i
I
TIASIL DAN PEllHAHASAN
Ada empat a s p e k yang i n g i n dikemukakan dnlam b a b i n i . P e r t a m a t i a p p o l a u s a h a t a n i akan d i b a n d i n g k a n keuntungal~ny:i d.ari s e g i f i n a n s i a l d a n ekonomik.
l a i BSD d a n k o e f i s i e n BSD.
S e l a n j u t n y a nernbahas ni-
Se-telah i t u diuraikan t e n t a n g
a n a l i s a kepekaan m e l i p u t i n e b e r a p a perubahan pada h a r g a out-p u t , pupuk d a n t o n a g a k e r j a . pada bab i n i .
E l a s t i s i t a s BSD d i b a h n s p u l a
Hal t e r n k h i r yang a k a n dikemukakan i a i t u pew-
b a h a n a n hubungan a n t a r n hasj.1 p e n e l i t i a n i n i d e n g a n k e b i j a k s a n a a n p e m e r i n t n h yang s e d a n g a t a u p u n y a n g s e b a i k n y a d i t e m -
Sebelurr: s a m p a i k e p a d a a s p e k t e ~ s c b u td i a t a s , delarn T a b e l 2 sampai Tabel 7 d i s a j i k a n s t r u k t u r i n p u t f i s i k pada I
k e s e b e l a s p o l a yang d i a n a l i s a .
I n f o r m a s i tambshan t e n t a n g
p o l a u s a h a t a n i t e r s e b u t dikemukakan da.lam Lampiran A dnn E .
55 Tabel 2.
---.-~
- .
P r o d u k s i dan S t r u k t u r I n p u t F i s i k U s a h a t a n i ilbikayu P o l a P e t a n i dan Rekomendasi, Malang, PIT 1977/1978, t i a p 1.0 h a ( P o l a U.1,1. dan U.1.3)a
--
.&-.-~--
-----
U r a i a n
---*-..
-
-- ----
--
-
-.
A. P r o d u k s i ( u b i k a y u ) b
k"
B . ...Unsur b i a j a produlcsi -*-" ..--* 1, S a r a n a p r o d u k s i C s. E e n i h / s t e k b e Pupuk Urea c , Pupuk 'I'SP d o Pupulc ZK e. Pupulc kandang f. Pestisida d 2. Tenaga k e r j a
stek kg kg kg pikul It
Pola petani
.
Pola rekornendasi
-.-----.-.
223 2
111.6
10,000 57.4
11,000 196 65 700 100 2
98 -
a. Prapanen l u a r k e l u a r g a
- pengolahan
tanah: bajak c angkul 2 penanaman 4 penyiangan dan psmeliharaan pemupukan p r O t e k s i tanaman T o t a l HK manusia
HK
-
IIIC
4.2 9.9
4,;1 9eC
HK
5.1
5.7
HI< IIK
22.4 0.5
22.,Lt
IIK HK HK
20.0 6.1
20-0
HK HK
29.2 4.2
29.2 10-2 4-0 69,5
8-0
b. Prapanen dalam k e l u a r g a
- pengolkhan tanah bajak
:
c anglcul - penanaman penyiangan dan pe~~eliharann aemunukan p r o t e k s i tnnaman T o t a l HK manusia c , Piinen e d. Pengolnhan p a s c a panen T o t a l HI< manusia
-
-
A
HK BK
kki
7-8
---
-
59.5 17.9
7.8 6-1
-
7
-
7
17.9
HK IIK
----
3, Sews tanah-
Rp
43,000
43,000
Peralstan 6
RP
3,967
3,967
RP
2,974
2,974
f
4.
g j * Z'njak dan pungutan l a i n
---.-"--.--.-w
-
PI"~,
Sumber ......d.an
kcteran~an:
a , Untu4 ;>olu p e t a n i , k e c u a l i d a t a t e n t a n g b u t i r 3 d a n 4 ( n i l a i t a i l a h d a n 1 ) e r a l a t a n ) d i p e r o l e h d a r i d a t a y a n g dikurnpulkail t i i : i p c - ' i l e l i t i Departemen S o s i a l Ekonomi, F a k u l t a s P e r t a n i a n , Ijniii. u r a i . i i j a y e yang b e k e r j a s a m a dengan The F o r d F o u n d a t i o n J.akrirt;-, 1379- P e n e l i t i a n t e r s e b u t m e l i p u t i 4 d e s a y a n g masing-masin? d i = ! ~ b i l 2'3 c o n t o h . S e t e l a h d i l a k u k a n p e n y e s u a i a n , dalam ma.3.isa i i l i d i a m b i l 68 c o n t o h , i e i t u d a r i d e s a Gampingan (15 ccj?.. t o i l ) , d c s a T l o g o r e j o ( 1 2 ) keduanya d i kecarnatan Pagak; des:: Dononulyo ( 1 8 ) d a n d e s a P u r w o r e j o ( 1 9 ) keduanya d i kecarnatnn B o a o ~ l u l y o, b . Dengal p o l a r e k o m e n d a s i i n i d i a s u m s i k a n p r o d u k s i d a p a t d i . t i n p k a t k a n s e b e s a r d u a k a l i l i p a t . U r a i a n t e n t a n g h a 1 i n i dike-. nukakcn dalam Lampiran 9. K o n v e r s i u b i s e g a r k e g a p l e k untu!< amli~c? f i n a n s i a l 5 0 p e r s e n d a n a n a l i s a ekonomik 4 0 p e r s e n . c. Rakor:iendasi t e n t a n g s a r a n a p r o d u k s i m e n g i k u t i r e k o n ~ e n d a s idn-. r i D i n a s P e r t a n i a n R a k y a t P r o p i n s i D a t i I Jawa Timur ( D i n a s P e r t m i a n P r o p i n s i Jawa Timur, 1979b). s t e k y a n g d i b u t u h k a n 1 0 , 0 0 0 s t e k u n t u k j a r a k tanarn 1 x 1 m dan 1,000 s t e k u n t u k menyulam, 6.osis pu.puk 90 k g N , 3 0 k g P205 dan 50 k g I i 2 0 e
-
d, Diasw;isikan penggunann tenaga. l i e r j a pnda u r j a h a t a n i p o l a p e t a n i bclu!ii e f i s i e n ( l i h a t u r a i a n sub b a b %,j). K a r e n a i t u , ad&ny,? p c r b a i k a n t e k n o l o g i , penggunean t e n a g a k e r j a t e t a p k o c u a l i unkuui- I c e e i a t a n pemupukan dvn p r o t e k s i tanamanan. (Diharapkail o f i s i e n s i t e n a g a k e r j a mcningkat), e. J u u l n h i;ennga l s e r j a p c n g o l a h a n b e r b a n d i n g l u r u s dcngan ~ o l . u n ; pc!
6. Dii>.sui!isilcnn, u n t u k t i a p h e k t a r u s a h a t a n i u b i k a y u dan jngung d i tajlal.; - t e g a l , d i p c r l u l c a n p e r a l a t a n s e p e r t i t e r c a n t u m d i br1-wzh i n i . IIarga y a n g d i p a k a i h a r g a d i t i n g k a t k a b u p a t e n l,ial;ulir; d m i < e d i r i yang t i d a k berbeda b e s a r . Daya p a k a i a l a t - a l 3 t t e ? s e b u t s c l a m a 3 t a h u n , Deng:m d e m i k i a n , b i a y a . p e r a l a t a n ~ .1 c . p Cahun s e b a g a i b e r i k u t : 2 bueh c a n g k u l x Rp 2 , 5 0 0 Rp 5 , 0 0 0 1 brrja!c x Rp 4 , 0 0 0 " 4.,000 2 ( g o l o k + a . r i t + k o r e d ) x Rp 750 + n?> 550 .+ RP 350) I' 2,900 2.
-
-
.............
..................... ....~.................. Junilah :
Rp 1 1 , 9 0 0 / 3 = RP 3,967
T'abcl 3 ,
P r o d u k s i dan S t r u k t u r I n p u t F i s i k U s a h a t a n i Ubikayu P o l a P e t a n i $Ion I n t e n s i f i k a s i K e d i r i , MT 1977/1978, t i a p 1.0 h a ( P o l a U.1,2.)a
Satuan
A, .Proclu.ksi - . . - . .... (Ubikayu) B. .:..~ Uilsur ,.. &...b i., aaProduksi
P01.a pc-tani
96.35
ku
1. S a r a n a p r o d u k s i a. S t e k u b i k a y u b . Pupuk u r e a c. Pupuk TSP d. Pupuk NPK c. Pupiilc kandang f a Pcstisida
stek kt: kg kg pikul
10,000
It
-
iIK
-.----- 8 0 - 9
T o t a l i3K monusia
HK
lSO.,fi
Pajal: dan p u n g u t a n l a i n
RP
2 , Tcnaga k e r j a a. P r a p a n e n l u a r k e l u a r g a t e r n a k (pengolahan tanah) m a n u s i a (semua k e g i a t a n ) 11. P r n p a n e n dalsm k.el.uarga t e r n a k (pengolahon tanah) m a n u s i a (semua k e g i a t a n ) c. Panen : ternak - manusia. b d. P e n g o l a h a n p a s c n panen
-
5.
'
---~ --...
-
37.3
-
-
-
-"
.
4,984
.-
..
Suniber l-c.-e-t c r a n ~ a n ". -- d a-n. a . Sumbe;: sama den,gan b u t i r a T a b e l 2. Dari ~ u m b e r t e r s e b u t d i a n b i l c o n t o h yang s c s u a i u n t u k p e n e l i t i a n i n i s e b a n y a k 8 PC-, t a n i dj. d e s a B u l u s a r i dan 20 p e t a n i d i d e s a I(a1ipang. Soha.g i a n b c s a r u b i k a y u d i d a e r a h i n i dan d i t a m b a h d a r i l u a r d e s n d i b ~ i a tt c g u n g t a p i o k a o l e h penduduk s e t e m p a t (home i n d u s t r y ) 0
b , Ur:linn t c n t a n g l l a l p e n g o l a h a n p a s c a panen s e c a r a t e r p e r i n c i ter?t
c
---
-.
l
4
P r o d u k s i dan S t r u k t u r I n p u t F i s i l : U s a h a t a n i 1lbi.kayu P o l a P e t a n i dan Rekomendasi, Lampung U t a r n FIT 1976/1977, t i a p 1.0 h a ( P o l a U.2.1. don IJ.2,2,)a
. ..~ . - , - ..-*
------
.----
. &
l i r o i a n
-.-
Satuan
..-*_..--_---
.
--
.
A, .~.-...-Produ!:si -- ( u b i k a y u ) b B. -Unzur 3 i ----aga Produksi .. ---.-.
ku
-
a
~---
Pola petani
Pola rekomsndn~i .. .
139.33
200
C
1. S a r a i a p r o d u k s i a. Ilrenih/stek stek b. Pu.puk u r e a lcE c. Pu.puk llSP kg d. Pupuk NPKfiK kE e. Pupuk kandang kg f. P e s t i s i d a kg d 2. Tenaga k e r j a a, Prapanen l u a r k e l u a r g a pengolahan tanah: b a j a k HK c a n g k u l HI{ pcnenaman HI< p e n y i a n g a n dan p e m e l i haraan HIC pen~upukan 1IK p r o t e k s i tanaman IIK T o t a l HK m a n u s i a HK
290 -
-
-
--
-
17.
k a p a n e n dalsm k e l u a r g a - pengolahan tanah: bajnk c anglcul. pennnarnan - p e n y i a n g a n dan p e m e l i haraan pcmupukan - p r o t e k s i tanaman T o t a l HK lnanusia
-
-
d. P c n g o l a h a n p a s c a panen T o t a l IlK manusia e 3. Sciia. t a n a h
4. F c r z l a t a n 5 . A . -
f
P a j & dan p u n g u t a n l a i n
--
-
-
----
-
HK Ill( Hi(
0-5
-
-
8
44 ----.-., -
8 60
18
18
38
38 9
60
-
8 411
9
HK HK HK IIK
25
290
- 52 ----
5
-
112
33
IIK
c , Pnncn
11,000 100
9,500
3O
60 25
4
33
-
III( iiI<
-.
227
28 2
Rp
10,000
10,000
RP
3,267
3,267
.RP
2,255
2,255
6-, 7
-. ,
..
Sumbci.- .. -.. d a.,n .- . k o t "e r a i ~ : a, U!li;ul: 2012. u s a h a t a n i p e t a n i , k e c u a l i u n t u k p e r a l n t a n don sewc7. tailail d i o l a h d a r i : p o l a u s n h a t a n i u b i k a y u d i d e s a Campurasri. dnil Se'cia N e g a r a , kecamatan B a r a d a t u , k a b u p a t e n Lampung U t a r a ( D i n i s P a r t a n i a n P r o p i n s i U a t i 1 Lampung, 1978).
b , l?'odr.lr:ii. p o l n r e k o m e n d a s i b e r d a s a r k a n p e r k i r a a n D i p e r t a Pro:p, D s t i I Lnmpung dalam h a k a l a h A f f a n d i ( 1 9 7 8 ) . R o n v e r s i u b i s c g a r kc: g a p l e k u n t u k a n a l i s a f i n a n s i a l 5 0 p e r s e n dan a n a l i s a ckonociik 40 p e r s e n , c . D a n y s l s ~ y apenggunaan pupuk dan p e s t i s i d a p a d a p o l a rekomend a o i , b e r d a s a r k a n r e k o m e n d a s i D i p e r t a P r o p . D a t i I Lampung, s e p e r t i p a d a b u t i r b. Bariyaknya s t e k , s e p e r t i p a d a b u t i r s c T:+l,cl 2, d.
L i h a t b u t i r d p a d a c n t a t a n k a k i T a b e l 2.
e. D a r i cumber utama t i d a k d i p e r o l e h d a t a . Direktorat Bina Sarz.ga Usaha Tanaman Pangan ( 1 9 7 8 ) memperkirakan sewa t a n a h ~ s ; . ~ h a t a n ui h i k a y u d a n jagung d i Lampung Rp 2 , 5 0 0 t i t i p niusim, Ang!.co i n i t e r l a l u r o n d a h . D i dalam p c n e l i t i a n i n i d i a s u m s i lcm1 sewa t a n a h u n t u k k e d u a u s a h a t a n i t e r s e b u t Rp 1 0 , 0 0 0 t i n p hckct~.ir t i a p musini, f . D a r i ~ u w b e rutama t i d a k d i p e r o l e h d a t a . Diasumsikan u n t u k t i a p h e k t a r u s a h a t a n i u b i k a y u d i t a n a h t e g u l , d i p e r l u k a n Liep e r t i t e r c e n t u m d i bawah i n i . Karga y a n g d i p n k a i h a r g a t i n e k a % !;:il,upaten Lampung Ut,xrn. Daya p & a i p e r a l a t a n s e l a m a 3 tdlllurl
.
Dcngzii c'icmikian, b i a y a 2 buah c a n g k u l I buall l ~ a j a l c Z bur:h g o l o k 2 buah k o r e d 4. a r i t
--
peralatan t i a p tahun, sebagai berikut: x Rp 2 , 0 0 0 = Rp 4 , 0 0 0 x " 3,500 = " 3,500 x 450 = 1 1 900 x " 700 = " 1 , 4 0 0
--
Jurnlah
= Rp RP
9,800/3 = 3,267
Tabbsl 5,
P r o d u k s i dan S t r u k t u r I n p u t F i s i k Usahatani J a g u n g P o l a P e t a n i dan Rekomendasi, Malang, MT 1978 Awal, t i a p 1.0 h a ( P o l a J,1.1, dan JS1.3.)a
--------
-.-. A.
...~. Proclu.l;si .
(pipilan kering)
Pola pctani
Satuan Icu
f'ola rekomendasi
-
16-2
.
>
29.0
B. Unsur B i a y a P r o d u k s i b 1a S a r a n a p r o d u k s i a. a e n i h 11. ~ u p u l cU r e a c . Pupuk TSP d. Pupuk NPIi .c . L'upuk kandang 1, F c o t i s i d a
kg g kg kt?; p ilcul
24-8 167
30-0 222 72
40
-
153 40 2
43
It
0.6
a. P r a p a n o n l u a r k e l u a r g a - t e r n & ; (pen&-olahan t a n a h ) HI< niaiiusia (semua k e g i a t a n ) kK !
-
18.9 88.4
13-9 88.4
T r a p a n e n dalam k e l u a r g a t e r n a k ( p e n g o l a h a n t a n a h ) HK r u m u s i n (semua k e g i a t a n ) Hli
20.3 52.0
20. J5 52.0
Hii HK
0-7 31.0
31 0 0
HK HK
---171.4 -
-.------..-
RP
4,984
4,984
2. leaaga k c r j a
b
.-
-
c . Panen:
ternak manusia
d. P c n g o l a h a n p a s c a panen T o t a l HK nianusia
5. Pajrdc dan p u n g u t o n l a i n --..-----
--%---.~-..-.---.~-.-"-
0,i'
171.4
-
.-.,
Sumber d a n-.----k c t e r a n g a n :
-----.---..*.
a. K o c u n l i untul. u n s u r b i a y a sewa t a n a h dan p e r a l a - t a n , suuiber d2:t a u s a h a t a n i p o l a p e t a n i i n i t u S a f i ' i ( 1 9 7 9 ) . Sedangkan dat:t untulc u s a h a t a n i p o l a r e k o m e n d a s i d i o l a h d a r i sumber X n a s F c r i ; m i o i ~ I J r o p i n s i Jawa Timur (19'79). Khusus u n t u k a n a l i s a ekenu,m i , produksi p e t a n i dikurangi susut 5 persen,
b. i i c k o n c n d n s i pemupukan i a i t u 125 k g N, 56 kg P2O5 dan 2 3 k g Y.200 V n r i t n s yang d i g u n a k a n a d a l a h K r e t e k dan Harapan.
c
S
i
r
l i h a t b u t i r f pndn c h t a t a n k a k i T a b c l 2.
d , l i l i a i : b u t i r g p a d a c a t a t a n icdci T a b e l 2,
Tcbcl
6.
P r o d u k s i dan S t r u k t u r I n p u t F i s i k Usahatani Jagung P o l a P e t a n i dan Kekornendasi, K e d i r i , ?IT 1978 Awal, t i a p 1,O h a ( P o l a J , 1 , 2 , dan
JO1.4,)a Pola petani
Satuan
Pola rekomenda;i
i'r o duk s i b 1. S a r a n a p r o d u k s i
B , z-ns;ti?* !.i.a~"$
a. Uenih h. Pupuk Urea c , lupul; TSP d. Pupuk NPiC e. Pupuk kandang 2 . Pestisida d 2. Tenaga k e r j a
kg kg kg kg pikul
28.6 218.5 105.5
-
147.0
-
It
30 193
74 1.13 140
2
a. Prapanen l u a r k e l u a r g a
- ternak (pengolahan tanah) - iaanusia (semua k e g i a t a n )
HK HK
16.8 67. 1
t e r n a k (pengolahnn t a n a h ) 1lK manusia (semua k e g i a t a n ) HK
14.5 26.5
14-5 26.5
1.2
1-2 .56 - -. 1
b. Prapanen dalam k e l u a r g a
-
-
c . Panen:
-
ternak manusia
IIK
d. Pensolahan pasca panen
IIK
T o t a l HK manusia
HK
d
4.
Peralntan
5.
P a j d c ddnn pungutan l a i n
3603
~ i i
---- 129 - 9
16.,8 67.1
4~
129.:
Rp
3,967
3,967
R1)
3,205
3,205
Sunber.-. clan lreteran~an . ----& *
a. L i h a t b u t i r a pada c a t a t a n k a k i Tabel
5.
b , Reirorisndasi pemupukan i a i t u 118 kg T+, 51 kg P205 dan 17 kg i ii.- 0 V n r i f t a s yang digunakan a d a l a h Kretek. c.
Sv.i.ii~ert l i h a t b u t i r f pada c a t a t a n k a k i T a b e l 2.
d. L i l ~ s tb u t i r g pada c a t a t a n k a k i Tabel 2.
e
-- .-.*'.
P r o d u k s i dan S t r u k t u r I n p u t F i s i k U s a h a t a n i Jagung P o l a P e t a n i dan Rekornendasi, Lampung Tengah, liT 1977/1978,. t i a p 1.0 h a ( ~ o l aJ.2,1 dan J . 2 - 2 , ) a
....-.. .--....-*..-.( p i p i l a n ..-.*
A
7
l
-
a.
.. "PFoduksi"
Pola petani
Satuan
kering)
ku
15
kE kg kg kg pikul It
15
Pola relcomendasi
..
25
9. ..-~.~ Unsu-r Diaya Produksi .......-.--. 4
I. Sarana produksi a , Benih
b. Pupuk Urea c. Pupuk TSP d. Pupu.k NPK/ZK
e. Pupuk kandang f, P e s t i s i d a 2. Tenaga k e r j a 3..
-
T o t a l HK manusia
- pengolahan tanah: cangkul bajak - penanaman - penyiangan dan pemeliha-
-
26
5
5
HI< HK HK
12
-
12
HK
43
47
IIK HK IIK
58
-
53
28
28
HK HK HK IIK
raan penupukan p r o t e k s i tanaman
BK manusia
4
-
- -.
--
5 Lt A---.
6
86
101
20
20
c , Panen
HK
d. Pengolahan p a s c a panen
HK
:i'otal. XI'. manusia
HK
177
215
Rp
10,000
10,000
Rp
2,867
2,867
RP
1,217
1,217
C
3. Sewa t a n a h 4. l J o r a 1 a t a nd 5. Pojalc dsn pungutan l a i n .-.--..--
0-7
26
b, Prapanen dalam k e l u a r g a
'Total
-
-
HK iiii HK
--
-
100 75
b
Prapanen l u a r 1cel.uarga pengolahan t a n a h : b a j a k can gkul penanaman penyiangan dan pemeliharaan Pemupukan P r o t e k s i tanaman
-
35
-
--.. ~~
-
---.
28
--.
'1 7
-----
.
Suiber -clan --"-~ -..--.- k e t e r a n g a n : a. Suwber uotuk u s a h a t a n i p o l a p e t a n i , lcecuali untulc p e r a l a t a n dan sewa t a n a h , d i o l a h d a r i : p o l a u s a h a t a n i d e s a T a n j u n g k a r i , kecani~.tanSukadana, Lampung Tengah dalam Laporan A n a l i s a Usahatani dan Biaya P r o d u k s i Tahun 1978/1979. G i p e r t a Prop i n s i D a t i I Jatim. Sutnber untuk p o l a rekomendasi: SK Gubei-nur ICDFI/'Iietua 9P Biinas No, : G / O j 9 / B . II/HK/1978, t a n g g a l 17 A p r i l 1978 t e n t a n g Pedoman P a k e t K r e d i t Dimas P a l a a i j a p e r h e k t a r Tahun Anggaran 1978/1979. Angka-angka t e r s e b u t di!iei;~ukals~ p~ u l a dalam malcalah: A f f a n d i , K 1979. I!arga Dasar dan Usaliatani P a l a w i j a Prop, D a t i I Lampung, U i p e r t a Prop. D a t i I Lampung,
.
h. U i clalan Laporan R n a l i s a U s a h a t a n i dan Biaya P r o d u k s i Tnhun 1977/:978 d i p e r o l e h i n f o r m a s i bahwa p e t a n i menggunakan 69 ye.?.. s e n Ceii;ip;a k e r j a l u a r k e l u a r g a dan 31 p e r s e n dalam k e l u a r g a , un-ti1.k : i ~ e n g e l o l au s a h a t a n i n y a , Perbandingan i n i digunLakan I n lam aiial.isa p o l a u s a h a t a n i i n i . Khusus iln-tuk p o l a rekbmenda.. ni, penyesunian d i l a k u k a n untuk t e n a g a k e r j a pada Kegiatnn I , p r o t e k s i tanaman, panen dan pengolahan h a s i l o c , l d c n pitda. b u t i r e pada lceterangan Tabel j. d, D a r i sunber utama t i d a k d i p e r o l e h d a t a . Diasumsikan untuk ti.3.p i::cktar u s a h a t a n i jagung d i tanah t e g a l , d i p e r l u k a n a l a t - . a1a.t s e p e r t i tercantum d i bawah i n i , Ilarga yang d i p a k a i h n r [{a t i n ~ k a tkabupaten Lampung Tengah, Daya p a k a i p e r a l a t n n c e l e n a 3 tahun, x Rp 2,000 = Xp 4,000 2 buah cailglcul 2 bunh garpu x ' I 1,400 = " 2,800 2 buah ( k o r e d + a r i t ) x " 700 = " 1,400 I buch golok x " 400 = " 400
---
Jumlah
= Rp 8,600/3 = Rp 2,867
64 4.1.
Keuntungan F i n a n s i a l dan Ekonomik Ada t i g a komponerl utama penyusun b i a y a p r o d u k s i pa
u s a h a t a n i uhi1ca.y~dan jagung d i Jawa Timur dan Lampung, i n - . i t u t e n a g a k e r j a , t a n a h dan s a r a n a p r o d u k s i .
S s r a n a pro-
d u k s i i n i menjacli l e b i h p e n t i n g l a g i pada p o l a rekonendnsi.. D a r i B e t i g a u n s u r t a d i , t e n a g a k e r j a merupakan komponen t e r b e s a r , b a i k d i l i h a t s e c a r a f i n a n s i a l ataupun e1ronom.i.::. S e c a r a f i n a n s i a l , pada kedua u s a h a t a n i tanaman t e r s e b u t , ?a r.s e n t a s e d a r i b i a y a tenaga k e r j a terhadap t o t a l b i a y a d i J:rw:~ dan Lampung masing-masing 40 sampai 53 p e r s e n da.n 75-80 p e y sen.
Pada a n a l i s a ekonomik, angka t e r s e b u t d i a t a s men~tPu!.~.
s e d i k i t , i a i t u hasing-masing 30 sampai 35 p e r s e n dan 60 s?~!?., p a i '75 p e r s e n .
Penurunan i n i disebnhkan h a r g a ekonomik t e -
naga k e r j a l e b i h rendah d a r i upah p a s a r . Data t e r p e r i n c i mengenai u n s u r b i a y a t i a p p o l a usa.hat a n i yang d i a n a l i s a d i s a j i l i a n dalam T a b e l 8 sampai I S .
Tabel
8.
3iayz. d.sn Penerimaan F i n a n s i a l dan Ekonomilc U s a h a t a n i Ubikayu P o l 2 P e t a n i $Ion I n t e n s i f i k a s i , 'Kabupaten Nalang, 14T 1977/1978 ( ~ o l a3 - 7 -1* )
-
"-..
l T r a i a n
-
1. Saraiin p r o d u k s i bel;.ih pupulc b u a t a c ~ u : ( J Uks.nd.m-6 ~ pes'iisid; Total nzrenc produksi
-
( * ! T o t a l bia.ya t u n a i prapanen
4.
Bunge ctes ( * ) Tenag? k e r j n prapanen DK Panen ( t c i m g a k e r j a ) 35wa .inil& 8. Ps.jsL: den ~ ~ u a g u t alna i n a 9. Pe?~~olehcxil: t e n n g a k e r j a alat-alat
5. 6. 7.
Nilai finansial
...........
N i l s i Xkoi~~;ik.
---
Domestik
...........
L U E ~n e g e r i ............
- -
B,
....
Total
Tabel 5.
Eiaye ~ X Q Penerimaan F i n a n s i a l dan Ekonomik U s a h a t a n i Ubikayu ICz.;buq;rte:i I c e d i r i , KT 1977/1978 ( P o l a U. 1.2, ) a
---.-
.. ---
A.
E.
- ... U r a i .- - ----- -.
-Penerinram -E i a g a
:
a
n
-
rtbi s e g a r tapioka kasar
-
"/ ,420 5,595 2,550
-
.13 ..-1. 555 . ..
2, Peny~?.sutani l a t - a l a t
;,9@ 10,230 .27 - .1-..-76-6
3. Tenass Ic-rjn LK
( ) TotcL bia.ya t u n a i prapanen
4. Bung. a t a s ( - 1
1,;M
5,
Ten;;gc i c c r j a prapanen Dl[ 6 . Panen ( t e n a g e k e r j a ) 7. Sews t c n a h 8. Paj?& d z p~i l g u t a n l a i n 5. Pengo1zhz.n : t e n a g a k e r j a alat-alat ( * * ) T o t d biaya
C . P e n d a ~ a t-.e z
..- - - -
~
Nilai fiil~.nsisl .-... . . . - - . ( Fi->>)
-
-
Fcta;li,
... .
I. Sara1.n i j r o d u k s i beilih pupuk b u e t m puppic k z ~ ~ c l a n g psstisida T o t e l sarfan p r o d u k s i
-
"012
-
.
23,220
3,420 kI5,000 2,207 24, av' 9,920 .-.-135 . J -247 . . .-
--
-31 129 -- ..- . .. . - ...
e Tid&. ddi:.-clisci s c c a r a elrononlilr kareiia k u a l i t a s p a t i ( t e p u n g tapiolrnj p.;..ki?l k r s a r , S L - ? ~ ~ : ! ~ G ~i;iell -. jadi tidak tradable,
;'-..:IS.?.~
Tabel 10.
Bic.y.3. d2.n Penerimaan F i n a n s i a l dan Ekonomiic U s a h a t a n i Ubikegu Pol?. Rckoriendasi, Kabupaten Ivialang, MT 1976/1977 ( P o l a U.1.3.) --.-.A ........ N i l a t ZLco:~o:>ik Nilai U r c i a n finansial Domestik Luar :?ezeri
-- ---.
-.. . . - . .
...a..............
-
b?nil? pxpui; b u a t a n pupuk ! r ? ~ ~ d a a g pestisidz T o t a l s z r a n a produksi
2. Penyusutnn a l a t - a l a t
3 Tensgs. h r j a LK ( * ) T o t e l Sicyri t u n a i prapanen
4. i3unga at2.o ("1
5- 'Ten.z.ga Lcerja.
prapanen DK 6. Panec ( t e n a g a k e r j a ) 7. Seiia tc?11&1 8. P a j d : dan pungutan l a i n a 9. Pengolz.hm : t c n a g a l c e r j a clat-alat ( * * ) ToLrl b i c y s
a :.
~ ~ di:-,~l;.L-il,;,C1~~?C-l.n ~ ; l dzlam ~ men,-hitung ~ pendapatan dalzm bentuk $i:i;ie!:. L ' ? . . , L> ..<+,: - . -2 , .'A , . . ..>
>.
Total
.................... ,
(Rp)
-
----
---.-----.A
.....
--"
<
-*-
a
1
1 -5
7 tnm 0m r-
7
0
c-
R-
1
(3
$a
rb bD
c 2
C (U,
P
3iay2. dail Penerimaan F i n a n s i a l dan Ekonomik U s a h a t a n i Ubikayu Poi?. Zeko:;!endasi, Kabupaten Lampung U t a r a MT 1977/1978 ( P o l a U,2.2,)
Tabel 12.
U
r
a
i
a
Nilai finansial
n
--
N i l a i ekononik
-
- -.--A
Domestik
Luar n e g e r i
. Q . . . . . . . e . . . . . . .(Rp)
A, P e n e r i 2 ~ z ~:a ~ubikagu gaplek 9 , Biaya 1. Sara?. p r o d u k s i - bel?ili pupuk b u a t a n - pupdc lczndang - pestisida T o t a i s-rm-a p r o d u k s i 2. Penyusutan a l a t - a l a t 3. Tenaga l c e r j a LK ( * ) T o t e l b i a y a t u n a i prapanen 4. Sunga a t a s ( " ) 5. Tenogz !;erja prapanen DK 6. Panen ( t e n a g a k e r j a ) 7. Selira ttxi::~ 8. Pajak dzn pungutan l a i n 9. P e n g e l o l a a n : t e n a g a k e r j a a alnt-slat (**) T o t d biag2
- -.
...--..
Total
- -.
.....................
-
C D
-
2
b
. P c n d a p c t a i ~ c ubikayu ga.plek -.-,-
-
151,293
-
-
.-
111,886 (8 2 - 6 3 )
?-?-I.~L. rc1 ( I 7 ~;.2;;)
34,696
I~,GOO
.,--
wf.? J~.;'l+-a.-g<
?;zip l e k
b
.--. .al-cr'iii.:o,?.~lglcan . dnlam
---.-
'i.3nyz: . li?:t ,LC;::,?.
7,~.y~~;jir:-:~ ?I
--
23,707 64,000
--
-.- -..
109,801 50,495
~. -
"
,
.
iilenghitung pendapatan dalzi:! bentuk gaylek.
a
1
0
Gi .!>
a,
d
A
ri
m
I
.d
.A .1-1
z
Md ld 0
w
-=e
S
-- 0
a , . E 0 *
.rl
a
G ri
m m 3 m 4 22 mco .1-1
lil
ri
G
m
m w r i d .dm
e
-
rri
0
o a
Z G
.d C-i
0
.rr,
. r i .d
='P x 0
a
d
Cc
.rl W
*
O
0
r
a
M
82 *m G
ri
a
d
ri 0
6
.I(
lo
G rj
G .I(
r=,
+' m a s P m g
-m
G F:
m
m
a
.rl
a,
E. G
G
h a a,
m
G .rl
a
P,
63
m
6rd w3 d
r:
,I(
d
I y
22,"
1 1
i
"
1
i IC\
1
ri a,
P,
r
a,
G
a,
P
m
H
..<
:
; r w w 0 0 0 0
"O~&O:F&"&+~%Z "
r
r
NrcoN NM
r
e
r k 0 0
N
m
,
rl-" CcCC
mtn
T a b e l 16,
B i a y a d a n Penerimaan F i n a n s i a l dan Ekonomik U s a h a t a q i Jagung F o l a Rekoiiiendasi, Kabupaten K e d i r i , liT 1978 Aval ( P o l a J. 1.4,)
--
-*--
T
j
r
a
i
a
n
&
.* *
.. -. .
- ---
Nilai ekono~ik
Nilai
-.--~------
Domestilr
---"-.
..-.
..............a.
Lum negeri
---.. - - -. . -..-*-
(Rp)
....,...............d
B, 1. Saran; i~rodu1;si berih - pupuk b u a t a n pcpu1.z Irendang pestisida T o t a l s a r w a produksi 2, Peilyusv.tz~ a l a t - a l a t 3. Tenagc k e r j a LK ( * ) T o t a l b i a y a t u n a i prapanen 4. Bunga a t a s ( " ) 5. Tecaga k e r j a prapanen DK 6. Panen (-tenaga k e r j a ) 7. Sewa t a n a h 8, Pajai;
-
a
L i h a t Ta;;el L a a p i r a n 10
Total
- &
--..
T a b e l 18,
3 i a y a d a a Penerimaan F i n a n s i a l dan Ekonomik U s a h a t a n i Jagung ? o l a 2el.;onui1dasi, Kabupaten Lampung Tengah, i'iT 1977/1978 ( ~ o l aJ - 2 . 2 . )
---- -.-.-.---.
u
r
a
i
a
n
--.-)- -.---
N i l a i e!:oiioi:!ilc
.-~-.-
i)omestik
- pupu!: i r ~ d a i g - pestisida Total sarana produksi 2. Penyusutan a l a t - a l a t 3 Tenaga l:erja LIC ( * ) Tote.1 b i z y a t u n a i prapanen 4, Bunga atas ( * ) 5. Tenaga k e r j a prapanen DK 6 . Panen ( t e n a g a k e r j a ) 7. tmah 8. P a j & dai? pullgutan l a i n 9. Pengolehax : t e n a g a k e r j a alat-alat ( * * ) Total Siaya Pendapzta??,
c
i). Yiaga t a t a ~ i a ~ a
*
-
Lu.ar X c g e r i
Total
- ----
Q "
1, S a r a ~ s produksi .
---.---
Nilai finansial
.-,--
I?,
C.
--..~-.-.-
-.-.*.*.
0
m
0
s
0
0
0
s a
-
a
a
--
76
B e r d a s a r k a n d a t a u s a h a t a n i s e p e r t i yang dikernukaksn dalam T a b e l 8 sampai 1 7 , u s a h a t a n i ubikayu yang k i n i d i l a k u k s n p e t a n i b i l a d i a n a l i s a dengan memperbitungkan s e l u r u h b i a y a yang d i k e l u a r k a n b a i k yang t u n a i ataupun yang d i p e r h i t u n g $an, t e r n y a t a t i d a k meaguntungkan.
Kerugian yang d i d e r i t s
o l e h p e t a n i ubikayu Lampung l e b i h p a r a h d a r i p e t a n i Sawn T i mur.
A p a b i l a n i l a i sew2 t a n a h d i k e l u a r k a n , p e t a n i ubikayu
Jawa Timur sudah memperoleh keuntungan sedangkan p e t a n i Lampung belum.
A p a b i l a yang d i p e r h i t u n g k a n hanya a t a s b i a y a
t u n a i , p e t a n i ubikayu d i Jawa Timur r a t a - r a t a memperoleh pendapatan l e b i h d a r i Rp 7 0 , 0 0 0 dan p e t a n i Lampung l e b i h
r i Rp 60,000 p e r h e k t a r t i a p musim tanam. Bentuk a k h i r komoditi yang d i p a s a p k a n t e r n y a t a mempen g a r u h i pendapatan p e t a n i .
B i l n p c t a n i d a p a t menjual s e l u -
r u h ubiknyu s e g a r n y a , pendapatan yang akan d i p e r o l e h n y a l e b i h b e s a r j i k a dibandingkan dengan p e n j u a l a n da1:un bentulr g a p l e k ata.u t a p i o k a . P o l s rekomendasi d a p a t meningkatkan pendapatan pe.tcini ubikayu s e k i t a r Rp 70,000 t i a p h e k t a r d i Malang dnn Bp 5 5 , 0 0 0 t i a p h e k t a r d i Lanlpung Utara.
Sedangkan b i l a d i h i t u n g a t a s
b i a y z t u n a i s a j a , b i l a p e t a n i n ~ e n j u a ldalam bentuk g a p l e k , tambahan pendapatan t e r s e b u t pada u s a h a t a n i ubikayu d i
?>?i,n-
l a n g Rp 8 6 , 0 8 2 aan d i Lampung Bp 56,377 t i s p h e k t a r .
Sccara
t e r p e r i n c i angka-angka t e r s e b u t d i s a j i k a n dalam Tabbel
1s.
T a b e l 19 mengajikan p u l a s n a l i s a f i n a n s i a l u n t u k us:rb:r-t a n i jagung.
Usahatnni jagung p e t a n i yang d i l a k u k a n t a n p n
Tabel 19.
Peilerinaan dw- Pendapatan F i n a n s i a l B e r b a g a i P o l a Usahntani J a g u i ~ gdaa Ubikayu d i Lampung dan Jawa Timur, t i a p l i e k t a r .-.
--
----
- -
Pendapatai z t z s
-.----
P o l e usaliatani
Penerimaan
Biaya t o t a l Seluruh Biaya t u n a i d i k u r m g i biaya t o t a l sewa tail&!
-- - - - --
Ubikayu 1. P e t a n i , 'lalang
(segar) ( gaplek) 2, Rekomendasi, Halang ( s e g a r ) ( gaplek) 3. P e t a n i , K e d i r i ( s e g a r ) (tapioka) 4. P e t a n i , Lai4pi;ug U t a r a ( s e g a r ) ( gaplek) 5. Rekomendasi, Lazpung U t a r a ( s e g a r ) (gaplek) Jagung ( pixi&%) 1. P e t a n i ,
i,ialang
2. Rekomendasi, :,iaiang
3. P e t a n i , K c d i r i
4. Rekomendasi, K e d i r i 5- P e t a n i , Lznpung Tcngah 6. Rekomendasi, Lanpung Tengah
a t a u s e d i k i t menggunakan pupuk memberikan pendapatan a t a s biagra t o t a l yang n e g a t i f , b a i k dj. Jawa Timur ataupun d i Lr.?.; P e t a n i yang te1a.h melakukan i n t e n s i f i k a s i cukup tin:;-
pung.
g i s e p e r t i d i K e d i r i memperoleh pendapatan a t a s b i a y n t o t r i l
X p 1 7 , 5 9 7 t i a p h e k t a r t i a p musim tanam. U s a h a t a n i p o l a rekomendasi meningkatkan pendapatan prt a n i jagung d i d a e r a h yang d i a n a l i s a .
Peningkatan t e r b e s n r
. t , e r j s d i d i Malang s e b e s a r P.p 5 2 , 4 0 0 t i a p helctar t i a p musii!~ atas b i s y a t o t a l .
Tambahan pendapatan p e t a n i jagung a t a s
b i a y a t o t a 1 d i ISediri dan Lampung Tengah masing-masing Rp 28,336 dan Rp 7 , 5 5 9 t i a p h e k t a r t i a p musim. Data yang d i s a j i k a n d i a t a s memberikan i n f o r m a s i yang t i d a k b e r t e n t a n g a n dengan. d a t a yang dikemukakan o l e h D i r e k t o r a t 13l;ina S a r a n x Usahn 'Tanaman Pnngan ( 1 9 7 9 ) s e p e r t i d i k e mukakan dalam T a b e l 20 b e r i k ~ ~ t . T a b e l 20.
Bia.ya Droduksi dan F a r g a Beberapa Komoditi P a l a w i j a d i T i n g k a t P e t a n i Tahun 1977
----Propinsif Komodit i
Biaya P r o d u k s i Dengan memper- Tanpa memperhitungknn sewa h i t u n g k a n s e t anah wa t a n a h
................. Jawa Timur UbiBayu Jagung Lampung Ubikayu Jagung Sumber:
-
(Rp/kg)
Harga t k . ~etani pada musim panen
-
.................
10.25
7.66
18
58.85
32.45
44
7.05
6-80 37.46
38.46
----------
5
33
E i r e k t o r a t B i n s S a r a n a Usaha Tanaman Pangan, Departemen P e r t a n i a n ( 1 9 7 9 ) .
7 i)
Besarnya pendapatan h a s i l p e r h i t u n g a n dalam p e n e l i t i s n i n i b e r b e d a dengan laporari yang dikemulcakan dalam l a p o r a n sumber d a t a utama (Kanto, 1979;
S a f i ' i , 1979;
P e r t a o i a n P r o p i n s i Lampung, 1 9 7 0 ) .
dan Dinas
Adany:% perbedaan i n i da-.
p a t d i t e r a n g k a n o l e h k x r e n a adanya penyesuaian contoll pe-l;a:il s e r t a i n p u t - i n p u t yang belum t e r c a t a t d a l m p e n e l - i t i a n t e r sebut d i a t a s . D a r i u r a i a n d i a t a s d i k e t a h u i bahwa p o l a rekomenclnsi d a p a t memberikan tambahan pendapatan kepada p c t a n i yans ccu-. kup b e s a r , bailr pada u s a h a t a n i ubikayu ataupun jn.gung.
-.
!i.(:-
n y a t a a n i n i d a p a t di.harapkan s e b a g a i p e r a n g s a n g bagi. peta.112. u n t u k melakukan i n t e n s i f i k a s i dalam u s a h a t a n i n y n .
Kxlau
sekarang; d i k e t k h u i bahwa p e n i n g k a t a n p r o d u k s i pangan mela.-, l u i i f i t a n s i f i k a s i berkembang t i d a k s e p e r k i yang dih&?apBan, d i p e r k i r a k a n k e s a l a h a n bukan t e r l e t a k pada p e t a n i yang t i dak mau mengadopsi t e k n o l o g i b a r u .
P e r a n g k a t yang menun-
jang p e l a k s a n a a n k e b i j a k s n n a a n t e r s e b u t yang p c r l u d i p e l a -
jari lebih lanjut. Secara r i n g k a s , anal-isa u s a h a t a n i berdasarknn a n a l i s a f i n a n s i a l a t a s u s a h a t a n i ubikayu dan j a g u n g , d a p a t dikemuknkan b e b e r a p a kesimpulan s e b a g a i b e r i k u t . u s a h a t a n i t a h u n 1.976!1977
Berdasarkan d a t a
dan 19'77/1976 d i Jawa Timur dnn
Lampung yang d i a n a . l i s a : (1)
U s a h a t a n i ubikayu l e b i h menguntungkan d a r i p a d a u s a h a t n n i jagung,
c> (.. L . ~ ..
12)
Bentuk a k h i r komoditj. ubikayu yang diperdaganglcan l e - , b i h rnenguntungkan b i l a d i j u a l dalam b e n t u k ubikagu ai: gar daripada gaplek.
Khsalah s e l a n j u t n y a p a s a r u b i k x -
yU s e g s r lilasih belum berkembang s e h i n g g a p e t a n i t e r p ~ . ; . . -
s a h a r u s menyelamatkan h s s i l u s a h a t a n i n y a dengan jnl.?t n~engolahnyamenj a d i gapleli., (3)
U s a h a t a n i p o l a rekomendasi ubiirayu dan j agung l e b i h menguntungkan d a r i u s a h a t a n i po1.a p e t a n i
(4)
,
U s a h a t a n i ubikayu dsn jagung d i Jawa Timur l e b i h rnenguntungkan d a r i p s d a d i Larnpung, b n i k p o l a p e t a n i at:~ur:~lr! p o l a rekomendasi. Pendapatan p e t a n i dengan p e r h i t u n g a n s e c a r a f i n a n s i a l
dan ekonomik b e r b e d a .
S c c a r a umum, t e r j a d i peningkatxn
pE;?1-.
d a p a t a n dengan anal.isn ekonomik untuk u s a h a t a n i ubilrayu (1.n.n jagung d i Lampung.
Sedangkan d i Jmva Timur, pa.da usah:~t::.!i
jagung pendapatnn s s c a r z ekonornik menurun dnn u s a h a t a c i ubi.-. koyu pendapatannya menaik, dibandingkan dengan a n a l i s a f i n sial.
Perbedaan i n i t e r j a d i k a r e n a adanya perbeda.an p e n i -
l a i a n h a r g a a t a s i n p u t dan o u t p u t d a r i Bedua p e n d e k a t r ~ ~tcr-. l sebut.
Harga f i n a n s i a l dan ekonomik d a l a ~ np e n e l i t i ~ ni n i
d i s a j i k a n dalam T a b e l Lampiran 7 . Iiarga f i n a n s i a l g a p l e k ta!lun 1977 d i Jawa 'I'imur Rp 21.50 t i a p 1rilogra.m sedaaglran d i Larnpung Fip 1 7 . 5 0 t i:w k i l o g r a m , a t a u 1 e b i h l : e c i l I3.p 4 t i a p k i l o g r a m .
B a l kt'balik-
annya t e r j a d i u n t u k h a r g a bayangan, i a i t u Rp 2 7 . 1 1 d i 3swa Tirnur dan Rp 30.65 d i Lampung u n t u k t i a p lcilograrn.
Pada
" -j
t i n g k a t h a r g a i n i , g a p l e k d i Jawa Timur l e b i h murah Rp 3 . 5 1 1:iap k i l o g r a m d i b a n d i n g k a z dengar1 h a r g a d i Lartlpu!lg t e . t a p i . keduanya masih d i a t a s B a r s a P i n a n s i a l n y a .
Keadaan h a r g a
d e a i k i a n alxan memperbesar penirimaan u s a h a t a n i . ubika.yu se...
cara ekonomik
.
Iiarga f i n a n s i a . 1 jagung d i Jawa Timur ( E p 65.Elj/kgj ;i;.-,v'. Lebih b e s a r d a r i d i Lampung (Rp 4 0 . 0 0 l k g ) .
I n i t e r j a d i i;a..-
r e n a p e r m i n t a a n t e r h a d a p jagung d i J a v a Timur rneningkat 19b i h c e p a t d a r i p e n i n g k a t a n produlrsinya, s e h i n g g a p e r l u im-p o r b a i k d a r i l u a r p r o p i n s i ntaupun l u a r n e g e r i .
Sebalik-
nya Lampun[: mengekspor s e b a g i a n b e s a r h a s i l proditksinya. Barga ekonomik jagung untuk kedua d a e r a h t e r s e b u t sama i a i t u Rp 55.15 t i a p k i l o g r a m .
f n i b e r a r t i lip 15.15 l e b i h be-
sar d a r i h a r g a f i n a n s i a l d i Lampung dan Rp 1 0 . 5 0 l e b i h r e n dah d a r i h a r g a f i n a n s i a l d i Jaws Timur. Pengaruil k u m u l a t i f dal-i perubahan ha.rga ekonomik i n i , b n i k u n t u k i n p u t mallpun o u t p u t t e r c e r m i n d a r i keuntungan s o s i a l b e r s i h (KSB).
Semua u s a h a t a n i ubikayu memberikan
n i l a i KSB yang p o s i t i f .
U s a b a t a n i jagung yang memberikan
KSS yang p o s i t i f hanyn ada s a t u p o l a p e t a n i i a i t u d i Lampunc: Tengah clan dua p o l a rekomendasi i a i t u d i Lampling Teng:ih d n ~ l Rediri.
Sedangkan kedua u s a h a t a n i p o l s p e t a n i l a i n n g a d i
Jawa Timur s e r t a p o l a rekomendasi d i Kalang KSB-nya n e t g a t i f . T a h e l 2 1 memperinci h a 1 t e r s e b u t . Keadaan KSB s e p e r t i dikemukakan d i a t a s , tampaknya s a - , n g a t d i p e n g a r u h i o l e h besa.rnya h a r g a o u t p u t .
Earga o u t p u t
\oum.iO a M O m- W- N* c. O . W F - a m 'WMO_
W
C\
'
C3
". ". N- y
o\ni-\o a o m o \ m r t \'
w * o u
p cn't -03
-..-
rWLn0'
O"F'Z"r w
Mc-cO O M N
=?rnN=? O
*
"
*
-
N u n 5 2 3 3 r N r N
id
k
w i d
w d 2
5 2 9 6GOF.i
d
"'2% a,
0
0
yang l e b i h t i n g g i s e c a r a ekonornik dibandingkan dengan ! ~ u r & s n f i n a n s i a l n y a menyeb:lbl
Seb;--
l i k n y a , h a r g a ekonomik yang l e b i h rendah s e p e r t i untuk J n gung d i Jawa Tirnur rnenyebabkan KSB yang n e g a t i f .
Pola re-
Bomendasi u s a h a t e n i jagung d i K e d i r i mempunyai KSB p o s i t i f . I n i b e r a r t i p o l a i n i cukup b a i k untnk dikembangkan. B e r d a s a r k a n u r a i a n d i a t a s , h a s i l a n a l i s a ekonomik u s a h a t a n i ubilrayu dan u s s b a t a n i Jagung d i Jawa Ti.mur dan Lampung t a h u n 1977/1978, menunjukkan:
(I) U s a h a t a n i ubilrayu l e b i h r~lenguntungkan d a r i usa.ha.tnni j agung ;
(2)
U s e h a t a n i p o l a rekornendasi l e b i h menguntungk~tn d a r i usahatani pola petani;
(3)
U s a h a t a n i uSikayu dan. ;jagung d i 1,arnpung l e b i h menguntungkan d.aripa.da d i Jaws Timur, b a i k p o l 8 .rekomenda'si ataupun p o l a p e t a n i . B u t i r t i g a i n i merupa.kan k e s i n p u l a n yang s e b a l i k n y a
d a r i lresimpulan ya.ng d i p e r o l e h d a r i a n a l i s a f i n a n s i a l . k n . l i l a g i memberikan k u k t i bahwa hargn, bayangan s a n g a t
Sen?(?--
nentukan dalam p c r h i t u n g a n KSB i n i . Xoef i s i e n BSD
4.2.
P e r h i t u n g s n BSE d i l a k u k a n a t a s dua keadaan.
Pertama
B S 3 u n t u k p r o s e s p r o d u k s i dan k e d u a , BSD u ~ t u kp r o s e s pro-
d u k s i ditambah t a t a n i a . g a n y a sampai ke pelabuhan e k s p o r / impor.
P e r h i t u n g a n b i a y a t a t a n i a g a ubilrayu d.an jagung d a p a t
"(-.
U
d i l i h a t d a l a m T a b e l Lampiran 9' s a m p a i 1 2 .
S e l a i n i t u diili--
t u n e p u l a k o e f i s i k n BSD a t a s b i s y a p r o d u k s i d a n t a t a n i a q a nyn.
K o e f i s i e n BSD d s p a t d i h i t u n g p a d a k u r s resmi a t a u h2.r.-
g a bayang8.n n i l a i t u k a r u a n g .
A p a b i l a d i h i t u n g p a d a Oarga
bayangan n i l a i t u k a r uang d a n k o e f i s i e n RSD d i k e t e h u i ku-ran% d a r i s a t u , b e r a r t i biaya lebih k e c i l daripadn peneria? an.
I n i menunjukkan t i n g k a t k e u n t u n g a n k o m p a r a t i f d a r i -LC-.
t i v i t a s y a n g d i a n a l i s a ( A k r z s a n e e a n d V i a t t a n a n u k i t , 1976). A p a b i l a a d a d u a a t a u l e b i h a k t i v i t a s yang d i a n a l i s a , a k t i v i t a s yang mempunyai k o e f i s i e n BSD p a l i n g k e c i l ( t e t a : ? i p o s i t i f ) merupak8.n a.ktivJ.tas yahg p a l i . n k l a y s k secrtra ekoacr-uik. Menentukan k o e f i s i e n B S i pa.da k u r s resmi d a p a t p u l a d:i-. lakukan.
Kelayakan s u a t u a k t i v i t a s d a p a t d i k e t a h u i b i l x
nemhandingkan k c e f i s i e n PSD d e n g a n r a t i o h a r g a bztgangan n'i-
l a i t u k a r u a n g t e r h a d a p k x r s resmi.
P e a r s o n dkk ( 1 9 7 6 ) mo-
lnakai c a r a , t e r a k h i r i n i u n t u k p e n e l i t i n n d i Ghana.
Apabila
k o e f i s i e n BSD l e b i h k e c i l d a r i pembandingnya, a k t i v i t a s ter-, s e b u t l a y a k secara ekonomik.
H a s i l p e r h i t u n g a n BSD d a n B o -
e f i s i e n n y a d i s a j i k a n dalam T a b e l 22.
Dari T a b e l 22 d i k e + ; a h u i , k e c u a l i untulr u s a h a t a n i .jagui%:: p o l a petani cli ? l a l a s e n u a p r o s e s p r o d u k s i u s a h a t a n i yang dl.-. a n a l i s a l a y a k s e c a r a ekonomik.
Keadaan i n i d a p a t d i t e r a n g -
k a n k a r e n a u s a h a t ~ n iJ a g u n g p o l a p e t a n i d i Malang yang df-, a n a l i s a t e l a h menggunakan pupuk b u a t a n s e k i t a r 200 kg t i n p
T a b e l 22.
B e r b 2 ~ a iN i l a i BSD d a r i P o l a U s a h a t a n i Ubikayu dan Jagung d i Timur dw' Lampung
Pola usahatani
BSD a t a s biaya produksi
(BSD)
BSD a t a s b i a y a prod u k s i dan
53.~13.
---- - - . . ---- ..---
R o e f i s i e a 353 terhadap
--
Kurs r e s m i t a t a n i a g a n y a (Rp 415/nS
d a r g a bapagan
( , p
697/us
Ubikayu ( EZ&:Q ..
1. P e t a n i , ib?alang 2, Rekornendcoi, l~ialang
3.
P e t a n i , L.&:!pzn:
Utara
ii. Rekonieildesi, TJzti~pungU t a r a J a g u n c ( psxiTi~-csring) I. P e t a n i , Pizl~.ng
2. R e k o ~ e n d a s i , I>ialafig
3. P e t a n i , K e d i r i
4, Rekomendasi, K e d i r i 5. P e t a n i , Lai:?i;v.~g Tengah 6. Rrkorneadasi, L a q u n g Tengah
828.0 509 5 475.6 375 6 333-9 300 7
-
1,019.1
-
685 9 654.8 513.9 428.7 420.2
2.456 1.G53 1.576 1.253 1 -033 lmO13
1.462 0,984 0-939 0-737 0.615 0.603
$)
P6 h e k t a r t e t a p i p r o d u l ~ s i n y ahampir samn dengan u s a h a t a n i d i Lampung yang t a n p a pemupukan. Dengan d i k e t a h u i n y a B o e f i s i e n USD a t a s b i a y a produksi. dan t a t a n i a g a n y a , h a s i l p e n e l i t i a n yang p e n t i n g dikenmkaks.:l iaitu: (1)
S e c a r a ekonomilr, u r u t a n k e l a y a k a n usahsltani ubikayu yang d i a n a l i s a i a i t u :
a ) P o l a Rekomendasi 1,ampung
Utai-a, b j Po1.a P e t e n i iampung U t a r a , c ) P o l a R.ekomen-d a s i Edalang , dan d j Pola. P e t a n i IJsleng.
iJruta.n B e l a
yakan ekonomik u s a h a t a n i jagung a d a l a h :
a ) P o i % Rsl..c..-.
mendasi J~arnpungTengah , b ) P o l a P e t a n i La~cpung'Tecg:ib, C)
P o l a Rekomehdasi K e d i r i , d ) P o l a P e t a n i K e d i r i , dan
e l P o l a Rekomendasi Xalang.
Sednngkan u s a h a t a n i j e -
gung P o l a P e t a n i Malang t i d a k l a y a k s e c n r a ekonomik. (2)
BSD u s a h a t a n i . ubiknyu l e b i h k e c i l daripadn, usaha1;ani. Jagung untuk d a e r a h yang sama d i Jawa Timur dan Lampung
(3)
.
8SE u s a h a t a n i ubiksyu p o l a p e t a n i dan p o l a rekomendasi l e b i h k e c i l a i Lampung d a r i p a d a d i Jawa Timur.
(4)
BSD u s a h a t a n i jagung p o l a p e t a n i dan p o l a rekomendnsi d i Lampung l e b i h k e c i l d a r i p a d a d i Jaxva Timur.
(5)
BSD u s a h a t a n i p o l a relromendasi ja.gung dan ubikayu s e l a l u l e b i h k e c i l d a r i p o l a p e t a n i , untuk d a e r a h yang sama.
(6)
R e c u a l i u n t u k u s a h a t a c i jagung p o l a p e t a n i d i Malang, k o e f i s i e n RSD p o l a l a i - n n y a Burang d a r i s a t u , yang
b e r a r t i p o l a - p o l a u s a h a t a n i t e r s e b u t l a y a k s e c a r a eko-. e
nomik. R u t i r t i g a dan empat d i a t a s niendukung h i p o t e s a p e r t a ma.
Lebib jauh d a p h t dikemukakan bahwa semua p o l a usahat3,-
u i ub i k a y u clan j agung l e b i h menguntungkan b i . l a c!ikemb%nglran d i claerah p e n e l i t i a n d i Lanpung d a r i p a d a d i Jaws Timur, ;:)a,-laupun secafsl k e s e l u r u h a n kedua u s a h a t a n i komoditi t e r s e b u t menguntungkan s e c a r a ekonomik. B u t i r l i m a d i a t s s rnembuktikan kebenaran h i p o t e s n ked u z yanf: d i a j u k a n , bahwrr BSC u s n h a t a n i ubikayu dan jn~;un$: p o l a rekomendasi l e b i h k e c i l d a r i p o l a p e t a n i .
A r t i lebih
l a n j u t d a r i h a 1 i n i behwe u s a h a p e n i n g k a t a n p r o d u k s i pangan, cialam h a 1 i n i ubikayu dan jagung, m e l a l u i i n t e n s i f i k a s i rnenguntungkan b n i k s e c a r s ekonomilr ataupun s e c a r a f i n a n s i a l . N i p o t e s a k e t i g a t i d e l i &apa.t dibulctikan s e l u r u h n y n be--
Ear.
T e r n y a t a u s a h a t a n i jagung pol'
petani intensifikasi
rendah mempunyai k o e f i s i e n BSB l e b i h b e s a r d e r i s a t u . 2 .
Hiyo--
B e t i g a hanya b e r l n k u untuk s e l u r u h p o l a rekornendasi d s n
sebagian besar pola p e t a n i . A n a l i s a Kepekaan
4.3.
Ada empat macm :znal.isz kepekaan yang d i b u a t dalp-m penelitian ini.
A n a l i s a s a t u sampai t i g a hanya menga.nalisa
perubahan s n t u v a r i a b l e s a j z , dengan asumsi f a k t o r lainnyn. tetap.
A n a l i s x keernpet aiemperhatiknn perubahan dari. bebe-
rapa variable.
08 !in?-lisa pertama i a i t u a n a l i s a kepekaan n i l a i RSD t e r ..hadap perubahan h a r g a bayangan t e n a g a k e r j a .
Perubahan
harga. baya.ngan t e n a g a k e r j a berpengaruh p o s i t i f t e r h a d a p
n i l a i BSI).
14akin b e s a r h a r g a bayangan t e n a g a k e r j a., maBi.11
b e s a r n i l a i E3SD a t a u malsin kurang menguntungkan s u a t u alcti-. v i t a s yang d i a n a l i s a .
Ganibar 4 sampai 6 dan T a b e l L&vpir.-.
ar, 13 sampai 15 rnenyejikan d a t a t e h t a r l g h a 1 i n i . E e r d a s a r k a n d a t a t e r s e b u t , d a p a t dikemukakan l i a s i l p e n e l i t i a n sebagai berikut.
P e r t a m a , k e c u a l i untuk usaha.tani
.jagung p o l a rekornendasi Xalang, h a g i keempat u s a h a t m i l a i n nya, pa.& s a a t upah pasctr dianggap sama deagan o p p o r t u n i t y c o s t tenaga. k e r j a , n i l a i ESD masih l e b i h l s e c i l d a r i b a r g a bayangan n i l . a i t u k a r uang (Gambar 4 dan T a b e l Lampiran 1 3 ) . FIal i n j . b e r a r t i bahwa keempat p o l z t e r s e b u t masih t e t a p menguntungkan s e c a r a skonomik walaupun t e n a g n k e r j a d i n i l a i secara finansial. Kedua, a n a l i s a kepelraan n i l a i BSD t e r h a d a p perubahan h a r g a bayangan pupuk. kan n i l a i BSD.
Renaika,n h a r g a ekonomik pupuk menaik-,
Kenaikan b a r g a bayangan pupuk sampai 1 . 2 5
l i p a t d a r i h a r g a bayanga.nnya dalar? p e n e l j - t i a n i n i , menailrkan BSD masih d i bawah n i l a i t u b a r uang (Gambar 5 clan Tahel Lampi.ran 1 4 ) .
Keadaan i n i rnempunyai a r t i , s e a n d a i n y a h a r g n
pupuk t i d a k l a g i d i k o n t r o l . pemerintah t e t a p i d i l e p a s l i s n ke-.. pada k e k u a t a n p a s a r , u s a b a t a n i ubikayu dan jagung mnsih al::a~? t e t a p menguntungkan b i l a dilaBukan s e s u a i dengan p o l a r e k o mendasi .
N i l a i BSD (Rp)
I
."
jagung, 14alang
/ '
/. a bayangan ~ - -. :$)- - - - - -h-a-r-g-. - - - - -- - - -n-h- -a -i --tpii'ar -- - -uang -. - - (Fie - - -69 -7,-'~--
700
J
J' /'
,,/.
600 -
.. j a w % , ' Kediri
1'' /"
/"
/., .--- '.
",.
,,F,
,+/
/',/'
ubikayu, Eialang jagung, L ICengah
.
/' /
, ,
/
/
/
'
/
' /
ubilcayu, I Utara
/ I ' /
/'
I & .,-t -5 .6 - 7 .8 -9 l,O d a r i u p a h
I I -
0
t e n a g a k e r j a ( h a r g a bayangan t e n a g a k e r j a ) Ketcra-:
,..-
350 dan dj. Jaws T i ~ n u rRp kerja, Kcadaan d i atas dengan a s u m s i f a k t o r l a i n n y a t e t a p . U -p a h f i n a n s i a l d i Lampung Rp
Gambar
4.
300
t i c p i?,::.:?.
G r a f i l r Hubungnn Perubahan Harga Bayangall 'I'cnu:;.% K e r j a dengan Nilai BSD p a d a Lima U s a h a t a n i Polit. Kekomendasi
5) 0
Ni:Lai BSD
P
800,
.. jzjunt.;,
600
/ ., j
,
1K<>df~~i
,/'
./'
boo
j c>.gun[:, ?~i~3.1, :i?l:;
ubik~.yu,
12
I
0
Tcn[;~lh
.--.
b 1)
I
d
2)
e75
1.25 d a r i h a r g a baynngan penelitian ini, 1.0
Rp 70, 2 ) h a r g a pupuk keseluruli:~n ?I! 'I;':, h a r g a masing-masing pupuk -75 x h a r g a bayangannya, I:! !i.*i..,'u . . , pup&. p a d a t i n g l c a t h a r g a bayangannya, 5) h a r g a pupulc mcisiilpin;.:.:i.:;: 1,25 x h a r g a baynngnnnya. Xoadaan d i atas dengan a s u m s i f J k t o r l a i n n y a t e t a p . 1) h a r g a pupuk !:escluruhan
5)
Gambar
5.
.Grafj.k IIubungan Perubahan tIarga Baya.ngan !ii.?pu!r dengan Milai BSD p a d a Lima U s a h a t a n i P o l a Rekomendasi
9L
B n a l i s a kepekaan n i l a i BSD t e r h a d a p perubahan h a r g a o u t p u t merupakan a n a l i s a k e t i g a .
Perubahan h a r g a ekonomik
? ' ~ t p u t berpeilgaruh n e g a t i f t e r h a d a p perubahan n i l a i BSD. :'.-.na.ik:trt dalam h a r g a o u t p u t menurunkan n i l a i BSD.
Xeadann
inj. d i c e r m i n k a n o l e h Cja!nbar 6 , i a i t u g r a f i k hubungan BSG dengan h a r g n bayangan o u t p u t menurun d a r i B i r i a t a s ke kncs!! Sayah.
Angka-angkanya d i s a j i k a n dalam T a b e l Lampirsn 1 5 .
S e c a r a k e s e l u r u h n n , t e r j a d i kenaiknn n i l a i BSO yang t a j a m a k i b a t penurunan h a r g a o u t p u t .
D s a h a t a n i yang s a n g a t peko.
i a i t u u s a h a t a n i jagung dan ubikagu p o l a rekomendasi d i Jnwra ~ .l m u r . B i l a b a r g a t u r u n l i m a p e r s e n s a j a d a r i n i l a i ekono-
1-
miknya, u s a h a t a n i jagung d i ?.!slang sudah t i d a k e f i s i e n s e c a r a ekonomil.; .
Keaclaar! d i m i k i a n t e r j a d i pada u s a h a t a n i grant:
s-r.na. dj. Icedirj. b i l a h a r g a t u r u n sampai l e b i h d a r i 15 p e r s e n . I k r i k e t i g a a n a . l i s a lcepekaan t e r s e b u t d a p a t dikemukttkan b o b e r a p a keszmaan s e b a g a i b e r i k u t :
S e s u a i dengan h a s i l a m - -
l i s a 3SD dalam a n a l i s a ekonomi yang t e l - a h dikemukakan d i muks, u r u t a n k e l a y a k a n ekonomi b e r d a s a r B a n a n a l i s a kepekaan d u i yang t e r b a i k i a i t u :
U s a h r ~ t a n ip o l a rekomendasi untuk
ubikayu d i Lanl-pung U t a r a , ubikayu d i E,!alang, jagung d i f~an!.. pung Tengah, jagung d i K e d i r i dan t e r a k h i r jagung d i ?fialsnt;. Analisa. lrepekaan lr,eempat mengknji pengaruh perubaharl bnrga bayangan t e n a g a k e r j a , pupuk dan o u t p u t a p a b i l e b e k e r j a bersama-sama.
Ada dua keadaan y:tng d i k a j i , kedua-duanris;
perkf rnan p e s i m i s t i k .
Pertamn , mengandaikan harga. pupuk dau!
t e n a g a k e r j a n a i k masing-masing 10 p e r s e n dan o u t p u t t u r u n
1) 2)
3)
4) 5)
"I. i
j a g u n g , Mnlxnt: jagung, K e d i r i j a g u n g , L. TC,:G:I!I u b i k a y u , i.id.,mg u b i k a y u , I,. b t a r a
eteram
Earga bayangm o u t p u t t i a p kilogram. c l i Jawa Timur Rp 27. 1 1 , d i Lampung Xp t e r s c b u t Rp 55.15.
Ubikayu dalam bentulc ~:?~-:l.cl: d i k e d u a dcornl:
30.65, J a g u n g
..
h c n d a a n d i atas dengan a s u m s i f a k t o r l a i n n g a t e t a p . Gambar
6.
G r a f i k nubungan P e r u b a h a n H a r g a O u t p u t dolgc21 N i l a i BSD p a d a Lima U s a h a t a n i P o l a Rckomenil;.si
4.0 p e r s e n d a r i h a r g a w a l .
ICeadaan kedua, pengandaicrnnya
l e b i h p a r a h l a g i , i a i t u t e r j a d i perubahan h a r g a pupuk d m t e n a g a k e r j a n a i k 1 5 p e r s e n dnn h a r g a o u t p u t t u r u n 15 p e r s e n d a r i h a r g a semula.
T a b e l 23,
E a s i l a n a l i s a d i s a j i k a n dalam Ta-
Anal-isa Kepeknan A i l a i BSD t e r h a d a p P e r hbahan Harga Bayangan V a r i a b l e Tenaga Kerja, Pupuk dan Output pada Limn Usahat a n i P o l a Rekomendasi
Usahatani Pola Rekomendasi
ESD h a s i l p e n e l i t ian ini
Harga pupuk dan t e n a g a k e r j a n a i k , harga outp u t t u r u n , masing-masing deng a n 10 %
...............
(Rp)
15 %
..............
-
Ubikayu
1. d i Malang 2. d i Lampung U t a r a
433.7
549.2
629.2
295.5
358.3
397.1
3 . d i Lampung Tengah Keterangan:
*
M e l e b i h i h a r g a bayangan n - l a i t u k a r uang (Rp 697/US $ ) . k p a b i l a keadaan yang d i u j j . s e p e r t i t e r s e b u t d i a t a s
t e r j a d i , t e r n y n t a u s a h a t a n i jagung d i Jaws Timur menjadi t i . dak l a y a k s e c a r a ekonomik.
N i l a i BSD menjadi l e b i h b e s a r
I?? ? i ,i
d a r i h a r g a bayangan n i l a i t u k a r uang pada keedaan perubahan h a r g a o u t p u t ( t u r u n ) dan h a r g a pupuk dan t e n a g n k e r j n (n:~j.k) n e n c a p a i 10 p e r s e n .
Pada keadaan i n i , u s a h a t a n i p o l a reko-
mendasi d i Lampung dan u s a h a t a n i ubilcr~yud i Jawa Timur dan Lrxnpung masih t e t a p l a y a k s e c a r a elronornilr. 4.4.
E l a s t i s i t a s BSD E l a s t i s i t a s BSD merupakan c a r a l a i n dalam mengannlisa
kepekaan s u a t u a l c t i v i t a s ekonomi.
Dengan e l a s t i s i t a s ESi)
d n p a t d i k e t a h u i b e r a p a h e s a r n y a perubahan n i l a i ESD yang d5 a k i b a t k a n o l e h adanya perubahan h a r g a p a r a m e t e r t s r t e n t u . Pang dirnaksud dengan e l a s t i s i t a s BSD d i s i n i i a i t u p e r s e n t a s e perubahan n i l a i BSD a k i b a t perubahan s a t u p e r s e n d a r i p a r a m e t e r yang d i u j i . Ada t i g a p a r a m e t e r yang b e s a r pengaruhnya t e r h a d a p pend a p a t a n u s a h a t a n i ubikayu dan j a g u n g , i a i t u h a r g a o u t p u t , hargn pupuk dan h a r g a t e n a g a Berjrt.
E l a s t i s i t a s BSD terha.-
dap k e t i g n p a r a m e t e r i n i d i s a j i k a n dalam Tabel 24. D a r i l c e t i g a p a r a m e t e r t e r s e b u t , e l a s t i s i t a s BSD terh:i.dap h a r g a o u t p u t p a l i n g e l a s t i s .
S e t i a p perubahtzn hargn
o u t p u t s e b e s a r s a t u p e r s e n mengalribatkan perubahan n i . l a i BSD l e b i h b e s a r d a r i s a t u p e r s e n , dengan a r a h b e r l a w a n a n . Kesdaan i n i b e r l a k u u n t u k sernua p o l a u s a h i ~ t a n iubikayu dan jagung d i Lampunt: dan Jau;a Timur. B l a s t i s i t a s RSD t e r h a d a p h a r g a t e n a g a k e r j a b e r k i s a r s e k i . t a r 0 . 5 , sedangkan e l a s t i s i t a s EST, t e r h a d a p h a r g a pupi~li
Tc.1~el 24.
- .. .
1 ; i a s t i s i t a s USD t e r h a d a p Beberapa Perubnhan P a r a m e t e r P c n t i n g p a d a P o l a U s a h a t n n i Ubik;lgu dan Jagung d i J a v a Timur dan Lampung.
-.-.-.-_.--__
_
,
E l a s t i s i t a s BSU t e r h a d a p
P o l a v.sie~lotani *-...
...-
A
.. -- ..-..-"."--p---
,
-----.-.------.Hargs Output
.,
Rarga Tenaga k e r j a
----
Harga Pupuk
----"-"---
2. Rekvii~cndasi Malang
-1 - 5 6
0.32
0.07
3. P c k a n i , Lnmpung Utara
-1 -05
0.49
0. r30°
-1.21
0.54
0.10
1. P c t a i n i , I.!alane;
-1-93
0-53'
0.6'7
5. Pcta~ci., Lampun$ Tengah
-1.54
0.16
O,OoO
6. l?cl~oiiicildc~si,Lampung Tengah
-- 1.37
0.62
0.24
lt.
Relroacndasi, Larnpung U t a r a
J ~ R U J I ; j~~~ > j & l ~ .lcc n r i ng1 ----.
o
Uscjzc.tani p o l a p e t a n i i n i belum menggunakan pupuk
..
'. .
$.>
D j a m a l u d d i n (1978) t e l a h membagi b i a y a pupuk u r e a
m<+~i--
j a d i 7 5 . 4 p e r , s e n komponen b i a y a d o m e s t i k , 1 8 . 3 p e r s e n i-,i;i:.a a s i n g d a n 5 . 8 p e r s e n gaj2.1~.
Untuk k e p e r l u n n a n a 1 . i . s ~ekona...
m i , p a j a k t i d a k dimasukkan.
. . .
Earena dslam pendekatan lzngsung , nnrga c i f
pupv
,
u r e t l d i i l i l a i s s b a g a i 1 0 0 p e r s e n b i a y a a s i n g , d i dzrl:~in koix. s e p i n i p a j a k sudah d i k e l u a r k a n .
Agar k e d u a p e n d e k a t a n
p e r h i t u n g a n RSD i n i d a p a t d i p e r b a n d i n g k a n h a s i l n y a , angk:! '~omponen b i a y a d a r i D j a m a l u d d i n ( 3 3 7 8 ) p e r l u d i s e s u a i k a n d e n g a n n e n g e l u a r k a n ~ ; z j a l rd a r i b i a y a p r o d u k s i u r e a . d e m i k i a n , komponen bi-aya t e r s e b u t n e n j a d i :
S)en?:\u
80.04 persen
b i a y a domestik dan 1 9 . 9 E persen b i a y a a s i n g . Dengan p e n d e k a t a n t o t a l , nampairnya r ~ s a h a t s n iub-ilcayr! d a n j a g u n g ynng diana1is:r. !?ia.kin l a y a k secara ekonomiir 2.i.bandingkan dengan p e n d e k a t e n l a n g s u n g . b e d a a n n y a makin b e s a r
wla.
Plakin b e s a r B$2:12i : - ~ ~ , r .
Readnan i n i d i s e b a b k a i l k : ~ r o n :
p ~ o p o r s ii n p u t y a n g rnengair~rni dun p e r l a k u a n i n i l e b i b
be:;;^?
p u l a t e r h a d a p t o t a l biaya. s e c a r a k e s e l u r u h a n .
H a s i l l a i n d a r i k e d u a p e r h i t u n g a n i n i i a i t u , men~;lli .bung BSD d e n g a n p e n d e k a t a n t o t a l a t a u p u n p e n d e k a t a n laiig-s u n g t e r n y a t a m e n g h a s i l k a n u r u t a n k s l a y a k a * yang sama d a r i b e b e r a p a p o l a u s a h a t a n i yang d i a n a l i s a . Ada s a t u k e u n t u n g a n 1 s . i n n y a meagh.i.tung BED d e n g e n !?e:r-d e k a t a n l a n g s u n g , i a i t u b i a s y a n g munglcin t i l ~ i b u lk a r e n a Prc
ses p e n g a l o k a s i a n b i a y a i n p u t k e p a d a komponen d o m e s t i B dan
'asing dapat dihindarkan.
Xarena i t u , c a r a pendekatan
93
langsung clalam menghitung 8SD untuk Beperluan a n a l i s z i komp a r a t i f tampaknya akan meughasilkan kesimpulan l e b i h b x i k dibandinglran dengan c a r a l a i n n y a . 4.6.
Pembahhasan E a s i l P e n e l i t i a n dan Implilrasinya S e p e r t i t e l a h dilreL!ukakan dalam Bab I , t u j i l a n LI~:LI~~::L
d i l a k s a n a k a n n y a usahz' pcnirigkatan p r o d u k s i pnlavli.ja. oleti gi;.merj.ntah dalam P e l i t a 1 1 1 i n i , adal.ah untuk memenuhi ke butuhan dalam n e g e r i dnri untuk mengembangkan e k s p o r (Dept a n , D i t j e n I ' e r t a n i a n Tanaman Pangan, 197t:a). Berdasarkah. h a s i l p e n e l j - t i a n i h i , t u j u a n d a r i usaha peningkatan produksi palawija t e r s e b u t t e p a t d i l i h n t d a r i s e g i ekonomik.
in done sir^ akan mengb.omr~t d e v i s a a p a b i l e da-.
p a t meningkatkan p r o d u k s i ubi1:ayu
a n kebutuhan dal.sm n e g e r i n y a .
dan Jngung u n t u k pemenuh-
J u g a akan menguntungkan b n g i
I n d o n e s i a a p a b i l n menjadi n e g a r a pengelrspor kedua k o ~ o d i t ! ~ tersebut. Medua d.aerah yang d i a n a l i s z , i a i t u Javra Timur dan Lam-. pung, s e c a r a ekonomik l a y a k u n t u k d i j a d i k a n d a e r a h pengem-, bangan p r o d u k s i ubikayu dan jagung merupakan s e n t r a p r o d u k s i .
.
Kedua d s e r a h i t u , jc?:?.
Dilihat dari h a s i l analisn i n i ,
nampaknya Lampung akan 1ebi.h menguntungkan u n t u k a i r t i v i t a s i n i dibandingkan Jawa Timur.
Namun demikiac mengingat koQ-
d i s i kedua d a e r a h t e r s e b u t , d i s a r a n k a n b a i k Jaw2 Timu.r dan Lampung bersana-sama
d i j a d i k a n s e n t r a p r o d u k s i dan s e n t r a ~
pengembangan ubikayu dan jagung
.
99
P o t e n s i l a h a n d i Lampung r e l a t i f t e r s e d i a dibandinglcan Jawa Timur.
Karena i t u pengembangan u s a h a dengan s k a l a
produksi besar disarankan d i b i n a d i daerah i n i . l a i n Jawa Timur berpenduduk p a d a t .
D i fihak
Karena i t u , untulc t i -
dak mengorbankan t u j u a n pembangunan yang l a i n n y a s e p e r t i masalah lretenaga h e r j a a n , d i d a e r a h i n i p u n u s a h a t a n i ul)i!:;!yu dan u s a h a t a n i jagung p e t a n i p e r l u d i b i n a .
Dengan d e m i -
k i a n p e n i n g k a t a n t a r a f h i d u p p e t a n i dan p e r l u a s a n lapanga:: k e r j a t u r u t diusahakan p u l a . H a s i l l a i n n y a d a r i p e n e l i t i a n i n i i a i t u d i k e t a b u i usa-. h a t a n i ubikayu s e c a r a ekonomik l e b i h menguntungkan diban.-. dingkan u s a h a t a n i jagung, waladpun keduanya menguntungkan a p a b i l a diusahakan s e c a r a i n t e n s i f .
I'Tamui? dernikian, bukun
b e r a r t i u s a h a t a n i jagung t i d a k p e r l u dikembangkan d i indonesia.
F a k t o r i a i n n y a s e p e r t i p e t a n i yang t e r l i b a t ke da--
lamnya, p e r m i n t a a n dalam n e g e r i s e r t a s i f a t agronomiic ola-. s i h p e r l u dipertimbangkac.
Z\'Ieli.hat h a s i l p e n e l i t i a n ten-.
t a n g h a 1 i n i , sudah j e l a s bahwa p a l i n g t i d a k ubikayupun p e r l u mendapat p e r h a t i a n yang sama b e s a r n y a dengan jagung dalam program i n t e n s i f i k a s i yang d i l a k u k a n p e m e r i n t a h .
RS...
dangkan l r e b i j a k s a n a a n p e m e r i n t a h s a a t i n i b e r j a l a n sehali-2 nye.
I n t e n s i f i k a s i jagung l e b i h mendapat p e r h a t i a n dari:-
pada u b i k a y u . l l a s i l p e n e l i t i a n l a i n n y a rnenun jukkan bahwa peningknt--an p r o d u k s i dengan program i n t e n s i f j k a s i a t a u program Bimas
103
a p a b i l a b e n a r - b e n a r d i i l c u t i p e t a n i , menguntungkan s e c n r a ekonomik.
Iiarenanya, u s a b e i n t e n s i f i k a s i i n i p e r l u bennr.-
b e n a r d i t u n j a n g o l e h p r a s a r a n a y a n g memadai. E a r i a n a l i s a . k e p e k s a n , d i k e t a h u i bahwa h a r g u o u t p u t b e r p e n g a r u h b e s a r a t a s l a y a k t i d a k n y a u s n h a t s n i u b i k a y u dzr j agung s e c a r a ekonomik
.
?.:ernantapan h a r p nampnknys men jnc1.i
l e b i h p e n t i n g , d i s a m p i n e a d a n y a t i n g k a t h a r g a y a n g memad:ri Y a ~ gdimaksud memadai cii s i n i i a i t u m e r a n g s a n g p e b n n i untuir berproduksi. t e t a p i t i d a k mengurangi permintaanriya.
P e n e l i.
t i a n 1 a n j u I ; a n t e n t a n g h a 1 i n i a k a n s a n g a t bermanf n a t
.