De Jong, P. (2007).
Lange dagen Amsterdam: Prometheus Uitgeverij.
Hanna Van Parys
Het debuut van Pia de Jong won meteen de ‘Gouden Uil’ prijs van de lezer, en dat is meer dan verdiend. Pia de Jong is psychologe en werkt als coach en consultant in Nederland. In 2008 verscheen van haar reeds het kinderverhaal Arthur en de blauwe vogel. Deze keer schreef ze een roman, die zowel door tieners als door een volwassen publiek gesmaakt kan worden. Eva is pas veertien geworden en bevindt zich in de wondere, soms onzekere wereld van de puberteit. Dan wordt ze echter abrupt uit haar jonge leven wakker geschud. Vader kondigt aan dat het hele gezin die zomer een unieke reis naar Lapland zal maken. Dat is duidelijk tegen de zin van Eva, die stiekem had uitgekeken naar een verblijf met haar vriendinnetje aan de Côte d’Azur. Ook haar oudere broer Steven ziet er tegenop. Terwijl vader en moeder de daaropvolgende maanden meer en meer opgaan in de grondige voorbereidingen van de reis, groeien bij Eva de onzekerheid en de angst. Gaan ze deze tocht doorheen de toendra, in een gebied dat nog niet eens in kaart is gebracht, tot een goed einde brengen? Bij haar broer ziet ze dezelfde onrust, maar het gebeurt slechts zelden dat hij haar ’s nachts zijn kamer laat binnenglippen, zodat ze samen even kunnen praten. Lange dagen verwijst naar de reis in Lapland, waar er tijdens de zomermaanden voorbij de poolcirkel geen onderscheid is tussen dag en nacht omdat het er altijd licht blijft. Hierdoor voelt de reis aan als een langgerekte, tergend trage beweging, waar schijnbaar geen eind aan komt. * personalia
Al in het begin voel je hoe de kwetsbare vader zijn gezin in een beklemmende greep houdt. De manier waarop zijn vrouw meegaat in zijn wilde plannen en minzaam alle plooien tussen haar echtgenoot en de kinderen probeert glad te strijken, roept weerstand op. Het isolement van Steven, die zijn toevlucht zoekt in tekenen, en de eenzaamheid van Eva dringen pijnlijk hard tot de lezer door. Op een dag is het zover: het conservatieve ‘doorsnee’ Nederlandse gezin vertrekt per trein en per boot naar het hoge Noorden. Vanaf dan gaat het verhaal in een neerwaartse spiraal, waardoor de lezer meermaals de neiging moet onderdrukken om naar de laatste bladzijden te gluren en zo de afloop van het avontuur te weten te komen. Enerzijds worden de bestaande dynamieken binnen het gezin uitvergroot in het kale landschap van de toendra. Steven zondert zich af en laat zijn leeftijdsgenoot Axel met vader de leiding nemen. Ondanks de zware last van de tocht blijft moeder het opnemen voor haar man en wordt kritiek van de kinderen meteen de kop ingedrukt. Eva vlucht in haar fantasie en stelt zich voor hoe ze thuis tussen haar zelfgemaakte kussens languit op bed zou kunnen liggen mijmeren, of nog liever: samen met Madeleine heerlijk zou kunnen luieren aan het zwembad. Vader raakt meer en meer verstrikt in zijn waanachtige en rigide opvattingen over de werkelijkheid. Anderzijds komen er onder de extreme druk ook nieuwe processen op gang. Eva voelt hoe ze de band met haar vader meer en meer aan het verliezen is, tot hij haar op een dag, wanneer de uitputting totaal is, in vertrouwen neemt. De grootste meerwaarde ligt in het feit dat het verhaal is opgebouwd vanuit de perceptie van de 14-jarige dochter. Zo kon ik me helemaal inleven in haar leefwereld, iets wat in de dagelijkse praktijk van gezinstherapie en onderzoek naar gezinsprocessen niet altijd evident is. De lezer voelt dat vader lijdt aan een psychische aandoening, zonder dat de auteur deze termen gebruikt. In die zin zou je Eva ook een KOPP-kind kunnen noemen. Zoals we in publicaties over KOPP terugvinden (o.a. De Clercq, 1997) is het voor deze kinderen heel moeilijk om te begrijpen wat er aan de hand is.
JG28 / 2010 / SB1 / boeken
‘Wanneer ik ’s avonds in bed wakker lag zoemden zijn woorden door mijn hoofd. Ik vroeg me af waarom alleen míjn vader zich over deze dingen druk maakte.’ (p. 11)
Eva heeft zoveel vragen, maar in het gezin is er geen ruimte om die te stellen, deze zaken zijn niet bespreekbaar. Eva worstelt om betekenis te geven aan wat er zich binnen en buiten haar gezin afspeelt en hunkert naar erkenning voor haar eigen beleving en de inzichten die ze heeft. Je voelt haar wanhoop en verdriet, en beseft tegelijkertijd dat ze geen stem heeft binnen dit gezin. Vaak voelen KOPP-kinderen aan dat hun vragen confronterend zijn of pijnlijke gevoelens oproepen bij hun gezinsleden. Men leert om voorzichtig te zijn en zo zorg te dragen voor de andere gezinsleden. Ook bij haar moeder ziet Eva dat ‘zwijgen op het juiste moment’ deel uitmaakt van de omgang met de wisselende gemoedstoestand van vader.
‘Mijn moeder, een stille vrouw die vroeger mooi werd genoemd, maar haar uiterlijk nu niet meer van belang vond, ging met mijn vader om als een musicus met een instrument dat bij het minste of geringste ontstemd raakt. Ze wist precies wanneer ze haar mond moest houden en wanneer het beter was over koetjes en kalfjes te praten. Ze hield niet van valse tonen, ze was gesteld op harmonie in haar gezin.’ (p. 10)
Wanneer Eva haar zorgen over de reis met moeder deelt, stuit ze op heel veel weerstand, uiteindelijk bergt ze haar eigen vragen ook op en zwijgt.
‘De olie smeerde ik uit op de rug van mijn andere hand. De vloeistof was groezelig, er zat donker gruis in. “Is het niet slecht voor je huid?” vroeg ik. Ze schudde haar hoofd. Ze leek moe te worden van mijn vragen. Ik was opeens ook moe en had geen vragen meer.’ (p. 70)
boeken
Verder is er soms geen plaats voor de beleving van het kind. Eva is geparentificeerd in die zin dat ze haar eigen behoeftes opzij zet om aan die van vader tegemoet te komen:
‘Mijn vader gijzelde me met zijn woorden. Ik was op bed gaan zitten. Op de klok boven mijn tafel zag ik dat de les over een kwartier begon. Het had al geen zin meer om te gaan.’ (p. 71)
Naast de zorg voor haar ouders voelt Eva zich ook verantwoordelijk voor haar broer Steven.
‘Mijn moeder en ik zwaaiden Steven nog lang uit. Omkijken deed hij niet meer. Ik voelde me altijd ongemakkelijk als Steven niet in mijn buurt was. Op het juiste moment moest ik me over hem kunnen ontfermen. Ik voelde me verantwoordelijk voor hem, ook al was ik de jongste van ons twee. Bij mijn eigen kwetsbaarheid stond ik niet stil.’ (p. 64)
De band tussen broer en zus en die tussen de andere gezinsleden onderling, wordt haarscherp weergegeven. Eva ziet haar oudere broer heel graag en dingt voortdurend naar zijn goedkeuring en waardering. Steven en Eva delen hun geheimen met elkaar en niet met hun ouders om zo te ontkomen aan de ouderlijke veroordeling (Meynkens-Fourez, 2008). Centraal staat de relatie tussen vader en dochter, die de laatste tijd sterk veranderd is. Terwijl ze nu vooral afstand en stille verwijten voelt, vond Eva vroeger steeds veiligheid bij haar vader en keek ze vol bewondering naar hem op.
‘Er was een tijd dat mijn vader me met een paar woorden aan het lachen kon maken. Hij was een magneet en ik liet me graag door zijn aantrekkingskracht vangen. Klik, hij en ik, als de witte en zwarte plastic hondjes waar Steven, mijn twee jaar oudere broer, vaak gedachteloos mee speelde.’ (p. 6)
JG28 / 2010 / SB1 / boeken
Waar we tegenwoordig vaker een democratische opvoedingsstijl van ouders samengaand met de toename van mondigheid bij de kinderen kunnen opmerken, lijkt het er in het gezin van Eva helemaal anders aan toe te gaan. Er bestaat een sterke hiërarchie waarbij het oudersubsysteem boven dat van de kinderen staat en de grens hiertussen vrij gesloten is. Mogelijk probeert moeder haar kinderen te behoeden voor de zorgen rond vader door zelf heel sterk de steunende rol op te nemen. Ontwikkelingspsychologisch wordt onder meer de ontwikkelingstaak en bijhorende crisis in de adolescentie, identiteit-identiteitsverwarring (Erickson zoals geciteerd in Verhofstadt-Denève, Van Geert, & Vyt, 2001), mooi geïllustreerd. Op haar veertiende verdwijnt Eva’s speelgoed – weggegooid of weggegeven – uit de speelkamer. Staat ze voor een nieuwe levensfase? Heeft ze het recht om nog even kind te blijven? Kan ze ondanks deze grote ommekeer voeling blijven houden met haar ‘kindertijd’? In deze crisis kan het zijn dat er een rolverwarring ontstaat bij het kind in de overgang naar volwassenheid. Door belangrijke vriendschappen aan te knopen kan zelfdefiniëring verder tot stand komen en wordt de psychosociale identiteit gevormd. Verliefdheid en het ontdekken van de eigen geaardheid zitten subtiel in het verhaal verweven, daar waar Eva op een zeker moment ook ruw geconfronteerd wordt met seksualiteit. Familiestructuur en -interacties worden door de Jong heel treffend omschreven. Concepten als loyaliteit, coalities binnen het gezin en parentificatie worden levendiger en beter invoelbaar. Lange dagen is een prachtig boek dat in eenvoudige, maar scherpe taal de dynamiek binnen het gezin van Eva en de leefwereld van een opgroeiend tienermeisje weergeeft, een aanrader voor gezinstherapeuten en kinderpsychologen. Er wordt het beeld geschetst van een mogelijke persoonlijkheidsstoornis bij de vader en de impact hiervan op het hele gezin. Dit vormt een herbevestiging van de rol van systemisch werken in individuele klinische settings waarbij heden ten dage ook jonge kinderen worden uitgenodigd op familiebijeenkomsten om hen zo een stem te geven in therapie. Gehart (2006) schrijft over collaboratieve therapie met kinderen dat het belangrijk is om niet over hun realiteiten heen te kijken, maar er met een nieuwsgierige houding voor open te staan. Kinderen hebben nood aan erkenning van hun bijdrage in
boeken
het gezin, zonder dat ze het gevoel krijgen dat hun rol van helper in het gezin wordt afgenomen.
Literatuur De Clercq, J. (1997). Wie betaalt de veerman? Kinderen van ouders met psychiatrische problemen. Diagnostiek-Wijzer, 1, 13-32. Gehart, D. (2006). Creating space for children’s voices: a collaborative and playful approach to working with children and families. In H. Anderson & D. Gehart (Eds.), Collaborative Therapy: relationships and conversations that make a difference (pp. 183-196). Hove, East Sussex: BrunnerRoutledge. Meynckens-Fourez, M. (2008). Broer-zusrelaties: het eco-systemisch gezichtspunt. In E. Tilmans-Ostyn & M. Meynckens-Fourez (Red.), De potentiële kracht van broer-zusrelaties, een blinde vlek in de hulpverlening (pp. 35-67). Tielt: Lannoo. Verhofstadt-Denève, L., Van Geert, P., & Vyt, A. (2001). Handboek ontwikkelingspsychologie, grondslagen en theorieën. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
JG28 / 2010 / SB1 / boeken
personalia
decraemer kris
Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de InteractieAcademie. E-mail:
[email protected] du ry hanneke
Psycholoog-systeemtheoretisch psychotherapeut met privépraktijk te ‘s Gravenwezel. E-mail:
[email protected] marres philip
Gedragswetenschapper/systeemtherapeut bij Stek Jeugdhulp te Gouda. E-mail:
[email protected] poels veerle
Klinisch psycholoog-psychotherapeut, Department of Corrections Psychological Service, Rotorua, Nieuw-Zeeland. E-mail:
[email protected] reijmers ellen
Klinisch psycholoog-psychotherapeut, directeur onderzoek en ontwikkeling en hoofd psychotherapieopleiding Interactie-Academie. E-mail:
[email protected] rutten kris
Verbonden aan de Vakgroep Onderwijskunde van de Universiteit Gent. Zijn onderzoek spitst zich toe op de retorische en narratieve wending in educatie. E-mail:
[email protected]
begin artikel
personalia
soetaert roland
Verbonden aan de Vakgroep Onderwijskunde van de Universiteit Gent. Hij geeft les over en doet onderzoek rond cultuur, media en educatie. E-mail:
[email protected] van daele mieke
Orthopedagoog, systeemtheoretisch psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie-Academie. E-mail:
[email protected] van parys hanna
Doctoraatsstudent aan het Interfacultair Instituut voor Familiale en Seksuologische Wetenschappen, K.U.Leuven; relatie- en gezinstherapeut in Context, centrum voor Relatie-, Gezins- en Sekstherapie van het UZ Leuven. E-mail:
[email protected] van reybrouck tomas
Klinisch psycholoog-psychotherapeut. Geassocieerde trainer van de Interactie-Academie. Werkzaam bij CAT, deelwerking van CGG Eclips, te Gent en groepspraktijk de Luwte te Lochristi. E-mail:
[email protected]
JG28 / 2010 / SB1 / personalia
begin artikel
