatjes. Het oude Egyptische schrift telde zo'n 700 hiërogliefen die voornamelijk werden gebruikt voor religieuze inscripties en monumenten.

delta Een plaats bij de monding van een rivier, waar de rivier zich vertakt in kleinere armen en een driehoek vormt.

inscriptie Een tekst die in steen, metaal ot een ander hard materiaal is gebeiteld.

demotisch Een Oud-Egyptisch schrift dat rond de zevende eeuw v.Clhr. het hiëratisch schrift verving. Het

irrigatie Het land voorzien van water zodat gewassen kunnen groeien.

Verklarende woordenlijst /C ^ kilt Kok gedragen Jour mannen, /oals de S, hoisr rok. Koptische Kerk De Christelijke Kerk v.ui Egypte, gesticht in de vierde eeuw n . C M i r . maatschappij Mensen die samenleven in een geordende gemeenschap. matrocsjka Hen Russisch poppetje in een poppetje, in een poppetje en/. mummie Het l i j k V.IM een persoon of dier dat bewaard is gebleven door balseming. natron F.en vorm van /out waarmee lit hamen werden gedroogd voordat 7e werden gebalsemd. necropolis Iien dodenstad, ofwel begraafplaats, vaak bij een grote stad. Anoebis \\,is /o\\ el de god van de necropolis als de god van de balseming en dood. nomadisch I-en /wervend bestaan leiden zonder vaste woon- of verblijfplaats. obelisk Hen lange stenen pilaar met vier platte /ijden en een piramidevormige punt. die dienst deed als monument. oker Een rode, poederachtige vorm van ijzeroxide, die werd gebruikt als vettstot of, gemengd met vet,.ils make-up voor lippen en wangen. onderwereld l let gevaarlijke land dat de Egyptenaren. volgens hun geloof, na de dood moesten doorkruisen, voordat ze het land bereikten waarin ze het hiernamaals zouden doorbrengen. papyrus Hen lange, rietachtige pLmt die langs de oevers van de Nijl groeide. De oude Hgyptenaren gebruikten papyrus om een soort papier te maken, maar ook voor sandalen, manden, touw en zelfs boten. piramide Een enorme graftombe met vier schuine, driehoekige zijvlakken,die men vooreen tarao bouwde.

rasp Hen stuk gereedschap met een ruw oppervlak waarmee je k u n t schrapen en vijlen. saduf Hen werktuig waarmee water uit een kanaal omhoog werd gehaald om het land te bevloeien. sarcofaag Een stenen bak met daarin een doodkist. scarabee ten magisch symbool in de vorm van een mestkever. De scarabee was een van de krachtigste symbolen omdat zij de zon en wedergeboorte voorst e 11) e. schrijn Hen plek waar heilige afbeeldingen of beeldjes worden geplaatst en vereerd. schrijver Iemand die de kost verdiende met lezen en schrijven. Schrijvers reisden voor de regering vaak door het hele land om de vorderingen van bouwprojecten en de oogst op te schrijven. senet Hen oud Egyptisch bordspel. slib Zand, klei of andere grond die wordt achtergelaten door stromend water. stenen tijdperk I Iet tijdperk waarin de mens stenen werktuigen en wapens gebruikte. In die periode, om en nabij 500O v.Chr., arriveerden de eerste kolonisten in het Nijldal. vlegel Een werktuig voor het dorsen van graan, l >e vlegel was een van de ambtstekens van de farao en symboliseerde de vruchtbaarheid van het oude Egypte. zwartkool Hen /wart poeder van looderts (bekend als galeniet) dat men gebruikte als make-up voor de ogen.

Register Aardewerk 36-37 amulet 14 antropoloog 5 arbeiders 17,50 are hooi ooi; 5, 57,60-61 Baarden 12 balseming 55

Osiris 53. 54; Re (zonnegod) 15. 45, 52. 53. 56; Re-Harakhty l 5; Renenoete 27; Seth 29. 53; Sjoe 53; Lmeret 15;Tbot 35.53 godsdienst 52-59 gratkamers 5H. 59. 60-6) gratrovers 59, 60 graftombes 5, 17. 54. 56-61

banketten 2 8 , 3 1

bedienden l 1. 13.20,21.24,28,50 belasting H.. 17.26,27 Beneden-Egypte H. 9 boten 32, 44-47 Hoven- F.gyptc 8.9. 14.52 Caernarvon, l ord 60 canopen 55, 61 Carter, Howard 60,61 cartouche 4O. 41 ( ;hampollion,Jean-Francois 40 15

Dagelijks leven 24 Dal der Koningen 38, 59. 6O danser1. 16, 31 delta 8, 9, 32, 40, 49 denumsch 4O dodenboek 54 dodenmaskers 54-55 doodkisten 5. 55. 58, 61 Edelen 12, 16, 17,20,31,32 eten en drinken 4, 28-29,31 F.ueiu-e 14.23.28 l a i m h e 1 'J. 24. 25 farao's 6, S, l 6, 17.22.32.50,56,58, 59, 60, 61 ; Amenemhet (r, Chefren 58; ( Üieops 56; l loremheb 38, 4 l ; Mykerinos 52; Ramses II 5, 4H; Saliure 57;7 hoetmozes III 42; Toetaiu Iianion 1 4, 23, 37, 44, 46. 54, 59-61

Geneeskunst 42 CÜzeh, Grote Piramide van 5, 8, 56. 59 glas 14. 15 goden en godinnen 39. 52-53, 58; Amon 52. 53; Anoebis 53, .54; Bes 22; Chons 53; (ieb 53; Hathor 52. 53;Horus36,38,53;Hu 52;

Imhotep 22; kis 36, 38. 53; Montoe 53; Nekbbet 14; Noet 53;

Ha.mlracht 12-13.28 handel 4,5,6,8,9,24,46,48 hiëratisch 35 hiernamaals 5. 18. 39, 46. 52, 54. 55, 56. 58,61) hiërogliefen 35. 4o, 44. 5S lunzen 18-23. 25 huwelijk l 'J. 24 Irrigatie 9. 26. 27 Jacht 32 Kalksteen 21.48. 57. 5(> keuken W, 20 kinderen 10. 12. 15. 17. W, 24. 27. 30, 32 kleding 10-11 koninginnen 6, 16 kunst en ambacht 34-3') kunstenaars en ambachtslieden 17, 34-35, 3<> Landbouw 17,26-27 leger 6. 16, 17. 50-51 hnnen 10, 11.27.34 M a k e - u p 10. 12-13 maten 43 metalen 12. l 5, 37. 48. 57; brons 12. 28,37. 57; goud 8. 14. 15,28.37, 46. 48, 54. 55, 57, 5(). 61; ijzer 37, 57; koper l 2. 37. 46. 48. 57; tin 48; zilver 28 meubilair 22-23 Middennjk 4. 10, 1 l, 36. 39. 48, 49. 50,52 mummies 5. 24. 55, 61 muurschilderingen 5. 31. 38-3(> muziek en muzikanten 16, 17.30-31 Necropolis 54 Nieuwe Rijk HU 1. 12, l H. 3". 31, 34,36,37,49,50,52,59 Nijl 5, 8. 9. 1 1 , l H, 26, 28. 2'>, 32. 37. 40,44,45,59

Onderwereld 45,54 Oude Rijk 4. 10. 1 1 , 17.30.48.50,

52. 56' overstromingen 17. IS, 26. 48 Papvrus 12. 17. H). 34, 35. 42. 44, 55 piramiden 43, 56-59 priesters en priesteressen 12, 16, 21). 53. 55, 58 pruiken l o. 12-13.28 Regering 16. 17,26,27 Rosetta, Steen van 4O Saduf26

samenleving 16-17 sarcofaag 58. 61 scarabee l 5 scholen 17. 24. 41 schrift 39.40-41 schrijn 22 schrijvers U.. 17.35,40.41 sei/oenon 26-27 scnet 32-33 sieraden 10, 14-15

spelletjes en vermaak 30-33 spiegels l 2 sleden en doipen l 8. 25

strijdw.igens 32.48-49,50.51 Teken- en schilderkunst 38-39 tempels 5. 7. 16. 17, 18.38.52.53.58, 61

tovenaars 31, 42 tuinen 20 Uitvindingen 42-43 Versiering l O. l l . 14,20,34.36 \ e t voer 44-49 villa's 19.20.21 Wapens 37. 50-5 l waterklok 42-43 weefgetouw 34-35 \\erktuigen 37. 49; beitel 15,37; boogboor 37; rasp 37 wet 16, 17 weven 34-35 woestijn 8. 18,32,48 Zonnepaal 43 /warfkool 12, 13