Laat u inwijden in het geheim van de geisha

cultuurbericht najaar 2014

Uitgave voor donateurs en relaties van het Prins Bernhard Cultuurfonds

Laat u inwijden in het geheim van de geisha

• Marlene Dumas in het Stedelijk • Een koekjesfabriek als cultureel erfgoed • Groene ontmoetingsplek in Haagse buurt

voorwoord Dit voorjaar ging ik met onze voorzitter Alexander Rinnooy Kan naar het Betuwse dorpje Varik om een van de belangrijkste Nederlandse theaterregisseurs van dit moment te verrassen met heuglijk nieuws. De Stichtingsraad van het Cultuurfonds heeft Johan Simons unaniem verkozen tot winnaar van de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs 2014 vanwege zijn uitzonderlijke verdiensten voor de theaterkunst, zowel in Nederland als daarbuiten. Op 1 december zal deze oeuvreprijs worden uitgereikt door Koningin Máxima. In het vorige nummer van Cultuurbericht liet ik u al weten dat het Cultuurfonds het mecenaat onder de aandacht brengt van een groot publiek. Op 29 november lanceren we in samenwerking met het NRC Handelsblad een speciale bijlage die volledig is gewijd aan mecenaat en mecenassen. Hiermee willen we onder andere duidelijk maken dat het Cultuurfonds een rijk palet aan schenkingsvormen kent. Naast onze bekende CultuurFondsen op Naam zijn er ook vormen mogelijk waarbij de schenker nog nadrukkelijker is betrokken bij de bestemming van zijn geld. U moet dan denken aan de toekenning van een stipendium of het organiseren van een award. Bent u geïnteresseerd? Ga naar www.dekunstvanhetgeven.nl, vraag onze nieuwe brochures aan of maak een afspraak met een van onze adviseurs. Als donateur van het Cultuurfonds treft u in de bijgevoegde envelop uw Cultuurpas voor 2015 aan. Hiermee kunt u profiteren van aantrekkelijke kortingen. Bent u nog geen donateur? Vul dan de kaart achter in dit magazine in of ga naar www.cultuurfonds.nl/geven/ donateur-worden. U krijgt dan uw Cultuurpas zo snel mogelijk toegestuurd. Ik wens u alvast een cultureel 2015 toe! Met vriendelijke groet,

p.4 FOTO: PETER COX

Adriana Esmeijer directeur Prins Bernhard Cultuurfonds

Schaammeisje, 1990, olieverf op doek, 60 x 50 cm, Particuliere collectie, Nederland, courtesy Paul Andriesse, Amsterdam, © Marlene Dumas

Dit magazine is verrijkt met digitale content, die via Layar te bekijken is

Hoe werkt Layar? - Download de Layar app in de App Store of in de Android Market - Open de Layar app - Houd uw smartphone boven een pagina in Cultuurbericht met het Layar-icoontje - Klik op de scanknop onder in het scherm - De digitale content opent zich vanzelf

HET PRINS BERNHARD CULTUURFONDS IS BENEFICIANT VAN DE BANKGIRO LOTERIJ EN DE LOTTO. DOELSTELLING EN MIDDELEN Het Prins Bernhard Cultuurfonds stimuleert cultuur en natuur in Nederland - op grote en op kleine schaal. Bijzondere initiatieven, bevlogenheid en talent moedigen wij aan met financiële bijdragen, opdrachten, prijzen en beurzen. Door actieve fondsenwerving en inkomsten uit loterijen kunnen wij jaarlijks ruim 3500 projecten en personen ondersteunen. Dat maakt ons, met een landelijk fonds en twaalf provinciale afdelingen, een van de grootste particuliere cultuurfondsen van Nederland. Het Prins Bernhard Cultuurfonds geeft cultuur de kans.

inhoud najaar 2014

4 GEISHA* 8 T. rex 10 Choreografie met lef 11 Cultureel erfgoed: het familiebedrijf* 14 't Gras van de Buren 15 Misa Criolla* 16 The Image as Burden* 18 CultuurFonds op Naam met mix van doelen? 20 De Woordenaar* 22 Religieus erfgoed: feestdagen* 25 Industrieel erfgoed: oude stoomwasserij* Unieke tentoonstelling rond raadselachtige gezelschapsdame Verscheurende dinosaurus op weg naar Nederland Oogst verbeeldt de rat race van het leven Ontroerende docu over koekjesfabriek

Groene ontmoetingsplek in Haagse buurt

Latijns-Amerikaanse volksmis bestaat alweer vijftig jaar

Solotentoonstelling van Marlene Dumas in het Stedelijk Museum Aart de Veer bewijst dat het kan

Christoffel Plantijn in de Sleutelfigurenreeks

p.16 p.14 p.11

Museum Catharijneconvent legt uit

Metamorfose tot woon- en werkruimte

12 24 26 27

rubrieken

fondsnieuws donateursprofiel Francisca van der Glas beursbericht Ingrid Simons donateursaanbiedingen

* aanbiedingen exclusief voor donateurs van het Prins Bernhard Cultuurfonds

COLOFON Cultuurbericht is een uitgave van het Prins Bernhard Cultuurfonds en verschijnt drie maal per jaar. ISSN 1872-1265 HOOFDREDACTEUR Esther Cammelot EINDREDACTIE Anneke van Huisseling REDACTIECOMMISSIE Johan van Beem, Jelga Biesheuvel, Gis van Dooren, Martijn Kahlman, Maaike Nillesen, Mirella van der Velden AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Erica Bronkhorst, Yvonne Jansen, Liesbeth Maas, Vera Ros, Ellen Segeren, Stan Verhaag, ONTWERP & VORMGEVING Loes Koomen DRUK Ando/Calff & Meischke bv AANBIEDINGEN EN EXCURSIES Gis van Dooren telefoon (020) 520 6130 email [email protected] ADRES Postbus 19750 1000 GT Amsterdam telefoon (020) 520 6130 fax (020) 623 8499 e-mail [email protected] internet www.cultuurfonds.nl IBAN NL32 INGB 0000 3333 18 COPYRIGHT Gehele of gedeeltelijke vermenigvuldiging of overname van artikelen, op welke wijze dan ook, is uitsluitend toegestaan met bronvermelding na toestemming van de hoofdredactie. Uitspraken van geïnterviewden geven niet noodzakelijk het standpunt van het Prins Bernhard Cultuurfonds weer.

LEIDEN ONTHULT HET MYSTERIE VAN DE GEISHA Welke rol speelde, en speelt, de geisha in de Japanse samenleving? Welk beeld heeft men van deze betaalde gezelschapsdame? Het Rijksmuseum Volkenkunde gunt bezoekers een blik achter Japanse kamerschermen in de tentoonstelling GEISHA.

WAT DOET ZE NU EIGENLIJK? Rolschildering © Rijksmuseum Volkenkunde

4 cultuurbericht najaar 2014

E

xtréém bijzonder. Zo noemt Matthi Forrer, conservator Japan en Korea bij het Rijksmuseum Volkenkunde in Leiden, de tentoonstelling GEISHA die daar vanaf 10 oktober te zien is. Er zijn namelijk niet alleen attributen te bewonderen, maar de bezoeker krijgt ook een glimp achter deuren die tot dusver nog voor niemand geopend werden. Is er een icoon geheimzinniger dan de geisha? Forrer is eigenlijk al met pensioen, maar deze kans voor een tentoonstelling over de geisha móést hij wel grijpen, zegt hij. 'Ik was toevallig in Japan toen ik een mailtje kreeg

BIJDRAGE CULTUURFONDS € 25.000

Geisha uit het Gion-district © Rijksmuseum Volkenkunde

najaar 2014 cultuurbericht 5

van een Belg die daar woont en getrouwd is met een Japanse. In zijn mail aan verschillende musea in Europa opperde hij om voor een tentoonstelling een selectie te maken van prachtige kimono’s en haarsieraden van een geishahuis in Kyoto. Gek genoeg waren wij met het Volkenkundig Museum de enigen die daarop ingingen.' Het bleek een kans om de beelden die over de geisha leven in te kleuren. De schrijver van de e-mail had namelijk een schoonzusje dat maiko was geworden. Forrer verlaat het verhaal over de tentoonstelling even om wat achtergronden uit te leggen. 'Een maiko is een geisha in vooropleiding. Ze leert dansen, zingen en musiceren op de dwarsfluit, de trom en de shamisen, een snaarinstrument. Gemiddeld blijft een meisje tot haar 22ste maiko en studeert daarna verder voor geisha. Het is een degelijke opleiding, die niet zomaar iedereen kan volgen. De ideale geisha is mooi en intelligent maar ook oplettend en attent, ze voelt precies de behoeften van klanten aan. Ze voert gesprekken op hoog niveau, is geestig en ad rem, kan goed entertainen en moet spelletjes kunnen doen. Ze is van veel markten thuis, op een zeer verfijnde manier.'

Courtisane inspecteert haar kapsel, Rolschildering © Rijksmuseum Volkenkunde

Filmen in het geishahuis! Wie zijn de klanten van een geisha eigenlijk? Matthi Forrer: 'Hoge politici of CEO’s van grote bedrijven die belangrijke gasten een avond uit nemen. Meer dan tien procent van de gasten is vrouw. Een avond met geisha’s is een vorm van indruk maken, want het is kostbaar. En je komt niet zomaar binnen.' Dit onderstreept Forrers verbazing over de soepelheid rond het voorbereiden van de tentoonstelling. 'Via onze Belgische contactpersoon bracht de maiko ons in contact met haar geishahuis, Yoshifumi in Kyoto. Met een collega ben ik erheen gegaan. We wilden namelijk een tentoonstelling van meer dan alleen kimono’s. En vraag niet hoe, maar we hebben het vertrouwen van de eigenares van het geishahuis gewonnen.' Wat hij nooit voor 6 cultuurbericht najaar 2014

'Een avond met geisha’s is een vorm van indruk maken, want het is kostbaar. En je komt niet zomaar binnen.' mogelijk had gehouden, bleek te kunnen. 'Ik was verbijsterd: we mochten er filmen! We konden bijvoorbeeld het aankleden van de maiko vastleggen. Die draagt een lange rechte kimono met een loodzware obi om het middel, zo’n ding weegt drie kilo. Er is een kleedster nodig om dat allemaal in model te krijgen. Het lange haar wordt met allerlei haarstukken en pennen opgestoken, dat duurt uren. Een maiko doet een week met haar haardracht, dus moet ze leren slapen met een nek-

steun. De geisha heeft het gemakkelijker, die draagt een pruik,' voegt hij lachend toe. Niet alleen het aankleden mocht op de film. 'We mochten ook interviews met de eigenares, geisha’s en gasten opnemen. Verbluffend! Maar toen ik vroeg of ik zelf een avond gast mocht zijn, klonk een onverbiddelijk nee. Als je niet wordt voorgedragen door een vaste klant, kom je er niet in. Een avond wordt ook vooraf uitgebreid besproken met de klant. Wil hij een westerse tafel of een lage Japanse? Hoe-

'Vraag niet hoe, maar we hebben het vertrouwen van de eigenares van het geishahuis gewonnen' veel maiko moeten erbij? Wordt er in het geishahuis gegeten of in een restaurant? Alles moet perfect zijn.' De geisha is gehuld in een nevel van mystiek. Dat komt doordat de geschiedenis verschillende vormen van geisha's heeft gekend. De geisha's in Kyoto waren eerst mannen. Ze dansten en maakten muziek, en ze werden ingehuurd met courtisanes. Na 1750 werd hun rol overgenomen door vrouwen die, door ook seksuele diensten te verlenen, met de courtisanes concurreerden. Rond 1860 werd Japan opengesteld voor andere landen dan alleen Nederland en China en kwam het toerisme op gang. Er ontstond een markt voor geisha’s die voor toeristen dansten. Maar niet iedereen kon dat waarderen, weet Forrer. 'Buitenlanders schreven in die tijd heel negatief over hun avond met geisha’s. Dat ze de hele avond naar die afschuwelijke muziek moesten luisteren en dat er nog bij gedanst werd ook.' De 'echte' geisha's zetten zich eveneens af tegen deze pseudo-geisha’s en gingen zich organiseren. 'Ze volgden een beroepscode en de opleiding werd geformaliseerd. De huidige maikoscholen in Kyoto stammen uit die tijd, 1870. Het was de eerste scholing voor vrouwen in Japan. Als ze eenmaal geisha zijn, blijven ze doorlopend in opleiding. De jongste is 16 en de oudste 89. Ze hebben nog twee keer per week shamisen-les. Ze leren ontzettend veel over heel verschillende dingen, dat maakt deze vrouwen heel bijzonder.'

Witte grime, kwastjes, tandenborstels, poeder… Amerikaanse soldaten die na de Tweede Wereldoorlog in Japan prostituees wilden bezoeken, lokten de laatste golf van pseudo-geisha’s uit. Wederom ontstond daar een sterke reactie op. De beroepscode werd geherformuleerd. 'Het beroep van geisha is steeds opnieuw uitgevonden. Dat is ook te zien in de kleding. Op oude foto’s en prenten zijn

ze minder uitbundig gekleed, met minder felle kleuren. Het concept van de geisha is bestendigd door het spectaculairder te maken, maar daarmee is wel de traditionele cultuur bewaard.' De tentoonstelling bevat natuurlijk kimono’s, prachtige exemplaren uit geishahuis Yoshifumi. 'Maar er is veel meer. Zoals afbeeldingen van bekende geisha’s uit de geschiedenis en allerlei voorwerpen die het veranderde schoonheidsideaal tonen. In een filmpje zie je hoe de tegenwoordige geisha in Kyoto zich opmaakt, en je ziet wat daar tweehonderd jaar geleden voor nodig was. Er zijn kommetjes met kuchibeni, de liprouge die met een penseeltje werd aangebracht. Die zijn in 1820 in Osaka gekocht, dat heeft niemand! We hebben blokjes met witte grime en kwastjes, tandenborstels, poeder… Alles is in de negentiende eeuw verzameld door drie mannen, Blomhoff, Fissher en Siebold, die de Japanse cultuur wilden laten zien in het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden, de voorloper van het Rijksmuseum Volkenkunde. Die verzamelingen hadden we al, maar nu kunnen we ze in de context van het geishahuis tonen.' In straatinterviews is het huidige beeld van de geisha in Japan meegenomen. 'Mensen kregen de vraag: waar denk je aan bij het woord geisha? Sommige mannen laten dan hun fantasie de vrije loop, andere zeggen stellig dat de geisha geen prostituee is en dat hun vrouw het niet erg zou vinden als ze er een avond mee zouden doorbrengen. Een jonge jongen zegt: later als ik veel geld heb, wil ik dat wel, maar zijn vriendin zegt: dat flik je me niet! Die meisjes vertrouwen het totaal niet.' Zo blijkt dat nog steeds niemand het zeker weet: doen ze het of doen ze het niet? Wie weet ligt het antwoord in Leiden. Ellen Segeren http://volkenkunde.nl

Toilettafel met spiegelstandaard

LEZING EN TENTOONSTELLINGSBEZOEK VOOR DONATEURS Op woensdagochtend 21 januari 2015 zal mevrouw Duin, Japanspecialist, een lezing houden over de tentoonstelling GEISHA in Rijksmuseum Volkenkunde in Leiden. U bent daar vanaf 10:00 uur welkom voor koffie/ thee en iets lekkers. Na de lezing kunt u op eigen gelegenheid de tentoonstelling bezoeken. U kunt zich opgeven door vóór 10 december 2014 € 15 (inclusief entree museum) over te maken op rekening NL77INGB0000500900 t.n.v. Prins Bernhard Cultuurfonds te Amsterdam, onder vermelding van ‘Geisha’ en uw postcode met huisnummer. Maximaal twee personen per aanmelding.

7

Gevreesde dinosaurus komt naar Nederland Ruim zestig miljoen (!) jaar lag ze verborgen in de bodem van de Amerikaanse staat Montana. Straks is ze te bewonderen in Naturalis in Leiden: een van de meest complete dinosaurussen ooit gevonden. En nog wel een Tyrannosaurus rex, een verscheurende vleeseter.

D

e Nachtwacht van de Natuurhistorie. Zo wordt ze (het is een zij) nu al genoemd: de dinosaurus die over zo'n drie jaar zal schitteren in het grootste natuurhistorische museum van Nederland, Naturalis in Leiden. Het gaat om een ongeveer zestig miljoen jaar oude Tyrannosaurus rex ofwel T. rex (vaak geschreven als 'T-Rex'). 'Voor ons nieuwe museum gingen we op zoek naar een absoluut topstuk,' zegt Pauline Lössbroek namens Naturalis. 'De T. rex wordt een icoon van het nieuwe Naturalis, zoals de Nachtwacht dat is voor het Rijksmuseum. Het is een prachtig exemplaar, dat we in 2013 hebben opgegraven in Amerika. Wij denken dat ze enorm tot de verbeelding van het publiek zal spreken.'

Rechter kuit en scheenbeen T. rex

'In onze collectie bevinden zich op dit moment alleen dino's die planten aten'


FOTO: SERVAAS NEIJSEN

Top-drie Hoe vind je zo'n dinosaurus? Twee amateurpaleontologen, een echtpaar waarvan de vrouw oorspronkelijk uit Nederland komt, stuitten op deze T. rex in Montana. Ze vonden een onderkaak, losse tanden en een deel van het heupgewricht en staartbeen. 'Een team van ons museum ging erheen in augustus 2013 en ontdekte nog veel meer fossiele botten. Doordat ze niet in harde steen maar in zandsteen lagen, hebben ze hun oorspronkelijke vorm grotendeels behouden.' Een zo volledig dinosaurusskelet is een zeldzaamheid. Het behoort tot de drie meest complete dinosaurussen ooit gevonden, en van deze drie zal het als eerste buiten Noord-Amerika te zien zijn. Voor het zover is, moeten de botten worden samengevoegd tot hun oorspronkelijke vorm en klaargemaakt voor jarenlange tentoonstelling. Dit

'prepareren' gebeurt in het lab van het Black Hills Institute, een gespecialiseerd paleontologisch instituut. 'Veel botten hebben we meteen in gips verpakt om beschadiging te voorkomen. Ontbrekende botten worden gereproduceerd, beschadigde botten verstevigen we. We hebben berekend dat de preparatie in totaal ongeveer twintig manjaren kost. Eind 2016 of begin 2017 komt T. rex in delen per vliegtuig naar Nederland.'

Plant versus vlees Naturalis wil meer dan 'alleen maar' een prachtige dinosaurus laten zien. Het museum wil het hele verhaal over de dinosaurustijd vertellen. 'In onze collectie bevinden zich op dit moment alleen dino's die planten aten,' aldus Lössbroek. 'Met de vleesetende T. rex kunnen we de wedloop tussen de planteneters en vleeseters laten zien. Vleeseters waren jagers. Ze hadden andere gebitten en een andere bouw dan planteneters. T. rex is de ontbrekende schakel in onze presentatie van de evolutie van deze diergroep.' Naturalis wil nog meer bereiken met deze publiekstrekker: het publiek enthousiast maken voor alles wat met de natuur en biodiversiteit te maken heeft. 'T. rex, en andere dinosauriërs, stierven vrij plotseling uit. Dat laat zien hoe kwetsbaar de natuur was, en dat is de natuur nog steeds. Behalve de kwetsbaarheid toont T. rex ook de schoonheid van de natuur en het belang ervan. We willen dat de bezoeker zich verwondert over het leven dat er was en dat er is, over de natuur zelf. Stan Verhaag www.naturalis.nl

BIJDRAGE CULTUURFONDS € 100.000

FOTO: SERVAAS NEIJSEN

Toekomstimpressie T. rex en bezoekers

VERDUBBELING

Bovenaanzicht

Meer weten? Kijk op www.naturalis.nl of scan deze pagina met Layar om een film over dit project te bekijken.

Het Prins Bernhard Cultuurfonds heeft zijn werkterrein Natuur afgelopen jaar geherformuleerd. Er zijn drie hoofdthema's waarlangs projecten worden beoordeeld: ze moeten te maken hebben met biodiversiteit (een zo groot mogelijke verscheidenheid van planten en dieren), landschap (natuur als onderdeel van het Nederlandse cultuurlandschap) en met educatie (betrokkenheid, beleving en kennisuitwisseling). Op het gebied van biodiversiteit en educatie sluit de bijdrage aan T. rex, dan ook goed aan. Het Cultuurfonds droeg bij aan de koop (van de landeigenaar) en de preparatie. Lössbroek: 'Mede dankzij het Prins Bernhard Cultuurfonds vertonen we straks onze T. rex, het meest tot de verbeelding sprekende dier dat ooit bestaan heeft. In Chicago verdubbelde het bezoekersaantal nadat een T. rex werd tentoongesteld. Op zo'n verdubbeling hopen wij ook.'


BIJDRAGE CULTUURFONDS 20.000

I

n een Amsterdamse studio voeren de vier jonge dansers van BackBone een tijdloos ritueel uit. Een spel van aantrekken, afstoten, versterken en uitdagen. De een houdt fier een moeizaam verworven positie vast terwijl de ander het onderspit dreigt te delven. Ze verbeelden, kortom, het leven zelf in hun voorstelling Oogst. Choreografe Alida Dors: ‘Oogst toont mijn kijk op de samenleving, op de druk tot integreren en presteren. Creëren we die rat race zelf of wordt die van buitenaf opgelegd? Wat doe je als je de strijd verliest? Volgens mij kun je je alleen staande houden door op zoek te gaan naar wie je bent en waar je roots liggen.’

Dansvoorstelling biedt spannende combinatie van hiphop, Surinaamse dans en live muziek Oogst © Linette Raven

De oogst van het leven Meer weten? Kijk op www.backboneconnects. nl of scan deze pagina met Layar om een film over dit project te bekijken.


Voor Dors, die in 2012 de Prijs van de Nederlandse Dansdagen Maastricht won en als artistiek leider van BackBone naam maakte met minimalistische hiphop, liggen die roots deels in Afrika en Suriname. In Oogst combineert zij hiphop met elementen van de Aukaanse dans uit Suriname. ‘Niet de hiphop van videoclips, van de tricks en salto’s. En de Aukaanse dans voeren we nauwelijks in zijn traditionele vorm uit, anders wordt het folkloristisch. Ik vind het interessanter om samen een nieuwe danstaal te maken. Eén danser is autodidact, de anderen hebben een opleiding aan de dansacademie gevolgd. Ze hebben elk een eigen stijl, die ik laat doorsijpelen in mijn creaties.’ Opvallend, zeker bij hiphop, is de live begeleiding door een fluitiste en een percussionist die een scala aan instrumenten bedient, van Surinaamse trommels tot potten en pannen. Ook het decor van ontwerper Loes Schakenbos - een enorm stuk drijfhout en tl-lampen - belooft bijzonder te worden. Een spannende productie van een choreografe met lef, vond het Prins Bernhard Cultuurfonds dan ook. Dors is erg blij met die steun. ‘Daardoor gingen ook deuren bij andere fondsen open en konden we deze productie geheel volgens plan uitvoeren. Dat geeft mij als jonge dansmaker een enorme boost.' Vera Ros Oogst toert dit seizoen door het land. Voor informatie en speeldata zie www.backboneconnects.nl

FOTO’S: WILMA KUIJVENHOVEN

BIJDRAGE CULTUURFONDS ZUID-HOLLAND € 15.000

Weemoedige koekjes Dames aan het werk in Punselie koekjesfabriek

PORTRET VAN EEN FAMILIEBEDRIJF Punselie koekjesfabriek

AANBIEDING VOOR DONATEURS Punselie nodigt u graag uit voor een ontvangst met koffie/thee en een Punselie Stroopkoekje, de vertoning van een bedrijfsfilm en een rondleiding door de fabriek. Na afloop krijgt u een tasje met twee pakjes koekjes mee naar huis. Aanmelden kan via www.punselie.nl/rondleidingen onder vermelding van ‘Cultuurfonds’. Op de door u gekozen dag ontvangt u op vertoon van uw Cultuurpas € 2,50 korting op de rondleiding (normale prijs: € 12,50). Deze actie is geldig tot 31 januari 2015.

H

ier en daar bestaan ze nog, gezichtsbepalende familiebedrijven. In het centrum van Gouda is Punselie's Koekjesfabriek de laatste in zijn soort. Het bedrijf maakte in 2011 na een faillissement een geslaagde doorstart en opende een bezoekerscentrum. Dankzij filmmakers Wilma Kuijvenhoven en Magda Augusteijn is er nu Punselie, een prachtige documentaire over dit proces, de fabriek, de 'koekjes met een Oranjegevoel' en Ron Punselie, kleinzoon van de oprichter. De film was onlangs te zien op het Nederlands Film Festival en op 15 oktober bij de publieke omroep (EO). Wilma Kuijvenhoven: 'Ik groeide op in een familiebedrijf, dus dan ben je gespitst op zulke onderwerpen. Punselie vertelt over een manier van werken die verdwijnt. Bedrijven als dit hebben ook een belangrijke maatschappelijke functie. Ze zijn actief in verenigingen, mensen werken er jarenlang, hun kinderen springen bij tijdens vakanties of gaan er zelf werken. Het is cultureel erfgoed met een

regionale uitstraling. Documentaires daarover zijn best lastig te financieren; daarom hebben we ook aangeklopt bij het Prins Bernhard Cultuurfonds, dat zich inzet voor behoud van dat erfgoed.' De filmmakers brachten vele dagen door op de fabriek. 'Tijdens het filmen kwamen we steeds dichter bij Ron. De combinatie van zijn persoonlijke verhaal en dat van de fabriek vonden we fascinerend.' Zo ontstond een bij vlagen ontroerend portret van een man die vergroeid raakte met zijn bedrijf. Je ziet hem zijn eenzame maaltijden nuttigen in zijn woning boven de fabriek. Alles doet hij zelf, tot en met het repareren van de machines. 'Zoals bij meer oude familiebedrijven is het nu de grote vraag wie hem zal opvolgen. Loslaten was volgens hem een passende titel voor de film geweest.' Vera Ros Punselie is terug te kijken op www.npo.nl/uitzending-gemist. Zie ook www.studiovermeer.nl en www.viewpointdocs.com


fondsnieuws PRINS BERNHARD CULTUURFONDS PRIJS

FOTO: MAAIKE ENGELS

Op 1 december ontvangt een van de meest toonaangevende Nederlandse theaterregisseurs, Johan Simons, de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs 2014 uit handen van Koningin Máxima in Theater Amsterdam. Hij krijgt deze oeuvreprijs vanwege zijn grote verdiensten voor de theaterkunst in binnen- en buitenland. Momenteel is Johan Simons, die dit voorjaar is geïnstalleerd als lid van de nieuwe Akademie van Kunsten, artistiek leider van de Münchner Kammerspiele. Door steeds nieuwe acteurs en regisseurs te begeleiden, levert hij tevens een onmiskenbare bijdrage aan de ontwikkeling van talentvolle theatermakers. Aan de prijs zijn een bedrag van € 75.000 en een CultuurFonds op Naam ter waarde van € 75.000 verbonden.

Johan Simons

Het bestuur van het Prins Bernhard Cultuurfonds Gelderland heeft drie theatermakers genomineerd voor de Gelderse Pauwenveer 2014: Theater Aanz, Grote Broer Kunsteducatie en Muziektheater De Plaats. De prijs wordt tweejaarlijks toegekend aan een instelling die zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt op het gebied van cultuur of natuur in de provincie Gelderland. Dit jaar wordt de prijs uitgereikt aan theatermakers. De prijs bestaat uit een bedrag van € 25.000 en een kunstwerk ontworpen door Ronald Tolman. De commissaris van de Koning C.G.A. Cornielje, tevens voorzitter van het Cultuurfonds Gelderland, reikt de Gelderse Pauwenveer in het najaar aan het winnende collectief uit.


FOTO: GER LOEFFEN

GELDERSE PAUWENVEER

Gelderse Pauwenveer; kunstwerk Ronald Tolman

SIEGER WHITE AWARD Beeldend kunstenaar Kim van Norren krijgt de Sieger White Award van het Prins Bernhard Cultuurfonds. Het stipendium is in 2014 bij het Cultuurfonds ingesteld door de Sieger White Stichting en is bedoeld voor getalenteerde kunstenaars tot 35 jaar uit de regio Oost-Nederland. De Sieger White Award bestaat uit een bedrag van € 25.000 voor een publicatie, die tijdens een tentoonstelling in een gerenommeerde expositieruimte wordt gepresenteerd. De Award wordt op zondag 23 november a.s. uitgereikt in galerie Cokkie Snoei te Rotterdam. Het werk van Kim van Norren is daar van 23 november tot 10 januari 2015 te bezichtigen.

Kim van Norren

STIMULERINGSPRIJS ZEELAND Dit jaar heeft het bestuur van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zeeland het innovatieve festival VESTROCK geselecteerd voor de Stimuleringsprijs 2014. Het bestuur spreekt met de jaarlijkse Stimuleringsprijs zijn waardering uit voor een bijzondere activiteit die georganiseerd wordt door vrijwilligers. Stichting VESTROCK heeft op 7 juni de prijs van € 10.000 in ontvangst mogen nemen.

FOTO: CAMILLE SCHELSTRAETE

Gino Baart, organisator van Vestrock

CULTURELE PRIJS NOORD-HOLLAND Op 24 oktober werd voor de 24ste keer de Culturele Prijs NoordHolland uitgereikt. Het bestuur van het Prins Bernhard Cultuurfonds Noord-Holland heeft besloten de prijs in 2014 toe te kennen aan De Stem van Haarlem. De Stem van Haarlem is een initiatief van sopraan Charlotte Riedijk. Riedijk zette haar (inter)nationale ervaring en expertise in voor de amateurzangers van haar stad. De commissaris van de Koning, Johan Remkes, zal als voorzitter van het Prins Bernhard Cultuurfonds Noord-Holland de prijs overhandigen.

HENDRIK CHABOT PRIJS De Hendrik Chabot Prijs voor beeldende kunsten van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland is dit jaar toegekend aan het kunstenaarsduo Bik Van der Pol. Aan de prijs is een bedrag van € 7.500 verbonden. Burgemeester Aboutaleb zal de prijs op 16 januari 2015 in het Stadhuis te Rotterdam uitreiken.

BEELDENDE KUNSTPRIJS NOORD-BRABANT De voorzitter van het Prins Bernhard Cultuurfonds Noord-Brabant en commissaris van de Koning, Wim van de Donk, heeft op 30 augustus in Museum De Pont in Tilburg de Beeldende Kunstprijs 2014 uitgereikt aan beeldend kunstenaar Ria van Eyk uit Eindhoven. De prijs bestaat uit een geldbedrag van € 10.000.

ANJERACTIE De 70e Anjeractie (collecteweek) vindt plaats van zondag 31 mei tot en met zaterdag 6 juni 2015. Nieuwe verenigingen kunnen zich via www.anjeractie.nl aanmelden om mee te doen. Van uw opbrengst gaat een derde naar de verenigingskas!


Zandvlakte wordt ontmoetingsplek

‘E

igenlijk’, zegt architect Andries Micke, ‘was het project 't Gras van de Buren al een succes vóór de opening op 10 mei 2014: Het werd een ontmoetingsplek vanaf het moment dat de bewoners begonnen met de aanleg van deze buurttuin.’ Tien zaterdagen staken ze de handen uit de mouwen. Ze installeerden de tuintjes die Micke en René Jansen ontwierpen (veertig stuks van één bij één meter in bakken) en die ze nu zelf huren en onderhouden. Ook wiedden ze onkruid, installeerden een waterpomp en maaiden gras: 'De gemeente kan dat met zijn grote maaimachine niet doen,' aldus de projectwebsite. 'Heeft er iemand nog een klein formaatje grasmaaier te leen?'

’t Gras van de Buren © MIXD architecture & art

Het verhaal van een buurt die de handen uit de mouwen stak. Welkom bij buurttuin 't Gras van de Buren in de Haagse wijk Segbroek.

Het De Constant Rebecqueplein is het hart van een levendige buurt in Den Haag. De tegenovergelegen zandvlakte was de bewoners een doorn in het oog. Samen met de DCR, een culturele broedplaats voor kunstenaars, toverden ze de vlakte om tot een tuin annex cultuurpodium voor de buurt en voor de vele voorbijgangers. 'We kozen voor een open en uitnodigend ontwerp dat vandalisme ontmoedigt,' zegt Andries Micke. 'Dat werkt uitstekend.' Nu het tuingedeelte klaar is, wordt een half verhard veld ingericht als podium voor film, theater of dans. Kunstenaars realiseren er projecten, zoals elektronische krekels in de bomen. Micke: 'Dat bewoners, die voorheen soms langs elkaar heen leefden, zelf het initiatief hebben genomen voor dit project vind ik mooi.' Stan Verhaag

terrein in januari 2014 © MIXD architecture & art


’t Gras van de Buren © René Jansen

De bijdrage van het Prins Bernhard Cultuurfonds aan de buurttuin (€ 5.000) is afkomstig uit het Piet Oudolf Groen in de Buurt Fonds. Oudolf is een internationaal bekende tuinarchitect die in 2013 de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs ontving. Met een deel van het geld stelde hij zijn eigen Fonds op Naam in. Het Piet Oudolf Groen in de Buurt Fonds maakt projecten mogelijk die braakliggende terreinen in de stad omvormen tot een groene omgeving én die de onderlinge betrokkenheid in de buurt vergroten.

Een volksmis vol temperament, emotie en Latijns-Amerikaanse swing

BIJDRAGE CULTUURFONDS € 12.000 uit het Prinsenhaven Fonds

Misa Criolla emotioneert al vijftig jaar MusicaTemprana © SimonVanBoxtel

Meer weten? Kijk op www.musicatemprana.com of scan deze pagina met Layar om een filmpje te bekijken.

AANBIEDING VOOR DONATEURS U krijgt korting op de MISA CRIOLLA 50 jaar!-concerten in de periode 12 t/m 21 december. De korting varieert per locatie; de concerten worden gegeven in Middelburg, Beek-Ubbergen, Groningen, Den Haag en Amsterdam. U kunt online bestellen door de kortingscode 'PBC-MT' in te vullen. Kaarten voor het concert in Beek-Ubbergen kunt u uitsluitend per email bestellen. Zie voor details: www.musicatemprana.com onder 'concertagenda'. U kunt op vertoon van uw Cultuurpas de korting ook bij de zaal krijgen. Bij de concerten kunt u bovendien op vertoon van uw Cultuurpas € 5 korting krijgen op de nieuwe cd Misa Criolla and popular devotion in Early Music.

H

et ensemble Música Temprana, in 2001 opgericht door de Argentijnse musicus Adrián Rodríguez Van der Spoel, is gespecialiseerd in Latijns-Amerikaanse barokmuziek. 'Veel van die muziek klinkt Europees vanwege de kolonisatie en de kerk,' zegt Rodríguez, 'maar bepaalde stukken klinken duidelijk Latijns-Amerikaans. Ook is er de volksmuziek, die in de achttiende eeuw als curiositeit werd getranscribeerd door kolonisten en die aan de basis ligt van de Misa Criolla.' In deze 'volksmis', in 1964 gecomponeerd door de Argentijn Ariel Ramirez, komen tal van onmiskenbaar Latijns-Amerikaanse ritmes en sferen voorbij. Een kolfje naar de hand van Música Temprana, dat bestaat uit Latijns-Amerikanen die één ding gemeen hebben: 'In de uitvoeringspraktijk van barokmuziek is het woord authenticiteit leidend. Aanvankelijk gold dat authentieke vooral historische instrumenten en

daarna ook oude technieken. Maar wat vergeten werd, is dat de musicus zelf ook authenticiteit moet bezitten, in zijn spieren, ziel en gevoel. Met Música Temprana gaan we terug naar de muziek die we als kinderen hebben meegekregen.' Daar ligt precies het grote verschil in de uitvoering van de Misa Criolla door amateurkoren en door Música Temprana. De mis heeft temperament, emotie en een typische Latijns-Amerikaanse swing. 'Voor amateurkoren is het moeilijk om dicht bij die stijl te komen. Dirigenten leren de mis vaak van plaatopnamen. Wij zijn ermee opgegroeid.' De cd Misa Criolla and popular devotion in Early Music, met de mis en oude Latijns-Amerikaanse muziek, is op 6 oktober verschenen, en Música Temprana gaat met dit programma, getiteld MISA CRIOLLA 50 jaar!, op tournee. Bekijk vooral de aanstekelijke preview via Layar. Ellen Segeren


Marlene Dumas in het Stedelijk Museum 'Dumas geldt als een van de invloedrijkste kunstenaars van dit moment,' zegt Leontine Coelewij, conservator van het Stedelijk Museum in Amsterdam. In de tentoonstelling The Image as Burden geven bijna tweehonderd schilderijen en tekeningen een overzicht van haar rijke oeuvre.

S FOTO: PETER COX

The Kiss, 2003, olieverf op doek, 40 x 50 cm., particuliere collectie, Londen, © Marlene Dumas

AANBIEDING VOOR DONATEURS

16

Op vertoon van de Cultuurpas aan de kassa krijgt u tot en met 4 januari 2015 25% korting op de toegangsprijs van € 15,- voor volwassenen voor de tentoonstelling The image as Burden. Kinderen tot en met 18 jaar hebben gratis toegang. De voorwaarden van deze actie liggen ter inzage bij de kassa.

childerijen en tekeningen die nooit eerder in Nederland te zien zijn geweest – vooral uit particuliere verzamelingen zijn speciaal voor deze tentoonstelling naar het Stedelijk getransporteerd. Overal in de wereld lijkt het werk van Marlene Dumas even geliefd. Leontine Coelewij over het waarom: 'Haar schilderijen hebben een directheid en expressiviteit die veel mensen aanspreekt. Ze dragen universele emoties uit, zoals verlangen, verdriet en rouw. Vaak refereren ze aan de actualiteit en daarbij gaat Marlene Dumas controversiële onderwerpen niet uit de weg. En natuurlijk telt ook haar meesterschap, haar werken zijn heel erg goed geschilderd.' Het Stedelijk Museum en Marlene Dumas hebben een bijzondere band, die enkele decennia teruggaat. 'Dumas verhuisde in ’76 van Kaapstad naar Amsterdam. Twee jaar later nam ze hier deel aan een tentoonstelling. Sindsdien hebben we met regelmaat belangrijke werken van haar gekocht, we hebben er nu 39 in onze collectie.' De vroege werken, uit die eerste Nederlandse periode, krijgen speciale aandacht. 'Je ziet

FOTO: PETER COX

EERSTE GROTE SOLOTENTOONSTELLING IN NEDERLAND SINDS TWINTIG JAAR

Marlene Dumas, 2014

daarin al veel elementen die in haar latere werk terugkomen. Thema’s als liefde, dood en verdriet, en het gebruik van beelden uit de massamedia.'

Stroom van foto’s Marlene Dumas heeft een uitgebreid beeldarchief in haar Amsterdamse atelier en laat zich inspireren door de dagelijkse stroom van foto’s in kranten en tijdschriften. Volgens de kunstenaar zijn deze beelden van invloed op de manier waarop mensen naar elkaar en naar de wereld om hen heen kijken. De titel van de tentoonstelling is ontleend aan het kleine schilderij The Image as Burden uit 1993. Afgebeeld is een man die een vrouw in zijn armen draagt – Dumas werd geprikkeld door een filmstill van Greta Garbo en Robert Taylor uit Camille. Tegelijkertijd verwijst Dumas naar de schilder die het gewicht van zijn onderwerpen draagt. In een recent interview met Opzij zegt ze hierover: 'Schilderkunst gaat in de eerste plaats om verbeelding. Als je een bestaande foto als uitgangspunt neemt, wordt de betekenis van het geschilderde beeld vaak daaraan gelijkgesteld. Ik worstel tussen de

BIJDRAGE CULTUURFONDS € 25.000 uit het Straver Fonds

‘Doorgaans worden kinderen lief en zacht afgebeeld, Dumas koos ervoor dat niet te doen.' herkenbaarheid van wat afgebeeld wordt en de vrijheid er iets heel anders van te maken. Soms denk ik: ik wil al die kranten en beelden die ik ter inspiratie bewaar, weggooien, ik moet puur beginnen. Maar dat kan natuurlijk niet, ik weet wat ik weet.'

Onheilspellend schilderij

FOTO: PETER COX

Van alle werken verheugde Leontine Coelewij zich het meest op The Painter uit 1994, dat hangt in het Museum of Modern Art (MoMA) in New York. 'Toen ik het voor het eerst zag, trof het me diep. Ik vind het een onheilspellend schilderij, bevreemdend ook. Het naakte kind heeft blauwe en rode verf aan haar handen, het zou bloed kunnen zijn. Doorgaans worden kinderen lief en zacht afgebeeld, Dumas koos ervoor dat niet te doen.' Volgens Coelewij is alleen al dit schilderij een reden om de tentoonstelling te bezoeken. 'En het is bovendien de eerste keer dat het in Nederland is te zien.' De tentoonstelling is in nauw overleg met de kunstenaar tot stand gekomen. 'Dat is het mooie van werken in een museum als het Stedelijk, waar hedendaagse kunst wordt getoond: vaak leven de kunstenaars zelf nog en vindt er een interessante kruisbestuiving van ideeën plaats.' De randprogrammering bestaat onder meer uit lezingen, een openbaar interview met de kunstenaar, rondleidingen, en workshops voor kinderen. In de tentoonstelling zelf is een documentaire over Dumas en de opbouw van de tentoonstelling te zien. Liesbeth Maas www.stedelijk.nl The Painter, 1994, olieverf op doek 200.7 x 99.7 cm, MoMA, NY. Beloofde gedeeltelijke schenking van Martin en Rebecca Eisenberg, 2005, © Marlene Dumas


'Het zelf meemaken geeft iets extra’s'

CULTUURFONDS OP NAAM BIJ LEVEN

Jaren geleden besloot Aart de Veer een deel van zijn vermogen aan het Cultuurfonds na te laten. Toen hij ontdekte dat hij ook zelf kan ervaren wat er met de bestedingen gebeurt, besloot hij zijn testament te veranderen en het Dr. Aart A. de Veer Fonds al bij leven in te stellen. Dankzij zijn brede belangstelling is de doelstelling meerledig.

Voor meer informatie over CultuurFondsen op Naam voor particulieren, stichtingen en bedrijven kunt u contact opnemen met Maartien Delprat of Menno Tummers, (020) 520 61 30. Of kijk op: www.cultuurfonds.nl

A

art de Veer uit Utrecht spreekt bescheiden maar gedreven. 'Het is mooi om mee te maken waar de bijdragen uit mijn fonds naartoe gaan,' zegt hij. 'Twee keer heb ik genoten van prachtige muziek. Bij het tienjarig bestaan van het Uriël Ensemble in 2013 ben ik gaan luisteren en heb ik de musici gesproken. En dit jaar werden bij het Peter de Grote Festival alle sonates van Brahms op één dag gespeeld. Heel mooi. Even heb ik overwogen om de musici aan te spreken, maar ik vond het eigenlijk ook prima om daar geheel anoniem te zitten. Brahms is mijn favoriete componist. Hoewel ik sowieso wel ontroerd was geweest, geeft het besef dat ik eraan heb bijgedragen en het kan meemaken beslist iets extra’s, al kan ik moeilijk omschrijven wat.' Drie elementen voeren de boventoon in de interessesfeer van Aart de Veer:


grafiek en keramiek, klassieke kamermuziek en de cultuur van vijfduizend jaar geleden. Die komen dan ook terug in de doelstelling van het Dr. Aart A. de Veer Fonds, dat sinds oktober 2012 een feit is. Het begon eigenlijk met Ötzi, de prehistorische man die in 1991 werd gevonden in de Alpen. 'Die vondst intrigeerde me, mede omdat ik gewerkt heb als fysisch geograaf. Ötzi’s lichaam, dat vijfduizend jaar geleden in het gletsjerijs was geconserveerd, was door de klimaatverandering aan de oppervlakte gekomen. Aan zijn kleding en voorwerpen konden we zien hoe ontwikkeld de samenleving toen al was. Dat vond ik fascinerend en ik dacht: daar moet meer over te ontdekken zijn.' In diezelfde periode ging hij zich afvragen wat er in de toekomst met zijn bezittingen moest gebeuren. 'Ik had een groot huis en geen kinderen. Mijn familie mag wel iets van me erven, maar ik ging ook op zoek naar een mooi doel. Dan ga je bedenken

FOTO: EMILIE HUDIG

wat je getroffen heeft in het leven.' Zo kwam het dat hij in 2000 in zijn testament opnam dat een percentage van zijn vermogen naar het Cultuurfonds zou gaan voor onderzoek naar prehistorische culturen.

Galerie en concerten aan huis Een aantal jaren eerder had hij zich in de beeldende kunst gestort. 'Toen ik een tentoonstelling organiseerde voor een bevriende kunstenares, kreeg ik de smaak te pakken. Vijftien jaar lang heb ik een galerie aan huis gerund. Omdat grote schilderijen te duur zijn voor kleine afnemers, had ik vooral grafiek en keramiek. Kleinere, betaalbare stukken.' Na zijn pensionering bedacht hij hoe hij zijn leven wilde inrichten. 'Een jaar lang heb ik in verschillende plaatsen op huizen gepast om te kijken welke omgeving bij me aansloot. Ik besloot in een grote stad te gaan wonen, mede vanwege de nabijheid van cultuur. Ik stopte met de galerie en verkocht mijn huis. Mijn nalatenschap groeide daardoor,

dus ben ik opnieuw met het Cultuurfonds gaan praten. Toen kwam de mogelijkheid ter sprake om vooruitlopend op de nalatenschap een CultuurFonds op Naam te laten ingaan voor een deel van het vermogen. Dat vond ik een uitstekend idee.' De doelstelling in zijn testament was erg beperkt, vond hij. 'Ik vroeg: kan het ook één fonds zijn met een mix van doelen? Dat was geen probleem, integendeel. Het maakt de kansen op goede bestedingen alleen maar groter. En zo is die doelstelling uitgebreid naar beurzen voor kunstenaars om zich verder te bekwamen in grafiek of keramiek, en uitvoeringen van klassieke kamermuziek op kleine podia. Dat laatste omdat ik cello speel en zelf huisconcerten heb georganiseerd. Ik denk dat kleine subsidies voor ensembles heel nuttig zijn.' Met eigen ogen zien wat zijn fonds doet, waardeert hij enorm. Zo kreeg beeldend kunstenaar Ingrid Simons in 2013 een bijdrage voor haar onderzoek

'Ik ging op zoek naar een mooi doel. Dan ga je bedenken wat je getroffen heeft in het leven.'

naar Portugees keramiek en Delfts blauw (zie ook Beursbericht op blz. 26). 'Van het Cultuurfonds kreeg ik een brief over deze besteding, en toen heb ik gevraagd of ik haar kon ontmoeten. Ze nodigde me uit voor een atelierbezoek. Dat was heel boeiend. Haar azulejos spreken me erg aan. Ik heb ze in Portugal gezien als klassieke decoratie. Zij schildert natuurimpressies, de weg door het landschap van het leven. Dat komt in alles terug wat ze maakt: grafiek, schilderijen en nu ook keramiek. Ze schildert geen mensen. Eigenlijk een bijzonder contrast met hoe ze als persoon overkomt, helemaal niet gesloten.' Ellen Segeren


Helaas PRACHTIGE REEKS NADERT VOLTOOIING MET DE WOORDENAAR

Zonder Plantijn konden wij elkaar vandaag wellicht helemaal niet goed verstaan of begrijpen LEZING VOOR DONATEURS

20

Op dinsdag 27 januari 2015 vindt er in Spui 25, Amsterdam, een gratis lezingenavond plaats over de Sleutelfigurenreeks in samenwerking met Sandra Langereis en Johan Koppenol, auteur van het nog te verschijnen boek De polderaar: Jacob Cats (1577-1660). De avond begint om 19:30 en zal tot ongeveer 21:00 duren. Donateurs van het Prins Bernhard Cultuurfonds kunnen reserveren via [email protected].

T

wintig jaar geleden nam het Cultuurfonds het initiatief tot een biografieënreeks, om het belang van dit genre als vorm van geschiedschrijving te stimuleren. Dit leidde tot levensbeschrijvingen van onder meer Koningin Wilhelmina, Anton Philips en Aletta Jacobs. In 2009 kwam hierop een vervolg met de Sleutelfigurenreeks, die op een aantrekkelijke en toegankelijke manier acht personages uit de vijftiende tot en met de negentiende eeuw belicht. Niet alleen hebben zij met hun interessante leven iets blijvends nagelaten, ook geven zij een boeiend beeld van hun tijd en van de Nederlandse cultuur. Onlangs verscheen het zesde deel:

De Woordenaar van Sandra Langereis, over Christoffel Plantijn, ’s werelds grootste drukker en uitgever.

Nominaties De waardering voor de reeks is groot. De biografie van Jacob Roggeveen, geschreven door Roelof van Gelder, was dit jaar genomineerd voor de Libris Geschiedenisprijs. En Annette Mooij werd dit voorjaar met haar biografie van Mina Kruseman genomineerd voor de Erik Hazelhoff Roelfzema Prijs. Het boek over Plantijn prijkte op de shortlist voor de Libris Geschiedenisprijs 2014, samen met de biografie van Willem III. Dit laatste zegt genoeg: ‘Samen met de succesvolle uitgave van de Koningsbiografieën – over Willem I, II en III - heeft de Sleutelfi-

nog maar twee te gaan Meeleven met gravin Jacoba van Beieren in de woelige eerste helft van de vijftiende eeuw? Aan boord stappen bij Jacob Roggeveen, op weg naar de ontdekking van Paaseiland in 1722? Met Mina Kruseman strijden voor vrouwenrechten in de negentiende eeuw? Of, nu ook, de wereld betreden van Christoffel Plantijn, uitgever te Antwerpen in de zestiende eeuw...

gurenreeks wel aangetoond dat er inderdaad veel belangstelling is voor dit genre,' aldus Hendie Deijkers, adviseur bestedingen bij het Cultuurfonds. Met het nieuwe boek kunnen we dus ook met Christoffel Plantijn meereizen door zijn tijd. Plantijn - of De Woordenaar, zoals historica Sandra Langereis hem in haar biografie noemt - leefde van 1520 tot 1589. Als Franse migrant streek hij neer in de handelsmetropool Antwerpen. ‘Het New York van de zestiende eeuw,’ aldus historica Langereis. En in dat Antwerpen werd Plantijn niet alleen de grootste uitgever maar vooral ook een hele bijzondere, vertelt de schrijfster. ‘Plantijn leefde op de

polsslag van zijn tijd; hij kende de samenleving heel erg goed.' De uitgever had een neus voor wat er in de samenleving gebeurde, had contacten in allerlei lagen van de bevolking, tot landsheer Filips II aan toe. ‘En daar probeerde hij met zijn uitgaves op in te spelen,’ aldus Langereis.

Onze allereerste woordenboeken Zonder Plantijn konden wij elkaar vandaag wellicht helemaal niet goed verstaan of begrijpen. Hij publiceerde immers de allereerste woordenboeken van de Nederlandse taal. Langereis: 'Om er zo voor te zorgen dat de inwoners van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden een algemeen geaccepteerde taalstandaard

aangereikt kregen. Hij verwachtte dat zijn blauwdruk voor een "algemeen beschaafd Nederlands" de Lage Landen in cultureel en politiek opzicht zou samenbinden. Plantijn hoopte zelfs dat de ambtenaren van Filips II in Brussel de groeiende weerzin tegen de landsheer konden neutraliseren wanneer ze voortaan met de inwoners zouden communiceren in hun moedertaal.’ Met dit zesde boek uit de reeks nadert de Sleutelfigurenreeks inmiddels zijn voltooiing. In de pen zitten nog boeken over Jacob Cats en Jacob van Lennep. Dat wordt meegenieten van het leven en werken van ‘Vadertje Cats’ en leren over de politieke invloed van een schrijver… Erica Bronkhorst


Andere musea worden van harte uitgenodigd ook de viering van Chanoeka (joods), Diwali (hindoeïstisch) of het Suikerfeest (islamitisch) te belichten

Werelddierendag EEN RELIGIEUZE FEESTDAG??? Wie kent nog de wortels van Kerstmis, Pasen of Sinterklaas? Of, om nog een stapje verder te gaan, van Werelddierendag, Halloween of Valentijnsdag? Steeds minder mensen weten dat dit eigenlijk religieuze feesten zijn. Museum Catharijneconvent wil dat veranderen met een landelijk educatieprogramma.

‘J

e wilt niet weten hoeveel mensen op een schilderij Maria en Jezus niet herkennen, waarmee dus ook de oorsprong van Kerstmis of Pasen hen ontgaat,’ vertelt Anite Haverkamp, conservator en educatiemedewerker bij Museum Catharijneconvent in Utrecht, het nationaal museum voor christelijke kunst, cultuur en geschiedenis. ‘Vroeger was het geloof van de wieg tot het graf en kon men ook de bijbehorende religieuze feesten duiden, maar met de ontkerkelijking is dat verdwenen. Toch willen bezoekers van ons museum daar best meer over weten. Daarom zien wij het als onze taak bezoekers op een serieuze maar ook toegankelijke manier bij te praten. We kozen om die reden het thema "Feest!"’

Christelijk en niet-christelijk

Fast feest food © Museum Catharijneconvent


Het Catharijneconvent vindt het onderwerp belangrijk genoeg voor een permanente presentatie, ‘want als je echt wilt dat het landt moet je langere tijd uittrekken’, licht Haverkamp toe. Haar museum is de initiatiefnemer en trekker van een ambitieus landelijk educatieprogramma dat tot doel heeft in tien jaar tijd zoveel mogelijk mensen vertrouwd te maken met de wortels en betekenis van hun culturele (religieuze) erfgoed. Met als afgeleide doelstelling een respectvolle omgang met opvattingen van mensen uit verschillende culturen. Zelf beperkt het Utrechtse museum zich gezien de ei-

BIJDRAGE CULTUURFONDS € 50.000 voor werkvormen en lesmateriaal

gen collectie tot christelijke feesten, maar andere musea worden van harte uitgenodigd om ook de viering van Chanoeka (joods), Diwali (hindoeïstisch) of het Suikerfeest (islamitisch) te belichten.

Een ander tabje De permanente tentoonstelling Feest! Weet wat je viert mikt allereerst op negen- tot twaalfjarigen: de ambitie is alle Nederlandse basisschoolkinderen ten minste één keer in hun schoolcarrière te bereiken met dit project. ‘Maar voor volwassenen – ouders en docenten - moet een bezoek aan de tentoonstelling natuurlijk ook aantrekkelijk zijn. Daarom is dit onderwerp zo dankbaar: het nodigt generaties uit om elkaar te vertellen hoe zij kerst vierden, of wat zij met Sinterklaas deden.' En veel mensen zullen ervan opkijken dat Werelddierendag wordt gevierd op de sterfdag van SintFranciscus, die intens van dieren hield. Uiteindelijk moeten jaarlijks 90.000 basisschoolleerlingen aan het programma deelnemen. Kleine com-

plicatie bij het verwezenlijken van die ambitie is dat bijvoorbeeld Sinterklaas niet op alle basisscholen – reformatorische, orthodox-joodse of islamitische bijvoorbeeld – een even welkome gast is, en dat een feest als Halloween bij sommige gezindten zelfs uit den boze is. Haverkamp: ‘We onderzoeken hoe we het wat striktere protestantse onderwijs kunnen betrekken bij de kennisoverdracht over feesten die van oorsprong vaak katholiek zijn. Ze kunnen het onderwerp onder een ander tabje plaatsen, zoals kunstzinnige vorming, oriëntatie op jezelf en de wereld, of geschiedenis.’ Behalve Museum Catharijneconvent doen inmiddels ook het Bijbels Museum en Museum Ons’ Lieve heer op Solder in Amsterdam mee, met presentaties en een kinderaudiotour. Verder is er nog de website www.feestweetwatjeviert.nl en daarmee is de landelijke uitrol van het project gestart. Haverkamp hoopt dat nog veel meer Nederlandse musea aanhaken: 'Het zou mooi zijn als ze hun eigen presentatie

Feest! In de stad. Pasen © Bijbels Museum

maken, met voorwerpen uit hun eigen collectie.’ Op diverse plaatsen in het land zijn daarover gesprekken gaande. De tentoonstelling valt deels samen met de jaarlijkse presentatie over het Sinterklaasfeest: het Huis van Sinterklaas. Dit jaar worden de ontwikkelingen rond de figuur van Zwarte Piet zorgvuldig gevolgd. Thema is ‘Storm op zee’, met Sint Nicolaas als beschermheilige van de zeelieden, schippers en drenkelingen. Yvonne Jansen www.feestweetwatjeviert.nl www.huisvansinterklaasinutrecht.nl

AANBIEDING VOOR DONATEURS Tot en met februari 2015 mag u op vertoon van uw Cultuurpas gratis naar Feest! Weet wat je viert als u de tentoonstelling samen met uw (klein)kind bezoekt. Eén gratis entree per kind. Niet geldig in combinatie met andere acties. Kinderen tot en met 5 jaar hebben gratis toegang.

23

donateursprofiel N

ieuwsgierigheid. Dat verklaart volgens Francisca van der Glas uit Zeist haar belangstelling voor kunst en cultuur. 'Heb ik van mijn grootvader, die ik helaas alleen als kind heb gekend. Een sociaal-liberale onderwijzer die volksverheffing hoog in het vaandel had staan,' vertelt Ciska,

zoals haar roepnaam luidt. 'Op een idealistische manier: als de mens meer zou weten en begrijpen, zou de wereld beter worden. Jammer genoeg is dat niet altijd zo, maar die instelling, die ook in mijn ouderlijk huis voortleefde, heeft mijn nieuwsgierigheid gestimuleerd. Naar musea, dans, beeldende

FOTO: EMILIE HUDIG

FRANCISCA VAN DER GLAS: 'Als iets me vooraf niets zegt, doe ik soms heel leuke ontdekkingen'


kunst. Ook als iets me vooraf niets zegt. Dan doe ik soms heel leuke ontdekkingen.' Ciska studeerde Italiaans, woonde perioden in Italië, was bureauredacteur bij een wetenschappelijke uitgeverij en is gek op dans. 'Ik heb altijd gedanst, sinds mijn zevende. Van klassiek ballet tot moderne dans, van alles. Ik ben al jaren vriend van het Nederlands Dans Theater maar ook van het Gemeentemuseum Den Haag en een theatertje vlak bij Zeist. Misschien ben ik daardoor ook donateur geworden van het Prins Bernhard Cultuurfonds. Mijn zus is twee keer als introducee meegegaan op donateursexcursie en is nu ook donateur. Ik heb trouwens genoten van de excursie naar DOMunder in Utrecht, waarvan ze iets heel aantrekkelijks voor alle leeftijden hebben gemaakt, en van de avondopenstelling in het Rijksmuseum. Wist je dat de mozaïekvloeren in het museum door Italiaanse terrazzowerkers zijn gerestaureerd? Er is in Noord-Italië een school waar ze die vloeren leren maken en restaureren.' Ciska vindt het werkterrein van het Cultuurfonds heel divers. 'Volgens mij steunt het fonds vooral kleinere projecten en jongerenprojecten. Die zijn niet altijd even geslaagd en dat zal het Cultuurfonds achteraf misschien ook vaststellen, maar dat is het risico van het vak. Ze moeten wel een kans krijgen en als het Cultuurfonds daarin voorziet, is dat heel goed. Dans mis ik soms een beetje, het fonds lijkt meer met theater te doen. Wat ik overigens prima vind, want dans komt daar vaak bij te pas. Fantastisch vind ik de projecten die het maken van muziek bevorderen onder kinderen die daar anders niet toe komen. Gehandicapte kinderen of kinderen uit achterstandswijken bijvoorbeeld. Het is prachtig om te zien hoe muziek mensen bij elkaar brengt en agressie voorkomt. Muziek is zó wezenlijk in het leven.' Vera Ros

BIJDRAGEN CULTUURFONDS GELDERLAND € 5.000 & € 1.000 voor resp. de tv-serie en het boek

FOTO: HENK MITTENDORFF

Van wasserij tot paradijsje Hoe industrieel erfgoed verandert in een woon- en werkruimte De IJsselstroom

D

e zus van Marian van Leeuwen attendeerde haar erop dat er een oude stoomwasserij – ‘écht iets voor jullie’ – te koop stond in de uiterwaarden van de IJssel bij Zutphen. Een goede inschatting, want Van Leeuwen, geboren aan de oevers van de Lek en verslingerd aan het rivierenlandschap, viel als een blok voor het monumentale gebouw. Dat bood tot 1955 onderdak aan 'Waschinrichting IJselstroom' en later aan een palingrokerij. Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw raakte het in verval. Samen met haar partner Silvester van Veldhoven zag ze voldoende mogelijkheden om het te transformeren tot een prachtige en energieneutrale woon- en werkruimte, met daarbij nog een ruimte voor de verhuur, bijvoorbeeld voor kleinschalige symposia.

AANBIEDING VOOR DONATEURS U kunt de dvd en het boek samen bestellen voor € 22,50 (korting € 5) via www.deijsselstroom.info onder vermelding van 'Cultuurfonds' en het relatienummer dat op uw Cultuurpas staat. Het boek is tevens los verkrijgbaar (€ 17,50) in de boekwinkel.

Daarvoor moesten de handen flink uit de mouwen. Al snel na de koop in 2013 waren de vergunningen rond en begonnen de restauratie en verbouw, die in 2015 voltooid moeten zijn. De verschillende overheden – Rijkswaterstaat, het Waterschap Rijn en IJssel, de provincie Gelderland en de gemeente Zutphen – toonden op alle manieren hun

goede wil. Van Veldhoven, (restauratie)architect en eigenaar van het bureau Veldhoven Architecten, maakte zelf het ontwerp: ‘Natuurlijk is het huis belangrijk, maar voor ons telt toch drie keer de onovertroffen plek.’ En inderdaad: Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan het is precies wat het omringende landschap oproept. Journalist/documentairemaker Peter Tetteroo zag in het project een film waarin onderwerpen als geschiedenis, industrieel erfgoed, herbestemming en duurzaamheid bij elkaar komen. Tetteroo volgde een deel van het sloop- en bouwproces, wat resulteerde in de zevendelige serie ‘De IJsselstroom’, inmiddels uitgezonden door Omroep Gelderland en nu op dvd verkrijgbaar. Bovendien maakte fotografe/kunsthistorica Suzy Colpa een boekje over de geschiedenis van de stoomwasserij. Op de Open Monumentendag, 13 en 14 september, is het aangeboden aan de provincie Gelderland. Dan is het werk in uitvoering ook toegankelijk voor bezoekers. Yvonne Jansen www.deijsselstroom.info


beursbericht

FOTO: ANNETTE BORN

INGRID SIMONS: 'Het is fijn als mensen in je willen investeren'

Ingrid Simons

Scan deze pagina met Layar om op onze Facebook-pagina meer ervaringen te lezen van andere bursalen.

Jaarlijks krijgen zo’n 175 jonge, talentvolle afgestudeerden uit alle disciplines aan universiteit of hogeschool een Cultuurfondsbeurs voor een vervolgopleiding of – onderzoek in het buitenland. In elk Cultuurbericht een verslag van een bursaal. Kijk ook op onze Facebookpagina Bernhard Fellow.


P

ortugees keramiek kreeg beeldend kunstenaar Ingrid Simons in zijn greep. Zozeer dat ze de techniek van de azulejos in haar werk wilde opnemen. Daar ging onderzoek in Nederland en Portugal aan vooraf. Het Nederlandse onderzoek was mogelijk dankzij het Dr. Aart A. de Veer Fonds (zie blz. 18). ‘Ik werk als schilder en graficus. Op doek schilder ik landschappen van de ziel, zoals ik ze noem. Landschappen raken me vanwege hun zwaarte en ik intensiveer die op het doek. In Portugal zijn de schaduwen heel hard en is de intensiteit er van nature, dus ik vond daar veel herkenning toen ik er in 2010 naartoe ging voor een werkperiode. Met keramiek was ik nog niet zoveel bezig geweest, maar in Portugal zag ik de azulejos, de vaak met blauw beschilderde tegels en tableaus op muren van huizen, en daar werd ik als het ware door opgezogen. Ik hou van het ambachtelijke, die gigantische tegelwanden, de eenvoud van het blauw, het azul. ‘In Redondo vond ik een vakman die volgens de traditie werkte maar ook openstond voor het nieuwe. Bij hem heb ik mijn eerste azulejos geschilderd. Dat was het begin van veel meer.

Inmiddels heb ik verschillende solo-exposities gehad, ook in Portugal, waar ik het heel bijzonder vond dat de Portugezen mijn keramisch werk mooi vonden. In Portugal beschilder ik ook vazen die op ambachtelijke wijze gedraaid zijn en niet perfect zijn afgewerkt. In Nederland beschilder ik gegoten vazen naar eigen ontwerp, die juist heel strak zijn. Die tegenstelling vind ik mooi. ‘Op doek kun je met wit nog wel iets corrigeren, maar keramiek moet je direct goed beschilderen. Die techniek neem ik nu ook mee in het schilderen op doek. Er is dus een mooie wisselwerking ontstaan tussen de verschillende facetten in mijn werk. Dit is een resultaat van het onderzoek naar de Portugese en Nederlandse tradities van azulejos en Delfts blauw, dat ik heb kunnen doen dankzij het Cultuurfonds. Die ondersteuning heeft mijn werk een enorme boost gegeven doordat ik tijd, energie en materiaal kreeg: alles wat nodig was om in mijn beroepspraktijk een stap te maken. Het is fijn als mensen in je willen investeren, dit soort kansen is nodig om je te kunnen blijven ontwikkelen, ook als je al een tijd als kunstenaar werkt.’ Ellen Segeren

aanbiedingen

CULTUURBERICHT NAJAAR 2014

Variété: Dansen op een glazen plafond Bijdrage Cultuurfonds 20.000 Verrassend variété met diepgang door schrijvers, dichters, muzikanten, een singer-songwriter, een cabaretière en een tapdanseres. Een unieke bundeling sterke vrouwen die hun talent vol elan en overtuiging vieren. Met Sanne Wallis de Vries, Frédérique Spigt en een keur aan schrijvers, dichters en musici zoals Anne Vegter en Esther Apituley. www.amanti-d-arti.nl In plaats van € 25 betaalt u € 20 voor de toegangsprijs en een hapje/drankje tijdens de Meet & Greet na afloop. Het betreft de try-out op zondagmiddag 25 januari 16:00 in Theater Maitland Driebergen. Gratis Parkeren. Kaarten kunnen besteld worden via www.amanti-d-arti.nl o.v.v. 'CODE 2’. Vergeet niet uw Cultuurpas mee te nemen.

Theatervoorstelling Horror

Expositie Let’s Party

Bijdrage Cultuurfonds € 25.000, waarvan € 9.000 uit het budget Theater en € 16.000 uit het Scato Gockinga Fonds

Bijdrage Cultuurfonds 10.000

HORROR, de nieuwe voorstelling van Jakop Ahlbom, is een hommage aan het horrorgenre. Het wordt een meeslepend, spannend en visueel theaterspektakel, dat past in de serie beeldende voorstellingen die Jakop Ahlbom de afgelopen jaren heeft gemaakt zoals Vielfalt, Innenschau, Het Leven een gebruiksaanwijzing en Lebensraum. Première: wo 3 december 2014 Toneelschuur Haarlem, tournee t/m 28 februari 2015. www.toneelschuur.nl en www.jakopahlbom.nl Op vertoon van de Cultuurpas aan de kassa betaalt u € 16 in plaats van € 20 voor de try-outs in Toneelschuur Haarlem van donderdag 27 november t/m dinsdag 2 december (zondag uitgezonderd). U kunt alleen telefonisch reserveren voor deze actie via (023) 51 73 910. Vermeld daarbij de Cultuurfondsactie.

In Let’s Party, een expositie in de Amsterdamse Bijlmer, presenteert Imagine IC de eigentijdse partycultuur als ‘a sign of the times’. Het project is een ontdekkingstocht naar feesten anno nu en naar de rituelen en trends in de dancecultuur. Zie voor openingstijden www.imagineic.nl Op vertoon van uw Cultuurpas in de zaal krijgt u een gratis rondleiding door Let’s Party. Met een glaasje prik in de hand wordt u door een verteller meegenomen in de wereld van eigentijdse feestculturen. Deze aanbieding loopt t/m 23 november 2014.

Tentoonstelling The Future of Fashion is Now Bijdrage Cultuurfonds € 25.000 uit het Breeman Talle Fonds Museum Boijmans Van Beuningen presenteert dit najaar de mode van de toekomst. Een kledingstuk dat op emoties reageert, kantpatronen die uit een plant groeien, textiel dat zichzelf afbreekt en mode die mensen door een rits letterlijk verbindt. Vanuit een kritische blik op het huidige modesysteem komen ruim vijftig internationale ontwerpers met innovatief werk op het raakvlak van mode en kunst. Met de jongste generatie modeontwerpers van over de hele wereld tot gerenommeerde vernieuwers zoals Viktor&Rolf, Hussein Chalayan en Iris van Herpen. www.boijmans.nl Donateurs van het Prins Bernhard Cultuurfonds krijgen € 2,50 korting op The Future of Fashion is Now op vertoon van hun Cultuurpas aan de kassa. Deze actie is geldig t/m 18 januari 2015, voor maximaal twee personen. De actie geldt niet in combinatie met andere acties of kortingen.

Op deze pagina en hiernaast bij de bonnen treft u een selectie aan van de aanbiedingen die wij onze donateurs regelmatig kunnen doen. Bekijk ook www.cultuurfonds.nl/nieuws/acties-voor-donateurs voor nieuwe aanbiedingen. Vaak zal bij een aanbieding om uw Cultuurpas worden gevraagd. Deze pas is exclusief voor donateurs van het Cultuurfonds. Bent u donateur en heeft u geen Cultuurpas ontvangen? Mail dan naar [email protected] (vergeet uw adresgegevens niet te vermelden) of bel tijdens kantooruren naar (020) 520 6130.


deze pag. komt er niet in

pag hiernaast = flap

aanbiedingen

vervolg

#

Publicatie Marita Mathijsen Historiezucht. De obsessie met het verleden in de negentiende eeuw

Als donateur van het Prins Bernhard Cultuurfonds krijg ik op vertoon van deze bon in de boekhandel € 5 korting op het boek Historiezucht. De obsessie met het verleden in de negentiende eeuw door Marita Mathijsen.

Bijdrage Cultuurfonds : € 6.500 In Historiezucht laat Marita Mathijsen zien hoe het verleden in de negentiende eeuw werd gedemocratiseerd. In haar bekende persoonlijke en meeslepende stijl komt ze met provocerende inzichten, die aansporen tot nadenken over wat geschiedenis eigenlijk betekent. Historiezucht stond op de longlist van de Libris Geschiedenis Prijs 2014.

#

kortingsbon

Op vertoon van de bon hiernaast in de boekhandel krijgt u € 5 korting. U betaalt geen € 32,50 maar € 27,50.

Ja, ik geef cultuur de kans en word donateur

Geef het Cultuurfonds cadeau! Kent u iemand die cultuur, natuur en wetenschap ook belangrijk vindt? Geef hem/haar eens een jaar Cultuurfonds cadeau*!

Graag wil ik met mijn bijdrage steun verlenen aan het volgende culturele doel van het Prins Bernhard Cultuurfonds:

Mijn gegevens: Beeldende kunst Theater en Muziek

M/V

Naam en voorletters: Adres:

Natuur Monumentenzorg Beurzen Geschiedenis en Letteren Algemeen (kruis svp één hokje aan)

Ik machtig hierbij het Prins Bernhard Cultuurfonds om van mijn hieronder genoemde bank/girorekening een donatie af te schrijven van

Postcode en woonplaats:

Per maand

Telefoon:

€4

€ 7,50

€ 10

Ander bedrag €

Email:

Per jaar

€ 35

Naam en voorletters

Ik machtig het Prins Bernhard Cultuurfonds om eenmalig € 35 van mijn rekening af te schrijven ten bate van een donateurschap voor:

Adres

M/V

Adres:

€ 100

per maand / kwartaal / jaar

Bankrekening:

Naam en voorletters:

€ 50

M/V

Postcode en plaats Telefoon

Postcode en woonplaats: E-mail

Telefoon: Email:

Geboortedatum:

Datum:

Geboortedatum:

Ik ontvang graag het digitale CultuurNieuws

Handtekening: najaar 2014

Bank- of girorekening

Welkomstcadeau:

DVD 'de Drie Koningen van Oranje'

Het Plint notitieblok/muismatje

Fotoboek ‘Hein Wertheimer: Amateurfotograaf ’

Publicatie ‘De staat van het mecenaat’ Stuur het cadeau direct naar de ontvanger Stuur het cadeau naar mij, ik wil het zelf overhandigen **

* De ontvanger krijgt de Cultuurpas, een jaar lang Cultuurbericht en een welkomstcadeau ** We proberen dit zo snel mogelijk af te handelen, maar hou rekening met een verzendtijd van 1 á 2 weken.

Handtekening Ik ontvang graag als welkomstcadeau:

DVD 'de Drie Koningen van Oranje'

Het Plint notitieblok/muismatje

Fotoboek ‘Hein Wertheimer: Amateurfotograaf ’

Publicatie ‘De staat van het mecenaat’

najaar 2014

KORTING

€5

Actienummer 90211461 Auteur Marita Mathijsen Titel Historiezucht. De obsessie met het verleden in de negentiende eeuw ISBN 9789460041440 Prijs € 32,50 Actieprijs € 27,50 Korting € 5,Begindatum 01-11-14 Einddatum 01-02-15

#

U kunt deze bon in een ongefrankeerde envelop sturen aan:

U kunt deze bon in een ongefrankeerde envelop sturen aan:

Prins Bernhard Cultuurfonds

Prins Bernhard Cultuurfonds

Antwoordnummer 10512

Antwoordnummer 10512

1000 RA Amsterdam

1000 RA Amsterdam

Wat is de st tussen m o k n e e over

het Vondelpark

& de H oge Veluwe? B e i d e wer

den ce g e s me teund door een

s. na

Word ook mecenas en lever een bijdrage aan de geschiedenis van morgen. Ga naar www.dekunstvanhetgeven.nl en ontdek de vele vormen van geven en nalaten aan cultuur, natuur en wetenschap.

Laat u inwijden in het geheim van de geisha

Recommend Documents