Wat is het IVN? De Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie is een landelijke vereniging met plaatselijke afdelingen. IVN-Leeuwarden en omgeving is zo’n afdeling met als werkgebied Leeuwarden en wijde omgeving. (Zie ook www. ivn.nl) Wat is de doelstelling? Het IVN wil door haar activiteiten de mensen laten zien wat er (nog) is aan natuur. In de hoop dat bewustmaking zal bijdragen tot bescherming van onze nog aanwezige natuur. Wat doet het IVN? Het IVN organiseert excursies, thema-avonden en cursussen. Zij beschrijft wandel- en fietsroutes en stimuleert werkgroepen. De afdeling Leeuwarden heeft inmiddels een aantal werkgroepen. Het Leeuwen(o)ekje is ons afdelingsblad dat met de komst van elk nieuw seizoen verschijnt. Het wil informeren, stimuleren en activeren. Hoe werkt het IVN? Alle activiteiten van IVN-Leeuwarden, zowel van leden als van het bestuur zijn vrijwilligers activiteiten. Alle leden zijn actieve leden. Wat kost het? Het landelijk + lokaal IVN-lidmaatschap kost per jaar €14,00 en alleen een lokaal lidmaatschap kost €11,50 per jaar (soort lidmaatschap naar keuze). Huisgenootle den betalen €7,00 per jaar. Donateurs minimaal €11,50. Contributie te betalen door middel van een machtiging of door overmakin g van bovengenoemd bedrag op rekening 60.55.99.440 ten name van IVN afdeling Leeuwarden. Hoe kun je lid worden? Door opgave bij de penningmeester Alie Dijkstra, tel. 058-2154069 of door het invullen van de bon achter in dit blad. Dit is ook het adres voor adreswijzigingen. E-mailen kan ook:
[email protected] Attentie! Sluitingsdatum kopij volgende Leeuwenb(o)ekje: 1 december 2003 een blad ván iedereen vóór iedereen, dus stuur kopij !!!! naar Doni Wasseur, Ungastins 58, 9051 GG Stiens of E-mail adres:
[email protected]
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 2
BESTE IVN-ERS, Een nieuwe redacti e……. De oproep van Harry Valk in het zomernummer heeft succes gehad. Er hebben zich vier ni euwe vri jwilli gers gemel d om de werkgroep Leeuwenboekje te versterken. Het is nu volop herfst, dus voor de toch wat late ui tgave van het herfstnummer nog rui m op ti jd. We zull en ons best doen i n de toekomst het Leeuwenboekje, zoal s gebruikeli jk, aan het begi n van de seizoenswi ssel ingen ui t te brengen. Voor de totstandkomi ng van de “boekjes” zijn we voor een groot deel afhankelijk van de ons toegestuurde kopi j. Wel , daarover hebben we voor di t nummer ni ets te kl agen. Gewel di g veel hebben we ontvangen. Bedankt daarvoor. Het l evert ongetwijfeld veel l eesplezi er op en sti muleert julli e wellicht om ook eens een stukje te schri jven. Zoal s het een ni euwe redacti e betaamt zull en er waarschijnli jk voor de trouwe l ezers eni ge veranderingen zijn. Iets ni euws i s bi jvoorbeel d de column. We zouden het l euk vi nden al s julli e op di t i ni tiati ef willen reageren. Doni Wasseur
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 3
WELKE BOOM HOORT BIJ JOUW VERJAARDAG? Rui m 3000 jaar gel eden leefden de druï den volgens de maankal ender van 13 Manen per jaar, di e gekoppel d werden aan de ei genschappen van verschill ende bomen. Deze kal ender wordt ook aangeduid al s de Kel tische Maan-bomenkal ender. Keltische Maan-bomenkalender 1. Maan v/d Langste Nacht
Berk
2. IJsmaan
Lijsterbes
Zuivering/nieuw begin Diepgang
3. Sneeuwmaan
Es
Kiemkracht
4. Maan van de Dood
Els
Bescherming
24/1220/01 21/0117/02 18/0217/03 18/0314/04 15/0412/04 13/0509/06 10/0607/07
5. Maan van het Ontwaken Wilg
Wedergeboorte
6. Grasmaan
Meidoorn
Groei
7. Plantmaan
Eik
Bescherming
8. Maan van de Roos
Hulst
Offer
08/0704/08
Wijsheid
05/0801/09 02/0929/09 30/0927/10 28/1024/11 25/1123/12
9. Maan van het Weerlicht Hazelaar 10. Oogstmaan wilde
Appel
Onsterfelijkheid
11. Jac htmaan
Wijnrank
Transformatie
12. Bloedmaan
Vlier
Overleven
13. Boommaan
Taxus
Loslaten
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 4
November: Sneeuwmaan- Bomenmaan-Bloedmaan Bi j het verschi jnen van di t boekje zal het November zi jn. De maand November wordt ook wel Slachtmaand genoemd en daarui t volgt voor de Novembermaan de naam Bloedmaan. Oude di eren moeten plaats maken voor jonge, gezonde di eren. Dit was vroeger de tijd om de wi ntervoorraad aan te vull en met gedroogd en gezouten vl ees, omdat de bi ttere kou ni et l ang meer op zich li et wachten. De bomen l aten meer en meer hun bl aderen vallen, takken worden kaal, het wi nterse beeld begint een gezicht te krijgen. Er zijn veel regenbui en en herfststormen, het wordt echt koud, donker en vaak mi stig. Op 31 oktober i s het Samhain, ‘letterlijk het einde van de zomer’ geeft het begin van de winter aan en was tevens het begi n van het Kel ti sche ni euwe jaar, ook wel Halloween (avond voor allerheiligen) genaamd. Van oudsher het feest waari n de doden werden geëerd en de sluier tussen de werel den het dunst zou zi jn. Er l i jkt ook wel een slui er over de aarde te hangen. Wie de moei te neemt om naar het bos te gaan zal zi ch verbazen over de schatten di e de natuur ri jk i s. Bonte bladeren en verse noten worden afgestoten door de bomen en wie ze nodi g heeft maakt er gebrui k van. Niet voor ni ets wordt de Maan van deze maand ook Bomenmaan genoemd. De eerste sneeuw l aat zi ch zi en en er i s regelmatig nachtvorst, vandaar ook de naam Sneeuwmaan.
Rest mij nog om eni ge aardigheden over de Vlier te vertell en.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 5
Vlier (Sambucus ni gra) Naamgeving 'Sambucus' i s afgel eid van het Gri eks 'sambuke', dat fl uit betekent. Inderdaad maakte men van oudsher fl ui tjes uit de jonge twi jgen, wat je nu bi j ons nog terug vindt in het woord 'Fliereflui ter' ('Vli erefl uiter') Geschiedenis en Folklore -In Zwitserland heeft men i n nederzetti ngen, daterend ui t het stenen ti jdperk, vli erpi tten gevonden in zodani g hoeveel heden dat di t er op wijst dat de bessen als voedsel werden gebrui kt. -Voor de Germanen was de Vli er een heilige strui k gewijd aan Thor, de Vlier bood bescherming tegen boze geesten. J e mocht daarom ni et zomaar een Vli er omhakken, doch moest al tijd eerst je respect betonen. -'Voor de vli er moet je je hoed afnemen' - waarmee nog iets van dat oude respect dui deli jk wordt. -Ook het snoei sel werd ni et verbrand, maar op de grond gel egd zodat de erin aanwezi ge geesten still etjes de grond in konden krui pen. -Wie zi ch onzeker voel de zocht een oude vli erstrui k op. Je pakte di e dan goed vast en concentreerde je, en na een ti jdje voel de je je zelfvertrouwen terugkomen. -Met een eenvoudi g ri jmpje kon je je ji cht ook aan de Vli er overdragen: 'Vl i er, i k heb de ji cht, ji j hebt ze niet - Neem ze me af, dan heb i k ze ni et!'. -Bi j elke woni ng werd een vli erstrui k geplant, en Vrouw Holl e, Vrouw Ellhorn of Hyl demoer di e er i n woonde, zorgde dan voor het gezin dat er woonde.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 6
-Voor de Kel ten had de Vlier een betekeni s al s verbi ndi ng met de onderwerel d, en nog lang werd door doodgravers een takje vli erbl oesem op hun hoed gestoken al s ze ergens een overl edene gi ngen ophalen. -Zowel in de oude al s in de ni euwe steenti jd werden pijlpunten gemaakt i n de vorm van een vli erblad, en i n oude begraafpl aatsen vi nd men soms openi ngen in de vorm van een vli erblad tussen twee kamers. Lange ti jd werden er vliertwi jgjes begraven met de doden om hen te beschermen tegen kwade geesten, en ook na de kerstening kregen overl edenen vaak een krui sje ui t vli ertakken mee. -Zoal s wel meer met macht beladen bomen en strui ken kreeg de Vli er na de kerstening van onze streken een eenzi jdi g sl echte reputati e: Zo zou J udas zich aan een vli er hebben opgehangen, nadat hij zi ch eerst een oor had afgesneden. Dat oor groeit nu nog altijd op oudere vli erstrui ken: een (eetbare) zwam di e i nderdaad judasoor heet. Magisch Gebruik -In de Schotse tradi tie is het op Samhai n dat je staande onder een vli erstrui k, de elfen voorbij kon zi en ri jden. -Een 17de eeuws manuscri pt beschri jft een beschermend amulet ui t vlierhout: Je pl ukt een vli ertwijg in oktober vlak voor voll e maan. Het hout van dat twijgje dat zich tussen twee 'knopen' i n bevi ndt, breek je in negen stukjes, di e je in een linnen doekje bindt en om je hal s draagt zodanig dat ze je hart raken. Je houdt het amulet om tot de draad breekt, en begraaft het dan op een pl ek waar het ni et kan gevonden worden. -De bloemen worden wel eens gebrui kt i n kaarsenbezweri ngen, en van de bessen kan je wi jn maken voor een voll e-maanviering. De takken worden vaak gebrui kt al s toverstaf. Vraag, vooraleer je eni g deel van de vlier gebrui kt, al ti jd toestemmi ng aan Hecate of aan de dryade/deva di e i n de vli er woont.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 7
Overig gebruik Er bestaat niet een onderdeel van de Vlier, van wortel tot knop, dat niet een of ander authenti ek economisch nut heeft. Het was een geli efd krui d van Hippocrates, de 'Vader van de Geneeskunde' Bessen : Wi jn en jam; geneesmi ddel ; keukenkrui d; verf voor haar en stoffen Takken : ui tgehold al s fl ui t of proppenschi eter; bl aasbalg;blaasroer. Bl oemen : wijn en geur; cosmetica Bl ad : insektenwerend; groene verf M erg : absorberend, te gebruiken als watten Alie Dijkstra Bronnen: Het grote boek van de Maan- Claudia van der Sl uis Internet
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 8
BIALOWIEZA EXPRESS WoesteLand, de jongeren organi satie van het IVN, organi seert vakanti es i n de natuur voor jongeren tussen de 18 en de 30. De activi tei ten zijn l owbudget en bestaan naast een educatief/creatief gedeelte ook ui t ‘werken’. Voor het eerst stond ook een tri p naar het laatste ‘oerbos’ van Europa op het programma; Bi alowieza in Oost-Polen, tegen de Wi t-Russi sche grens. Op 6 augustus vertrokken we vanaf stati on Amersfoort naar Oost-Pol en. Onze eerste kamppl aats was op de ecol ogi sche boerderi j Kozi Raj van Agata en Wojci ech Jabłońscy i n Użranki . We kampeerden op een heuvel achtig veld vlakbi j de boerderi j. De ‘camping’ was l ekker spartaans met mi ni mal e voorzieni ngen. Zo was er maar één kraan in het openvel d met sterk naar ijzer smakend water uit ei gen bron. Door de kampl ei di ng was een geï mprovi seerde (koude)douche gemaakt van een dekzi jl en een tuinsproei er. Het kampeerterrein was direct een el dorado voor de flori sten. Het stond vol met pl antjes die je in Nederl and alleen in Zui d-Li mburgse natuurreservaten tegenkomt zoal s wil de ri dderspoor en hokjespeul. Ooi evaars zi jn hi er geen bi jzonderheid en ook hoorden we regel matig kraanvogel s roepen! ’s Avonds zaten we met z’n allen gezellig rond het kampvuur. Hoewel de groep erg heterogeen was, zowel qua l eeftijdsopbouw al s achtergrond, kli kte het wonderwel. Opvall end was verder dat er ni emand rookte en dat de meerderhei d vego was. ’s Ochtends moesten we redelijk op ti jd opstaan voor ontbijt. Daarna gingen we hel pen op de boerderi j. De ene dag hiel pen we met het oogsten en verwerken van de appeloogst, de vol gende dag met het verwi jderen van zwerfstenen van het l and.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 9
Hi ernaast was er nog genoeg gel egenhei d om de omgeving te verkennen.
M et de boerin werd gedi scussieerd over de toekomst van de (ecologi sche) l andbouw n.a.v. het toetreden van Pol en tot de EU. Pol en kent nog erg veel (2 miljoen) traditi onele boerderi jen. Di t zi jn echte familiebedri jfjes, vaak minder dan 10 ha groot en grotendeels zelfvoorzi enend. Voor zaken al s kunstmest en bestrijdi ngsmiddelen i s meestal geen gel d. Er worden een paar koei en en gei ten gemolken, er i s wat weidegrond, wat hakhout en er wordt wat graan verbouwd. Verder vall en de grote moestuinen op. Producten worden over het algemeen l okaal verkocht. Voor ons moeilijk te begri jpen dat je hi er een inkomen voor een hel e familie ui t kunt halen. Het i s hel aas moeili jk voor te stellen dat deze vorm van bedrijfsvoering zal overl even i n de EU.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 10
Na een uitgebreid afschei d van de boerderij vertrokken we naar Bi alowi eza. De vol gende ochtend kregen we van 6.00 tot 12.00 uur een rondleiding door het Nati onal e Park. Onze gi ds Bogdan bl eek zeer goed op de hoogte en kende zel fs de Nederlandse pl anten- en di erennamen! Op het eerste gezi cht ziet Bialowi eza erui t al s een gewoon bos en nou ni et di rect hoe je je een oerbos voorstel t. Pas al s je op de detail s gewezen wordt, vall en de bi jzonderheden van het oerwoud pas echt op. Her en der staan echt enorme woudreuzen, er is veel (staand) dood hout met enorme hoeveelhei d en verscheidenhei d aan mossen en paddestoelen. Sommi ge bomen waren moeilijk te herkennen omdat ze zo enorm veel groter zi jn dan i n Nederland. De wandeli ng was een zeer bi jzondere ervaring en heel i ndrukwekkend. Het oerbos moet in het voorjaar nog veel spectaculairder zi jn, al s all e bosplanten bloeien en alle vogels zi ngen. Na nog een paar dagen gekampeerd te hebben en veel i n het bos gewandel d, kwam hel aas een einde aan het avontuur en begon de l ange treinrei s hui swaarts.
Woest eLand organiseert dit jaar o.a. nog wint erkampen op Schiermonnikoog. Voor meer info: www.woest eland.nl
Hinko Talsma
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 11
OUDE STADSBEGRAAFPLAATS EN RENGERSPARK Aan de excursi e op de autol oze zondag 21 september i n het Rengerspark en de Oude Stadsbegraafpl aats hebben 15 personen deel genomen. De excursi e was zeer geslaagd: de deelnemers vonden het leuk om achtergrondi nformati e over de hi stori e van de beide parken te kri jgen èn om iets te horen over verschillende “natuur”onderwerpen. De combi nati e ‘hi stori e – cultuur - natuur’ bli jkt een aantrekkeli jke formul e te zijn voor een excursi e i n een stedeli jk groengebi ed. In de l oop van de afgel open jaren hebben we all erlei i nformatief materiaal over de beide parken verzamel d. Achtergrondi nformati e b.v. over de ontstaansgeschi edeni s van bei de parken, over de ontwerpen van de tui narchitekten Copi jn en R oodbaard voor resp. het Rengerspark en de Oude Stadsbegraafplaats, maar ook algemene i nformati e over bomen, paddestoelen, vogel s, insecten, etc. Vóór de excursie gaan we de geplande route een paar keer “verkennen” en overl eggen we, waar wie het een of ander het beste kan vertell en of waar bezi enswaardigheden te vi nden of te zi en zi jn. Bi jzonderheden over bomen, vogels, pl anten etc. zijn natuurlijk afhankelijk van het sei zoen waarin de excursi e gegeven wordt. In het najaar, zoal s bi j deze excursi e, li gt het accent vooral op all erlei verschi jnselen van de herfst: de verschill ende vormen van bladeren, zaden en bessen. Omdat er i n het Rengerspark hel e bi jzondere boomsoorten staan en ook verschill ende soorten ui t eenzelfde famili e, kun je bi jvoorbeel d heel mooi het verschil tussen de vorm van de bl aderen en ei kels van de Zomereik, Mosei k, Ameri kaanse eik en M oerasei k l aten zi en. Of het grote verschil i n vrucht en bl ad van de Paardekastanje en de Tamme Kastanje.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 12
Iedere boomsoort heeft een, voor de soort kenmerkende bast. Ook dat verschil is aardig om te laten zi en èn voel en: de gl adde, voor zonli cht kwetsbare bast van de Beuk, de di epdoorgroefde bast van de Eik en de zich steeds vernieuwende bast van de Papi erberk en Plataan. We vertell en wetenswaardigheden over bomen i n het algemeen of b.v een merkwaardi ge anekdote over één of andere soort. In het Rengerspark ontkom je er niet aan om de mensen te wi jzen op de bi jzondere exempl aren di e er aangeplant zijn. Zoal s bi jvoorbeel d de Kaukasische vl eugelboom, waarvan de gevormde zaden in lange strengen aan de boom hangen en “vl eugel tjes” hebben, de Ginko met zi jn uni eke bladstructuur, de val se Chri stusdoorn met zi jn lange scherpe stekels of de, in de herfst prachti g geel verkleurende Goudessen! Paddestoelen waren er door de droogte van de afgel open maanden bi jna (nog) niet te vinden. J ammer, want dat i s natuurli jk alti jd een leuk onderwerp ti jdens een excursi e, zeker voor kinderen. Een paar jaar gel eden vonden Arno en ik een bundel Honingzwammen aan de voet van de Honi ngboom: een l udi eke combi natie waar van all es over verteld kan worden, helaas voor de boom ui tei ndeli jk een dodeli jke! Weer of geen weer, paddo of geen paddo, het hel e jaar door kan al ti jd een verhaal over het belang van schi mmels opgehangen worden aan de “hari ge” hondedrollen i n het park. Keus genoeg! De Oude Stadsbegraafplaats i s door Roodbaard aangel egd al s een begraafplaats, maar ook als een wandelpark. De begraafpl aats i s dageli jks voor het publiek toegankeli jk en zeker eens een wandeli ng waard. Voor een excursi e zi jn er genoeg bi jzonderheden om over te vertellen: b.v. over het hek aan de i ngang, de woonhui zen, het li jkhui s of de indeli ng van de begraafpl aats.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 13
M aar b.v. óók over de rei gerkol oni e di e zi ch hi er al jaren bevi ndt, of iets over de korstmossen op de grafmonumenten of over het nuttige werk van wormen en pi ssebedden. Zoal s i k al opmerkte, we proberen zoveel mogeli jk i nformati e te verzamel en over de gebieden waar wi j met eni ge regel maat excursies verzorgen: Groene Ster, Staniastate, Martenastate en Rengerspark/ Oude Begraafpl aats. Misschi en heeft i emand een aardig arti kel / boekwerk etc. thui s dat we al s aanvulling kunnen gebrui ken? We houden ons aanbevol en! Marina en ik hebben genoegli jke uurtjes bel eefd aan de voorberei ding èn de uiteindeli jke excursie, i k wil di t verslag besl ui ten met een citaat uit een krantenarti kel uit Buiten van 11 oktober 1919, dat Mari na voorgelezen heeft daar, waar het ui tzi cht nu bepaald wordt door de groene wooneenheden voor studenten:
“….Wat een ruim uit zicht treffen we daar t er rechterzijde aan! Over aardappel- en koolvelden zien we in de verte groene weilanden waarin boerenwoningen, door boomen omringd, komen opduiken. Zijn de kijkjes in ’t park zelf schoon, deze uitkijk is grootsch en verheffend. De open ruimte voor ons doet ons staren naar de lucht en de wolken, brengt ons t ot diep nadenken. Wat zal het hier schoon zijn als de st erren aan den noordelijke hemel schitt eren en de poolster ons herinnert hoe ver en ruim men hier kan zien…” Kobi de Boer
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 14
DE GEHEIMEN VAN DE TREK ( en het ringen van kleine trekvogels ) Een theori eavond en een prakti jkochtend, verzorgd door Arend Ti mmerman, één en ander georgani seerd door J an de Boer en Klaas Vi sser.
Deel van de cursisten
De titel van de cursus was zeer raak gekozen, want ondanks veel onderzoek naar all e aspecten van de vogel trek weet men nog steeds ni et preci es waarom de vogels op trek gaan en hoe ze steeds opni euw hun tweede l eefgebied vinden. Er zijn enkele veronderstellingen en er zijn een aantal proeven gedaan, maar het hoe en waarom i s nog steeds ni et helemaal ontrafel d, er zijn dus nog steeds geheimen betreffende de trek. Wel probeert men meer te weten te komen over dit mysterieuze verschi jnsel, o.a. door ri ngen (si nds 1911).
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 15
Wat maakt een vogel tot trekvogel , hoe komt dat, er zi jn een aantal theori eën: M en vermoedt dat er in de laatste ijsti jd mi nder of wei nig voedsel te vi nden was, waardoor vogel s op zoek gingen naar betere voedsel gebieden, daarna weer terugkeerden naar hun geboortegrond en op di e manier leerden dat ze i n bepaalde ti jden elders beter te eten hadden. Het is nu ook bekend dat vogel s onder i nvl oed van korter wordende dagen (licht) en een daardoor een bepaal de hormoonwerki ng ineens op de wieken gaan naar het zui den. Het kan zelfs voorkomen dat ze vanwege het mooie zomerweer nog een laat l egsel hebben, l ate jongen verzorgen (bi jv. bi j zwal uwen) en i neens “besluiten” te vertrekken, de jongen aan hun l ot overl atend, di e dan gedoemd zijn te sterven. Trekdrang i s dan bli jkbaar sterker dan de drang om de jongen te verzorgen. En dan de ri chti ng van de trek, hoe vi ndt een vogel het gebi ed waar hi j tijdens onze wi nter bivakkeert. Er zi jn een aantal zaken door onderzoek aan het li cht gekomen. Zo hebben vogel s een hel e sterke geneti sch bepaal de Zui dwest ori ëntati e. Verder maken ze gebrui k van zon en sterren en hebben het landschap al s een soort kaart in hun geheugen. Het i s bekend dat wanneer een l andschap erg is verandert, de vogel s hun oriëntatie kwi jtraken en i .p.v. i n Afri ka heel ergens anders terecht komen. Ook het aardmagneti sch veld i s van invl oed. Iedere vogel trekt ook op zijn ei gen manier. Grote vogel s gaan i n groepen, zangvogels trekken meestal individueel, de oudere vogels gaan eerst weg, die hebben in de l oop der jaren geleerd waar ze naar toe moeten. Pas later volgen de jongen. Het i s nog steeds een raadsel hoe di e, zonder hun ouders, het overwi nteri nggebied kunnen vi nden ( instinct ? aardmagneti sme?)
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 16
Ieder seizoen gaan er zo mil jarden vogel s op trek,all een al bi j de fi tis wordt het getal van één mil jard(!) genoemd. Voor de vogel s op trek gaan eten ze zi ch eerst hel emaal vet, en ook onderweg gaan ze van gebi ed naar gebied om bi j te tanken.Het i s dan ook van het grootste bel ang dat zul ke voedsel gebieden niet verloren gaan. Voor de oversteek van de bi jv. de Sahara hebben ze heel wat reserve nodi g. Het i s dan ook geen wonder dat heel wat vogels de reis ni et volbrengen, sl echts 40% van all es wat in de herfst vertrekt, komt in het voorjaar weer terug, de rest is onderweg door natuurli jke oorzaken of door menselijke activi tei ten gesneuvel d. Denk bij dit l aatste maar eens aan de talri jke hoeveel heden zangvogel s wel ke nog steeds i n de zui deli jke l anden worden geschoten. En ofschoon di t in aantall en een enorme hoeveel hei d lijkt, i s het sl echts een kl ein deel van alles wat door andere oorzaken ti jdens de rei s omkomt. Men gaat er, hoe onwaarschi jnli jk di t ook moge kli nken, hierbij van uit dat di t de meeste populati es ni et in hun voortbestaan bedreigt. Waarom de ene vogel naar de ene pl aats trekt en de andere ergens anders naar toe i s nog steeds ni et duideli jk. Zo gaan onze zwal uwen naar Z.Afrika, waar ook andere soorten zwal uwen l even di e daar standvogel zi jn. Waarom dus de ene soort zwal uw wel trekt en de andere soort ni et i s nog steeds niet bekend. Behalve trekvogels zi jn er ook nog standvogels (di e bi nnen hun geboortegebi ed blijven) maar binnen die groep zi jn er ook wel di e wel weer op trek gaan terwi jl hun soortgenoten hier blijven (bi jv. merels en de winterkoning). En de vogel , waarvan velen denken dat het een standvogel i s, bli jkt toch een trekvogel te zi jn, nl. het roodborstje : “ onze” roodborstjes trekken i n de herfst weg en di e uit het noorden nemen dan hun plaats i n, i n onze tui nen, zodat wij denken dat we steeds hetzelfde roodborstje zien.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 17
Pimpelmees.
Door vogel s te ringen krijgt men ki jk op de trek en de l eefti jd van vogel s. Zo kan een kleine zangvogel 5 jaar worden, maar dat i s ei genli jk al heel oud voor zo’n klein vogel tje. Grotere vogel s worden zo’n 15 jaar. Er i s ooi t een Noordse stern gevonden van 35 jaar en ganzen kunnen 40 à 50 jaar worden. Voor het ringen van de kl eine trekvogel s werden we bij het Bergumermeer verwacht, vlak achter Oostermeer, een prachtig gebi ed, ook om te wandel en en te fi etsen. Het was gel ukkig prima weer, want als het regent wordt er ni et geri ngd, dan worden de vogels nat, krijgen l ongontsteki ng en gaan dood. De vogels worden gevangen in zgn. mistnetten, bijna onzi chtbaar materiaal, waarvan er vlak bi j de ri ngplaats op een aantal pl aatsen in riet en bosjes totaal plm. 90 meter i s ui tgezet. Het ri ngen wordt gedaan door vri jwilli gers.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 18
Ni et i edereen mag zomaar ringen, je moet een vergunning hebben van het Vogelringstation Arnhem en je moet voor je een vergunning krijgt een examen afleggen over je vogelkennis. Blijkt bi j terugmel dingen dat je teveel fouten maakt, dan moet je opni euw examen doen, anders raak je de vergunni ng om vogel s te mogen ringen kwi jt. Ti jdens de praktijkochtend werden de netten geregel d nagelopen, waarna de vangst stuk voor stuk werd bekeken, geri ngd , gewogen, gedetermineerd en de vl eugel gemeten. All es werd ui teraard ook genoteerd. Wat opvi el was dat er heel wat jonge vogel s gevangen werden, vermoedeli jk waren de ouders al vertrokken en moeten de jongen nog wat opvetten. Er werd verteld hoe je kon zi en dat het een jonge vogel was. Ondergetekende heeft ook “geleerd” dat een fi ti s en een tjiftjaf op het oog en zonder gel ui d (althans voor haar) niet te onderschei den zijn, pas als je het aantal i nkepi ngen van de eerste vl eugelpennen kunt zien weet je wat het i s, een fi ti s heeft 3, een tjiftjaf 4 inkepingen ( notches, zoal s ze het offi cieel noemen). Wat ook opvi el was dat de vogel s van di chtbi j bekeken veel kl ei ner zi jn dan wanneer je ze in de ki jker zi et, dat was verbazingwekkend. Zo weegt een tji ftjaf maar 6 gram terwi jl een winterkoni ng 9 gram weegt. Om de beurt mochten de cursi sten, nadat het vogel tje alle behandelingen had ondergaan, het beestje nog even i n de hand nemen om het nog nader te beki jken en dan los te l aten. Dat was een heel bi jzondere ervaring, je voel t haast ni et eens dat je wat i n de hand hebt, zo li cht en zo zacht. De kunst was alleen om ze goed vast te houden, meestal waren we te voorzichti g en waren de vogeltjes l etterli jk gevl ogen voor je ze goed en wel vast had. De meeste vogels ondergingen all es heel rustig, alleen de kool- en pi mpel mezen waren erg fel, di e pi kten i n alles wat ze konden raken en dat was behoorli jk pi jnlijk.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 19
Eenmaal losgelaten, vl ogen ze vaak naar de eerste de beste boom om daar nog even l ekker te gaan zi tten “schel den”. Wat is er zoal gevangen di e ochtend: een aantal kl ei ne kareki eten, een aantal kool- en pi mpelmezen, een winterkoninkje, een rietgors, een heggenmus en een aantal tji ftjaffen. Hel aas li eten de bi jzondere vogel s verstek gaan, want er werden ook wel baardmannetjes en bui del mezen gevangen.
Tji ftjaf.
Maar ondanks dat, denk i k dat ik namens all en wel kan zeggen dat het een heel bi jzondere ervaring i s geweest. N.B. di t artikel i s met hul p van Marina Setz tot stand gekomen.
Marjan Koeze.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 20
PADDESTOELENEXCURSIE STANIA-STATE - 28 SEPTEMBER 2003 De excursiewerkgroep van IVN-Leeuwarden had dit jaar weer een paddestoelenexcursi e gepland. Klaske Stegenga en i k hadden ons opgeworpen al s vrijwilligers. Onze voorbereidi ng konden we di t jaar perfect combi neren met de paddestoel encursus van Gosse Haga. In het kader hiervan hebben de cursi sten, voorafgaand aan onze excursi e, de paddestoelen van Stani a-State (gedeeltelijk) geïnventari seerd. Di t onder begel eiding van dé paddestoelenkenner Gosse. Van deze gegevens konden we pri ma gebruik maken. De vooruitzichten waren i n eerste instanti e niet gunsti g. Di e warme, droge zomer zette zich door in het begi n van de herfst, zodat het maar afwachten was wat er aan paddestoel en zou staan. Di t bleek achteraf best mee te vall en. Enkel e bui tjes en de ei nd september al i ntredende ochtenddauw bleken toch genoeg vocht te l everen voor een behoorlijke paddestoel engroei. Nu de bel angstellenden nog! Wi j hanteren voor de excursi es het pri nci pe dat deel nemers zi ch telefoni sch bi j ons moeten opgeven. Op deze mani er hebben we wat inzi cht i n het aantal en kunnen we bepal en of het überhaupt wel doorgaat, of we de groep moeten splitsen en dergel i jke.Tot l aat in de zaterdagmiddag had ik sl echts één tel efoontje ontvangen, dus dat hiel d ni et over! Vanaf dat moment stond de telefoon echter roodgl oei end. Di t had al s resultaat dat we zondagochtend op de parkeerplaats bij Stani a-State stonden met wel 19 á 20 deel nemers, van jong tot oud. Hartsti kke goed!
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 21
Klaske had het goede idee direct bi j het begi n de aanwezi ge jongeren te vragen voor ons al s speurneus op te treden. Nou, dit werkte pri ma. De ene na de andere paddestoel werd gevonden. Waar we konden brachten we ze op naam en vertelden er wat over. De vli egezwam kent me toch een aantal smeuï ge anekdotes…! (kom je all emaal te weten al s je vol gend jaar aan de excursie meedoet). M et meegebrachte spiegel tjes konden de exempl aren goed van onderen worden bekeken en het begri p plaatjes-bui sjes- enz.zwammen aanschouweli jk gemaakt worden. De “excursi sten” bl eken zeer geï nteresseerd i n de paddestoelenri jkdom en zodoende kon het verhaal tje over de Engel se l andschapssti jl en geschi edeni s van het park kort gehouden worden. Zo hadden we meer ti jd de deelnemers te l eiden langs hazepootje, fopzwam, zwavelkopje, wi tte bul tzwam, grote sti nkzwam, parelamani et, hul stdekselbekertje, dodemansvi ngers, berkenzwam, ei khaas, krul zoom, ei kelbekertje, krul zoom, mel kzwam en (werkelijk waar) nog vel e anderen! We hebben afgesloten met, in mi jn ogen, het “kl apstuk”, te weten de bi efstukzwam. Deze forse zwam, parasi et op ei k, zi et er eni gszi ns ui t al s een stuk, aan een boom hangende biefstuk. Deze zwam heeft een stevi ge onderkant, maar de bovenkant voelt aan al s een stuk rauw vl ees! (schi jn je ook als zodanig te kunnen eten). Iedereen wilde di t wel voel en! Hi er gekomen was het hoogste tijd de excursie af te sl ui ten en gi ng een ieder volgens mij voldaan naar huis. Hetzel fde doe i k nu met dit verslag. Groeten,
Arno Agema
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 22
Cursussen IVN-AFDELINGEN Cursus sterrenkunde voor beginners afdeling De Wâlden Najaar 2003 Op verschillende avonden zal nader worden ingegaan op: ons zonnestelsel, het melkwegstelsel, de dierenriem, maanstanden en het ontstaan van de seizoenen. Tevens kunt u zelf waarnemingen doen via (professionele) sterrenkijkers. Voor een excursie denken we aan een bezoek aan de sterrenwacht van B urgum of Dwingeloo. Data, kosten en locatie(s) worden t.z.t. bekend gemaakt via de regionale krant, radio, kabelkrant en natuurlijk IV N De Wâlden.
Korenmolen ’t L a m Woudsend.
Kom eens een bezoekje bren gen aan een nog volop werkende korenmolen, die biologische granen maalt, zoals rogge, tarwe, gerst en maïs. Bij de molen is ook een winkel en een expositieruimte met informatie over andere molens in de gemeente Wymbritseradiel (o.a. een houtzaagmolen). Voor nadere info. bel Cees Notenboom, tel. 0514-591659.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 23
VERSLAG VAN DE LEDENDAG 20 SEPTEMBER Bi j aankomst bi j de werkschuur van Staatsbosbeheer (SBB) in de Rottige M eenthe werden we ontvangen door twee boswachters van SBB, nl. Roelof Vriezema en Henk Jan van de Veen. We werden in twee groepen verdeeld. Een groep gi ng een wandel ing maken door de kern van de Rotti ge M eenthe. De tweede groep gi ng met een praam door het gebi ed varen. Rond 11 uur zouden de groepen elkaar afwisselen. Tijdens de ‘r ond’vaart vertel de Roel of Vri ezema uitgebreid over de cultuur-histori sche kant van de Rottige M eenthe. In het verl eden maakte het natuurgebied deel ui t van een groot l aagveen- gebi ed dat zi ch ui tstrekte van Midden-Fri esland tot Noordwest-Overijssel. Het reservaat wordt begrensd door de Helomavaart aan de oostzi jde en de Li nde aan de zui dzijde. Omstreeks de 13e eeuw kwamen de eerste boeren in het gebi ed wonen. Ti jdens de vaartocht kon je de kleine boerderi jtjes zi en. Het was duideli jk dat het een erg arm gebied geweest moet zi jn. De meeste boeren zi jn i nmi ddel s weggetrokken. Wel zijn er nog een aantal hui sjes al s recreati ehui s i n gebrui k. Later begon men i n de omgevi ng van de boerderi jen de gronden te ontgi nnen. Er werd vee gewei d en rogge en haver verbouwd.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 24
De naam de Meenthe werd vroeger gegeven aan gronden die gemeenschappeli jk gebrui kt werden. Omdat de gronden geen grote vruchtbaarheid hadden werd het gebi ed Rottige M eenthe genoemd. Zoal s elders werd ook hi er veen gewonnen i n de 19 de eeuw. Dit veen diende als brandstof. Verveners ui t de streek rond Gi ethoorn groeven het veen door verbeteri ng van de techni sche mogeli jkheden over steeds grotere oppervl aktes weg. Dat veroorzaakte grote ri si co's. In het begin van de 19 de eeuw werd, om verdere probl emen te voorkomen, verplicht dat de verveende gebi eden i ngepolderd moesten worden. Zo kwam i n het gebi ed van de Rottige M eenthe de Grote Veenpol der om de inrichti ng van het gebied en de waterhui shouding te regelen. Er werden watermol ens gebouwd en sl oten gegraven. Het oosteli jke gedeel te van de Grote Veenpolder werd ni et ontgonnen. Di t ui tgestrekte gebi ed met petgaten (de l ange stukken open water), ri etvel den en moerasbosjes bl eef behouden i n de oorspronkelijke staat. In 1955 werden hi er door Staatsbosbeheer de eerste stukken grond aangekocht. Nu heeft Staatsbosbeheer hi er een 800 hectare groot natuurgebi ed. Ui teindelijk i s het de bedoeli ng dat het 1100 ha. wordt. In di t gebied zijn een aantal prachtige wandelroutes. Het water i n het gebied wordt nu via een lange weg i n de vorm van een Helofytenfil ter aangevoerd. Het water is nu erg zuiver. Afgelopen zomer werden zel fs vier van de in de Wi eden ui tgezette otters aangetroffen. Of deze nu nog in het gebi ed aanwezig zi jn is ni et bekend. Ze zijn na de zomer in ieder geval ni et meer gezi en. Ook werken de radi ozenders ni et meer en is ook zo dus niet te control eren waar deze otters nu ui thangen. De wandeling ging naar de kern van de Rottige M eenthe, een voor publiek afgesl oten gebi ed.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 25
Onder l eidi ng van Henk Jan van de Veen werd ons ui tgel egd dat di t vroeger een kwelgebi ed was. Nu wordt er helaas water onttrokken. Er werden ons vel e bi jzondere planten gewezen. Genoemd kan worden: Schorpioenmos, Gali gaan (scherpe rusnaad van de bl aderen), Padderus (=indi cator) heeft tussenschotten i n stengel , Blaasjeskrui d en Spaanse R uiter. Bi j verlanding van de petgaten speel t krabbescheer een belangrijke rol, gevol gd door pl ui mzegge en ook zomprus. Ook de fauna kwam aan bod. Hadden we bij de bootrei s al een ree gezien en een grote oeverspi n, nu wees Henk Jan ons de Heideki kker (met streep op rug). Ook de Grote vuurvlinder komt voor in Rotti ge Meenthe. Het mi ddagprogramma bestond ui t een bezoek aan het Koepelbos i n Oldeberkoop. Kees van Son begel ei dde ons en vertelde van all es over het gebi ed. Hij kon ons hel aas ni et vertell en waar de naam Koepel bos vandaan komt. Wel kwam de techni ek van rabatten ter sprake. Bedoeld om water af te voeren en ruggen te maken waar bomen op gepl ant kunnen worden. Ook kwamen we er achter wat een spaartelgenbos was. Het werd een verre wandeli ng tot zelfs l angs de Li nde. Voor sommi gen zelfs wat te ver, waardoor dezen eerder moesten omkeren. Napratend was i edereen het er over eens dat het een fi jne l edendag i s geweest. Het was ni et all een l eerzaam, maar ook was er ook gelegenheid voor social e contacten. Ook het schi tterende weer droeg zeker bij aan de sfeer.
Harry Valk
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 26
Activiteiten Agenda 2003-2004:
Cursussen: IVN Leeuwarden: • •
November ’03: Vo gelcursus voor gevorderden informatie en opgave bij: Durk Weijma ( 058) 257 20 38 Februari ‘04: vogelcursus beginners lichtingen en aanmelding bij: Adri den Haan, (058) 2561673 Marjan Koeze Tichelaar, (058) 2138137 e-mail:
[email protected]
Iedere eerste zaterdag van de maand Vogelochtend. Verzamelen om 8.00 uur op het parkeerterrein bij het F.E.C. aan de Heliconweg recht tegenover “autobedrijf FENI”.
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 27
Werkgroepen:
Cont actpersoon:
Ex cursies:
Klaske Stegenga Lucy Wigger Durk Weijma Marina Setz vacature
Leeuw enb( o) ekje: Vo gelwerkgroep: Plantenwerkgroep: Tentoon stellingen:
058-2661387 058-2159054 058-2572038 058-2673497
Afdelingsbestuur: Voorzitter: Penningmeester: Secretariaat:
Harry Valk 058-2668478 Alie Dijkstra 058-2154069 Chris Bal 058-2123797 Valkstraat 24, 8917 EH Leeuwarden Contactpers. werkgroepen: Sylvia de Kort 058-2574160 Redactie: Lucy Wigger 058-2159054
--------------------------------------------------------------------------------------
Not eer m ij als lid van IVN Leeuwarden Naam Adres Postcode Woonplaats Telefoonnummer Handtekening
Inleveren bij of opsturen naar de penningmeester. Alie Dijkstra, Vermeerstraat 1, 8932 DV Leeuwarden Bellen of mailen kan ook: Tel.: 058 2154069 of
[email protected]
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 28
“GIFSPUIT” Vol verbazi ng l as i k in de LC dat de gemeente Leeuwarden overweegt terug te gri jpen op de gi fspui t. Al s er stond dat ze terug willen naar het stenenti jdperk had i k ni et verbaasder kunnen zi jn. De gifspuit…dat i s toch ni et meer van deze tijd? J e kunt dat groene spul toch pri ma i n toom houden zonder het oppervl aktewater te verpesten en (hui s)di eren te vergiftigen. In veel andere gemeenten doen ze het ook zonder gifspuit dus waarom zou dat hi er ni et kunnen? En waarom zou onze stad zo steri el en aangeharkt moeten zijn? Waarschijnli jk i s er één bejaarde geweest di e geklaagd heeft dat een te hoge paardebl oem z’n ui tzicht verpeste. Van mi j mogen er best wat pl antjes deze grauwe stad opfleuren. Ik heb er van de zomer eens op gel et en er zi jn i n L’warden een hel eboel bi jzondere pl anten te vi nden. Zo heb i k genoten van de mooie Tongvarens en Muurleeuwenbekken di e zo her en der uit de kademuren groei en. En wat te denken van de kl eurrijk begroei de Emmakade. Hi er heeft de M arjol ein het dui deli jk naar z’n zi n! Prachtig! Waarschijnlijk wel ui t een omli ggende tui n ontsnapt. Of anders sti ekem l osgelaten. En hoe wonderschoon was toch de Wol fskers ofwel Atropa bella-donna di e in het straatje achter het provi nci ehui s de grauwhei d doorbreekt. Maar hoe komt hi j daar toch terecht? Mi sschi en is het een verwil derd artsenijgewas? Er groeien nog meer vreemde kostgangers bi nnen onze stadsgrenzen. Wat te denken van de Hertshooi weegbree? Een zoutmi nnende pl ant di e je eerder op de kwel der verwacht dan
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 29
l angs de wegkant van de Oosterkade. De Bl eekgele droogbloem groeit normaal gesproken alleen in dui nval lei en maar dus ook gewoon voor een supermarkt aan de snekertrekweg. Zelfs over de grassen kan i k mij verbazen. Hoe fasci nerend is het dat tropi sche grasjes zoals het Gewoon langbaardgras en het Straatliefdegras zi ch thui s voel en tussen de koude Leeuwarder stoeptegel s? Komt dit door de mooie zomer? En di t all es wil de gemeente Leeuwarden mij en tall oze andere li efhebbers door middel van de gi fspuit ontnemen? Misschien moeten ze zelf eens een ni euwe hobby zoeken!
Rooijer
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 30
Het volgende nummer van het Leeuwenboekje heeft als thema “Bescherming in de winter”. De redactie nodigt u uit om ook eens wat te schrijven, over iets natuurlijks. inzendingen voor 1 December 2003 bij de redactie
IVN Leeuwarden Vereniging voor natuur- en milieueducatie
Leeuwen b(o)e kje H erfst 2003
blz. 31