Lesbrief voor leerlingen: hoe ontwerp je een omslag voor een boek KIEZEN Een goed begin is het kiezen van het juiste boek. Er zijn zoveel mooie verhalen dat het soms lastig is een keuze te maken, die goed bij jou past. Denk goed na wat voor verhalen jij boeiend vindt om te lezen en welke verhalen bij jou in het verleden zijn blijven hangen. Zijn dat romantische boeken of juist spannende, grappige, fantasierijke of griezelige verhalen? Herinner je je nog het boek dat jouw mama je vroeger voorlas? Kan je dat boek terugvinden en herlezen? Heb je misschien een favoriete schrijver? Om je op weg te helpen, kun je eerst het Jonge Jurymagazine lezen. Hierin staan iedere editie andere thema’s centraal, om jou te helpen erachter te komen welke verhalen het best bij je passen. Op www.jongejury.nl vind je vervolgens de groslijst van de Jonge Jury: alle boeken die voor deze editie gelezen mogen worden op een rij. Handig ingedeeld naar genre, moeilijkheidsgraad en auteur. LEZEN Je hebt je boek gevonden en gaat beginnen met lezen. Omdat je een boekomslag gaat ontwerpen voor het verhaal is het goed om tijdens het lezen ideeën op te schrijven of alvast te tekenen. Maak korte kanttekeningen van de belangrijkste gebeurtenissen per hoofdstuk. Zo blijft het verhaal fris in je hoofd nadat je alles hebt gelezen. Hier zijn een paar dingen waar je rekenen mee kunt houden tijdens het lezen: - Hoofdpersonages en hun kenmerken (uiterlijk, voorwerpen, kleding enz) - Setting: waar en wanneer speelt het verhaal zich af? - Sfeer: is het verhaal spannend, romantisch, zielig? - Wat vind jij de belangrijkste gebeurtenis? De cover van het boek Eleanor en Park gaat over stap voor stap verliefd worden en uit je cocon (durven) kruipen. Over twee jonge mensen die in hun eigen wereld zitten, in de anonieme locatie van een bus. Fijn aan het beeld is, dat je beide gezichten niet ziet. Hetgeen de twee verbindt, zijn hun oortjes, maar verder wordt heel weinig prijs gegeven over hun identiteit. Toch boeit de cover en is deze prikkelend genoeg om het boek te willen lezen. Vooral omdat de twee mensen naar hetzelfde nummer luisteren; ze zijn op een eigentijdse manier verbonden met elkaar. ‘Een roman’ staat er nog in de tekstballon onderaan, dat is het boek alleszins! Leuk detail: de naam Eleanor is in het rood geschreven, de kleur van het haar van het meisje. Park is in de kleur geschreven van het hemd van de jongen. Hierdoor merk je toch dat dit een heel persoonlijke roman is. Probeer tijdens het lezen beelden te bedenken voor de omslag. Dit kan een bepaalde gebeurtenis zijn in het verhaal of een collage van verschillende situaties. Probeer zo veel mogelijk de sfeer van het boek mee te nemen in je ideeën en denk na hoe je dat het beste kan laten zien. Ook dit is verstandig om op papier vast te leggen. Schrijver Edward van de Vendel heeft altijd een handig zakboekje bij zich. Alles wat hem te binnen schiet schrijft hij op. Een toevallige anekdote of zelfs een duif die plots naar beneden duikt inspireert hem tot het bedenken en schrijven van een verhaal. Zo gaat het ook bij tekenaars. In Het raadsel van alles wat leeft van schrijver Jan Paul Schutten en illustratrice Floor Rieder merk je ook dat tekst en tekeningen samen lijken te zijn ontstaan. Op de cover zie je vele teksten en eigen gefrabiceerde schetsen uitgewerkt in pen en inkt. In Illustrator, een grafisch programma kan je dit soort tekeningen digitaal maken. Een andere manier is de zogenaamde linosnede; een hoogdruktechniek waarbij je enkel een stukje lino, een goed snijmesje en een houten lepel gebruikt. Alles zit met elkaar verweven, zoals de wetenschap zélf eigenlijk. Het lijkt wel alsof de schetsen direct zijn uitgewerkt in een afgewerkte tekening, die vervolgens werd ingescand en ingekleurd op de computer (met dat programma Illustrator).
Wondermooie en rake illustraties in Het raadsel van alles wat leeft door Floor Rieder
SCHETSEN Verzamel je notities en lees ze nog eens keer goed door. Kies een paar gebeurtenissen die je goed vindt passen bij jouw indruk van het verhaal. Neem ook de titel van het verhaal mee tijdens het schetsen, dit kan jouw idee versterken tijdens het ontwerpen van een boekomslag. Wanneer je met schetsen begint is het altijd goed om eerst een aantal ideeën uit te proberen door snelle schetsjes te maken. Dit hoeven geen mooie uitgewerkte tekeningen te zijn, door middel van een paar lijnen kan je al zien wat je in je hoofd hebt. Zo kan je een snelle vergelijking maken. Houd rekening met de benodigde ruimte voor de titel belettering. Het is verstandig om dit te verwerken in je schetsen zodat je niet voor verrassingen komt te staan. Tijdens het schetsen is het handig om veel verschillende composities uit te proberen. Wat komt er op de voorgrond, achtergrond enzovoorts? Alles mag, dus maak daar lekker gebruik van. Je eerste schets hoeft niet de beste te zijn, vaak word je veel creatiever met oplossingen zoeken wanneer je jezelf steeds uitdaagt om iets nieuws te verzinnen. Een schetssessie kan je behoorlijk wat ideeën opleveren waardoor een keuze maken lastig kan zijn. Laat daarom de schetsen even liggen en ga er de volgende dag mee verder. Ondertussen kan je nadenken over hoe je de schets gaat uitwerken. Kijk wat er mogelijk is qua technieken en materialen en zoek op internet of er illustratiestijlen zijn die je aanspreken. Zijn dat bijvoorbeeld tekeningen of illustraties met verf, collages of computerwerk? Hieronder mijn eerste schetsen van een voertuig, dat moest lijken op een caravan, maar ook op een koffiehuis, een bakfiets en een circuswagen...Het is een beetje brainstormen met jezelf.
Schetsen van illustraties in De jacht op Jozef Tentelaar door Tom Schoonooghe
Wanneer je je schetsen opnieuw gaat bekijken, zie je vanzelf of er één uitspringt die jij het best bij het verhaal vindt passen. Ga daarmee verder als uitgangspunt. Dit hoeft nog lang niet het definitieve eindresultaat te zijn, maar het is een begin. Wie weet zijn er details van de andere schetsen die je nog kan gebruiken? Er is nog ruimte genoeg om je ontwerp verder aan te passen of te veranderen. De volgende stap is het verzamelen van foto’s en tekeningen die je kunnen helpen bij het uitwerken van jouw ontwerp. Speelt het verhaal zich bijvoorbeeld in de middeleeuwen af, dan moet je weten wat ze in die tijd droegen en hoe gebouwen er toen uit zagen. Kies je voor een dier op de omslag, dan is het belabnrgijk om te weten hoe dat bees ter precies uitziet. Kijk ook hoe andere illustratoren (wiens stijl jou aanspreekt) hun ideeën op papier hebben gezet. TIP: laat je niet leiden door de bestaande omslag. Je wilt daar geen kopie van maken. Het is veel spannender als je je eigen draai eraan geeft. UITWERKEN Zodra je je schets hebt gekozen ga je die verder uitwerken. Een omslag moet knallen. Het liefst wil je dat jouw ontwerp vergeleken met de rest er goed uitspringt. Dat hoeft niet altijd met heel veel kleur of veel illustraties. Je kan een omslag heel boeiend maken door de sfeer treffend neer te zetten. Je wilt graag in één oogopslag kunnen zien of het bijvoorbeeld een spannend, romantisch of griezelig verhaal is en waar het over gaat. Denk daarom goed na hoe jouw omslag gaat opvallen. Wordt het rustig, druk, zwart/wit, kleurrijk of misschien zelfs abstract? De keuze is aan jou. Pak een paar vellen papier en ga jouw schets wat duidelijker op papier zetten. Je uiteindelijke ontwerp mag best groter zijn dan het boek is. A3-formaat werkt vaak het fijnst. Dit bied je de ruimte je ontwerp beter uit te werken. Bedenk je daarbij maar dat een definitief ontwerp vaak ook groter is. Het origineel wordt voor het boek simpelweg verkleind. In deze fase van het ontwerpen ben je nauwkeuriger met het schetsen. Mensen en dieren krijgen gezichten, achtergronden worden duidelijker en je gaat details toevoegen in de schets. Let nu ook meer op, hoe je de illustratie gaat indelen. Denk aan: - Achtergrond – wordt dat een setting (bijvoorbeeld buiten of binnen) of een kleur? - Wie of wat komt groot in beeld en wat wordt kleiner? - Waar komen de letters? - De sfeer- hoe kan ik dat het beste laten zien? Dit is een coverontwerp waarvan de protagonisten zijn uitgeknipt. Zo kon Tom nog schuiven en in schaal vergroten om zo tot de ideale compositie te komen. Je ziet, er is veel lucht en gras aanwezig om tekst voor titel en de naam van de schrijver in op te vullen.
Een andere schets in aquarel, in het donker, was een goede test. De definitieve cover moest frisser zijn, meer lente-gevoel hebben. Deze was iets te donker, te somber, al zat alles vormelijk wél goed. Een omslag hoeft niet persé een illustratie van alleen een gebeurtenis te zijn. Een collage van verschillende situaties kan net zo boeiend zijn. Pas op dat het geen verzameling wordt van losse elementen, verbindt ze aan elkaar zodat het één geheel is. Een hele drukke omslag kan soms verwarrend overkomen. Probeer daarom een mooie balans te vinden tussen de illustratie en de ruimte voor de belettering. Bij het uitwerken geef je vorm aan mensen, dieren en voorwerpen die in het ontwerp te zien zijn. Als je het lastig vindt om dit uit je hoofd te tekenen, kijk dan naar de foto’s en tekeningen die je hebt verzameld om je te helpen bij het tekenen en ontwikkelen van jouw eigen stijl. Mensen met gezichtsuitdrukkingen of bewegende vormen/dieren geven een ontwerp meer leven en kunnen je helpen om de sfeer van het verhaal goed neer te zetten. TIP: Blijf origineel. Probeer zoveel mogelijk je eigen manier van tekenen te ontdekken en vast te leggen. Dit maakt jouw ontwerp direct ook unieker.
Schetsen van illustraties in De jacht op Jozef Tentelaar door Tom Schoonooghe
MATERIAAL EN AAN DE SLAG Je uitgewerkte schets is er. Nu de grote stap om het af te maken. Dit is niet altijd even makkelijk. Niet iedereen kan even goed tekenen en vaak denkt men dat dít de basis is van een goede omslag. Maar er zijn heel veel verschillende stijlen en technieken die een idee prachtig neer kunnen zetten. Stijlen die geen potlood of verf nodig hebben. Denk aan een fotocollage: het knippen en plakken van foto’s uit tijdschriften, kranten, verpakkingen enzovoorts. Hier kun je alle kanten mee op. Voorkom wel dat je grote lappen foto’s gaat gebruiken om je ontwerp te vullen. Je kunt juist met kleine stukjes papier en delen van foto’s verrassende illustraties maken. Je kunt natuurlijk ook technieken combineren. Stift, potlood, verf, foto’s, computerbeelden; kies vooral een techniek die je fijn vindt om mee te werken. Je docent heeft vast ook tips hoe je een bepaald effect kunt realiseren. Techniek: Tekenpen en borstel en verf, scanner, computer BEELD: Mist in mijn hoofd van Kim Crabeels, met illustraties van Emma Thyssen (Uitgeverij Lannoo) Emma is een spontane en eerlijke tekenaar, ze werkt grafisch en duidelijk. Ze schrijft haar tekst zelf en dat maakt de cover heel persoonlijk. Het lijkt alsof de tekst door het hoofdpersonage werd getekend! Wil je dit ook proberen, oefen dan alvast 100 keer!
Techniek: verf (acryl of olieverf)
BEELD: Eén mens is genoeg van Els Beerten, coverontwerp door Deborah van der Schaaf (Uitgeverij Querido) De soberheid en ‘leegheid’ van dit tafereel zetten meteen de juiste toon van het boek. Zo zie je maar: een boekcover hoeft niet vol te staan. Leegte zegt soms méér dan een volgekliederde tekening. Een boek vol humor is het duidelijk niet. Ook hier zien we weinig van het uiterlijk van de personages. We zien amper gezichten, wat erg prikkelt en nieuwsgierig maakt. De stijl doet denken aan het impressionisme, wat weer wijst op indrukken. De wazige personages geven niet meer dan een indruk... Door het boek te lezen zal je vast te weten komen wie er achter deze figuren schuilgaan. KLEUR Kleuren bepalen een groot deel van de sfeer van een omslag. Bedenk welke kleur bij welke sfeer past (wat past er bij winter, bij spanning, of bij liefde?). Bekijk een serie boekomslagen en onderzoek hoe andere tekenaars dit hebben gedaan. Het is verstandig om eerst een paar kleurproefjes te maken zodat je kan zien welke kleuren goed bij elkaar passen. Onderzoek welk materiaal bij jouw stijl past en kijk welke technieken bij jouw ontwerp horen en welke niet. Oefen van te voren met verschillende materialen. Aquarel werkt heel anders dan olieverf en een computertekenprogramma kan ook verrassende uitkomsten bieden. Het is belangrijk dat jij blij bent met het resultaat. TIP!: Vergeet schaduwwerking niet. Dit kan een beeld heel veel diepte geven en een mooie sfeer neerzetten. In Eén mens is genoeg geven de schaduwen op het strand en in de zee van de figuren diepte.
BELETTERING Letters hebben een grote invloed op een boekomslag. Ze zijn eigenlijk net zo belangrijk als de illustratie zelf. Ze vormen samen één geheel om een mooie sfeer neer te zetten. Het is best lastig om de juiste letters te vinden die bij jouw ontwerp passen. De meeste illustratoren bedenken het lettertype vaak niet zelf; dit wordt meestal door een grafische vormgever gedaan. Op de cover van Masker af van Marlies Verhelst zien we een foto (weer van een verhuld personage) met daarop, met graffiti, een deel van de titel. Dit is heel direct en geeft direct de sfeer weer van het boek. Het is zelfs confronterend, alsof de spuitbus haar werk doet op de lens van de camera die de jongen ‘lijkt’ te fotograferen.
Techniek: Gips (!) en mogelijk stempels of potlood. BEELD: Gips van Anna Woltz (Uitgeverij Querido), Ontwerp: Een speelse titel met énkel tekst, niet verwonderlijk want, wat doen we graag met een gipsen been of arm? Er fijne tekstjes op schrijven! Je hoeft het dus nooit ver te zoeken... Jij mag voor jouw ontwerp wel zelf de letters ontwerpen, dus kijk goed om je heen naar alle verschillende lettertypes (fonts), vormen en stijlen. Het zijn er ontzettend veel. Je kunt ook op internet bij afbeeldingen zoeken naar ‘fonts’, dan krijg je veel verschillende voorbeelden te zien. Probeer een beeld te krijgen van wat voor letters bij jouw omslag en de sfeer van het boek passen. Ga op dezelfde manier te werk als met je omslag. Dus gewoon weer schetsjes maken, kleuren en vormen kiezen. Denk goed na over de afmetingen en de plek waar ze moeten komen. En bedenk: De tekst moet in één oogopslag te lezen zijn! Werk de letters zorgvuldig uit met het materiaal dat past bij je tekening. Als je op de computer werkt kun je ook met de lettertypes werken die in het programma staan of kijk op www.dafont.com voor gratis fonts. Probeer zoveel mogelijk lettertypes uit om erachter te komen welke het beste bij jouw omslag past. Veel plezier en succes, Kristel Steenbergen en Tom Schoonooghe Mooie naslagwerken voor geinteresseerden: De verbeelders; het eerste overzichtswerk over meer dan een eeuw boekillustratie in Nederland Tekenaars; Kinderboekenillustratoren geportretteerd door Joukje Akveld -
