Land van mensen; christenen, joden en moslims tussen confrontaties en dialoog In de Vredesweek - tevens eerste avond van ‘Bezinning&Inspiratie’ dit seizoen hadden wij socioloog en theoloog Gied ten Berge te gast. Het bijzondere aan zijn betoog over de Israël-Palestina problematiek is dat hij niet redeneert vanuit de verschillen tussen deze drie godsdiensten. Dat gebeurt al vaak genoeg. Ten Berge onderzoekt de verschillende stromingen binnen elk van deze godsdiensten. Dan wordt het heel boeiend: bepaalde stromingen zijn vergelijkbaar. Dat geeft een opening voor ontmoeting. Grensgangers gevraagd! Hieronder een verkorte weergave. Graag verwijzen wij naar zijn boek Land van mensen; uitg. Valkhof Pers ISBN 9 78 90 56 25 35 85
Protestantse geschillen en verschillen. Er is discussie over de vraag: is de nieuwe staat het verlengstuk van het oude Bijbelse Israël? De theoloog Paul van Buren was er bv. direct na de Shoah diep van overtuigd dat christenen vanuit Bijbelse overwegingen het Land aan de zionisten - gelovig of ongelovig - zouden moeten schenken. Theoloog Marquardt ontkende op theologische gronden zelfs de gelijkwaardigheid van de volken. Christenen zouden na de Holocaust de uitzonderlijkheid van het joodse volk voorop moeten stellen. De politieke consequentie is, dat hij vond dat Israël vanwege ‘zijn God’ het universalisme en internationalisme – blijkbaar ook het internationaal recht – wel moet afwijzen. Er zijn Protestanten die speculeren over een spoedige gewelddadige Eindtijd: de tijd vóór de wederkomst van Christus. Kenmerkende gedachte is dat Israël als natie gerestaureerd moet worden: nodig in een door God voorgeschreven scenario van de Eindtijd. De Amerikaanse Oud-Testamentische theoloog Brueggemann vindt dit nu juist een levensgevaarlijke ideologie, een enorme dwaling. De Israelisch-Arabische theoloog Naim Ateek, Anglicaan, hekelt dit speculeren over een spoedige gewelddadige Eindtijd. “Ketterijen”, vindt hij dit, waar de protestantse kerken in het westen te weinig afstand van nemen De RK Kerk Weinig katholieke theologen zien de staat Israël als een vervulling van Gods beloften. Tot het tweede Vaticaans Concilie (jaren ’60) waren veel, maar ook weer niet alle katholieken eerder aanhanger van de zgn. substitutietheologie: het idee dat de Kerk het jodendom had vervangen, overbodig had gemaakt. Nà Vaticanum II bleek men daar
verlegen mee te zitten. Erkenning van joden als ’oudere broeders en zusters in het geloof’, maar ook van moslims als ‘de jongere broeders en zusters’, klonk het toen. Paus Benedictus steunde de zgn. Tweestatenoplossing t.a.v. het Land, maar sprak in zijn gebeden ook veelbetekenend over ‘één Land zonder muren’ en ‘het burgerschap van àlle mensen’. Dat zou je kunnen zien als impliciete kritiek op het voornemen van de rechtse partijen in Israël om van alle inwoners van de staat Israël een loyaliteitsverklaring met het joodse karakter van de staat te eisen. NB Er zijn overigens ook joodse Israëli die daar tegen zijn. De joden Een inhoudelijke vergelijking van religieuze stromingen: 1. Er zijn kleine, geïsoleerde groepen orthodoxen die de staat Israël afwijzen. Theologisch kenmerkend voor deze groep zijn de zgn. ‘drie Eden’ van de Europese Rabbijnen. Niet zonder betekenis! Die ‘eden’ hielden in een verbod op : a) een massale opgang naar Jeruzalem; b) politisering en machtsvorming in naam van de joodse religie; c) menselijke initiatieven die de komst van de Masjieach zouden moeten helpen verhaasten. 2) Lijnrecht daar tegenover staan de religieus-zionisten die met de Likud vandaag de staatsmacht vormen, en een relatief grote invloed uitoefenen op het politieke machtscentrum. 3) Er zijn ook liberale joden die wel een zekere afstand bewaren tot wat de staat zegt en doet, juist vanwege de onvolledige scheiding tussen ‘religie’ en ‘staat’ in de staat Israël. 4. Er zijn de moderne Joodse ‘bevrijdingstheologen’, Marc Ellis en Mark Braverman. Zij opereren in het spoor van joodse auteurs als de Amerikaanse reform-rabbijn Judah Magnes, en de Duitse filosoof Martin Buber, die al in de jaren ’40 en ’50 de verstatelijking van het judaïsme, het joodse geloof, bekritiseerden. Marc Ellis vindt de staat een vorm van moderne afgoderij, omdat die staat de profetische roeping van het jodendom in de weg zou staan. Mark Braverman weigert als joodse gelovige door christenen te worden bevestigd in de uniciteit (‘uitverkiezing’) van het joodse volk. Hij ontkent de uitverkiezing niet, maar daarom zijn we niet speciaal. Joden moeten zich bevrijden van de mythe terug te kunnen keren naar een ‘staat van nationale eenheid en dominantie, met een koning David’. Vereenzelviging met nationale mythen is schadelijk voor een godsdienst, ook
voor die van de joden. De zgn ‘joodse’ staat Israël schaadt het profetische getuigenis van het jodendom als religie. Tegen christenen zegt Braverman: als jullie van de joden houden, moet je nu verder gaan dan de boetedoening voor het antisemitische verleden alleen. Tegen joden zegt hij: geef je verlangen naar verlossing binnen één begrensd land op, deel het Land met anderen. Er zijn belangrijkere interreligieuze thema’s uit te voeren zoals sociale gerechtigheid, die de religies verbindt. 5) Binnen Israël zijn de meeste joden overigens niet godsdienstig en nationalistisch. Maar ook hier zijn er interessante dissidenten, zoals de historicus Schlomo Sand, die o.m. de uitdagende stelling poneerde dat Joden al aan het begin van de jaartelling net als christenen hoofdzakelijk bekeerlingen waren. Hij waagt de stelling dat Palestijnen in etnische zin ‘joodser’ zijn dan de meeste Israeli, want ze zijn afstammelingen van de joodse plattelandsbevolking die er was blijven wonen, maar door twee assimilaties was heen gegaan. Verder stelt hij: Niet alle joden zijn Israëli, niet alle Israëli zijn joden. Israël kan volgens hem daarom geen etnisch ‘joodse’ staat zijn. De Islam Net als de joden en de christenen, hebben ook de moslims een lange, veranderlijke geschiedenis in relatie met het Land. Vanaf Abraham, de eerste gelovige in de Ene God, daarom ‘de eerste moslim’ genoemd. De Tempelberg is een heilige plaats omdat Abraham daar bereid was zijn zoon te offeren. De islam ziet meer heilige plaatsen in het Land: Bethlehem, de geboorteplaats van Isa (Jezus), Hebron (met het graf van Abraham), het graf van Rachel, en van vele profeten die ze delen met joden en christenen, enz. Dus niet alleen binnen Jeruzalem. De opvatting van de mate van heiligheid van het Land onder moslims zie je wel veranderen door de tijd. Door de Kruistochten flakkerde de betrokkenheid op, maar in andere tijden is die lauw te noemen. Na 1967, toen heilige plaatsen onbereikbaar werden, onteigening en soms zelfs verwoesting dreigde, neemt de passie voor de heilige plaatsen van en voor moslims in het Land weer toe. Verschillen en geschillen onder moslims vandaag Binnen de islamitische, Arabische en ook de Palestijnse samenleving vallen sinds de oprichting van de staat Israël drie fases op in relatie tot het Land.
1. De eerste wordt gevormd door een generatie Arabische nationalisten. Mensen als Arafat , Kadahfi, Nasser: zij waren geen van allen gediend van moslimfundamentalisme . (Erg democratisch dachten ze evenwel ook niet) 2. De verbinding tussen religie en Palestijns nationalisme, komt eind jaren ’80 op met het ontstaan van Hamas, dat het exclusieve eigendom van het Land voor de islam gaat claimen. Waarnaast de gematigde PLO aanvankelijk weliswaar Arabische eenheid bleef nastreven, maar ook een seculiere staat dus niet onder de vlag van de islam. 3. Naast christelijke en joodse Eindtijd-fanatici zijn er vandaag ook vergelijkbare islamitische apocalyptici die een gewelddadige eindoverwinning van de islam voorspellen. Daar tegen in gaan de moslim bevrijdingstheologen die dit claimende en apocalyptische denken binnen de islam volkomen afwijzen. Moslim bevrijdingstheologie over het Land 1. Ten eerste was er al de ‘vroege’ islamitische bevrijdingstheologie uit de jaren ’80. Het Land niet meer bekeken vanuit een exclusief ‘hebben’, maar juist vanuit een gedeeld ‘zijn’. Er is kritiek op zowel joods als islamitisch fundamentalistische opvattingen over het Land. 2. Een ‘nieuwe’ bevrijdingstheologie past bij de recente ontwikkelingen in de Arabische wereld, hoe onzeker die ook zijn. Ze beschouwt de globalisering als een uiteindelijk positief te waarderen kracht: het exclusivisme van geen religie zal daartegen stand kunnen houden. Het Land staat er voor ‘heel de wereld’, is ‘van God’ en dus voor alle mensen bestemd. Geen religieuze of etnische traditie zou er meer een claim op mogen leggen, óók de islam niet. Conclusies 1. De Israëlische bezetting gaat aan de oppervlakte niet om een religieus conflict, maar ook om veiligheid en internationaal recht. Toch heeft het zoveel religieuze ‘gelaagdheden’, die vragen om een kritische theologische bezinning op het Land, dat we die ook serieus moeten nemen. 2. Religies, ook onze christelijke, moet je voor vrede laten werken. Dat vraagt om meer inzicht in de verschillen en geschillen binnen de drie religies, om te beginnen die van onszelf en haar relatie tot de anderen. 3. Het conflict vraagt niet om partijgangers, maar om grensgangers uit die drie religies, die hun eigen identiteit serieus nemen maar ook kunnen relativeren. Zij moeten kunnen nadenken over een gedeelde horizon voor de drie religieuze culturen. ZWO /MOV / IKVPaxChristi / Bezinnning & Inspiratie – Twello
