lerarenboekje Ik kom op voor energie

lerare n b o e kj e e i g r e n e or o v p o m o k Ik

I k ko m o p voor e n e rg i e Voorwoord “De energiebronnen raken uitgeput...”, “Het broeikaseffect bedreigt ons…”, “Het is door de klimaatverandering dat…”, “De luchtvervuiling vormt een gevaar voor onze gezondheid...”, “De prijs van de aardolievaten bereikt recordhoogtes…”. Dit soort zinnen lees en hoor je steeds meer, zonder dat we echt weten waar het om gaat. Nochtans staat er heel veel op het spel. Alle specialisten zijn het erover eens: om een duurzame ontwikkeling van onze planeet te kunnen garanderen, moeten de overheden en de burgers vandaag nog concrete actie ondernemen om hun energiefactuur te laten dalen. Goede voornemens volstaan niet. We hebben daden nodig. Veel Brusselaars zijn klaar om actie te ondernemen, anderen moeten nog worden overtuigd. Hoe het ook zij, het is belangrijk dat onze kinderen die juiste houding zo snel mogelijk aanleren. Het is niet de bedoeling dat we hen vragen geen energie meer te gebruiken, maar wel om goede gewoontes aan te nemen die zowel garant staan voor hun dagelijkse comfort als voor de duurzame ontwikkeling van onze planeet. Het pedagogische dossier “Ik kom op voor energie” reikt de geïnteresseerde leerkracht het materiaal, de informatie en de methode aan die nodig zijn om de volgende opdracht tot een goed einde te brengen: de kinderen motiveren om energie voortaan op een rationele manier te gebruiken. We hopen dat dit dossier u zal helpen samen met uw leerlingen een maatschappelijk, ludiek en verrijkend project te ontwikkelen dat u toelaat actief deel te nemen aan de gezamenlijke inspanning om een rationeel energiegebruik te bevorderen. “Ik kom op voor energie” is een pedagogisch dossier dat kinderen van 9 tot 14 jaar uitnodigt om het belang van energie te ontdekken en actie te ondernemen om onze planeet te beschermen.

Getest in 35 klassen, aangevuld met ideeën en raadgevingen van leerkrachten en begeleiders die deze klassen begeleidden, alsook van inspecteurs van zowel het lager als het secundair onderwijs… dit dossier werd opgemaakt in samenwerking met vele partners. Een welgemeende dankjewel allemaal!

Dit project wordt mede gefinancierd door de Europese Unie (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) in het kader van het programma INTERREG IIIC.

Auteurs: Roxane Keunings voor het BIM, Fabrice Lesceu voor Coren, Leen Van Gijsel voor GREEN Belgium Illustraties: Benoit Lacroix Grafisch ontwerp: Marmelade Verantwoordelijke uitgevers: J.-P. Hannequart en E. Schamp - Gulledelle 100 - 1200 Brussel Wettelijk depot : D/5762/2005/7 Gedrukt op gerecycleerd papier

Inleiding

4

11

39

65

Deel 1

Ik ontdek het belang van energie Deel 2

Ik onderneem actie voor mijn planeet Meer informatie over energie

Inleiding

Onderricht over energie? Onderricht over energie steunt op de wereldwijde bewustmaking rond energieproblemen en de invloed ervan op het milieu en de gezondheid. Daarom is het meer dan het louter overbrengen van kennis. Het moet het leerlingen ook verantwoordelijkheid bijbrengen wat hun gewoontes op het vlak van energiegebruik betreft. Dit project geeft de leerlingen eveneens de kans kennis te verwerven inzake wetenschappelijke bewustwording zoals voorzien in het officiële programma. Het belang ervan ligt in de opbouw van een burgerproject waardoor de kinderen hun kennis in verschillende domeinen kunnen oefenen. In het basisonderwijs zijn er verschillende disciplines waaronder het thema energie kan vallen. Ook voor de voorgestelde activiteiten komen verschillende vakken in aanmerking Nederlands, wiskunde, wetenschappen, maatschappijleer, geschiedenis,... Iets leren over energie beperkt zich dus niet tot het verwerven van wetenschappelijke kennis… Verre van!

“Ik kom op voor energie”: methode en hulpmiddelen Dit dossier is bestemd voor de leerlingen van het 4e, 5e en 6e leerjaar en van de eerste graad van het secundair onderwijs. De pedagogische hulpmiddelen met betrekking tot energie zijn talrijk en zeer veelzijdig. De hoofdbedoeling van dit dossier is een pedagogische methode aan te reiken die moet leiden tot het persoonlijke engagement van het kind om actie te ondernemen voor zijn planeet en zijn eigen comfort.

De methode De voorgestelde methode is gebaseerd op projectpedagogie en bestaat uit 3 stappen:

a

Ik ontdek het belang van energie: in dit eerste deel verwerven de leerlingen de nodige kennis rond het concept energie: definities, geschiedenis, energiegebruik thuis, de invloed ervan op de gezondheid en het milieu enz. Het brengt de kinderen dus de noodzakelijke basiskennis bij die hen helpt te begrijpen waarom energie zo belangrijk is en waarom we ze op een andere manier moeten gaan gebruiken.

a

Ik onderneem actie voor mijn planeet: dit tweede deel laat kinderen toe hun gewoontes op het vlak van energiegebruik te onderzoeken en het energiebeheer van de school te evalueren. Op basis van deze vaststellingen kunnen de kinderen vervolgens concrete acties ondernemen om de situatie te veranderen, zowel op persoonlijk als op gemeenschappelijk niveau.

a

Ik maak de balans op: dit zeer korte maar essentiële besluit laat de kinderen toe na te denken over hun engagement, de reikwijdte van hun acties te evalueren, opnieuw de hoofdredenen te verduidelijken die hen er toe hebben gebracht actie te ondernemen, en na te denken over hun gedrag op lange termijn nu het project ten einde loopt.

a

Het lerarenboekje: dit is de tegenhanger van het leerlingenboekje. Het geeft niet alleen de “goede antwoorden” op de vragen in het leerlingenboekje, maar legt ook uit hoe elk hoofdstuk het best wordt ingeleid en welke aanvullende activiteiten de leerkracht met de leerlingen kan uitvoeren om nog een stapje verder te gaan.

a

De aanvullende activiteiten: werden verzameld in dit laatste document. Men vindt er alle aanvullende activiteiten die worden voorgesteld in het lerarenboekje. Het gaat om onafhankelijke aanvullende activiteiten die bepaalde informatie moeten verrijken. Afhankelijk van de beschikbare tijd en de soort activiteit kan de leerkracht er al dan niet voor kiezen de activiteit uit te voeren, zonder afbreuk te doen aan de filosofie van het project.

Hulpmiddelen

a

Het leerlingenboekje: elke leerling krijgt zijn eigen energieboekje. Dit boekje bestaat uit verschillende onderdelen: één deel is gewijd aan het belang van energie, een ander aan de actie- en besluitfases. De leerling gebruikt het boekje gedurende het hele project. Hij noteert er de belangrijkste stappen van het klasproject in, maar vindt er ook belangrijke informatie, spelletjes, oefeningen, definities en ideeën in terug.

n e e n i r e i s s o d Het Deel1 Ik ontdek het belang van energie De mens en energie

aanbevolen duur 1 voormiddag pagina 13 tot 18

Doelstelling

Basiskennis verwerven: vormen van energie, energiebronnen en hernieuwbare energie Besproken punten

mijn lichaam en energie korte geschiedenis van energie verschillende vormen van energie hernieuwbare en niet-hernieuwbare energie

Energie in het dagelijkse leven

aanbevolen duur 1 voormiddag pagina 19 tot 28

Doelstelling

Van energieverbruik een concreet begrip maken. Waar komt elektriciteit vandaan? Hoe wordt een huis verwarmd? Vanwaar komt de benzine die we verbruiken? Besproken punten

energieverbruik vandaag de energiefactuur van een Brussels gezin energie om zich te verplaatsen energie om zich te verwarmen energie om onze elektrische apparaten te laten werken

Waarom minder energie verbruiken? aanbevolen duur 1 voormiddag pagina 29 tot 34 Doelstelling

De gevolgen ontdekken van energieverbruik op het milieu en op het evenwicht op onze planeet Besproken punten

de mening van de leerlingen uitputting van de fossiele en kernenergie het broeikaseffect en de klimaatveranderingen vormen van vervuiling

Voorgestelde oplossingen

aanbevolen duur 2 uur

pagina 35 tot 38

Doelstelling

Bewustmaking dat elke persoon in onze samenleving een rol te spelen heeft en dat die van particulieren niet te verwaarlozen is. De leerlingen de mogelijkheid geven zich te engageren om iets te ondernemen Besproken punten

de rol van de verschillende actoren in onze samenleving de keuze om zich persoonlijk te engageren en/of een klasproject te leiden

o o g o p s l a g ! Deel 2 Ik onderneem actie voor mijn planeet Energie en onze school

aanbevolen duur 2 dagen

pagina 45 tot 50

Doelstelling

De balans opmaken van hoe en wie op school energie beheert De stappen

de individuele gedragingen van elkeen het Energieplan van de school via een enquête in de klassen de actoren van de school en van de energie

Actie ondernemen in de klas

aanbevolen duur 1 dag

pagina 51 tot 58

Doelstelling

Vertrouwd maken met een actieplan in 4 stappen; het gaat om een lokaal plan: de eigen klas De stappen

sensibilisering: REG-tips in de klas verandering van gedrag: het engagement van de leerlingen technische actie in de klas om het energieverbruik concreet te verminderen poging om de directie te overtuigen om zich in te zetten om het energieverbruik in de klas te doen dalen

Laten we Energieambassadeurs worden aanbevolen duur 1 à … dagen pagina 59 tot 62 Doelstelling

De verkregen informatie samenvatten. Leerlingen, leerkrachten en ouders aanzetten om hun energieverbruik te verminderen De stappen

gedrag veranderen technische actie aanpak van de beslissingnemers

Onze balans

aanbevolen duur 2 uur

pagina 63 tot 64

Doelstelling

Het uitgevoerde werk benutten De ondernomen acties evalueren De oorspronkelijke motivaties in herinnering brengen Een deur naar de toekomst openen: wat is voortaan hun houding tegenover energie?

Gebruikstips Het dossier werd volgens een bepaalde logica opgebouwd. We raden aan de hoofdstukken te behandelen in de volgorde waarin ze worden voorgesteld. Zo loopt u niet het risico aan oefeningen te beginnen zonder dat u vooraf de nodige begrippen hebt gedefinieerd. Het eerste deel, “Ik ontdek het belang van energie”, is onderverdeeld in vier hoofdstukken. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvattend document met de titel “Wat moeten we onthouden?”. Het is best dat de leerlingen de inhoud van de vier fiches “Wat moeten we onthouden?” doornemen en verwerken, ongeacht de graad van betrokkenheid en de duur van het project. Energie is een ruim en complex concept. De verschillende begrippen worden aangeleerd in de eerste fase “Ik ontdek het belang van energie”. We raden u aan de leerlingen genoeg tijd te geven om deze begrippen te begrijpen en de vier hoofdstukken dus niet tijdens dezelfde week af te handelen. Aan het einde van het 4e hoofdstuk, stellen we de kinderen voor de keuze: engageren ze zich om zich in te zetten of niet? Dit is een belangrijke stap in de psychologie van het engagement. Zo zullen de kinderen zich het project beter eigen maken. In het tweede deel, “Ik onderneem actie voor mijn planeet”, zullen de kinderen gemotiveerd zijn om actie te ondernemen. Misschien zult u hun enthousiasme af en toe moeten temperen. Voor de actieplannen voorzien in het tweede deel van het dossier zou het misschien goed zijn één actie per keer te ondernemen om vervolgens in te haken op nieuwe ideeën.

Het ontwikkelen van een veel te ambitieus actieplan kan de pedagogie van het project schaden. Bovendien blijven de kinderen dan zitten met het gevoel dat ze gefaald hebben. Dit moet absoluut worden vermeden. Het ideale is ten minste één actie te ondernemen in elk van de 4 voorgestelde stappen: sensibilisering, gedrag veranderen, een technische actie voeren en de beslissingnemers overtuigen. Op het einde van het project beginnen we vaak graag aan iets anders, in plaats van even stil te staan om de balans van de gevoerde acties op te maken. Nochtans is de evaluatie van het werk een essentiële stap in het leerproces van een kind. We raden u dus sterk aan het project officieel af te sluiten met deze besluitfase en de kinderen te belonen voor hun harde werk met een uitstapje of een evenement.

Hoeveel tijd dient hiervoor te worden vrijgemaakt? Dit dossier stelt u voor een klasproject te ontwikkelen. Het is dus heel moeilijk in te schatten hoeveel tijd u nodig zult hebben om dit project volledig af te werken. Het overzicht dat u krijgt in “Het dossier kort samengevat” geeft u een schatting van de tijd die u nodig zult hebben. Hierbij wordt verondersteld dat het energiedossier altijd in de les wordt behandeld en dat er geen enkele aanvullende activiteit wordt toegevoegd. In dat geval bedraagt de geschatte tijd 4 voormiddagen en 2 volledige dagen.

a Als u over minder tijd beschikt: het dossier in 1 dag en 5 uur

De 1ste stap De 1ste stap, “Ik ontdek het belang van energie”, in 4 x 1 uur Het hoofdstuk “Ik ontdek het belang van energie” werd zo ontwikkeld dat de leerling zelf de belangrijkste begrippen rond energie ontdekt. Dit gebeurt via woordspelletjes, raadseltjes, groepswerk, rekenoefeningetjes enz. Om tijd te winnen, kan de stof worden behandeld zonder de groepsoefeningen te doen (die heel wat tijd in beslag nemen). Sommige oefeningen kunnen ook als huistaak worden opgegeven en dienen dan als inleiding tot de les die daarop zal volgen. De drie fiches “Wat moeten we onthouden?” helpen de leerkracht zijn tussenkomst tot 1 uur per hoofdstuk te beperken.

2destap “Ik onderneem actie voor mijn planeet” in 1 dag en 1 uur Er zijn verschillende mogelijke manieren om de tijd die u aan dit deel besteedt in te korten. Het aspect waar u volgens ons niet omheen kunt, is het persoonlijke engagement van het kind en van de klas om tot actie over te gaan. Dit deel kunnen we dus als volgt inkorten: de eco-test in de klas, de energieaudit toepassen op het klaslokaal om te eindigen met het engagement van het kind om een bepaald gedrag aan te nemen, het energiecharter van de klas en de verwezenlijking van een technische actie.

Deze dag zou moeten gevolgd worden door een lesuur gewijd aan de globale evaluatie van het project geleid door de klas.

a Als u er meer tijd aan wilt besteden Uit alle aanvullende activiteiten kiest u er die onderwerpen uit die u het meest interesseren. U kan er eveneens voor kiezen dieper in te gaan op het aspect “actie” van het project en de bijkomende tijd wijden aan concrete acties voor de planeet. Dit doet u door breed opgezette projecten te verwezenlijken, hetzij op het vlak van bewustmaking of de concrete verandering van het energiebeleid.

a Als u les geeft aan de eerste cyclus van het secundair onderwijs

Voor u zal het moeilijk zijn langere lesblokken te krijgen. De verkorte versie is één mogelijkheid, maar het is niet de enige. U kan immers zelf een keuze maken. Verdiep u even in het dossier en aarzel niet andere leerkrachten voor te stellen een gemeenschappelijk programma samen te stellen. De voorgestelde activiteiten zijn talrijk en zouden zowel een wiskundeleraar als een leraar wetenschappen, Nederlands, geschiedenis of zelfs talen moeten interesseren (dit dossier wordt in de twee landstalen uitgegeven).

kking te vertrekken e d nt o p o m o r aa kl U bent nu nergie. in de wereld van de e

Veel succes !

10

Deel 1

I k ontdek het belang van energie 11

Welkom in

de wondere

wereld van

e n e rg i e

In het eerste deel van dit boekje wordt basiskennis over energie verworven. Wat is energie? Energiebronnen sinds de prehistorie Waar komt elektriciteit vandaan? Hoe wordt een huis verwarmd? Waarom minder energie verbruiken? Via schema’s die aangevuld moeten worden, woordspelletjes, raadseltjes, groepsopdrachten en wiskundeoefeningen geven de kinderen zelf een antwoord op al die vragen. De te onthouden informatie wordt telkens kort herhaald aan het eind van elk hoofdstuk. Zo worden de leerlingen gewapend met de nodige kennis en klaargestoomd voor het tweede en belangrijkste deel van dit project: actie ondernemen voor hun planeet.

g n a l e b t e h k Ik ontde va n e n e rg i e

13

ie

De mens en energ

19

lijkse leven e g a d t e h in ie rg Ene 29

ie verbruiken?

nerg Waarom minder e

35

lossingen

p Vooropgestelde o

12

!

e i g r e n e n De mens e 1 Mijn lichaam en energie

14

2 Korte geschiedenis van de energie

15

3 Verschillende vormen van energie

16

4 Hernieuwbare en niet-hernieuwbare energie

16

5 Wat moeten we onthouden?

18

13

1. Mijn lichaam en energie? Doelstelling: het ingewikkelde concept energie een

Verloop:

concrete betekenis geven die aansluit bij de leefwereld van de kinderen.

1 L aat de leerlingen op zoek gaan naar bekende of zelfbedachte uitdrukkingen in verband met energie, vertrekkende van de twee bekende uitdrukkingen vermeld in het boekje.

Methode: energie is een moeilijk te definiëren notie omdat ze in de natuur onzichtbaar is en enkel waar te nemen is wanneer ze overgaat van het ene object naar het andere. Vertrekkende van de leefwereld van het kind, zijn eigen lichaam, kunnen we noties als de energiebronnen, -transformatie en -gebruik preciseren.

2 L aat een leerling de inleidende paragraaf lezen over de gelijkenis met het lichaam van een kind en vraag vervolgens aan elk kind zich voor te stellen en de oefening aan te vullen.

3 D e resultaten samen bespreken.

Leerlingenboekje pagina

?V?jGN?c

JKPeMJ3G""Oe9Pe

4=J@==C>NQEOEGR=JAJANCEA'GSAAPJEAP S=PDAPEO I==NEGRKAHIABQPHKKO 2[R_TVR V` g\ àR_X NN[dRgVT V[ \[` YRcR[ QNa dR V[ QR \ZTN[TàNNY cRRY bVaQ_bXXV[TR[ TRO_bVXR[ QVR QNN_[NN_ cR_dVWgR[ 8R[ WVW R_ \\X, @PU_VWS gR UVR_[N \] \S cV[Q R_ R[XRYR bVa

DbiZaZkZckZgWgj^ì_Za^X]VVbkddgiYjgZcYZcZg\^Z#9^ZZcZg\^Z]VVai]ZijîZZc7GDC! dbY^ZkZgkda\ZchDBI:O:II:C^cZZc68I>:#:gWZhiVVckZghX]âaZcYZWgdccZcZcVXi^Zh!cZi odVahZgkZghX]âaZcYZYZaZckVc_Za^X]VVbo^_cY^Z^chiVVckddgYZdboZii^c\kVcZcZg\^Z#

IZ`Zc_Za^X]VVbZchdbb^\Zdg\VcZcY^ZWZaVc\g^_ò^_cW^_YZdboZii^c\kVcZcZg\^Z!Zc kZgkdaaZY^\YZeV\^cVkZgkda\ZchbZikddgWZZaYZckVcWgdccZcZcVXi^ZhY^Z^c_Zde`dbZc#

NKJJAJR=JIEFJAJANCEA

?PEAO

Lucht

de longen

Water

de nieren

Voedsel

het spijsverteringssysteem

De geest …..

warmte produceren (lichaamstemperatuur van 37°C behouden)

lopen

de hersenen

groeien

…..

spelen …..

+

14

'G

6

2. KORTE GESCHIEDENIS VAN DE ENERGIE Doelstelling: ontdekken hoe de mens in het verleden

Verloop:

de energiebronnen heeft benut.

1 Verdeel de klas in 3 groepen. Wijs elke groep een van

Zien dat het gebruik van hernieuwbare energie/niethernieuwbare energie een omgekeerde evolutie heeft gekend in de loop der jaren.

Methode: aan de hand van drie afbeeldingen die drie verschillende tijdperken voorstellen, zullen de leerlingen zich vragen stellen over de middelen, voorwerpen of machines die de mens heeft gebruikt om drie verschillende activiteiten te kunnen uitvoeren: zich verplaatsen, zich verwarmen en licht maken. Voor elk middel zullen ze moeten raden welke energiebron werd gebruikt.

de drie activiteiten toe en vraag hen om een chronologische lijst te maken van middelen die de mens sinds de prehistorie heeft gebruikt om die activiteit uit te voeren. Vraag ze ook om een lijst van gebruikte energiebronnen op te stellen. Ze kunnen gebruikmaken van de afbeeldingen, maar daar vinden ze uiteraard niet alle informatie terug.

2 E lke groep toont zijn werk, er volgt een discussie met de leerlingen om te zien of iemand nog andere middelen kent die niet werden opgenoemd of om te zien of iedereen akkoord is met de voorgestelde chronologische volgorde.

Leerlingenboekje pagina

7

?V?jGN?

S_g9eB9`3GJ979PJ` y#Vq:?q

>cYZaddeYZgi^_YZc]ZZ[iYZbZchbVX]^cZhjî\ZkdcYZcZcWZYVX]idbYZZcZg\^Z^cYZcVijjg iZWZcjiiZc#CZiodVah]ZibZchZa^_à^X]VVbejiiZcY^ZbVX]^cZhZcZg\^ZjîZZcWgdcdbY^Z kZgkda\Zch^cZZcVXi^ZdbiZoZiiZc#

NEA RKKN@ H@EJCAJF@LANGAJ A A > B = "NEA EHHAJ@APE RANO?D

DNa gVW[ c\\_ RYX cN[ QR Q_VR c\YTR[QR NPaVcVaRVaR[ QR T_\aR bVacV[QV[TR[ QVR URa TRO_bVX cN[ R[R_TVR V[ RR[ à_\\ZcR_`[RYYV[T UROOR[ TRO_NPUa, 2[ dNN_ UNNYQR[ QVR ZNPUV[R` Ub[ R[R_TVR cN[QNN[ \Z aR Xb[[R[ Sb[PaV\[R_R[, 4RO_bVX QR NSORRYQV[TR[µ

0MZICHTEVERPLAATSEN 6ITVINDINGEN &NERGIEBRON

Het paard De kar De boot De trein De fiets auto De Het vliegtuig

dier dier spieren en wind fossiel: steenkool spieren fossiel: fossiel: aardolie aardolie

0MLICHTTEMAKEN 6ITVINDINGEN &NERGIEBRON

Het vuur Naast andere dieren of in de stallen slapen Houtkachel Kolenkachel Elektrische verwarming

planten: hout dieren planten: hout fossiel: steenkool elektriciteit

Centrale verwarming fossiel: gas of stookolie

0MZICHTEVERWARMEN 6ITVINDINGEN &NERGIEBRON

het vuur en toortsen de olielamp de kaars de lamp

planten: hout planten of dieren planten of dieren elektriciteit

,

15

3. V ERSCHILLENDE VORMEN VAN ENERGIE 4. HERNIEUWBARE ENERGIE EN NIETHERNIEUWBARE ENERGIE Doelstelling: de belangrijkste energievormen die de mens gebruikt en de notie hernieuwbare energie definiëren.

Methode: op basis van 7 illustraties van verschillende

(na 2 of 3 keer wisselen, worden de woorden moeilijker te vinden, vanaf dan mogen de kinderen woordenboeken gebruiken om woorden van dezelfde oorsprong te vinden).

soorten energie wordt een woordenschatles aangevat: de leerlingen gaan op zoek naar woorden die verband houden met de illustratie, classificeren woorden. Volgend op deze activiteit, vullen de leerlingen het boekje aan.

3 Verdeling en classificatie van de woorden op het einde

Verloop:

op die manier kunt u via een eenvoudig knutselwerkje een ogenblik nadenken over de mogelijkheden die windenergie biedt.

1 Creëer 7 werkplaatsen in de klas: op elke plaats ligt één van de 7 illustraties die op de volgende pagina staan en een leeg blad papier.

2 Verdeel de leerlingen in 7 groepjes, laat hen om beurten plaatsnemen op de 7 werkplaatsen. De opdracht: noteer op het blad zoveel mogelijk woorden die verband houden met de illustratie. Duur: 2 tot 3 minuten per werkplaats

van de 7e ronde.

4 Terug naar het boekje om pagina 8 en 9 in te vullen. Aanvullende activiteit 1: ik knutsel een windmolen:

Suggestie: WWF publiceerde de brochure “20 proefjes om de werkingsprincipes van hernieuwbare energie te begrijpen” (vanaf 10 jaar). U kunt dit document gratis verkrijgen als u het BIM contacteert (tel. 02 775 76 28).

Leerlingenboekje pagina 8 tot 9

9_`3GJMM9P79ekS_O9Pe k"Pe

?V?jGN?

?V?jGN?

9_PJ9jl,"_9e

9PePJ9gIG9_PJ9jl,"_9e9P9_BJ9

9Z\ZhX]^ZYZc^hkVcYZZcZg\^ZiddcidchYViZgkZZakZghX]âaZcYZZcZg\^ZWgdccZcWZhiVVc# 6[]Vc`Za^_`kVcY^ZWgdc!ldgYZckZghX]âaZcYZcVbZc\Z\ZkZcVVcZcZg\^Z#

CR_OV[Q ZRa RYXR R[R_TVRO_\[ QR \SÉPV}YR [NNZ cN[ QR R[R_TVR QVR R_ZRR \cR_RR[àRZa

/_\[[R[

2[R_TVRc\_Z

/_\[[R[

eaVciZc

4N aR_bT [NN_ QR aRXR[V[T UVR_O\cR[ R[

]_\ORR_ QR $ cR_`PUVYYR[QR R[R_TVRc\_ZR[

V[ QR WbVàR aNORY aR ]YNNa`R['

/IETHERNIEUWBAREENERGIE hiZZc`dda! VVgYda^ZZcVVgY\Vh

dV[QR[R_TVR <

Radioactief materiaal Gas, aardolie steenkool

)ERNIEUWBAREENERGIE gVY^dVXi^Z[bViZg^VVa

U 8JTUKFEJ

]ZilViZg

-

16

2[ [b,

aar wb ieu ern t-h nie

8JTU

KFEJ

U

Belang

`]VR_X_NPUa

< g\[[RR[R_TVR <

Idi^cY Z&* YZ Z c^Zjl WVgZZ ZjlbVVì YZb cZg YZl^c Zch\Z YZcY \^ZWgdccZc Wgj^` odVah ^ZgZc#H VVcZ kVc]Zg ]dji! ZceaV " lViZg Vih_Z#9 iZZc`ddakZg X]^cZ kVaaZc dkZgi Zjîk gdcY&! \ZaZ^Y ^cY^c\ %%aj^Y i^_YeZ Za kV ^_` c g`^c#= i]ZiW YZhidd Zi^hd Z\^ck gZkdaj b bV" d`]Zi Vc]Zi i^Z# WZ\^c hiZZc hiZda^Z LZbdZiZ kVcY `dda" clVX ejiZc Z^cYj ]iZci idi DeYî higâZ di&-* bdbZc &.+%kddg . kd Y dgYZ WVgZZ i ZZg" cZg\^ZW \ZWgj^`Zcl ZZZghiZ`Zg cXZcig gdccZc Zkddg dcoZW VaZh# Va Zkddgg /Y^Zo ^_c\dZ c^Zi"]Zgc^Z VY^c\# jl" Ykddg .%k Vc

dNaR_X_NPUa < R[R_TVR bVa OV\ZN``N

<

YZbZch d[Y^ZgZc

e

bar uw nie Her

M

S\``VRYR R[R_TVR <

YZodc

M :cZg\^ZlVVgkVcYZWgdccZcojaaZckZgYl^_cZc

_bVXaR QR ZR[`

DRYX `\\_a R[R_TVR TRO R_[VRbdON_R \S

c\\_NY V[ URa cR_YRQR[, 5 _TVR, [VRaUR_[VRbdON_R R[R

dblâaZkVc]jcWZeZgìZkddggVVYdeVVgYZ/ c^ZiÄ]Zgc^ZjlWVgZZcZg\^Z :cZg\^ZlVVgkVcYZWgdccZchiZZYhWZhX]^`WVVg o^_cdbYViYZcVijjgoZkddgiYjgZcY]Zgc^Zjli/ ]Zgc^ZjlWVgZZcZg\^Z

XR_[R[R_TVR <

YZl^cY

:cZg\^ZldgYi^cilZZXViZ\dg^ZckZgYZZaY/

hiZZc`dda! \^ZWgdccZc ;dhh^ZaZZcZg g^bV^gZ VgYda^Zo^_ce VVgY\VhZcV Zg]Zi dcY Zc b Y^Z \gdcYhid[[Zc ZgYZc `k^cYi#OZl VVgYdeeZgkaV ZkdgbY Zc\ZaZYZc\ bâ_dZcZc_Vg Zc]dji! g^Va ^hX]ZbViZ kVcjîdg\Vc gZc WaVYZgZc!Y^Z

De wind, water, planten, de zon, de mens of dieren

st

In % va van energie n het verbru in de wereld ik in 2 001

eenk 23.3% ool

aardga

s 21.2%

ande

re (hout, 11.6% w afval, w ater, ind)

nuclea

ir 6.9%

aardol

7gdc/» AÉ

ie 35%

cZg\^Z idjiX db

egZcYg Z

Zcjc

Xa^cYÉ

Ãâ¼#: Yî^dc

EaVn7

VX

.

17

5. DE MENS EN ENERGIE: WAT MOETEN WE ONTHOUDEN? Doelstelling: de belangrijke begrippen en informatie uit dit hoofdstuk samenvatten.

Methode: de kinderen weten al wat ze moeten onthouden. Ze moeten alleen nog de zinnen aanvullen opdat de informatie volledig zou zijn.

Verloop: samen met de klas, individueel of als huiswerk...

Leerlingenboekje pagina 10

?qU?Vkq?Vq?V?jGN?7q Pe l9eSPgGSj79 l"geOS9g9Pe

LZ bV`Zc ZZc dcYZghX]Z^Y ijhhZc ilZZ kdgbZc kVc ZcZg\^Z/ YZ herrnieuwbare ZcZg\^Z Zc YZ

niet-hernieuwbaar ZcZg\^Z# KgdZ\Zg\ZWgj^ìZbZc hernieuwbare ZcZg\^ZWgdc"

cZc!odVah]dji!lViZg!l^cYZcYZ`gVX]ikVcbZchZcY^Zg#

H^cYh YZ ^cYjhigâZ gZkdaji^Z ^c &-%% WZ\dccZc

fossiele WgVcYhid[[Zc hiZZc`dda! VVgY\Vh Zc VVgYda^Z Zc aViZg `ZgcZcZg\^Z WZZi_Z W^_ WZZi_Z YZ eaVVih^ciZcZbZckVc]Zgc^ZjlWVgZZcZg\^Z#

IZ\ZclddgY^\ \ZWgj^ì YZ bZch ]dd[YoV`Za^_` c^Zi" ]Zgc^ZjlWVgZZcZg\^ZWgdccZc/oZkZgiZ\ZclddgY^\Zc

90 kVcdcoZWZkddggVY^c\#

&%

18

Energie

n e v le e s jk li e g a in het d

1 Energieverbruik vandaag

20

2 Onze energiefactuur

21

22

24

3 Energie om zich te verplaatsen

Operatie “uitstap”

4 Energie om zich te verwarmen

Operatie “thermometer”

5 Energie om onze elektrische apparaten te laten werken

Operatie “Aanzetten tot uitzetten… de juiste reflex!”


26

28

19

1. ENERGIEVERBRUIK VANDAAG Doelstelling: ontdekken dat energie alom aanwezig is in

4 Lees samen het puntje “Wist je dit?”.

het dagelijkse leven.

Methode: via een illustratie van onze maatschappij diverse manieren waarop energie gebruikt wordt laten opschrijven.

Benodigd materiaal: tekenplaatje van de energie.. Verloop:

1 Verdeel de klas in 3 groepen. Aan elke groep vraagt u om alle gebruikswijzen van energie in de drie volgende situaties op te schrijven: op school, thuis en in de stad.

Aanvullende activiteit 2: Ik vraag het aan mijn grootouders: Je hoeft niet zo ver terug te gaan in de tijd om een belangrijke evolutie te zien in ons energieverbruik… Vraag maar aan je grootvader hoe het eraan toe ging toen hij klein was, zeg maar voor de jaren ‘50. Uw leerlingen zullen op onderzoek gaan en misschien komen ze terug met goede ideeën om minder energie te verbruiken.

2 Toon het tekenplaatje gedurende 1 minuut aan de klas, laat de kinderen daarna de juiste kolom in hun boekje aanvullen, zonder het tekenplaatje te zien.

3 Elke groep geeft zijn antwoorden en allemaal samen, met het tekenplaatje zichtbaar, kijken jullie of er nog voorbeelden van energiegebruik toegevoegd kunnen worden (al dan niet hernomen in het tekenplaatje). De leerlingen vullen hun boekje aan.


0PSCHOOL

y#V:##G

P9_BJ9k9_,_jJLe

KVcYVV\YZY V\ldgYZcl Zdbg^c\YY ddgZcZg\^Z# HiZabZiWZ] jaekVc]Zi iZ`ZceaVVi_Z lVVgW^_ZcZg YZa^_hibZi \^ZldgYi\Z VXi^kîZîZc Wgj^ì#BVV` VXi^kîZîZc de YVVgW^_dcYZ dehX]dda!i] ghX]Z^Yijhh j^hZc^cYZ Zc hiVY#

ie Televisrm ing Verwa ting Verlich piemachines Fotoko ters Compu st Koelka

5HUI

S

Hifi Koe keten Fornlkast Ove uis Mic n Halorogolfo Com geen ven Prin puter lamp Sca ter Burenner Wa aulam Elekrm wat p Aircotrischeer ndi gita Verw armtioning ar ing

*NDEST

AD

Tram Auto Bromfi Vrachtwets agen Vliegtu Tractor ig Walkm Zwemban ad Grasma Verkee chine Drilbo rslicht Straatvor erlichti ng

8JTUKFEJU (AGQJPDAPVAHBKKGVEAJ lZkZgWgj^`ZckZZaZcZg\^Z# LZ]ZWWZcWZgZ`ZcYYViZZc^cldcZgkVcZZc aVcYVah7Za\^dc\ZkZZg TIAANkZgWgj^ìYVc'%%_VVg\ZaZYZcZc TIAANYVc^c&.+%#

&'

20

&(

2. ONZE ENERGIEFACTUUR Doelstelling: de belangrijkste budgettaire posten identificeren op het vlak van energieverbruik in het dagelijkse leven van een Brussels gezin.

Methode: de leerlingen krijgen de verschillende onderdelen te zien van een Brusselse factuur, met de diverse energieposten. Vervolgens moeten de leerlingen de legende van de bijhorende grafiek aanvullen.

6 Lees samen het deeltje “Wist je dit?”, gewijd aan de school.

7 Leid de doelstelling van de 3 volgende hoofdstukken in: het verband ontdekken tussen hun dagelijkse gewoonten (de verwarming hoger zetten, de televisie of het licht aandoen, de wagen gebruiken,…) en het energieverbruik.

Verloop:

1 Leid het hoofdstuk en zijn doelstelling in. 2 Lees samen met de leerlingen het begin van de oefening.

3 Laat de leerlingen individueel de legende aanvullen. 4 Verbeter samen. 5 Stel de volgende vraag: zal de verdeling van de energiekosten dezelfde zijn in een school? Wat zijn volgens hen de grootste verschillen in vergelijking met het verbruik in een huis (en dus zonder vervoer)?


9ZZcZg\^Z[VXijjgkVcZZc7gjhhZah\Zo^c IdiVVaWZYgV\2&,%%ZjgdeZg_VVg^c'%%)

V~?q9P9_BJ9>"3gjj_

AZ\ZcYZ licht . . .maken ............. de elektrische apparaten laten . . .werken .............

9ZZcZg\^Z[VXi jjgkVcZZc\Zo ^c`VcdchkZZa dkZgYZWZaVc\ aZgZc!bZZgWZe g^_hiZkZgWgj^`he VVaY dhiZckVcZcZg\^ Z#

. . verplaatsen .............. zich koken ................

GVPUVR_ QR ORYN[T_VWXàR cR_O_bVX`]\àR[ cN[ R[R_TVR c\\_ RR[ /_b``RY` TRgV[ .PaVcVaRVa

.N[QRRY V[ QR a\aNYR SNPabb_

gVPU cR_dN_ZR[

gVPU cR_]YNNa`R[

QR RYRXa_V`PUR N]]N_NaR[ YNaR[ dR_XR[ RR[ dN_Z ONQ [RZR[ X\XR[

YVPUa ZNXR[ N[QR_R

een . . warm . . . . . .bad . . . .nemen .... andere ................

#

8JTUKFEJ

" "

8b[ WR \] ON`V` cN[ QRgR TRTRcR[` QR YRTR[QR NN[cbYYR[ cN[ QR T_NÉRX ½1R R[R_TVRSNPabb_ cN[ RR[ /_b``RY` TRgV[¾,

U

De energie factuur va

fossiele en ergie

8JTUKFEJU

zich . . verwarmen ..............

9ZZcZg\^Z[ VXijjgkVcZZ chX]dda^h] VcYZgh#OZ ZZa WZhiVVijî' edhiZc/YZ`d kddghidd`da hiZc ^Zd[\Vh[dh h^ZaZZcZg\ kddgcVbZa^_` ^Z dbo^X]iZk ZglVgbZcZ kddgZaZìg^X c îZî#BVVg ^ciZ\ZchiZ i]j^hldgYiY aa^c\idi ZZaZìg^XîZ îkddgVa\Z kddgYZkZga Wgj^ì ^X]i^c\bZ ZgYVc-% YZZaZìg^X^ kVc iZîh[VXijjg #

KZgYZg^cYî]dd[Yhij`\VVclZ ]Zijî\ZWgZ^Y]ZWWZcdkZgYZYg^ZWZaVc\g^_`hiZ ZcZg\^ZedhiZc/

n een sch

ool in %

(vooral voo r de verwarmi

84%

: cZg\^Zdbo^X]iZkZgeaVVihZc : cZg\^Zdbo^X]iZkZglVgbZc

ng)

: cZg\^ZdbdcoZZaZìg^hX]ZVeeVgViZciZaViZc

ZbZZhikVg^VWZaZ c!oZkVg^gZcYjheZg\Zo^c#9 =Zi\VVi]^Zgdb\Zb^YYZaYZ hWjY\Zi dc^W^_kddgWZZaY^h]ZikZgeaVVih^c\ kVcVaaZbVVa^hkZgeaVVih^c\#>cLVaa VVgdbodjYVio^_c4 kVcZZc\Zo^cilZZ`ZZgod\gddiL

lZg`Zc# LZa`kZgWVcYWZhiVViZgijhhZcYZiZbeZgVijjg^c _Z`VbZgZcYZda^ZkddggVYZc!ijhhZcde ZZchX]V`ZaVVgYgj``ZcZcZZc`ZgcXZcigVaZ aViZclZg`Zc4AVVidchYîkZgYZg\VVcdciYZ``Zc

elektricitei

t (vooral voo r de verlichting ) 16

%

&)

&*

21

Het vervolg van dit hoofdstuk is opgedeeld in drie delen. Elk deel is gewijd aan een van de drie belangrijkste uitgavenposten inzake energie. Doelstelling is het verband te illustreren, op een manier die voor elk kind duidelijk is, tussen op een knop duwen en een elektriciteitscentrale, tussen de verwarming een graad hoger zetten en het stookolie- of gasverbruik dat eruit volgt, tussen ervoor

kiezen zich te verplaatsen met de wagen en de hoeveelheid olie waarnaar aan de andere kant van de aardbol moet geboord worden. Elk deel bevat een 1e stap in de verwerving van de basiskennis en gaat verder met een “thematische actie” die de kinderen in contact brengt met de praktijk en toepast en/of illustreert wat ze geleerd hebben.

3. ENERGIE OM ZICH TE VERPLAATSEN Doelstelling: kennismaken met de bevoorradingsketen

Verloop:

van energiebronnen om zich te verplaatsen.

1 L eid de oefening in door de inleidende tekst te lezen. 2 S tart de opzoeking voor de woordenschat. 3 L aat de leerlingen het brandstoftraject samenstellen. 4 V erbeter samen. 5 V raag de leerlingen of ze de brandstofprijzen en de

Methode: eerst gaan de leerlingen opzoekingen doen over de woordenschat, daarna moeten ze de afgelegde weg van energie samenstellen: van de ontginning tot de brandstoftank van de auto van hun ouders.

maateenheden kennen.


V?jGN?SOepJ3Geg9ek9_UM""g`9P :ZcVjid!Wjhd[ka^Z\ij^\]VVaio^_cZcZg\^ZjîWgVcYhid[!odVahWZco^cZ!Y^ZhZa!\Vhd[hidd`da^Z#BVVg`Zc _Zdd`YZlZ\Y^ZZcZg\^ZVÓZ\iVakdgZchoZY^ZkdZgij^\ZcaVVikddgjî\VVc4

1bVQ c\\_ RYXR VYYbà_NaVR cN[ URa O_N[Qà\Sa_NWRPa NN[ ZRa dRYXR SN`R gR \cR_RR[àRZa :NN_ g\RX RR_à QR QRÉ[VaVR cN[ QR c\YTR[QR aR_ZR[ \] V[ URa d\\_QR[O\RX'
te laten afkoelen tot onder zijn kritieke temperatuur

CR_O_N[QV[T het feit volledig te verbranden onder invloed van vuur

&AP>N=J@OPKBPN=FA?P ;b XN[ WR NN[ RYXR VYYbà_NaVR QR ]N``R[QR [NNZ TRcR[ Da^ZgV[ÒcV\Z!igVchedgi!dci\^cc^c\kVcVVgYda^ZZc\Vh!VVc`ddeYddgYZeVgi^Xja^Zg!kZgWgVcY^c\! kadZ^WVVgbV`ZckVc\Vh!igVchedgi

Ontginning van aardolie en gas

Transport

Vloeibaar maken van gas

Olieraffinage

Transport

Aankoop door de particulier

Verbranding

FEJU 8JTUK Zcde

^_Y bZigdg IgVbhZc g^hYZ îZî#=^Z ^X ig Z` Za idiVVa ZiZcYjh \ ZcZg\^Z` iY^ZiZgj cY k^ Z #? VcYZgh i_ZdkZg jc e Zi ^c] îZî# ZaZìg^X

&+

22

Operatie “uitstap“ Doelstelling: een van de raadgevingen voor rationeel

4 D e informatie verkrijgen (ofwel door een plan te be-

energiegebruik in de praktijk omzetten: zich verplaatsen met het openbaar vervoer verbruikt minder energie dan met de auto.

Methode: een reële of fictieve uitstap organiseren om de hoeveelheid brandstof te meten en te vergelijken wat nodig is om zich te verplaatsen met de bus of met de auto.

Verloop:

kijken in geval van een fictieve uitstap, ofwel door de chauffeur enkele vragen te stellen).

5 N a de uitstap opnieuw de tabel erbij nemen en aanvullen met de gegevens om tot de vergelijking te komen van beide verplaatsingsmogelijkheden.

Suggestie: deze activiteit kan uitgebreid worden naar de notie prijs.

Aanvullende activiteit 3: Ik bereken de verplaatsings-

1 L eg het doel van de operatie uit aan de kinderen 2 D efinieer samen met hen de excursie: doelstelling,

kosten van mijn gezin: De verplaatsingspost varieert het meest. Het is interessant om leerlingen te confronteren met hun situatie en met de verschillen in verbruik die er tussen hen zijn.

vertrek- en aankomstpunt, schatting van het aantal kilometers, identificatie van de bussen die er naartoe rijden,…

3 P reciseer de informatie die ze moeten te weten komen tijdens de excursie.


0QFSBUJF³VJUTUBQ´

HO=HHAIAJOAJEJ@A>QODQJAECAJS=CAJCAJKIAJD=@@AJKI @EAAJGAHAGEHKIAPANO=BPAHACCAJ DKARAAHHEPAN>N=J@OPKB VKQ@AJVA@=JRAN>NQEGPDA>>AJ

=dZkZZaaîZgWgVcYhid[]ZZ[iZZcVjidcdY^\db]ZioZa[YZVVciVa`âdbZiZghVah_jaa^ZiZg^_YZc4

8JTUKFEJU

ZgWgj^ì cZbZck Zi Æ9ZWjh g\^ZYVco^X]b cZ b^cYZgZ ZgeaVVihZc#Ç ck ZbZiYZ YZlV\Z YdZcl ciZo^_c

:ZcVjidkZgWgj^ì\Zb^YYZaY+aîZgWgVcYhid[eZg&%%`b# Db&`biZg^_YZc]ZZ[i]^_Yjh%#%+aîZgWgVcYhid[cdY^\# 6cilddgY/

Z`ZgkV YZWjh DbYVVgo iVe½bZi ZZcjîh ]ZaZàVh

###########aîZg

=dZkZZaaîZgWgVcYhid[]ZWWZcVaaZVjidÉhhVbZckZgWgj^ì4ZZcVjideZgeVhhV\^Zg^cYZWjh 6cilddgY/

###########aîZg

5ARANCAHEFGAJ

-JVAQEPOP=L 6ah_ZkZZa\Zaj`]ZWiZcZX]ideZmXjgh^ZbV\ kZgigZ``ZccVVg]ZieVg`!]ZibjhZjb!½!bdZi_Z Y^ZjîhiVedg\Vc^hZgZc/lVVgcVVgidZ!lViWZodZ`Zc lZ!lZa`ZWjhcZbZclZYVVgcVVgidZ!cZbZclZ ZZcajcX]eV``ZibZZ!l^ZhiZaiYZkgV\ZcVVcYZ X]Vj[[Zjg!l^ZiZaiYZeZghdcZc^cYZWjh4

=dZkZZaaîZgWgVcYhid[lZgYkZgWgj^ìYddgYZWjh/ =ZW_Zc^Zi]Zi\Zaj`dbYViÆ^c]ZiZX]iÇiZWZ" aZkZc!WZYZc`YVcVaaZbVVahVbZcZZcÆk^gijZaZÇ jîhiVe#GVVbYZV[hiVcYZcbZiWZ]jaekVcZZc `VVgi!odZ`YZWjha^_cZcdeY^Z_Z`VccZbZc!hX]Vi ]ZiVVciVaeZghdcZc^cZZcWjh½#

########aîZg

=dZkZZaaîZgWgVcYhid[lZgYkZgWgj^ìYddgYZ #### VjidÉhdb^ZYZgZZciZkZgkdZgZc/

####aîZg

9ZVjidÉhkZgWgj^`Zcdc\ZkZZg #### `ZZgbZZgaîZgWgVcYhid[YVcYZWjh

-JVA>QONAEO

/R[ WR R_ [b cN[ \cR_abVTQ'

³QR Ob` [RZR[ cR_O_bVXa ZV[QR_ R[R_TVR QN[ gVPU ZRa QR dNTR[ cR_]YNNa`R[´ ,

.H==POR=JRANPNAG

.H==POR=J==JGKIOP

=JP=HLANOKJAJEJ@A>QO

O^X]kZgeaVVihZceZglV\Zc!bdid!Wjh!ka^Z\ij^\!½kZgWgj^ìWgVcYhid[ZcYjhZcZg" \^Z6ah_Zb^cYZgZcZg\^Zlâ\ZWgj^`Zcdb_ZiZkZgeaVVihZc!\VYVciZkdZi!eZgÒZih d[bZi]ZideZcWVVgkZgkdZg

1R PUNbSSRb_ TRRSa \[` V[S\_ZNaVR \cR_'

=ZiVVciVa`bYVilZVÓZ\\Zc/# # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # ####################`b =ZikZgWgj^`kVcYZWjh/# # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # #

#############aîZg$&%%`b

DbYZ]ZaZV[hiVcYV[iZaZ\\ZckZgWgj^ìYZWjhYjh # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # # #

###########aîZg

&,

&-

23

4. ENERGIE OM ZICH TE VERWARMEN Doelstelling: begrijpen hoe een verwarmingsinstallatie werkt. Een verband leggen tussen de productie van aardolie of gas en een stijging van de kamertemperatuur met 1°C.

Methode: twee situaties vergelijken om het principe van de warmte-uitwisseling uit te leggen.

Verloop: : het hoofdstuk samen met de leerlingen overlopen.


LVVg]ZiYjhVaaZbVVadecZZg`dbi!^hlVgbiZ"jîl^hhZa^c\#9j^YdeYîhX]ZbVYZ eaVVihZcVVclVVglVgbiZldgYijî\Zl^hhZaY#
V?jGN?qSOepJ3Geg9ek9_l"_O9P

Hidd`da^ZZc VVgY\Vho^_c YZilZZbZZh dbldc^c\Zc i\ZWgj^ìZ iZkZglVgb WgVcYhid[[Zc Zc# Hidd`da^Z^hZ ZcV[\ZaZ^Ye gdYjXikVce \ZegdYjXZZ ZigdaZjb/] gYYddgYZgV ZildgYi [ÒcV\ZkVc WZco^cZd[Y^ eZigdaZjb! ZhZaY^Z\Z cZiodVah Wgj^ìldgYZ ckddgkdZgij ^\Zc#
GVY^Vidg!\gddiXdciVXideeZgkaV`

7gVcYZcY\Vhd[WgVcYZcYZhidd`da^Z LZhX]ZihZcZkZcZZchîjVi^Z/ EVjaZc>hVWZaaZbV`Zc]jc]j^hlZg`^c]jc`VbZg# EVja]ZZ[iZZca^ZkZ\gddibdZYZgY^Zkddg]ZbldaaZcigj^ZcWgZî#=^_]ZZ[ic^ZikZZa kZglVgb^c\cdY^\ZcYZ`gVVckVcYZgVY^Vidg^co^_c`VbZghiVVidehiVcY&# >hVWZaaZaddeiZX]iZga^ZkZg^cZZci"h]^gibZi`dgiZbdjli_ZhgdcYYVioZYZoZodbZg`dX]i ZcYVioZdd`^cYZl^ciZgYgVV\i#Dbc^ZiiZgâaZckVcYZ`djoZioZYZgVY^Vidg`gVVcde)#

5VR_\[QR_ URa `PURZN cN[ QR cR_dN_ZV[T`V[àNYYNaVR` V[ URa UbV` cN[ 6`N ORYYR R[ =NbY 8N[ WR QR T_\\aaR cN[ QR cYNZZR[ V[ QR cR_dN_ZV[T`V[àNYYNaVR` c\\_àRYYR[, DNN_ gbYYR[ gR URa T_\\aà gVW[ OVW 6`NORYYR \S OVW =NbY, Hidd`da^Z/aZkZg^c\eZgkgVX]ilV\Zc

6ah_Z`djYZ ]VcYZc]ZWi Zc_ZZZc `dbbZi_ZlVgbZ X]dXdbZa` kVhi]djYi!lVi\ZWZjgiZg YVc4LZa`Z[[ZXi ]ZZ[iYZlVgbiZ kVc]Zi `dbbZi_Zde_Z ]VcYZc4

worden warm de handen ZcYZX]dXdaVYZ!Wa^_[iY^Z ZkZclVgb4

die wordt koud

6VgY\Vh/\VhaZ^Y^c\Zcidii]j^h

EF.=QH

8JTUKFEJU &KASANGPAAJ?AJPN=HARANS=NIEJC 9ZlVgbiZi]Zgb^hX]ZZcZg\^Z^cYZlVgbZX]dXdaVYZ\VViYddg ]Zi`dbbZi_ZdkZgcVVg_Z]VcYZc/_Z]VcYZcldgYZclVgbiZgl^_a YZX]dXdaVYZV[`dZai# 9ZkZglVgb^c\W^__dji]j^hlZgìkda\Zch]ZioZa[YZeg^cXêZ#LVgb lViZgodVahYZlVgbZX]dXdaVYZhigddbi^cYZgVY^VidgY^ZYZgda kVc`dbbZi_ZkZgkjaiZc\ZZ[ilVgbiZVVcYZajX]iodVahbZi_Z ]VcYZc#9ZiZbeZgVijjg^cYZ`VbZghi^_\i# =ZilViZgYVi^cYZgVY^VidgZchigddbi!ldgYide\ZlVgbY^cYZkZg" lVgb^c\h`ZiZak^VWgVcYZcY\Vhd[WgVcYZcYZhidd`da^Z# IjhhZcYZkZglVgb^c\h`ZiZaZcYZgVY^VidgadeZcZgÆ\ZhdaZZgYZÇ WjôZc/odWa^_[iYZlVgbiZkVc]ZilViZg^cYZWjôZc#>cYZkZglVg" b^c\h`ZiZaZcgVY^VidgYVVgZciZ\Zco^_coZc^Zi\ZhdaZZgY#9VVgbV" `ZcoZkZZaWdX]iZcdbodkZZabd\Za^_`XdciVXiiZbV`ZcbZiYZiZ kZglVgbZcajX]id[]ZiiZkZglVgbZclViZg#Od`VcZgZZcbVm^bjb VVclVgbiZldgYZcjî\Zl^hhZaY

8JTUKFEJU 9Z^YZVaZiZbeZgVijjgkddgZZcàVhad`VVad[ZZclddc`VbZgi]j^hhVadc!`Zj`Zc!Zco#^h '%8#9î`dbidkZgZZcbZiedhî^Z(deYZi]ZgbdhiVi^hX]Z`gVVckVcZZcgVY^Vidg#KddgZZc haVVe`VbZg^hZZciZbeZgVijjgijhhZc&+8Zc&-8VVc\ZgVYZc#

#JCN==@IEJ@ANEJAAJG=IANGKIPKRANAAJIAPAAJ>AOL=NEJCR=J KL@ARANS=NIEJC &.

24

EF'O=>AHHA

'%

Operatie “Thermometer” Doelstelling: een reflex aanleren die nuttig is voor eco-

Suggesties: het is ook nuttig de aandacht van de kinde-

energieverbruik: de kamertemperatuur controleren.

ren te vestigen op het feit dat de temperatuur in de klas niet dezelfde is wanneer ze aankomen dan om 11.30 u. of om 16 u. Wanneer is het dan het best om de temperatuur op te nemen? Deze juiste reflex zou moeten opgenomen worden in het dagelijks leven van iedereen. Was er een thermometer in de klas voor de operatie? Hebben de kinderen enig idee van de temperatuur in hun kamer?

Methode: een campagne op poten zetten om de temperatuur in de klas te meten om de balans te kunnen opmaken van het gebruik van de verwarming in het lokaal.

Benodigdheden: een minimum-maximum thermometer, verkrijgbaar bij het BIM (02 775 76 28), meettabellen van de temperatuur die opgehangen worden aan de ingang van de klas.

Verloop:

1 L eg het doel van de operatie uit aan de kinderen. 2 L eer de kinderen een minimum-maximum thermometer te gebruiken.

3 L eid de meetcampagne. 4 V erklaar de resultaten.


0QFSBUJF³UIFSNPNFUFS´

9Z^YZVaZiZbeZgVijjg '%8^hYZ^YZVaZiZbeZgVijjg^cZZcàVh#BVVglZa`Z iZbeZgVijjg^h]Zi^c_djlàVh4 :cÉhcVX]ihZci^_YZchYZlZZ`ZcYh!\VViYZiZbeZgVijjg YVccVVgdbaVV\d[Wa^_[iYZkZglVgb^c\VVchiVVcZc cjiiZaddhZcZg\^ZkZgWgj^`Zc4

5PFQBTTJOHWBOEFNFFUSFTVMUBUFO

LZa`ZiZbeZgVijjg^h]Zi\Zb^YYZaY^c_djlàVhi^_YZchZZcaZhYV\4A^\iY^ZaV\Zgd[]d\ZgYVcYZÆ^YZ"

KdZgZZcdeZgVi^ZIZbeZgVijjg^cjlàVh\ZYjgZcYZZZc kdaaZY^\ZlZZ`dbZZcVcilddgYiZ\ZkZcdeY^ZkgV\Zc# 9VVgkddgbdZi_Z\ZWgj^`bV`ZckVcZZcheZX^VaZi]ZgbdbZ" iZg/YZb^c^bjb$bVm^bjbi]ZgbdbZiZg#

VaZÇiZbeZgVijjgkVc'%84 ########################################################################################################## ########################################################################################################## BdZiZg^ZihdcYZgcdbZcldgYZcdbYZiZbeZgVijjgi^_YZchYZaZhjgZciZkZgWZiZgZc4

9^ZbZZiYZiZbeZgVijjgodVahZZccdgbVaZi]ZgbdbZiZg Zcdci]djYiWdkZcY^ZcYZaVV\hiZiZbeZgVijjgZcYZ]dd\" hiZiZbeZgVijjgY^Z^c]Ziad`VValZgYkVhi\ZhiZaYkddgYVi dec^ZjldeYZXZcigVaZ`cdekVcYZi]ZgbdbZiZg ldgYi\ZYgjì#

########################################################################################################## ##########################################################################################################

Od_V!lVihiZa_Zkddg4

########################################################################################################## ##########################################################################################################
0O[FNFUJOHFO CdiZZgYZbZi^c\ZcZa`ZYV\kVcYZlZZ`!eajhYZbVVcYV\kVcYZYVVgdekda\ZcYZlZZ`# CVYVi_ZYZbZi^c\Zc]ZWi\ZcdiZZgY!bV\_Zc^ZikZg\ZiZcdbdec^ZjldeYZXZcigVaZ`cdeiZYgj``Zc lVccZZg_ZYVi\ZYVVc]ZWi!eaVVih_ZZZc`gj^h_Z^cYZ`dadbÇiZgj\hiZaaZcÇ

##########################################################################################################

A./29 C.; 12 A2:=2?.AB?2;

##########################################################################################################

##########################################################################################################

OdcZZc!lVi`Vc_ZYVVgVVcYdZc4

########################################################################################################## LVh]ZiW^_odcYZg`djYd[lVgblZZgi^_YZchYZbZZilZZ`4BdZiZcYZbZi^c\ZcldgYZcdkZg\ZYVVc

b^c^bjbI

]j^Y^\ZI

bVm^bjbI

iZgj\hiZaaZc

db`ZcbZg`ZcYiZo^_ckddgZZccdgbVaZlZZ`4 ########################################################################################################## ##########################################################################################################

BVVcYV\

################################# #################################

#################################

#################################

9^chYV\ LdZchYV\ 9dcYZgYV\ Kg^_YV\ BVVcYV\

################################# #################################

#################################

#################################

################################# #################################

#################################

#################################

################################# #################################

#################################

#################################

################################# #################################

#################################

#################################

################################# #################################

#################################

#################################

'&

''

25

5. ENERGIE OM ONZE ELEKTRISCHE APPARATEN TE LATEN WERKEN Doelstelling: begrijpen hoe elektriciteit wordt gemaakt. Een verband leggen tussen het verbruik van elektriciteit en het verbruik van fossiele of kernenergie.

Methode: kennis verwerven door de observatie en de vergelijking van twee situaties.

Verloop: het hoofdstuk samen met de leerlingen overlopen.


V?jGN?q

S=PAN

SOeSPp9e9M9Lg_J`3G9e"UU"_"g9Pe

OPKKI

s?qR#s?Vqz?jQ?V

Z dccZc/l ZcZg\^ZWg eg^bV^gZ VabZi Zg\^Zo^_c Zi]Zi\Zk d[`ZgcZc 9î^hc^ jg# ij cV ;dhh^ZaZ YZ iZgj\^c k^cYZcoZ dggVYZc! î# g^XîZîhkd ZaZìg^XîZ `ZZaZì cVijjga^_ # c ì ZZ VV \ Vc c\Zb :gWZhiV ildgYZ \^ZWgdc# ZîbdZ V^gZZcZg ZaZìg^Xî YZhZXjcY od\ZcVVb Zc hZ i^ =Z

LViZgXZcigVaZh\ZWgj^`Zc YZ`gVX]ikVclViZgYVi cVVgWZcZYZckVaikVcZZc YVbdbYZijgW^cZiZaViZc YgVV^Zc# LVgbiZXZcigVaZh \ZWgj^`ZcYZlVgbiZV[`dbhi^\ kVcYZkZgWgVcY^c\kVc\Vhd[ VVgYda^ZdbhiddbiZegdYjXZgZc ZcodYZijgW^cZiZaViZcYgVV^Zc#

@APQN>EJA

L^cYbdaZch \ZWgj^`ZcYZ`gVX]ikVcYZ l^cYdbYZijgW^cZiZaViZc YgVV^Zc#

@ANKPKN

>c'%%(lZgYYZegdYjXi^Z kVcZaZìg^XîZî^c7Z a\^deYZ kda\ZcYZbVc^ZgkZgY ZZaY/ *+Yddg`ZgcXZcigV aZh!)%!*YddglVgb iZXZcigVaZhZc YZgZhi"d[lZa(!* "k^V]Zgc^ZjlWVgZ ZcZg\^ZWgdccZc#

@AOP=PKN

Spieren Wind

Energiebronnen voor de productie van elektriciteit in Belgi ë (gegev

ens 2003)

De turbine draait '(

26

4RO_bVX QRgR PVWSR_` \Z QR c\YTR[QR T_NÉRX

NN[ aR cbYYR[

Waterkracht

1R[X [b NN[ RR[ `[RYX\\X ]N[ dNN_ à\\Z bVaX\Za DNa g\b R_ TRORb_R[ NY` dR RR[ ab_OV[R ]YNNaàR[ \] QR dRT cN[ QR à\\Z,

@ASEJ@

@ZgcXZcigVaZh \ZWgj^`ZcYZlVgbiZV[`dbhi^\ kVcYZcjXaZV^gZgZVXi^Zdbhiddb iZegdYjXZgZcZcodYZijgW^cZiZ aViZcYgVV^Zc#

:aZìg^XîZîldgYide\ZlZìlVccZZglZZZchX]^_[ bZibV\cZiZchcZaaViZcYgVV^ZcYZgdidg^cZZc hiVidgY^ZWZhiVVijîhedZaZc^c`deZgYgVVY# DbYZgdidgiZaViZcYgVV^Zc!ldgYiZZcijgW^cZ \ZWgj^ì# DbZaZìg^XîZîiZegdYjXZgZc!bdZiZgYjhZZc b^YYZaldgYZc\ZkdcYZcdbYZijgW^cZiZaViZc YgVV^Zc#

8VWX T\RQ [NN_ QR ab_OV[R 1\Ra gR WR [VRa NN[ VRa`

QR[XR[, :Ra dRYXR R[R_TVR g\b gR Xb[[R[ Q_NNVR[,

4RRS R_

egdYjXZgZco^_c

b^YYZaZcdbZaZìg^XîZîiZ

9ZYg^ZbZZhi\ZWgj^ìZ

Fossiele

ZcZg\^Z

Her nieuwbareZcZg\^Z

')

Kern

ZcZg\^Z

FEJU

8JTUK

dYjh iVcY"Wnb ^c\ gVVi^ch Zc :ZcVeeV ZV[hiVcYhWZY^ ibZi Y ^Z Zi c Zc b YVi V`ZaY î\ZhX] gj^ìcd\ ldgYij Ç"`cdekZgW [[ YZÆdc$d ìg^XîZî " iZ Zc aZ hiZZYhZ ddgWZZaYYViZ ^cYZ jg W^_k cYZ''j gZaZ`" L^hi_Z ZZ Z\ZYjgZ aZk^h^ZY^ ldgYi\ZoZi!b ZcYZYZ jg cY lVV`hiV gWgj^ìYVc\ZY i### ^_` kZ î g` gcVV ig^XîZ YVi_ZZ ilZZjjg YjhjîheVgZc ^h 6[oZiiZc

Operatie “Aanzetten tot uitzetten… de juiste reflex!” Doelstelling: een reflex aanleren die nuttig is voor een

Aanvullende activiteit 4: apparaten die veel elektrici-

eco-energieverbruik: elektriciteitsverspilling vermijden.

teit verbruiken: welke toestellen verbruiken de meeste elektriciteit? De krachtigste? Niet noodzakelijk… Het hangt af van hoe lang ze gebruikt worden. Deze oefening laat de kinderen kennismaken met de praktijk.

Methode: op basis van een tekening bewust worden van het slechte rendement van elektriciteitsopwekking en -transport en van het belang geen elektriciteit te verspillen. Vervolgens nadenken over concrete handelingen die het elektriciteitsverbruik van de leerlingen kunnen doen dalen.

Aanvullende activiteit 5: ik meet verborgen elektriciteitsverbruik: technische apparaten in waakstand verbruiken nog steeds elektriciteit. In sommige gevallen verbruiken ze zelfs meer in waakstand dan wanneer ze aangeschakeld zijn! Dankzij een aangepast toestel kunnen de kinderen dit concreet meten.

Verloop:

1 O verloop de eerste paragraaf in het boekje. 2 L aat de leerlingen zoeken naar ideeën om minder elektriciteit te verbruiken.

3 Verzamel de ideeën die moeten onthouden worden. 4 Formuleer ze correct. 5 Maak het bericht op voor het BIM.


0QFSBUJF³"BO[FUUFOUPUVJU[FUUFOªEFKVJTUFSFGMFY´

=ZikddgWZZaYkVcYZiZaZk^h^Z^hkZZaoZ\\ZcY#LVccZZg_ZYZiZaZk^h^Z^cYZlVV`hiVcYaVVihiVVc! `VcY^ZbZZgkZgWgj^`ZcYVclVccZZg_ZZgcVVg`^_ì:cYVi\ZaYidd`kddgZZc]ZaZWdZaVcYZgZ VeeVgViZc#:g`Vc\ZbV``Za^_`ZZc]ddeZaZìg^XîZîhkZgheâa^c\kZgbZYZcldgYZc!_ZbdZiZgVaaZZc bVVgVVcYZc`Zc###KZgiZa_Z^YZZcYddg!odZ`ZZcbVm^bjbVVcbd\Za^_`]ZYZcdbÆVeeVgViZcV[ iZoZiiZcÇ^c_ZYV\Za^_`hZaZkZc# CdiZZgY^Z]^ZgZchijjgZZc`de^ZbZi_ZVYgZh\Z\ZkZchcVVgAZZ[bâ^Zj7gjhhZa!9^Zchi9jjgoVVb KZgWgj^`!&%%<jaaZYZaaZiZ&'%%7gjhhZaZcZa`kVc_jaa^ZdcikVc\iZZcZmZbeaVVgkVcYZÓjd VgbWVcY/Æ6VcoZiiZcidijîoZiiZcÇ

OdVah_Z\Zo^Zc]ZWi!^hZaZìg^XîZîZZchZXjcYV^gZZcZg\^Z/oZldgYikZgkVVgY^\YdeWVh^hkVcZZc

VcYZgZZcZg\^ZWgdc#>c7Za\^\ZWZjgiYî]dd[YoV`Za^_`^ci]Zgb^hX]ZXZcigVaZh#BVVg^cY^ZXZcigVaZh ldgYihaZX]ih&$(kVcYZWVh^hZcZg\^Z^cZaZìg^XîZîdb\ZoZi!YZgZhi\VVikZgadgZc^cYZkdgbkVc lVgbiZ#9ZZaZìg^XîZîldgYikZgkda\ZchcVVgdcoZ]jôZckZgkdZgY!bVVgddì^_YZchYViigVchedgi \VViZZcYZZa&%YVVgkVckZgadgZc#

½.N[gRaaR[ a\a bVagRaaR[¾' <[gR VQRR}[

Niets op tv… Laat de tv niet staan in waakstand maar schakel hem uit!

###################################################################################################################################################

AJANCEA >EFDAPRANPNAG

>NQEG>=NAAJANCEA

###################################################################################################################################################

Gedaan met surfen, werken, spelen? Zet je pc af!

###################################################################################################################################################

CR_c\YYRQVT QR c\YTR[QR gV[ \] ON`V` cN[ QR O\cR[àNN[QR aRXR[V[T'

30

De spelconsole beu? Schakel ze uit!

Dbi]j^h.ZZc]ZYZcZcZg\^ZiZkZgWgj^`Zc^cYZkdgbkVcZaZìg^XîZî!o^_cddghegdc`Za^_`####½#ZZc]Z"

###################################################################################################################################################

YZcZcZg\^ZcdY^\!

###################################################################################################################################################

20 1

Je vertrekt? Zet de radio af!

lVciZgo^_c ####½#ZZc]ZYZckZgadgZc\Z\VVc^cYZkdgbkVclVgbiZ^cYZi]Zgb^hX]ZXZcigVaZZc ####½#ZZc]ZYZco^_ckZgadgZc\Z\VVci^_YZch]ZikZgkdZg#

###################################################################################################################################################

Je verlaat de kamer? Doe het licht uit!

###################################################################################################################################################

Honger? Heb je iets genomen? Doe de koelkast vlug dicht!

################################################################################################################################################### ###################################################################################################################################################

Klaar met je huiswerk? Doe je bureaulamp uit!

###################################################################################################################################################

ZgheâaZc# ZZcZaZìg^XîZîiZk

WZaVc\g^_`db\ 9VVgdb^h]Zi]ZZa

Gsm opgeladen? Doe je oplader uit het stopcontact!

################################################################################################################################################### ###################################################################################################################################################

… en zeg aan je ouders dat ze hetzelfde moeten doen!

'*

'+

27

6. ENERGIE IN HET DAGELIJKSE LEVEN: WAT MOETEN WE ONTHOUDEN? Doelstelling: de belangrijke begrippen en informatie uit dit hoofdstuk even herhalen.


Verloop: samen met de klas, individueel of als huiswerk...


V?jGN?

:#G?RNPQk?q R?y?V7

qNVqL?sq

"geOS9g9Pel9eSP ge9Pe_9g9PJ_ jgGSj79P 9e[j^JMe>"

9î o^_c YZ k^_[ WZaVc\g^_`hiZ ZcZg\^ZedhiZc kVc ZZc \Zo^c! ^c YVaZcYZ kda\dgYZ/

FYBFRVPkZglVgb^c\ZcigVchedgi huishoudapparatuur egdYjXi^ZkVclVgblViZg `d`Zc D e hX]dda o^_c verlichting Zc verwarming YZ WZaVc\g^_`hiZ ZcZg\^ZedhiZc# = Zi deZcWVVg kZgkdZg kZgWgj^ì b^cYZg ZcZg\^Z YVc lV\Zch# Kddg ZZc jîhiVe_ZkVc `b!WZYgdZ\YZWgVcYhid[WZheVg^c\ aîZg# 9Z ^YZVaZ iZbeZgVijjg ^c ZZc àVh d[ ^c ZZc oî]dZ` WZYgVV\i 20 8 iZgl^_aY^Z^cZZchaVVe`VbZgd[^cZZc\Vc\ 16 8WZYgVV\i# 9 ZZaZìg^XîZîkVcZZc7gjhhZah]j^hldgYikddg 56 \ZegdYjXZZgY Yddg`ZgcXZcigVaZh!kddg 3,5 Yddg[dhh^ZaZZcZg\^ZcZc40,5 k^V]Zgc^ZjlWVgZZcZg\^Zc# :ZcVeeVgVVi^cwaakstand a^_ìjî\ZhX]V`ZaYiZo^_c!bVVgWa^_[i Z^\Zca^_`ZaZìg^XîZîkZgWgj^`Zc#

',

28

r e d n i m m Waaro ? n e k i u r b r e V Energie 1 Wat ik ervan denk?

30

2 Fossiele en kernenergie

31

3 Broeikaseffect

32

4 Vormen van vervuiling

33


34

29

1 Wat ik ervan denk? Doelstelling: de kennis van de leerlingen aanwakkeren. Methode: open het debat met een algemene vraag.


#sqNQq?jy#Vq79PLq

LVVgdbbdZiZcl^_b^cYZgZcZg\^ZkZgWgj^`Zc4EgVViZghVbZcdkZgZccdiZZgVaYZgZYZcZcY^Z_dj ZX]iWZaVc\g^_à^_`Zc/

############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################ ############################################################################################################################################################

(%

30

2. FOSSIELE EN KERNENERGIE Doelstelling: de kinderen doen inzien dat fossiele en

5 Eindig met de open vraag over het politieke evenwicht

kernenergie ooit uitgeput zullen zijn.

van de planeet via een kort debat met de leerlingen. Laat ze de belangrijkste ideeën van het debat opschrijven.

Methode: via een berekening zullen de kinderen een idee krijgen van het aantal jaren dat we nog over die middelen zullen beschikken (in de veronderstelling dat het verbruik op wereldvlak ongewijzigd blijft en er geen nieuwe bronnen worden gevonden).

6 Lees samen het puntje “Wist je dit?”, als herhaling van dit laatste punt.

Verloop:

1 Geef de berekeningen van de eerste tabel in en verduidelijk indien nodig.

2 Laat de leerlingen de tabellen en de volgende oefening individueel aanvullen.

3 Verbeter samen. 4 Beantwoord samen de vragen.


AJBKOOEAHA &KA@=JKKG KLAAJ@=CV=HANCA AAOPCA>NQEGPA KBGANJAJANCEAIAAN>AO?DEG>==NVEFJ"AI AJANCEA>NKJJAJVQHHAJVAH@V==ISKN@AJ

q

YkkN?R?q?Vq

L9_P9P9_BJ9

LViojaaZcYZ\Zkda\Zc]^ZgkVco^_ckddgYZeg^_hkVcZcZg\^Z4

die zal stijgen OjaaZclZodkZZa`jccZcWa^_kZckZgWgj^`Zc4neen

LZ\ZWgj^`ZcYZoZhddgiZcZcZg\^ZVa h^cYhYZ&.YZZZjl#IZ\ZclddgY^\ ldgYi.%kVcYZkZg" Wgj^ìZZcZg\^Z^cYZlZgZaY\ZegdY jXZZgYdeWVh^hkVcY^ZZcZg\^ZWgdc cZc# BVVg]dZkZZaWa^_[iZgcd\dkZg4=d ZaVc\\VVclZoZcd\`jccZc\ZW gj^`ZcodVah lZYVikVcYVV\YdZc4

6ahYZ[dhh^ZaZd[`ZgcZcZg\^Zde^h!ojaaZclZYVcidiVVa\ZZcZcZg\^ZbZZg]ZWWZc4

neen LZa`ZZcZg\^ZojaaZclZ\ZWgj^`ZcdbVVcdcoZWZ]dZ[iZciZ\ZbdZiiZ`dbZc4

5Ra V` NN[ W\b \Z QNa bVa aR g\RX R[ NN[ QR UN[Q cN[ QR TRTRcR[`

QVR WR UVR_\[QR_ cV[Qa DVW TRcR[ WR URa dR_RYQcR_O_ bVX cN[ QVR R[R_TVRc\_ZR[ c\\_ RR [ URRY WNN_ NY`\\X QR TRXR[QR _RàR_R[QR U\RcRRYURQ R[ 5Ra V` NN[ W\b \Z bVa aR g\RX R[ U\R YN[T dR gR \] QRgR ZN[VR_ [\T Xb[[R[ cR_O_bVXR [

(==NHEFGO SANAH@RAN>NQEG

VVgYda^Z

(#*bâ_VgYidc

hiZZc`dda

'#'bâ_VgYidc

\Vh

''%%bâ_VgYb

jgVc^jb

*%%%%idc

de prijzen rijzen de pan uit, er komen misschien conflicten om de energiebevoorrading te verzekeren of zelfs om het monopolie verwerven, de kloof tussen arme en rijke landen wordt groter te omdat het gebrek aan energie de ontwikkeling van arme landen zal belemmeren

=JP=H F==N

0AOPANAJ@A DKARAAHDA@AJ

40 230 70 80

&)%bâ_VgYidc *%+bâ_VgYidc &*)%%%bâ_VgYb )%%%%%%idc

EJU

8JTUKF

dî \^ZoVad @ZgcZcZg VVgYZ V`Zc!b c jî\Zejig gZcZgkV kV \Z Z \gddihi o^_c/ VakVc "]ZiV[k ]ZZa gVaZhYVi `ZgcXZci i0 VXi^Z[Wa^_[ gV aVc\ Y^d Z ÉhkddgY ^Xd g^h Z "Y ^YZc]Zi \ZodcY]Z ZkVa# ZZcdc\ bâ^ZjW^_

^chiVci^ZkddgZcZg\^ZdcYZgodZ`#

^X]Za!6XiZhHjY?jc^dg$8:6/;gVchZdeZcWVgZ

7gdccZc/ÆAÉZcZg\^Z|eZiîheVhÇ!;gVcd^hB

R[ WR WSR_` TRc 1RgR PV _ QR \ZcN[T cR

\

RR RR[ VQ XN[ ZRa RZN[Q N[[RR_ QR ZNN_ [V [ d TR RT

g ba gbYYR[ [ ]_RPV`VR aR [ bVaTR] c\\__NQR UVYYR[QR RYRZR[ `P a gVW[ CR_ _OVW RR[ _\Y QV VR `

U \[ `]RYR[ b[ WR T

Q_VR 8 gVW[ R_ NY QVR QR bVa]baaV[ S

\ gRTTR[ dON_R aUR_[VRb YR[ VR

[ [ cN bY \\_aR[ g

R[R_TVR` \S cR_a_NTR[, [

cR_`[RYYR _bV`WR

X GRa RR[ \Z VàR X\Y V[ QR Wb

hernieuwbare energie :clVibZi]Ziedaî^Z`Z!ZXdcdb^hX]ZZchdX^VaZZkZcl^X]ikVcYZeaVcZZi4

N==CP KBRANPNN 4ANOJAHPEJ =@AJ CR=J@ARKK @AQEPLQPP

9ZWZkda`^c\\gdZî/^c&-'%lVgZclZbZi &bâ_VgY!^c&.'*bZi'bâ_VgYZc^c'%%% bZi+bâ_VgY#=dZkZZabZchZcojaaZcZgo^_c W^ccZc*%_VVg4 gc^ZibZZg Y#OdcYZgZcZg\^ZldgYiZ dZYZlZg`^c\kVcdchaVc dcdb^hX]Z :cZg\^Z^hZhhZci^ZZakddgYZ\ cYZgZcZg\^Z^hZg\ZZcZX ZgY!^hZg\ZZc]VcYZabZZg0od ZgZaY#AVcYZcbZi aiZgl \ZWdjlY!c^ZibZZg\ZegdYjXZ dkZgV Zc^Zi k^cY_ c[dhh^ZaZZc`ZgcZcZg\^Z kVc cZckV dgYZc ZWgdc [[Zgl ZZg#9 aVX]id \gdZ^b cd[lZa]Zih d[lZa]ZZabVX]i^\ldgYZ Zi\ZkVabZi YZg\Za^_`ZWgdccZcojaaZcYjh gdccZclâaZc#9VilVhgZZYh] cigdaZdkZgYZoZZcZg\^ZW ddgad\ZcdbYViVcYZgZcYZXd igd``ZclVgZc# cYZKZgZc^\YZHiViZcWZ >gV`Z ZlZî! gW^_@d YZ
6jidXdchigjXiZjgh WgZc\Zc VjidÉh de YZ bVgìY^Zb^cYZgWZco^cZkZgWgj^`Zc 9ZbVgìkVcYZ]Zgc^ZjlWVgZZcZg\^Z^h^c kdaaZdcil^``Za^c\

(&

('

31

3. B ROEIKASEFFECT Doelstelling: het natuurlijke principe van het broeika-

Aanvullende activiteit 6: CO2 en transport. Stoten onze

seffect begrijpen.

auto’s echt CO2 uit? Via een chemische indicator zullen de leerlingen die vervuiling in kaart brengen en concreet gaan beseffen dat auto’s het broeikaseffect in de hand werken.

• De rol begrijpen die ons energieverbruik speelt bij de toename van het broeikaseffect.

• Zich bewust zijn van de ernstige gevolgen van de

Aanvullende activiteit 7: De zeespiegel stijgt.

opwarming van de aarde.

De gemiddelde temperatuur op aarde neemt toe en de zeespiegel stijgt. Via een experimentje zullen de leerlingen zien dat ze “stijgt”, niet omdat de gletsjers smelten maar omdat het water uitzet door de stijgende temperaturen.

Verloop: het hoofdstuk samen met de leerlingen overlopen.


q jY?NQ#k?DD?4s

,MJNBBUWFSBOEFSJOHFO ABBA?PAJDAABP HO@APAILAN=PQQNKL==N@AOPEFCP SAHGA 5AAPFAIAAN @EP@=JKLDAPGHEI==PEJDAP=HCAIAAJ

8BUJTIFUCSPFJLBTFGGFDU

DEANKRAN

>c7Za\^]ZWWZcdcoZaVcYWdjlZghhZggZhcdY^\dbbdd^ZYgj^kZc iZ`lZ`Zc!^c]Zioj^YZckVc;gVc`g^_ò^_cY^ZdkZgWdY^\##

DNN_\Z,

a RR[ `R__R,

Le niveau des mers va monter.

DNN_c\\_ QVR[

Changement des climats à l’échelle mondiale et locale.

Modification des éco-systèmes : disparition de certaines espèces végétales et animales, apparition d’espèces tropicales dans nos pays, ...

:ZchZggZ]djYiYZlVgbiZkVcYZodckVhi#Od]ZZ[idd`YZVVgYZZZchZggZdbYZ lVgbiZkVcYZodckVhiiZ]djYZc#BVVgY^ZWZhiVVic^Zijî\aVh!bVVgjî\VhhZc# 9^Z\VhhZc]djYZcZZcYZZakVcYZlVgbiZkVcYZodckVhiZckZg]^cYZgZcYViY^Z lVgbiZiZgj\YZgj^biZ^c\VVi# =ZiWgdZ^`VhZ[[ZXi^hZZccVijjga^_`[ZcdbZZc#9Vcò^_YZ\VhaVV\^cYZVibdh[ZZg!Y^Z lZgìVahhZggZ!WZYgVV\iYZ\Zb^YYZaYZiZbeZgVijjgdeVVgYZ &*8#

Migration des populations : inondations, tempêtes, désertification…

OdcYZgY^ZaVV\odjYZiZbeZgVijjgoV``Zcidi"&-8ZcodjZg\ZZcaZkZc deVVgYZbd\Za^_ò^_c#

Augmentation des maladies infectieuses. …

(SPFJFOECSPFJLBTFGGFDU -%kVcYZkZgWgj^ìZZcZg\^Z^cYZlZgZaY ldgYi\ZegdYjXZZgYdeWVh^hkVc[dhh^ZaZ ZcZg\^Z#6VgYda^Z!\VhZchiZZc`ddao^_c WgVcYhid[[Zc/YddgiZWgVcYZc\ZkZcoZc^Zi VaaZZckZZaZcZg\^ZV[^cYZkdgbkVclVgbiZ! bVVgdd`kZZa`ddaojjg\Vh8D'½ZZcWgdZ^`Vh\Vh#

EJU

>c[ZWgjV g^'%%*\ ^c\]ZiE kVc@ndid gdidXda d[ÒX^ZZak Vc`gVX]i YîegdidXd #K^V alâbZc YZjîhidd kVcWgdZ^`V i h\VhhZc^ c^cYjhig^ aVcYZcb aZ Zi*!'kZ gb^cYZgZ iZ\Zc'% c &'#=ZilZ gY^c&.., de\Zg^X]i Yddg(-aV cYZc#>c'% ]ZWWZc&) %* &aVcYZc] ZiegdidXda dcYZgiZ`Z Va cY#7Za\^ kZgW^cYio ZgidZo^_c ^X] 8D'"jîhidd ib iZkZgb^cY Zi,!* ZgZciZcde o^X]iZkVc ]ZigZ[ZgZc i^Z_VVg&.. %#

DbYVilZ[dhh^ZaZZcZg\^ZkZgWgj^`Zc!`dbZcZg \gdiZ]dZkZZa]ZYZc8D'^cYZVibdh[ZZgiZgZX]i# 9îodg\iZgkddgYViYZaVV\bZi ÆWgdZ^`Vh\VhhZcÇhiZZYhY^X]iZgldgYiZc hiZZYhbZZgodccZhigVaZciZ\Zc]djYi½ 9ZiZbeZgVijjgdeVVgYZ\VViYjhhi^_\Zc#

7gdc/»:cZg\nWdd`¼!;::"egd_ZXi!9ZHiVYl^c`Za

((

32

H^cYh&-*%hiZZ\YZiZbeZgVijjgbZi%!+8#>c7Za\^ hiZaaZclZVa]Zikda\ZcYZkVhi/

8JTUKF

()

c^ZjlZeaVciZchddgiZc hi^_\ZcYVVciVal^cY]doZc )bVVabZZgYVc*%_VVg\ZaZYZc

ZZchi^_\^c\kVc]ZioZZc^kZVjbZi&%Xbde&%% _VVgi^_Y# LZlZiZcc^ZiegZX^Zh]dZYZY^c\ZcojaaZcZkdajZgZc#BZc ]ZZ[i]ZidkZgZZciZbeZgVijjghhi^_\^c\ijhhZc&!*8Zc +8#:cY^c\hiVVikVhi!]Zià^bVVildgYiZgc^ZiWZiZgde/ hidgbZc!Ygdd\iZcd[dkZghigdb^c\ZccVVg\ZaVc\YZeaVVih! hi^_\^c\kVc]ZioZZc^kZVj!Zco# 9jôZcYZceZghdcZcldgYZcWZYgZ^\YYddgY^Z à^bVVikZgVcYZg^c\Zc#

4. VORMEN VAN VERVUILING Doelstelling: andere nefaste gevolgen ontdekken van het overdreven verbruik van energie.

Methode: lezen van een persbericht. Verloop:

1 V erdeel de klas in 5 groepen. Elke groep kiest een artikel, leest het en stelt het voor aan de andere leerlingen.

2 B espreek samen de verschillende artikels en noteer alle negatieve gevolgen die aan bod komen tijdens het debat.


NN_[N URa N_aVXRY c\\_ R` RYX RR[ N_aVXRY @aRY Q

C\_Z " T_\R]R[ R[ XV RXR[

`]_ _ aR

\cR ZR[ _ `N NN[ QR XYN` \Z R

NN[ O\Q gVW[ TRX\

cN[ R[R_TVRcR_O_bVX QVR DRYXR [RTNaVRcR TRc\YTR[ cR[, ROYR gVW[ WbYYVR OVWT ZR[ aVWQR[` URa QRONa

Ongeval met kernenergie Ongeval met aardolie Zure regen Luchtvervuiling Ozon Schadelijk voor de gezondheid (irritatie van de longen, hittegolf…)

(-

33

5. W AAROM MINDER ENERGIE VERBRUIKEN: WAT MOETEN WE ONTHOUDEN? Doelstelling: de belangrijke begrippen en informatie uit dit hoofdstuk even herhalen.


Verloop: samen met de klas, individueel of als huiswerk…

Leerlingenboekje pagina page 39

##jYUqUNV:?jq ?V?jGN?qy?j,jwNQ?Vc "geOS9g9Pel9eSPgGSj79P\ A ILPE KJOQ EA ? N A C -R AJAN ccZc R=J ZcZg\^ZWgd jb!\Vh ^ZaZ igdaZ ;dhh `dda!eZ c hiZZ ^jb JgVc

0EOE?K KLKJCAR=HHAJ

.NK@Q?PEAR=J broeikas C=OOAJ I^_YZchYZkZgWgVcY^c\egdYjXZgZc[dhh^ZaZ ZcZg\^ZWgdccZc8D'`ddahid[Y^dm^YZ### 9î^hZZcWgdZ^`Vh\Vh#

)limaat ORAN=J@ANEJCAJ kZg]d\^c\kVcYZiZbeZgVijjg! hi^_\ZckVcYZoZZhe^Z\Za! ldZhi^_ckdgb^c\! bZiZdgdad\^hX]ZgVbeZc! kZgeaVVih^c\kVcYZWZkda`^c\! kZgVcYZg^c\kVc[VjcVZcÓdgV hddgiZckZgYl^_cZc!VcYZgZkZ\ZiVi^Z#

Da^ZkaZ``ZcdeoZZi^_YZch da^ZigVchedgi:g^`V# Dc\ZkVaaZcbZi `ZgcZcZg\^ZIh_ZgcdWna# 7Z]ZZgkVcoZZg\ZkVVga^_` gVY^dVXi^Z[V[kVa#

*Q?DP vervuiling Gdd`kVc[VWg^Z`Zc!jîaVVi\VhhZckVcVjidÉh!kZglVgb^c\ kVc]jôZc½Yddg[dhh^ZaZZcZg\^ZiZkZgWgj^`Zc`dbZc ZgkZgkjâZcYZhid[[Zc^cYZVibdh[ZZgiZgZX]i# \ZkVVgkddgdcoZ\ZodcY]Z^Y#

3EPLQPPEJCR=J@A IAAOPCA>NQEGPA AJANCEA bronnen DeZZcYV\oVaZg\ZZc[dhh^ZaZ d[`ZgcZcZg\^ZbZZgo^_c#

8QNA regen

- zon

9ZkZgkjâ^c\adhide^c YZgZ\ZcZcbVVì]Zb ojjg#9VVgYddgldgYZc/

LdgYi\ZegdYjXZZgYYddg jîaVVi\VhhZc#KZgddgoVVì VYZb]Va^c\hbdZâ^_`]ZYZc! dcYZgVcYZgZVhibV#

Eg^_hkZg]d\^c\#

WdhhZcWZhX]VY^\Y!

Dc\Za^_`]Z^Y^cYZ\Zd\gVÒhX]Z kZgYZa^c\kVcZcZg\^ZWgdccZc/ g^h^XddeXdcÓ^XiZc!VgbZaVcYZc ldgYZccd\VgbZg#

WdYZbhojjgZc kZgWdjl^c\bdZâ^_`! g^k^ZgZcojjgZck^hhZc ^c\ZkVVg\ZWgVX]i! \ZWdjlZcZc bdcjbZciZc WZhX]VY^\Y#

$EFJAOPKB@AAHPFAO Hid[YZZai_ZhY^ZldgYZc jî\ZhidiZcYddgY^ZhZalV\Zch `dbZc^cYZadc\ZciZgZX]i ZckZgddgoV`Zc`Vc`ZghZc VaaZg\^Zc#

0QMPTTJOHFO LZbdZiZcdchZcZg\^ZkZgWgj^`WZ]ZZghZc/ =ZikZgWgj^`kVc[dhh^ZaZZcZg\^ZWgdccZc kZgb^cYZgZc# =Zgc^ZjlWVgZZcZg\^ZWgdccZcdcil^``ZaZc#

=Zi@ndid"egdidXda^hZZckZgYgV\YViYddg141 aVcYZcdcYZgiZ`ZcY^h#O^_kZgW^cYZco^X]ZgidZ]jc jîhiddikVcWgdZ^`Vh\VhhZcbZi*!*iZkZgb^cYZgZc iZ\ZcdkZgYZjîhiddi^c&..%#7Za\^lâY^Zjîhiddi bZi7,5 kZgb^cYZgZc# (.

34

lerarenboekje Ik kom op voor energie

Recommend Documents