LEERLIJN ICT ICT-onderwijs realiseren in Vlaamse Steinerscholen

LEERLIJN ICT ICT-onderwijs realiseren in Vlaamse Steinerscholen

Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november 2009 Auteur: Inge De Cnodder Supervisie vanuit de stuurgroep: Floris Bekkers

Inhoudstafel Verantwoording ______________________________________________________________ 4 1

2

Leerplandoelstellingen: eindtermen __________________________________________ 7 1.1

Basisonderwijs _____________________________________________________________ 7

1.2

Eerste graad middelbaar onderwijs ____________________________________________ 7

Voorwaarden ____________________________________________________________ 9 2.1

De gevoelsfase als uitgangspunt _______________________________________________ 9

2.2 Ontwikkeling van het begrijpend lezen & het oordeelsvermogen t.b.v. opzoeken en verwerken van informatie.__________________________________________________________ 9

3

2.3

Veilige omgeving van ICT ___________________________________________________ 10

2.4

Ontwikkeling van het zelfstandig werken ______________________________________ 10

2.5

Uitgangspunt: kinderen zijn niet computervaardig ______________________________ 11

2.6

De leerkracht is ICT competent ______________________________________________ 11

ICT: toepassing per vak ___________________________________________________ 13 3.1

Leergebied lichamelijke opvoeding____________________________________________ 13

3.2

Leergebied Muzische vorming/Muzikale opvoeding______________________________ 13

3.3

Leergebied Taal – Nederlands________________________________________________ 13

3.3.1 3.3.2 3.3.3

3.4

Stellen ___________________________________________________________________________ 13 Informatiehantering ________________________________________________________________ 14 Doelmatig gebruik van ICT __________________________________________________________ 15

Leergebied Frans __________________________________________________________ 15

3.5 Leergebied Wereldoriëntatie (onderbouw)/Aardrijkskunde, Geschiedenis, Biologie, Chemie, technologische opvoeding (middenbouw) _____________________________________ 16

4

3.6

Leergebied Wiskunde_______________________________________________________ 18

3.7

Leergebied Leren leren _____________________________________________________ 18

3.8

leergebied sociale vaardigheden ______________________________________________ 18

ICT: technische vaardigheden______________________________________________ 20 4.1

Situering van de computer___________________________________________________ 21

4.2

Basiskennis: aan de slag met de computer ______________________________________ 21

4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6

4.3 4.3.1 4.3.2

Basiskennis besturingssysteem _______________________________________________________ 22 Basiskennis tekstverwerking _________________________________________________________ 22 Basiskennis e-mail _________________________________________________________________ 23 Basiskennis web browser (surfen op het internet)_________________________________________ 23 Basiskennis presentaties_____________________________________________________________ 23 Basiskennis afdrukken ______________________________________________________________ 24

Dactylo als noodzakelijke vaardigheid _________________________________________ 24 Argumenten naar noodzaak: _________________________________________________________ 25 Argumenten naar leeftijd: ___________________________________________________________ 25

Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 2

4.3.3

Organisatie van dactylo in de school: __________________________________________________ 26

5

ICT: veilig, verantwoord, doelmatig en sociaal aanvaardbaar gebruik______________ 27

6

Ter afronding ___________________________________________________________ 29

Bijlagen ___________________________________________________________________ 30 1

Veiligheid met betrekking tot de ICT-omgeving ___________________________________ 30 Firewall: ________________________________________________________________________________ 30 Login en paswoorden: _____________________________________________________________________ 30 Installeren van software: ___________________________________________________________________ 30 Toegankelijkheid op het internet: ____________________________________________________________ 30 Supervisie: ______________________________________________________________________________ 30

2

Veiligheid met betrekking tot het kind___________________________________________ 31 Toegang op het internet ____________________________________________________________________ 31 E-communicatie: e-mailen, chatten, bloggen, weblog, webspace, Face Book, sms …___________________ 31 Communicatie met de ouders _______________________________________________________________ 31 Klasgesprekken __________________________________________________________________________ 32

3

ICT als hulpmiddel bij leerproblemen ___________________________________________ 33

4

Competenties voor de kennismaatschappij: een andere visie ________________________ 34


Verantwoording Wanneer de kwestie van de ICT-eindtermen in Steinerscholen en antroposofische middens ter sprake komt, wordt vaak met grote reserve gereageerd. Traditioneel zijn immers veel argumenten (herhaaldelijk) neergeschreven en uitgewerkt die niet meteen een pleidooi houden voor het gebruik van ICT op school, met name niet in de onderbouw. Waar het standpunt aanvankelijk kritisch en zelfs afwijzend was, werd de kijk op ICT gaandeweg genuanceerder. In 2004 publiceerde de Federatie Steinerscholen hun visietekst: “Onderwijs in een technologische wereld”, waarin het volgende standpunt wordt ingenomen: “Uit de bespreking van mogelijke toepassingen van ICT in de laatste jaren van het lager onderwijs van de Steinerscholen, blijkt o.i. andermaal dat er van een dringende en dwingende redenen voor ICT-introductie in het basisonderwijs weinig sprake is. Wel biedt ICT meerdere mogelijkheden. De wijze waarop en de mate waarin deze mogelijkheden worden benut, hangen af van de pedagogische appreciatie. Basisscholen kunnen daar vrij mee omgaan.” (p. 29) Sinds 1 september 2007 zijn echter van overheidswege voor de basisscholen leergebiedoverschrijdende ICT-eindtermen en voor de secundaire scholen vakoverschrijdende ICT-eindtermen van kracht. Dat wil zeggen dat de scholen niet langer de keuze hebben maar verplicht zijn om werk te maken van het realiseren van die minimumdoelen bij hun leerlingen. De overheid definieerde 8 ICT-doelen. De Federatie Steinerscholen heeft gelijkwaardige eindtermen ontwikkeld, goedgekeurd door de overheid, die meer in lijn zijn met onze pedagogie. Met de aanvraag tot afwijking van die doelen stelde de Federatie Steinerscholen Vlaanderen een motivatie op waarin ook de meest recente houding ten aanzien van ICT in het onderwijs wordt verwoord. Deze tekst is integraal na te lezen in de bijlage. Het is aan de onderwijsinstellingen om ICT een plaats te geven die kadert binnen de eigen visie op goed onderwijs, zoals vastgelegd in het schoolwerkplan en het pedagogisch project. Zoals gezegd gaat het om leergebiedoverschrijdende thema’s en vakoverschrijdende eindtermen. Dat impliceert dat ICT niet alleen als leergebied/vak wordt geprogrammeerd, maar vooral geïntegreerd wordt aangeboden in het geheel van de leergebieden/vakken in de school. De integratie van ICT is vanzelfsprekend de verantwoordelijkheid van het hele schoolteam, waarbij de individuele leraar de opdracht krijgt om het ICT-beleid in zijn klas te realiseren en hierin vanuit de school de nodige ondersteuning krijgt. Een strategische en planmatige aanpak van het ICT-beleid zorgt voor een geleidelijke en doelmatige integratie van ICT doorheen de basisvorming. Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 4

Om deze doelen beschreven in de eindtermen te realiseren, zijn een aantal stappen nodig, in een bepaalde volgorde, rekening houdend met de context waarin we onze pedagogie waarmaken én rekening houdend met de ontwikkeling van het kind. Na het definiëren van de eindtermen was het dan ook een volgende logische stap om ook een hulpmiddel te ontwikkelen om het realiseren van de ICT-doelen mogelijk te maken. Er bleek immers in de scholen een behoefte te bestaan aan zoiets als een leerlijn, maar de tijd en/of mogelijkheid om dit in de scholen zelf uit te werken leek te ontbreken. Dat is dan ook de reden dat dit ‘project’ werd opgestart op schooloverstijgend niveau. Deze leerlijn ICT wil een hulpmiddel zijn in het waarmaken van de ICT-eindtermen. Tegelijk is deze leerlijn ook de gids die ervoor moet zorgen enerzijds dàt ICT in elke school wordt opgepakt (zoals de overheid vereist) en anderzijds dat de integratie van ICT zoveel mogelijk in lijn met onze Steinerpedagogie gebeurt. De huidige leerlijn ICT is m.a.w. een bindend document voor de scholen om binnen de eigen schoolsituatie aan de slag te gaan om ICT-onderwijs vorm te geven. Als vuistregel bij het schrijven van deze leerlijn zijn we uitgegaan van volgende gedachte: “Goed onderwijs vraagt dan ook dat de rol en mogelijkheden van ICT correct worden ingeschat. Een overschatting van de mogelijk rol van ICT voor competentiegericht onderwijs, kan zelf een belemmering vormen voor goed onderwijs doordat we de leerlingen illusies bijbrengen.” Uit: Competenties voor de kennismaatschappij: een andere visie, Federatie Steinerscholen, 2008, p.6 In theorie zijn leerlijnen de uitwerking van het leerplan, beschrijven zij de leerdoelen in hun chronologische samenhang, hoe je tot het realiseren van de eindtermen komt. Omdat er strikt genomen geen officieel leerplan voor ICT bestaat, zal waar nodig in dit document uitgebreide(re) informatie worden gegeven om de leerlijn en de context waarbinnen ze moet worden vormgegeven, coherent te beschrijven. Hoe de leerlijn in de praktijk precies wordt vorm gegeven, ligt bij de scholen zelf. De vertaling van de leerlijn ICT naar het schoolwerkplan ICT is een zaak en verantwoordelijkheid van het hele pedagogische team. In dit document worden een aantal suggesties gedaan naar vormgeving, maar het spreekt voor zich dat het ICTschoolwerkplan rekening dient te houden met de context, mogelijkheden en beperkingen van de eigen school setting. Wanneer dit op realistische wijze gebeurt en wanneer de uitdagingen van het ICT-onderwijs planmatig en in een open sfeer worden aangegaan, is de kans op succes het grootst.


We mogen niet vergeten dat een leerlijn, dus ook deze ICT-leerlijn, bedoeld is voor de ‘gemiddelde’ leerling. Toch maken wij onmiddellijk de bedenking dat ICT ook een interessant hulpmiddel ter remediëring kan zijn om in te zetten bij kinderen met leerproblemen. Voorbeelden daarvan zijn opgenomen in de bijlage. Tenslotte willen we nog een kanttekening maken bij het gebruik van de termen ‘ICT’ en ‘computer’ in dit document. ICT staat voor ‘informatie- en communicatietechnologie’. De termen ‘ICT’ en ‘computer’ zijn dus geen synoniemen van elkaar. De computer maakt deel uit van het grotere geheel dat met de term ICT wordt aangeduid, naast GSM, iPOD, enz. Toch wordt de term ICT in de ‘volksmond’ soms gebruikt als er ‘computer’ wordt bedoeld, of om de computer en zijn randapparatuur (printer, …) aan te duiden. Wij proberen ons er in deze leerlijn zo weinig mogelijk aan te bezondigen.


1

Leerplandoelstellingen: eindtermen

1.1

BASISONDERWIJS

ICT 1 De leerlingen kunnen ICT als werkinstrument gebruiken binnen de schoolcontext. ICT 2 De leerlingen kunnen algemene regels, inzichten en attitudes inzake veiligheid en sociaal aanvaardbaar gedrag ook hanteren binnen het kader van hun ICTgebruik. ICT 3 De leerlingen kunnen op relatief zelfstandige wijze de vaardigheden verwerven voor ICT-gebruik wanneer een ICT-toepassing zich aandient. ICT 4 De leerlingen leren binnen het kader van een brede media-educatie met behulp van ICT digitale informatie opzoeken, verwerken en bewaren. ICT 5 De leerlingen leren onder begeleiding van de leraar wanneer en hoe ICT kan gebruikt worden om informatie aan anderen voor te stellen. ICT 6 De leerlingen leren ICT gebruiken om op een veilige, verantwoorde, doelmatige en sociaal aanvaardbare manier te communiceren.

1.2 EERSTE GRAAD MIDDELBAAR ONDERWIJS ICT 1 De leerlingen hebben een open houding tegenover ICT en zijn bereid ICT te gebruiken als een mogelijk werkinstrument om hen te ondersteunen bij het leren. ICT 2 De leerlingen leren onder begeleiding van de leraar ICT gebruiken op een veilige, verantwoorde en doelmatige manier. ICT 3 De leerlingen kunnen zelfstandig oefenen in een door ICT ondersteunde leeromgeving. ICT 4 De leerlingen leren onder begeleiding van de leraar in een door ICT ondersteunde leeromgeving. ICT 5 De leerlingen kunnen ICT gebruiken om creatief en kunstzinnig vormgegeven ideeën te documenteren. ICT 6 De leerlingen leren binnen het kader van een brede media-educatie met ICT digitale informatie opzoeken, verwerken en bewaren. Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 7

ICT 7 De leerlingen leren onder begeleiding van de leraar wanneer en hoe ICT een meerwaarde kan geven om informatie aan anderen voor te stellen. ICT 8 De leerlingen leren ICT gebruiken om op een veilige, verantwoorde, doelmatige en sociaal aanvaardbare manier te communiceren. ICT 9 De leerlingen leren binnen het kader van een brede media-educatie en afhankelijk van het doel adequaat kiezen tussen ICT-toepassingen en andere leermiddelen. ICT 10 De leerlingen sturen onder begeleiding van de leraar hun handelen bij na reflectie over het eigen en elkaars ICT- gebruik.


2

Voorwaarden

Het is de bedoeling om, middels het realiseren van de ICT-eindtermen in onze scholen, de kinderen ICT-competentie bij te brengen. ICT-competentie kunnen wij omschrijven als de capaciteit om op een creatieve wijze ICT-kennis, -inzicht, -vaardigheden en attitudes te benutten, in functie van de concrete, dagelijkse en veranderende leer- en werksituatie en in functie van de persoonlijke ontwikkeling en de maatschappelijke participatie. Als het gaat over het werkelijk inzetten van ICT in de klas wordt dit niet zinvol geacht vóór de 4de klas. Nochtans wordt de basis voor een degelijke ICT-competentie reeds gelegd in de laagste klassen van de lagere school (en vroeger!) door te werken aan een aantal basisvaardigheden die nodig zijn om in de hogere klassen ICT op een verantwoorde en zinvolle manier in te zetten.

2.1

DE GEVOELSFASE ALS UITGANGSPUNT

De leerkracht zal zich steeds goed bewust zijn van het ‘publiek’ dat hij voor zich heeft. Kinderen van de lagere school zitten nog volop in de gevoelsfase, en willen in deze levenfase verwantschap voelen met een zinvolle wereld en zich in deze met de mens verbonden wereld inleven (Leerplan, p. 15). Dat geldt ook nog voor kinderen van 11 en 12 jaar, hoewel zij reeds een heel eind op weg zijn naar de volgende fase, de fase van het vrije oordeelsvermogen. Een gegeven van ICT is dat dit bij uitstek een zeer abstract middel is en dat elke toepassing ervan het risico inhoudt om het kind ertoe te dwingen om deze wereld vanuit een afstandelijke, logisch-intellectuele samenhang te benaderen en begrijpen. De leerkracht zal daarom met grote zorg ICT aanwenden in zijn klaspraktijk en erover waken dat het toepassen van ICT niet leidt tot een te grote afstand van de reële wereld, en daardoor tot een verschraling van de verbondenheid ermee.

2.2

ONTWIKKELING VAN HET BEGRIJPEND LEZEN & HET OORDEELSVERMOGEN T.B.V. OPZOEKEN EN VERWERKEN VAN INFORMATIE.

Een belangrijke toepassing van ICT betreft het digitaal opzoeken, hetzij binnen een gesloten circuit (Encarta, bibliotheekcatalogus) hetzij op het ‘world wide web’. ICT vormt hier een onderdeel van informatiehantering, dat op zijn beurt deel uitmaakt van het leergebied ‘leren leren’. Opzoeken van informatie heeft te maken met het oordeelsvermogen. Omdat het werkelijke oordeelsvermogen pas tot volle ontplooiing komt na het 12de levensjaar, moet vertrokken worden van de vaardigheden die hieraan vooraf gaan.


Voorwaarde om te beginnen aan informatieverwerking is een goede beheersing het begrijpend lezen. Deze vaardigheid is in principe beschikbaar in het begin van de vierde klas. Daarbij komt dat een leerling stilaan leert om een strategie te bepalen in functie van de opdracht die hij krijgt. In het geval van begrijpend lezen gaat het om het vooraf bepalen van een strategie met betrekking tot het leesdoel. Het begrijpend lezen kan zo evolueren tot het vermogen zelfstandig informatie te beoordelen en te verwerken (uit schriftelijk materiaal). Bij informatieverwerking gaat het er in wezen om uit alle informatie die zich aandient er díe informatie uit te halen die ‘op maat’ is, binnen de gegeven context van opdracht en leeftijd. Daarnaast moet de informatie op een zinvolle manier structuur worden gegeven. Een hele opdracht, die niet ICT gebonden is maar wel van wezenlijk belang is binnen de context van ICT: ‘the sky is the limit’ wanneer een kind aan het ‘googelen’ gaat! Het kind moet m.a.w. goed met opzoeksystemen leren omgaan, waarbij het van belang is om daar geen stappen over te slaan. Zo zal bijvoorbeeld tijdens de periode dierkunde in de vierde klas erover gewaakt worden dat het kind de ‘juiste’ (meest geschikte) bronnen raadpleegt in het licht van de opdracht. Het is al een uitdaging om binnen de stapel boeken van de bibliotheek de juiste boeken eruit te kiezen, en om dan vervolgens binnen die ‘geselecteerde’ werken de geschikte informatie er uit te lichten. Hoe oneindig veel moeilijker is het dan om te selecteren uit de informatie die beschikbaar wordt wanneer op een bepaalde zoekterm (bijvoorbeeld: konijn) wordt gezocht!

2.3

VEILIGE OMGEVING VAN ICT

Kinderen moeten de kans krijgen om binnen een veilige omgeving stappen te nemen binnen de wereld van ICT. Hoewel kinderen steeds meer en steeds vroeger in aanraking komen met ICT en het world wide web, is het van groot belang om binnen de schoolmuren oefenend aan de slag te kunnen gaan in een veilige omgeving. Gerichte opdrachten en een beperking van de bronnen (gesloten opzoeksystemen i.p.v. het internet) maken dit mogelijk. Wanneer bijvoorbeeld bij een periode dierkunde in de vierde klas informatie moet worden opgezocht over de “poes”, kan men zich voorstellen dat de resultaten bij deze zoekterm op het “world wide web” alles behalve de gewenste informatie zullen opleveren!

2.4

ONTWIKKELING VAN HET ZELFSTANDIG WERKEN

Wanneer het gaat over welke vaardigheden een kind onder de knie moet krijgen met betrekking tot de computer, is het verleidelijk om zich te beperken tot het opsommen van een aantal technische vaardigheden en softwarepakketten. Wanneer we echter Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 10

stilstaan bij wat wezenlijk van belang is, komen we tot een heel ander streefdoel. Elk systeem van computer, elk(e) (versie) van een software pakket heeft immers zijn eigenheden. Programma’s en pc’s variëren onderling en evolueren snel doorheen de tijd. Bovendien ontwikkelen de toepassingen zich razendsnel, waarbij gebruiksvriendelijkheid meestal een drijvende motor is. Aanleren op welke knoppen je moet drukken lijkt dus niet erg zinvol. De feitelijke vaardigheid die kinderen en jongeren moeten ontwikkelen is een attitude. Kinderen moeten zich niet de vraag stellen: “hoe moet ik afdrukken?” Maar eerder “hoe kan ik te weten komen hoe ik dit kan doen?” het gaat in se om een bereidheid om zelfstandig op zoek te gaan naar een oplossing. Deze attitude staat los van ICT. Het is een attitude die het kind reeds van zeer jonge leeftijd opbouwt en waarop hij doorheen zijn hele leven kan terugvallen in zeer uiteenlopende situaties waarin zelfstandigheid geboden is. Wanneer deze basisvoorwaarde goed zit, kan het kind in het kader van ICT de meeste vaardigheden zelf ontdekken en uitzoeken.

2.5

UITGANGSPUNT: KINDEREN ZIJN NIET COMPUTERVAARDIG

Het is zoals gezegd algemeen bekend dat steeds meer kinderen op steeds jongere leeftijd in aanraking komen met ICT. Toch mogen we als school niet de fout maken om uit te gaan van een minimale basiskennis. Vaak is de ‘ervaring’ die kinderen al hebben gehad met ICT erg eenzijdig (bijvoorbeeld alleen bepaalde spelletjes, chatten of sms’en), of hebben ze hoegenaamd geen inzicht in wat er wezenlijk gebeurt wanneer ze iets doen. Het uitgangspunt moet dan ook een houding zijn als ware het dat de kinderen nog nooit op computer gewerkt hebben of een gsm hebben bediend, en tegelijk realistisch proberen registreren/inschatten welke vaardigheden de kinderen al in andere contexten hebben ontwikkeld. Snel zal blijken wat al gekend of bekend is, waar sneller stappen kunnen worden genomen en waaraan meer aandacht en tijd zal moeten worden besteed.

2.6

DE LEERKRACHT IS ICT COMPETENT

Zoals ook geldt voor andere leergebieden, is het van wezenlijk belang dat de leerkracht ICT competent is. Dit impliceert niet dat de leerkracht alle nieuwste ontwikkelingen en applicaties moet doorgronden, wel dat hij wakker is voor wat zich aandient en een bereidheid heeft om zich erin te verdiepen indien nodig. Het is niet zinvol om een lijstje samen te stellen van welke toepassingen of ontwikkelingen de leerkracht onder de knie moet hebben, want wat vandaag een gegeven is, is morgen Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 11

misschien al achterhaald. Toch spreekt het voor zich dat, met name omdat ICT geïntegreerd zal worden aangeboden en dus een plaats krijgt binnen de bestaande leerstof, de leerkracht zich de basisvaardigheden die worden verwacht van de leerlingen, eigen zal maken of reeds eigen hebben gemaakt om het proces met de leerlingen op een goede manier te gaan. Dat geldt eveneens niet enkel voor de technische vaardigheden, maar ook voor de basisattitude “hoe kan ik te weten komen hoe ik dit moet doen / wat dit betekent?”


3

ICT: toepassing per vak

3.1

LEERGEBIED LICHAMELIJKE OPVOEDING

Niet van toepassing.

3.2

LEERGEBIED MUZISCHE VORMING/MUZIKALE OPVOEDING

Sporadisch kan ICT hier een hulpmiddel betekenen vanaf de vijfde, zesde klas. Zo kan bijvoorbeeld bij een toneel een muziekstukje worden gecomponeerd waarvan de partituur digitaal wordt geschreven en/of verspreid. Of een kind dat 2 instrumenten bespeelt, kan de uitvoering van 1 instrument opnemen en dan live het andere erbij spelen op de uitvoering van een toneel/muziekstuk.

3.3

LEERGEBIED TAAL – NEDERLANDS

3.3.1 Stellen In klas 1, 2 en 3 wordt gewerkt aan boekenpromotie. Het vertellen van verhalen is een belangrijk middel om het kind warm te maken voor het geschreven en gesproken woord. Hiertoe worden verhalen gebruikt die aansluiten bij de ontwikkeling van het kind. Anderzijds wordt gefocust op het onder de knie krijgen van het lezen, vooral dan vanaf de tweede klas. Mogelijkheden met betrekking tot ICT: In de derde klas kan de computer vermeld worden in de periode waarin tot het schrijven met de pen wordt overgegaan, en de ontwikkeling van het schrift wordt geschetst. In de vierde klas brengt het kind een mondelinge boekbespreking of vertelt een fragment van een zelfstandig gelezen boek. De pc is hier niet aan de orde. In de vierde klas komt ook het opstellen van een eenvoudige persoonlijke brief aan bod. Indien relevant kan dit via e-mail gebeuren. Pas vanaf de vijfde klas wordt aan de kinderen gevraagd om de boekbespreking ook uit te schrijven. Hier kan gekozen worden om dit ook eens digitaal te doen. Daarnaast is er aandacht voor de zakelijke brief, die zich leent om digitaal uitgevoerd te worden. Vanaf de zesde klas kunnen de mogelijkheden die aan bod kwamen in de vierde en vijfde klas verder aangewend worden.


3.3.2 Informatiehantering In de lagere klassen kan het ontwikkelen van een gerichte zoekhouding worden aangespoord door zelfstandigheid te stimuleren. Daarbij hoort ook het (zich) stellen van gerichte vragen. Daarna kan het stimuleren van de vaardigheid om informatie op te zoeken middels specifieke opdrachten worden aangescherpt, eerst binnen een beperkte, gesloten kring, stap voor stap uitbreidend naar een bredere kring. Hierbinnen kan de computer een plaats krijgen. Klas 5: het werkveld wordt uitgebreid buiten de schoolmuren en er wordt ook al informatie geraadpleegd binnen een gesloten digitaal circuit. De kinderen doen een bibliotheekbezoek in de 5de klas en leren omgaan met het digitaal ordeningssysteem van de bibliotheek De kinderen leren klassikaal digitale informatie opzoeken zoals woordenboek, groen boekje, encyclopedie, … . De kinderen leren klassikaal gebruik maken van gesloten opzoeksystemen op computer (bib, encyclopedie, …), met het oog op spreekbeurten, boekbespreking, …. Kinderen leren eventueel ‘gesloten’ en begeleide zoekopdrachten uitvoeren op ‘open’ internet, met het oog op spreekbeurten, boekbespreking, …. Klas 6: In de zesde klas is er een voortzetting van de doelen uit klas 4 en 5. De digitale context wordt ook reeds meer uitgebreid naar minder gesloten systemen, maar wel met gerichte zoekopdrachten, expliciet begeleid door de leerkracht. De kinderen leren individueel informatie opzoeken in woordenboek, encyclopedie, groen boekje, atlas, bibliotheek en informatieve boeken. De kinderen oefenen individueel, maar begeleid, informatie opzoeken op open systeem van internet (geen zoekopdrachten als huiswerk, dit houdt in dat je verwacht dat iedereen computervoorzieningen heeft), met het oog op spreekbeurten, boekbespreking, jaarwerk …. De kinderen leren omgaan met communicatiesystemen op computer (mailen, … zie ook verder: technische vaardigheden) attitudes bespreken en vormen t.o.v. internetgebruik, e-mail, gsm, … Dactylo: de kinderen leren typen (zie verder). Klas 7 en 8: in deze klassen gaan de kinderen steeds zelfstandiger worden in het uitvoeren van de zoekopdrachten. Ze worden ook steeds handiger in het inzetten van ICT-mogelijkheden. Met betrekking tot het eindwerk worden verschillende zaken rond ICT gedaan. Een deel van het jaarwerk of het hele –werk kan op de PC gemaakt worden in een goede opmaak. Hiervoor dienen verworven zaken uit verschillende vakken toegepast te worden.


Tijdens het opzoekwerk wordt er verwacht dat de leerlingen het internet als bron gebruiken en hier een correcte verwerking van maken. Onder andere op een correcte verwijzing naar websites. Tijdens de presentatie is er de mogelijkheid om zich te ondersteunen met een digitale presentatie, foto’s, video, geluid, … Er wordt steeds bewust(er) gewerkt aan een brede media-educatie (zie: Wereldoriëntatie). -

3.3.3 Doelmatig gebruik van ICT Zoals in voorgaande en volgende paragrafen wordt beschreven, kan de computer ingezet worden als efficiënt hulpmiddel ter ondersteuning van een proces dat op gang is. Een andere ‘doelmatigheid’ heeft te maken met doelmatig communiceren. De vraag die hierbij rijst is: hoe ondersteun je binnen het lager onderwijs op een zinvolle manier een doelmatige communicatie van kinderen via ICT? Veel communicatieve handelingen kunnen immers net zo goed gebeuren buiten ICT om. We worden hier geconfronteerd met het gegeven dat ICT eigenlijk iets is van de buitenwereld dat wordt binnen gebracht binnen de schoolmuren (zie hoger). Er zal dan ook over gewaakt moeten worden dat het inzetten van de computer en zijn toepassingen wel degelijk efficiënt is en een meerwaarde betekent en geen ‘gezochte’ toepassing wordt. Als voorbeeld willen we hier de planning en voorbereiding van een bedrijfsbezoek noemen: op het internet kunnen coördinaten worden gezocht van bedrijf x, het verzoek tot bedrijfsbezoek kan per e-mail worden geformuleerd, op het internet kan informatie gezocht worden over het bedrijf in kwestie, het vervoer (per lijnbus of trein bijvoorbeeld) kan worden geregeld: opzoeken van uurregeling, eventueel aanvraag op per groep te reizen, … …

3.4

LEERGEBIED FRANS

Niet van toepassing in de basisschool. Eventueel kan de computer worden ingezet om te differentiëren (bijvoorbeeld: vocabulaire oefenen voor kinderen die Franstalig of tweetalig worden opgevoed).


3.5

LEERGEBIED WERELDORIËNTATIE (ONDERBOUW)/AARDRIJKSKUNDE, GESCHIEDENIS, BIOLOGIE, CHEMIE, TECHNOLOGISCHE OPVOEDING (MIDDENBOUW)

Klas 4: wanneer zich een gelegenheid voordoet kan klassikaal exemplarisch informatie worden opgezocht binnen een gesloten digitaal circuit (Encarta, …). Daarbij is het vooral de bedoeling om de mogelijkheid van ICT aan de leerlingen te introduceren, niet om de leerlingen een systematische opdracht te geven. Heemkunde: er kan klassikaal aardrijkskundige of geschiedkundige informatie worden opgezocht binnen een gesloten digitaal circuit over de stad of streek waarin de school gelegen is. Dierkunde: er kan klassikaal informatie worden opgezocht wanneer een specifieke vraag zich aandient m.b.t. dieren en diersoorten (i.c. hun omgeving en levensvoorwaarden). Klas 5: het werkveld wordt uitgebreid buiten de schoolmuren en kinderen leren klassikaal digitale informatie opzoeken binnen een gesloten digitaal circuit zoals woordenboek, groen boekje, encyclopedie, … . Klassikaal en exemplarisch kunnen kinderen zich eventueel ook al op het internet begeven middels ‘gesloten’ en begeleide zoekopdrachten. Aardrijkskunde: kinderen kunnen digitaal zoeken, binnen een gesloten circuit o vertrekkend vanuit eigen dorp of streek, informatie over België, en andere streken en landen: rivieren, provincies en hoofdsteden, geografische streken. o informatie met betrekking tot de herkomst van goederen. o Landkaarten, ter inspiratie van hun eigen creatief werk Geschiedenis: kinderen kunnen digitaal zoeken, binnen een gesloten circuit informatie of afbeeldingen over de Oosterse culturen, Egypte en de Grieken. Deze informatie kan o.m. betrekking hebben op: o De situering van de oude culturen, geografisch en in tijd o Economie o Landbouw o De godenwereld o Sterrenkunde o De bouwkunst (tempels, piramides, …) o Filosofie o … Plantkunde: kinderen kunnen digitaal zoeken, binnen een gesloten circuit informatie over en/of afbeeldingen van de planten die aan bod komen. Technische vorming: kinderen kunnen eventueel digitaal zoeken, binnen een gesloten circuit een inspiratiebron voor hun creatieve ontwerp: Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 16

o

Naaien: bv. patroon van een dier

Klas 6: Vanaf nu kunnen kinderen zich ook op het internet begeven. Deze stap, waarvan reeds in de vijfde klas, de aanzet werd gegeven, wordt nu systematisch, onder begeleiding genomen. Naast het opzoeken in gesloten systemen zullen de kinderen ook leren om op het internet te zoeken en informatie te selecteren. Aardrijkskunde: kinderen kunnen digitaal zoeken, binnen een open en gesloten circuit informatie over de werelddelen: bergketens, rivieren, zeeën en klimaatzones. Deze informatie kan dienen als bron van informatie voor hun eigen creatieve werk (tekenen van landkaarten). Ook voor economische aardrijkskunde kan deze bron van informatie worden aangeboord. Belangrijk daarbij is om de ‘omgekeerde’ weg te volgen: je begint bij het eindproduct en ‘daalt af’ naar de oorsprong. Geschiedenis: kinderen kunnen digitaal zoeken, binnen een gesloten circuit en op het internet informatie over de cultuurgeschiedenis zoals die aansluit bij de leerstof van de zesde klas. Deze informatie kan o.m. betrekking hebben op: o Cultuur en architectuur o De oorlogen ten tijde van het Romeinse rijk Klas 7 en 8: ook in dit leergebied gaan de kinderen in deze klassen steeds zelfstandiger worden in het uitvoeren van de zoekopdrachten. Ze worden ook steeds handiger in het inzetten van ICT-mogelijkheden. Speciale aandacht zal worden besteed aan media-educatie. Bij media-educatie gaat het -

enerzijds om media, dus om een middel, een vorm om te communiceren zowel één- als twee weg communicatie, of om kennis over te dragen en anderzijds educatie, dus een leergebied waarbij kennis, vaardigheden en attitudes tot een competentie moeten worden.

Naast het verder zetten van wat in klas 6 al aan de orde was, zullen de leerlingen nog meer bewust zich gaan verdiepen in de nieuwe communicatiemiddelen, kaderend in het bewust oefenen van de schriftelijke en logisch, abstract denkende cultuur: Goed schriftelijke taalgebruik, correcte schrijfwijze en grammatica Alle vormen van schriftelijke communicatie, brief, folder, recensie, roman, gedicht etc. en stijl, vorm, rijm etc. De verschillende vormen van lezen, visualiserend, handelingsgericht, informatie gericht, scannend (snel beoordelend) en hoe moet je bij deze verschillende vormen van communicatie voorlezen, zodat de toehoorder volgen kan Het gebruik kunnen maken van alle soorten schriftelijke informatiebronnen: encyclopedie, handboek, krant etc, kennis hebben en er mee kunnen werken van index, register, inhoudsopgave, trefwoorden, kennen van het alfabet, ordening in de bibliotheken, etc. Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 17

Het gebruik kunnen maken van verschillende soorten digitale informatiebronnen: digitale encyclopedie, internet, … Presentatie in werkstuk zowel inhoudelijk als in de uitwerking Verschillende soorten van schrijven en taalgebruik in aantekeningen maken, memo, periodeschrift, brief, werkstuk, gedicht, smsje etc. Schrift bedoeld voor privé gebruik of voor de communicatie met anderen; om je eigen gedachten te ordenen (woordspin bijv. of kaartjes) of om je eigen gedachten over te brengen; om je denkproces vast te leggen in hoofd- en bijzaken, trefwoorden, bronnen die gebruikt zijn, etc, terwijl je bezig bent of om andere jou conclusies etc. te vertellen. … Leerlingen zullen hierbij een gevoel ontwikkelen voor wat voor soort boodschap het is, vanuit welke hoek zij wordt gebracht, met welk doel, wat er eigenlijk gezegd wil worden, … . Zij leren dit herkennen bij een schriftelijke uiting van een ander als ook bij het eigen gebruik van de gekozen schriftelijke vorm. Daarnaast leren zij hoe meerdere informatiebronnen (digitaal, boeken, eventueel mondelinge informatiebronnen (bvb. interview) kunnen zorgen voor een rijk beeld (als je bij het werken aan een bepaald thema meegaat met verschillende gedachteprocessen). -

3.6

LEERGEBIED WISKUNDE

Omdat computerrekenprogramma’s, wanneer er een foutief antwoord wordt gegeven, tot nader order geen feedback geven over waar of waarom de redenering of strategie niet klopt, kunnen kinderen niet leren van hun fouten wanneer ze computergewijs aan het rekenen gaan. De computer zal daarom in dit leergebied vooral ingezet worden voor automatisatie. Wanneer een bepaald onderwerp is aangebracht en het kind voldoende inzicht heeft verworven, kan in klas 5 & 6 gebruik worden gemaakt van rekenprogramma’s om verder te oefenen en te automatiseren. De computer kan hier eventueel ook ingezet worden om te differentiëren en de ‘snelle’ leerlingen zelfstandig te laten oefenen. Uiteenlopende bewerkingen en oefeningen kunnen aan bod komen.

3.7

LEERGEBIED LEREN LEREN

Zie andere leergebieden.

3.8

LEERGEBIED SOCIALE VAARDIGHEDEN

Zie ook andere leergebieden. Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 18

Specifiek: sociaal aanvaard gebruik van ICT. In het kader van de sociale vaardigheden zal ook ruim aandacht worden besteed aan sociaal aanvaard gebruik van ICT. Typerend voor ICT-toepassingen als chat, email, gsm, enz. zijn immers de snelheid en het brede bereik van mensen. In de lessen Cultuurbeschouwing/Nederlands zal tijd worden besteed aan de mogelijkheden en gevaren van ICT-gebruik. Het betreft hier mogelijkheden en gevaren met betrekking tot de veiligheid van het kind (zie hoger) maar ook met betrekking tot de mogelijkheden en gevaren met betrekking tot de sociale context. Ook hier geldt dat de leerkracht goed op zoek zal gaan naar het evenwicht tussen preventief ter sprake brengen en bespreken op het moment dat een issue zich aandient. Met name naar pesten toe kan ICT de ernst van de zaak versterken. Middels chat, email, netlog, sms, enz. wordt immers een virtuele schoolomgeving gecreëerd waardoor pesten ook buiten de werkelijke schoolmuren kan voortgaan: op de bus, thuis, … Het spreekt voor zich dat dit cyberpesten in voorkomend geval zeker en in andere gevallen preventief bespreekbaar zal worden gemaakt.


4

ICT: technische vaardigheden

Het valt te verwachten dat de meeste kinderen reeds op een computer hebben gewerkt. Het ligt eveneens in de lijn der verwachting dat kinderen meestal slechts eenzijdig en zonder veel inzicht computerervaring hebben opgebouwd. Een aantal technische vaardigheden die gerelateerd zijn met de computer zal daarom op school geoefend moeten worden. Hieronder wordt een lijst gegeven met een aantal vaardigheden die niet limiterend is. Zeker in een zo snel evoluerend gebied als de ICT-markt, is het een hachelijke onderneming om de basisvaardigheden te definiëren. Bij onze opsomming van de technische vaardigheden hebben wij volgende uitgangspunten gehanteerd: Kinderen moeten inzicht hebben in wat de computer is: een elektronische informatieverwerkende machine die door een reeks gecodeerde instructies wordt bestuurd (en géén ‘magische doos!). Kinderen moeten op een veilige manier de computer kunnen open afzetten. Kinderen moeten die softwarepakketten kunnen hanteren (althans een aantal functionaliteiten ervan) die nodig zijn om de computer binnen de context van de vakken te kunnen gebruiken (vb. Word om een brief te kunnen schrijven). Het aanbrengen van de technische vaardigheden zal dan ook zoveel mogelijk binnen die context gebeuren (zie hoger: ICT: toepassing per vak). Het bijbrengen van de technische vaardigheden kan vanaf de vijfde klas structureel worden opgebouwd en geoefend. Het onder de knie hebben van de technische vaardigheden (zoals ze hieronder worden beschreven) zal ‘voltooid’ zijn in de zevende klas. De grote oefening zal erin bestaan af te stemmen op wat er reeds aan ervaring ‘leeft’ in de klasgroep, en systematisch af te tasten hoe ‘geankerd’ deze ervaring is en hoe ‘algemeen geldend’ zij is, m.a.w. de leerkracht zal zich vragen stellen als: Welk kind heeft welke ervaring met betrekking tot de computer? Heeft het kind inzicht in hoe beperkt of uitgebreid zijn ervaring is in verhouding tot het geheel (een computer is méér dan spelletjes, e-mailen of chatten alleen)? Tegelijk met het aanbrengen van de technische vaardigheden zullen ook ethiek en veiligheid aan bod komen (zie verder). Tot slot benadrukken wij nog eens dat het aanleren van de technische vaardigheden moet gebeuren in het kader van wat wij eerder beschreven als de ontwikkeling van het zelfstandig werken: kinderen moeten een attitude ontwikkelen waarbij ze (ook) binnen de context van ICT zelfstandig op zoek gaan naar een oplossing.


4.1

SITUERING VAN DE COMPUTER

Meestal hebben kinderen er nog niet bij stil gestaan wat een computer nu eigenlijk voor een ’machine’ is. Het is belangrijk voldoende aandacht te besteden aan het bijbrengen van een inzicht bij de kinderen in hoe een computer in elkaar steekt. Zij leren welke functie elk van de onderdelen hebben en hoe ze zich tot elkaar verhouden. Dit kan in eerste instantie gebeuren zonder daadwerkelijk op de computer te werken. Door middel van een verhaal, een visuele voorstelling, vergelijkingen… kunnen de kinderen een beeld krijgen van de ‘instrument die de computer is. De kinderen leren: De basis van de computer De motor van de computer: de processor, de CPU Het kortetermijngeheugen (werkgeheugen of RAM-geheugen) Het langetermijngeheugen (de harde schijf) Het klavier De muis Het scherm Mogelijke opties van de computer De modem De diskette/cd-roms De luidsprekers Mogelijke randapparatuur De scanner De printer De webcam Het digitaal fototoestel USB-stick Mogelijke computerprogramma’s Het besturingsysteem Basisprogramma’s voor tekstverwerking, het versturen en ontvangen van e-mails, het maken van presentaties, surfen op het internet Spelletjes Het is niet de bedoeling om al meteen daadwerkelijk aan de slag te gaan, zeker niet in een vierde klas. Dat sluit niet uit dat er ter illustratie een aantal dingen op de computer kunnen worden getoond.

4.2

BASISKENNIS: AAN DE SLAG MET DE COMPUTER

Wanneer de PC als hulpmiddel kan worden ingezet in de vakken, zal initieel tijd moeten worden uitgetrokken om een aantal basisvaardigheden te oefenen die vooraf gaan aan de feitelijke toepassing/oefening. Bijvoorbeeld: wanneer tijdens de les Nederlands een zakelijke brief wordt geschreven en de computer hiervoor zal worden Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 21

gebruikt, moeten de leerlingen op de hoogte zijn van hoe zij een computer open afzetten, hoe ze het programma ‘Word’ openen, enz. De vuistregel zal dan ook zijn: wanneer een toepassing zich aandient, zal voldoende tijd worden uitgetrokken om de basisvaardigheden die hierbij vereist zijn, stap voor stap aan te leren. Dit gebeurt bij voorkeur binnen de context van de les (de les Nederlands in het voorbeeld), maar kan desgevallend ook als een apart ‘blok’ worden aangeboden (bijvoorbeeld tijdens een oefenuur, tijdens de les dactylo).

4.2.1 Basiskennis besturingssysteem De kinderen leren: Klas 5 & 6: Hoe ze een computer opzetten Hoe ze toegang krijgen tot het voor hen bestemde deel van de computer Hoe ze de PC (veilig) afzetten Hoe ze een programma openen en afsluiten (tekstverwerker, e-mailprogramma, internet) Hoe ze gegevens bewaren en ordenen Klas 7 & 8: Hoe ze informatie ophalen van externe informatiedragers (bvb. USB-stick, externe harde schijf, digitale fotocamera …) Hoe ze met een muis werken: de muis bewegen, de muisknoppen gebruiken Het principe van ‘vensters’ en hoe ze tussen de verschillende vensters kunnen wisselen

4.2.2 Basiskennis tekstverwerking De kinderen leren: Klas 5 & 6: De relatie tussen het schrijven van een brief, opstel, … en het schrijven van een digitale versie van dergelijke documenten in een tekstverwerkingsprogramma Hoe ze een document aanmaken, bewaren, openen en sluiten Hoe ze een tekst typen, wissen, overschrijven Hoe ze een zin/woord selecteren Hoe ze letters vet maken, vergroten, van lettertype veranderen, schuin zetten of onderstrepen Klas 7 & 8: Hoe ze hun pagina instellen (basaal niveau) Hoe ze een afbeelding invoegen en aanpassen aan de noden van het document: bijsnijden, indeling en grootte aanpassen, comprimeren, ..


4.2.3 Basiskennis e-mail De kinderen leren: Klas 5 & 6: De relatie tussen het manueel schrijven van een brief, bericht, … en het schrijven van een digitale versie van dergelijke documenten in een e-mailprogramma Hoe ze een nieuw bericht aanmaken (aandacht voor e-mailadres, onderwerp en schrijven van de boodschap) Hoe ze een e-mail verzenden Hoe ze een e-mail ontvangen en lezen Hoe ze een e-mail beantwoorden of doorsturen Hoe ze een e-mail verwijderen Klas 7 & 8: Hoe ze orde houden in de mailbox: aanmaak van mappen Hoe ze een bijlage (tekstdocument, foto) toevoegen, met aandacht voor de grootte van het toegevoegde bestand

4.2.4 Basiskennis web browser (surfen op het internet) De kinderen leren: Klas 5 & 6: De relatie tussen het raadplegen van ‘papieren’ bronnen van informatie (boeken, kranten, tijdschriften, …) en het internet. Opstarten en afsluiten van de web browser Het ingeven van een internetadres Opstarten en afsluiten van een zoekmachine (bvb. Google, Alta Vista, …) Het gebruik van kernwoorden en ‘wildcards’ (jokerteken als asterisk en vraagteken) bij het zoeken naar informatie Het bewaren van gevonden informatie Klas 7 & 8: Selecteren, kopiëren en plakken van tekst/afbeeldingen van op een website Toevoegen en verwijderen van een adres aan favorieten Ordenen van favorieten

4.2.5 Basiskennis presentaties Dit computerprogramma komt pas aan bod in klas 7 & 8. De kinderen leren: Hoe ze een presentatie aanmaken, bewaren, openen en sluiten Hoe ze ‘dia’s (slides) aanmaken, wissen, in een andere volgorde zetten Hoe ze een tekst typen, wissen, en aanpassen binnen een dia


Hoe ze een afbeelding invoegen en aanpassen aan de noden van hun presentatie Hoe ze de lay-out van een dia aanpassen Hoe ze een ‘diavoorstelling’ geven Hoe ze een document afdrukken, met bijzondere aandacht voor de verschillende afdrukmogelijkheden: als dia’s, hand-outs, notitiepagina’s, … In dit kader kunnen de kinderen eventueel ook leren hoe ze hun presentatie van de computer projecteren middels een projector. Ze leren dan: Hoe ze de computer of laptop aansluiten aan de projector Hoe ze de projector opzetten, juist instellen, afzetten In dit kader leren de kinderen ook leren hoe ze een interessante presentatie maken. Ze leren: Hoe ze een presentatie opbouwen: werken met steekwoorden, belangrijke informatie naar voor brengen Hoe ze een presentatie helder en overzichtelijk opbouwen -

4.2.6 Basiskennis afdrukken De kinderen leren: Klas 5 & 6: Hoe ze op een milieubewuste manier omgaan met afdrukken Hoe ze een printer open afzetten Hoe ze de printer vullen met papier; aandacht voor de afdrukrichting Hoe ze vanuit hun programma een printcommando geven

4.3

DACTYLO ALS NOODZAKELIJKE VAARDIGHEID

Vaak wordt typen in één adem genoemd met schrijven, en wordt met name het gevaar benadrukt dat typen het schrijven zou verdringen. Deze mogelijkheid is ook niet geheel irreëel. Het aantal typtaken wordt immers groter. Het is dus zeker van belang om ook goed schrijfonderwijs te blijven stimuleren. Deze vaardigheid is evenzeer van wezenlijk belang. Bovendien is het schrijven ook belangrijk als ‘techniek’ in de strikte zin van het woord. Schrijven is een basisvaardigheid die je in allerlei voorziene en onvoorziene omstandigheden moet beheersen. Het is niet omdat schrijven nu minder gebruikt wordt dan pakweg 50 jaar geleden, dat je het minder goed moet beheersen. Als je in het water valt, moet je goed kunnen zwemmen en niet half. Het is desalniettemin ook van wezenlijk belang om de waarde van het blindtypen goed in te schatten en er op gepaste wijze mee om te gaan. Blindtypen moet gezien


worden als ‘aanvullend’, als een zinvolle, moderne ontwikkeling die naast het schrijven belangrijk is. Wanneer kinderen zich aan de computer begeven, krijgen ze immers meteen te maken met een vaardigheid die zich noodzakelijkerwijze opdringt: het typen. De noodzaak van het correct leren typen is duidelijk: het aantal typopdrachten en typtoepassingen neemt toe, zowel in de (middelbare) school als in de maatschappij. Bovendien zitten de meeste kinderen reeds in de basisschool aan de computer. Je kan kinderen dus maar beter juist leren typen dan dat ze zichzelf verkeerd leren typen. In tegenstelling tot de andere aspecten van ICT, waar dit ‘middel’ wordt ingezet als ondersteunend bij een ander doel, moet het (blind) leren typen gezien worden als het aanleren van een vaardigheid die geoefend moet worden. Om te kunnen komen tot een conclusie ten aanzien van de leeftijd waarop kan worden begonnen met het oefenen van deze typvaardigheid werd deze vraag ook voorgelegd aan een aantal antroposofische artsen wiens inbreng mee in overweging werd genomen.

4.3.1 Argumenten naar noodzaak: -

-

Wie op de basisschool rondkijkt naar typende kinderen, ziet dat de meeste kinderen op een verkeerde manier met het toetsenbord omgaan. Dit geldt zowel voor de snelheid (economie) als voor de houding en vingerzetting (ergonomie) die de kinderen hanteren. Wie blind leert typen, komt tegemoet aan beide tekortkomingen. Wie blind kan typen, heeft geen aandacht nodig voor het typen zelf en moet bij gevolg zijn aandacht niet over meerdere zaken verdelen. Het typen is een automatisme waar niet (langer) over nagedacht hoeft te worden. Kinderen die blind typen kunnen al hun aandacht richten op de inhoud van de opdracht.

4.3.2 Argumenten naar leeftijd: -

-

-

Net zoals schrijven met de doepool te maken heeft, heeft ook typen met de doepool, de bewegingsmens te maken, zij het veel meer volgens een voorbedacht kader en met een veel primitievere motorische activiteit. Er moet activiteit opgebracht worden om te leren. Typen vraagt ‘tweehandigheid’: de 2 handen moeten onafhankelijk van elkaar kunnen bewegen. Dit betekent dat je de lateralisatie ‘door’ moet zijn. De handen van het kind moeten groot genoeg zijn om een gewoon klavier te kunnen bedienen. Anders kan (in individuele gevallen) eventueel gebruik worden gemaakt van ‘kindertoetsenborden’ die 2/3 van de normale grootte zijn. Typen kan gezien worden als een zeer abstracte manier van schrijven: er worden geen verschillende lettervormen meer neergeschreven door de eigen hand (d.i. familie van het vormtekenen, i.e. een plastisch bezig zijn) maar er worden enkel drukimpulsen gegeven (die allemaal gelijk zijn) op een vooraf ruimtelijk Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 25

gestructureerd toetsenbord. Het gaat daarbij niet om “schoon” of “lelijk”: je kan alleen juist of onjuist typen. Pas rond 12 jaar komt het kind echt in zijn botten aan en begint de ontwikkeling van het abstracte denken. Conclusie: het lijkt aan te raden met dactylo te starten in klas 6, uiterlijk in klas 7, om deze vaardigheid eind zevende klas te kunnen beheersen. Dit impliceert dat er van de kinderen verwacht wordt dat zij aan het einde van de 7de klas een minimum aantal aanslagen (vb. 120 aanslagen/minuut) en een minimum correctheid (vb. 97%) behalen.

4.3.3 Organisatie van dactylo in de school: -

-

-

-

-

Het is van belang dat de leerkracht die het typonderricht geeft, zich zelf bekwaamt in de vaardigheid van het blindtypen. Dit is belangrijk om, net als bij andere vaardigheden zoals het aanleren van een goed handschrift, een goed voorbeeld te kunnen geven en op de juiste wijze te kunnen begeleiden. In concreto: o Werkhouding: een kind dat voorover gebogen zit te werken moet gecorrigeerd worden o een verkeerde vingerzetting en handverplaatsing moeten verbeterd worden o een kind dat goed blind kan typen mag niet langer naar het toetsenbord kijken Het is nodig om een goede basisopleiding te plannen. Daarnaast is het nodig om regelmaat en discipline om te oefenen in te bouwen. Ideaal zou zijn om dagelijks (op school) een kwartier te kunnen oefenen. Voor voldoende instructie- en oefenmogelijkheden is het nodig over voldoende hardware te beschikken. In de praktijk betekent dit dat veel scholen waar onderen bovenbouw op dezelfde locatie zijn ingericht, wel over een computerlokaal of dergelijk beschikken, maar dat lagere scholen (vaak) nog (moeten) werken aan een geschikte ruimte. De vaardigheid blindtypen kan alleen maar behouden blijven en verder ontwikkelen, en dan met name tempo en accuratesse,als er voldoende oefenmogelijkheid en/of toepassingen beschikbaar zijn. Dactylo lijkt nog het meest te kaderen in het vak Nederlands. De mogelijkheid om dactylo buiten de lesuren te geven is geen goede optie. Het initiële enthousiasme ebt algauw weg en kinderen zijn niet (lang) bereid hun speeltijd op te offeren aan het aanleren van een nieuwe vaardigheid. Sterker nog: de speeltijd is absoluut noodzakelijk in het pedagogisch kader en moet van school uit beschermd worden.


5

ICT: veilig, verantwoord, doelmatig en sociaal aanvaardbaar gebruik

Veilig en sociaal aanvaardbaar gedrag met betrekking tot ICT-gebruik is vanzelfsprekend iets wat kadert in een groter geheel, evenals het inzetten van ICT om op een veilige, verantwoorde, doelmatige en sociaal aanvaardbare manier te communiceren. Om hiertoe te komen dienen kinderen vertrouwd te raken met een aantal regels die horen bij het gebruik van ICT. Deze regels komen wezenlijk voort vanuit een aantal inzichten, waaraan reeds van zeer jonge leeftijd wordt ‘gewerkt’. Het is dus niet voldoende om de kinderen een aantal regels op te leggen, maar het is zaak om deze regels ‘gedragen’ te weten door de inzichten die eraan ten grondslag liggen. Het uitgangspunt is dat wie op een veilige, verantwoorde en doelmatige manier kan communiceren in het algemeen, enkel nog de instrumentele vaardigheid nodig heeft om het met ICT te doen. Wil men op een juiste en goede manier via e-mail communiceren veronderstelt het dat men de basisvereisten voor schriftelijke communicatie onder de knie heeft. De voorbereiding van ICT communicatie zal blijven dat leerlingen een brief, een samenvatting van een verhaal van de leerkracht, e.a. eerst handmatig leren schrijven. Verder is ook de link met de vakoverschrijdende eindtermen rond de sociale vaardigheden van groot belang. Cyberpesten bijvoorbeeld is nog steeds in de eerste plaats pesten. Doelmatig kan ook betekenen wat je niet doet met e-mail en SMS e.d. Veiligheid in de zin van je gegevens niet zomaar verspreiden is ook belangrijk bijvoorbeeld bij het chatten. Aan al deze niet virtuele aspecten moet men de nodige tijd besteden om dan te gepasten tijde ICT eraan toe te voegen. Daarnaast is het ook belangrijk dat kinderen leren dat de communicatie via de nieuwe communicatietechnologieën haar eigen wetmatigheden heeft. Zo komt communicatie via sms, chat, enz. komt anders (en vaak harder) aan dan via andere wegen en is ook veel sneller verspreid, waardoor sneller een grote groep mensen kan worden ingezet vóór of tegen een specifiek doel (pesten!). ICT-communicatie heeft ook haar eigen regels. In het zogenaamde ‘Netiquette’ staat een verzameling van omgangsvormen en gedragsregels beschreven die ervoor moeten zorgen dat de communicatie tussen mensen op het Internet in de juiste banen verloopt. Het is duidelijk dat reeds op zeer jonge leeftijd in zeer veel gebieden aan veiligheid en verantwoord gebruik van materiaal wordt gewerkt. Ook het aanleren van doelmatig en sociaal aanvaardbaar gedrag of inzetten van middelen wordt stapje voor stapje Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 27

geleerd. Het is evenzeer duidelijk dat het onbegonnen werk is om daarvan een sluitende opsomming en beschrijving te geven. Waar het in deze voorbeelden eigenlijk om gaat is dat het kind in toenemende mate gevolgen leert inschatten van zijn eigen gedrag en van het gedrag van anderen. Dit vraagt een grote innerlijk flexibiliteit waarbij het kind zich als het ware in een metapositie kan zetten om een situatie, gebeurtenis, zijn eigen handelen, … te bekijken. Het spreekt voor zich dat dit een schoorvoetend proces is, dat slechts op de volwassen leeftijd in zekere mate als voltooid kan worden beschouwd. We kunnen pas enigszins spreken van dit vermogen tot het zich in een andere positie zetten, dit inschatten, wanneer het kind zijn eenheid met de wereld ‘verliest’: rond het tiende levensjaar zien we een toenemende verwijdering tussen het kind en zijn medemens en het kind en zijn omgeving ontstaan (Leerplan Steinerpedagogie, p. 43). Eens te meer een argument om niet voor de vierde klas werkelijk met ICT aan de slag te gaan. In feite kan je de inzichten, regels en attitudes met betrekking tot ICT benaderen vanuit 2 hoeken: Veilig en verantwoord gebruik van het materiaal: leerlingen leren met respect omgaan met het ICT-materiaal (vb. wachten om pc op te zetten, niet zomaar potentieel ‘onveilige’ software downloaden, …). Naast het doen is ook een gesprek met de leerlingen nodig. Hier wordt vooral gekeken hoe het materiaal, systeem, … kan worden beveiligd. Veilig en verantwoord gebruik met betrekking tot sociale, communicatieve en creatieve aspecten: hierbij gaat het vooral over hoe kinderen leren omgaan met de mogelijkheden van ICT met betrekking tot hoe ze met anderen omgaan, hoe ze verkregen informatie verwerken, hoe ze via ICT communiceren, …


6

Ter afronding

Het moge duidelijk zijn dat ICT nog een jong gegeven is binnen de scholen en vooral binnen de Steinerscholen. De leerlijn die nu ter tafel ligt zal wellicht aan dezelfde typische wetmatigheid gehoorzamen als de hele wereld van de ICT zelf: gisteren nieuw, vandaag actueel, morgen achterhaald. Wellicht is dit beeld te overdreven als het gaat over ICT binnen het onderwijs, maar het is geboden om goed te kijken naar de evolutie die zowel de ICT zelf, als het ICT-onderwijs en de kinderen doormaken en hierop op gepaste wijze in te spelen. Het is een opdracht voor de beleidsmakers van onze scholen om het ICT-onderwijs met name in de eerstkomende jaren blijvend en gedragen mee vorm te geven, en oog te hebben voor de effecten ervan op ons onderwijs en op onze kinderen.


Bijlagen VEILIGHEID MET BETREKKING TOT DE ICT-OMGEVING Uiteraard staat de school in om te zorgen voor een veilige ICT-omgeving, zowel naar materiaal als naar leerling toe. Het is aan te raden ernstig na te denken over hoe de ICT-omgeving zal/moet worden ingericht, en tot welke faciliteiten de leerlingen toegang kunnen hebben. Hierbij kan een onderscheid gemaakt worden tussen de leerlingen van de verschillende klassen. Er moet nagedacht worden over hoe systeem en/of laptop beveiligd zullen worden tegen ‘crashen’. Aspecten met betrekking tot een veilige ICT-omgeving:

Firewall: Firewall zorgt ervoor dat het computernetwerk en/of de computer beschermd is tegen ongewenst verkeer van een andere netwerkzone, in concreto om het eigen netwerk te beschermen tegen het internet. Het gaat daarbij over beschermen tegen hackers, virussen, spam, … die bijvoorbeeld via e-mail binnen komen.

Login en paswoorden: Individuele login-profielen maken het mogelijk om te werken met login-bestanden. Er kan voor geopteerd worden om per leerling een apart login-ID met paswoord aan te maken. Het is raadzaam om hiervan een lijst te houden, en de mogelijkheid om een paswoord te veranderen bij de leerling te blokkeren. Er kan ook voor geopteerd worden om voor een hele klas te werken met dezelfde login en paswoord, om te vermijden dat (jongere) kinderen hun paswoord vergeten en derhalve werk genereren voor de administrator.

Installeren van software: Het is aan te raden dat alle software door de ICT-coördinator wordt geïnstalleerd en dat ook de mogelijkheid dat kinderen zelf zouden gaan installeren, wordt afgeschermd.

Toegankelijkheid op het internet: De toegang tot het internet kan beperkt worden. Hierdoor wordt het binnenhalen van schadelijke virussen beperkt (zie ook volgende punt).

Supervisie: Er bestaat de mogelijkheid om de leraar supervisie over de pc’s van de kinderen te geven en wel zodanig dat hij het scherm van de leerling ‘overneemt’ en dus bij gevolg op zijn eigen scherm kan zien wat de leerling ook voor zich heeft. Die wetenschap kan ervoor zorgen dat sommige kinderen voelen dat ze binnen bepaalde regels moeten blijven. Overigens kan ook de opstelling van de pc’s ervoor zorgen dat er controle is. Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 30

VEILIGHEID MET BETREKKING TOT HET KIND Veiligheid heeft natuurlijk ook alles te maken met hoe een kind omgaat met de ICTmogelijkheden. Behalve het ‘technisch’ gebruik zal daarom ook ruim aandacht worden besteed aan het opvoeden van de ‘attitude’ die maakt dat een kind veilig omgaat met de mogelijkheden, grenzen en gevaren van ICT. Dit proces maakt deel uit van het opvoeden van een kind waarvan reeds hoger sprake.

Toegang op het internet Wanneer een kind zich op het internet begeeft, wordt het per definitie geconfronteerd worden met overbodige en potentieel schadelijk informatie. De stap naar het ‘world wide web’ zal dan ook goed begeleid worden, na een intensief proces dat daaraan vooraf gaat (zie ook: ICT: toepassing per vak). Deze zal ten vroegste in de zesde klas gebeuren. De toegang tot het internet kan aanvankelijk beperkt worden. Er kan een databank aangelegd worden van een aantal betrouwbare en interessante websites, waarbij de kinderen enkel toegang hebben tot die websites.

E-communicatie: e-mailen, chatten, bloggen, weblog, webspace, Face Book, sms … Deze vormen van digitaal communiceren moeten ter sprake worden gebracht, uiterlijk in een zesde klas, of eerder wanneer het zich aandient in de klascontext. Het is duidelijk dat alle e-communicatie ook gevaar inhoudt: het zich ‘blootgeven’, het onthullen van private informatie, kan ertoe leiden dat deze informatie misbruikt wordt voor commerciële, pedofiele of andere potentieel lastige of gevaarlijke doeleinden. Anderzijds zal de leerkracht erover waken om e-communicatie niet (uitsluitend) negatief te benaderen. E-mail bijvoorbeeld kan immers een goedkoop en makkelijk alternatief vormen voor briefverkeer, waarbij misschien minder voor de hand liggende contacten (lange afstand, …) kunnen worden onderhouden.

Communicatie met de ouders Met de komst van de computer binnen de schoolmuren wordt eigenlijk iets binnen gebracht wat normaal buiten de school zit. Het is derhalve dan ook nodig om de communicatie met de ‘buitenwereld’ goed te verzorgen en zo te streven naar een afstemmen van de golflengtes. De communicatiepartner bij uitstek in deze buitenwereld zijn de ouders. In concreto betekent dit dat de leerkracht tijd en aandacht zal besteden aan het toelichten van het gekozen ICT-beleid van de school, de concrete invulling ervan en ook het gesprek rond ICT terdege te voeren. Daarbij zal een open en waarnemende houding van groot belang zijn. Leerlijn ICT: ICT-onderwijs realiseren in de Vlaamse Steinerscholen Scholengemeenschap Steinerscholen Basisonderwijs 15 november ’09 31

Met name waar het de veiligheid van het kind betreft is het belangrijk om de ouders mee te betrekken in dit proces. Zij zijn immers meer nog dan de school in de gelegenheid om hun kind te begeleiden wanneer zij zich op internet begeven, aan het chatten gaan, enz. Daarom is het een essentiële schakel om ouders te maken tot actieve partners, zeker vanaf de vijfde klas, om zo de verantwoordelijkheid rond ICTgebruik een gedeelde verantwoordelijkheid te maken. In dit licht kunnen ook thema’s aan bod komen als gsm-verslaving, stralingsgevaar, sms’en, enz. Bewustwording en gesprek kan gebeuren tijdens ouderavonden en ook tijdens individuele contacten, zeker in klas 5 en 6.

Klasgesprekken Behalve met de ouders moet ook met de kinderen gepraat worden over de mogelijke gevaren van ICT-gebruik. De lessen Cultuurbeschouwing en/of Nederlands lenen zich hietoe wellicht het best. Dezelfde thema’s als bij de ouders kunnen ter sprake worden gebracht, zij het op zeer omzichtige wijze. We moeten ons ervan bewust zijn dat het ter sprake brengen van iets op zich ook een gevaar inhoudt: op moment dat je iets aanraakt, kan je kinderen ook wakker maken (cf. zelfdoding, druggebruik)! Het dient dus wel overwogen te worden of je iets op voorhand aanbrengt of pas op het moment dat de situatie zich aandient. In beide gevallen is een open en alerte houding naar wat er leeft binnen de klasgroep, aangevuld met de input van de ouders als ervaringsdeskundigen van essentieel belang.


ICT ALS HULPMIDDEL BIJ LEERPROBLEMEN ICT kan een hulpmiddel zijn ter ondersteuning van kinderen met leerproblemen. Enkele voorbeelden: Kinderen met dysorthografie en/of dyslexie kunnen de computer gebruiken om leesbare teksten te schrijven. Zij kunnen ook gebaat zijn bij het gebruik van een tekstverwerker met spelling- en grammaticacontrole. Ook toepassingen als spraakherkenning, waarbij gesproken tekst wordt omgezet in geschreven tekst kan een hulpmiddel zijn. Kinderen met bepaalde leerproblemen zoals dylexie of dysorhtografie zullen op tijd en wellicht vroeger dan hun leeftijdgenoten dactylo leren om de computer efficiënt als hulpmiddel te kunnen inzetten. Kinderen met dyslexie kunnen ook gebaat zijn met voorleessoftware. Kinderen met dyscalculie kunnen gericht inoefenen middels remediërende rekenoefeningen op de computer. Het is daarbij wel belangrijk dat het noodzakelijke inzicht reeds verworven is en dat het dus om automatiseren en oefen gaat (zie hoger).


COMPETENTIES VOOR DE KENNISMAATSCHAPPIJ: EEN ANDERE VISIE Zie aparte bijlage.


LEERLIJN ICT ICT-onderwijs realiseren in Vlaamse Steinerscholen

Recommend Documents