Kunst in de Wijk LETTERLIJK
Introductie
De kunst van het wonen De Alliantie is actief in tientallen wijken in de noordvleugel van de Randstad. In schitterende wijken, in probleemloze en probleemwijken en in Vogelaarwijken. Wij zijn een woningcorporatie die zich sterk maakt voor vitale wijken, omdat de wijk voor een belangrijk deel de beleving van de bewoners bepaalt. In veel wijken willen wij het verschil maken. In die wijken investeren wij breed. Dus niet alleen in huizen, maar ook in sociale verbanden en in maatschappelijke en economische functies. En in kunst. Kunst is goed voor de leefbaarheid. Wij weten uit ervaring dat aansprekende kunstwerken mensen trots maken op hun wijk en zo bijdragen aan een positief gevoel over het wonen in de wijk. De betrokkenheid bij hun buurt neemt toe, vooral als bewoners kunnen meepraten over bijvoorbeeld de keuze van het kunstwerk. Dat kunst wérkt, merken
4 6
wij in de praktijk. Maar ook onderzoek toont aan dat kunst bijdraagt aan een positievere blik op de woonomgeving. Onze betrokkenheid bij kunst in de wijk kan allerlei vormen aannemen. Van kunsttoepassingen in nieuwbouwprojecten, tot het plaatsen van kunstwerken in bestaande wijken. Van het samen met bewoners initiëren van kunstzinnige activiteiten tot het beschikbaar stellen van ateliers in wijken en het creëren van ‘kunstontmoetingsplaatsen’, waar buurtbewoners en kunstenaars elkaar ontmoeten. Deze uitgave van Letterlijk geeft een beeld van een aantal opmerkelijke initiatieven. We willen ermee laten zien dát en hoe kunst bijdraagt aan vitale wijken. Laat u informeren en inspireren door wat wij beschouwen als ‘de kunst van het wonen’.
8 10 12 14 16 18
Jim Schuyt, directievoorzitter de Alliantie
21 23 pagina 2
pagina 3
Eigenzinnigheid en durf Kunst in de Wijk Grauwe wijk nu fleurig Kunst en kleur voor de Goudriaanstraat Gaudí in de polder Bewoners praten mee over Maastrichtplein Almere Boeken aan Amsterdamse gevel Lootsbuurt trots op kunstwerk Beeld van integratie Vis in boom Meer kleur in Hilversum Noord Oude kerk nu kunstcentrum voor de buurt Fruitbomenroute en ‘monument’ Kunstestafette brengt Venserpolder samen Kunst werkt Verbetering leefbaarheid, vermindering onderhoud Projecten in het kort Colofon
Eigenzinnigheid en durf Kunst in de Wijk
De Alliantie besteedt steeds meer aandacht aan kunst in de wijk. Kunst, is de ervaring, draagt bij aan een positief beeld van een buurt en komt de leefbaarheid ten goede. “Soms vráágt een plek of project gewoon om een kunstwerk.” In het atelier van kunstenares Barbara Nanning wijst Marinus Knulst, ontwikkelingsmanager bij de Alliantie, enthousiast op een foto van een gouden plafond met felgekleurde, uitstekende elementen. Het is het ontwerp voor het plafond in een appartementencomplex op IJburg. “Dat gebouw krijgt een indrukwekkende toegangspoort met daarachter een grote binnenruimte. Toen ik daar voor het eerst onderdoor liep, wist ik dat we iets met kunst moesten doen. Het wordt schitterend, vind je niet?” pagina 4
Losmaken
Niet iedereen zal het mooi vinden, erkent Knulst. Maar het plafond zal zeker iets losmaken bij bewoners en bezoekers. En dat is precies de bedoeling. “Door extra aandacht aan een gebouw te besteden in de vorm van kunst, blijft het gevoel over de plek positief. Dat is vooral belangrijk als er, zoals hier, een negatief sentiment zou kunnen ontstaan. Er komen namelijk veel meer appartementen in het complex dan oorspronkelijk de bedoeling was. De buitenwereld bekijkt ons dan extra kritisch.” Op steeds meer plaatsen doet de Alliantie ‘leuke dingen’ met kunst. En niet voor niks, vertelt Ans van Berkum, projectleider kunsttoepassingen bij de Alliantie Flevoland. “Kunst verbroedert. Mensen krijgen het gevoel dat zij en hun wijk belangrijk zijn. Het zorgt daarmee voor een upgrading van de wijk.”
Emoties
Ze heeft in Almere ervaren dat kunst in de wijk vaak een aanleiding is om even stil te staan en er over na te denken. “Het geeft emoties een kans. Maar het is vooral een bindmiddel.” Volgens Knulst geldt dat niet alleen voor de bewoners, maar ook voor de mensen die aan een project werken. “Meestal duren projecten jaren en soms
treedt er bij de mensen die eraan werken een soort projectmoeheid op. Kijk naar IJburg: daar zijn we al sinds 1993 mee bezig en we zijn er nog lang niet klaar. Door samen aan iets spraakmakends als een kunstobject te werken, wordt het weer leuk.”
Eigenzinnig
De projectontwikkelaars van de Alliantie worden uitgedaagd tot eigenzinnigheid, zegt Knulst. “Wij willen eigenzinnige mensen die werken aan eigenzinnige gebouwen. En kunst is een uiting van eigenzinnigheid. Daarom willen we dat onze mensen waar mogelijk aandacht besteden aan kunstzinnige uitingen op, aan en rond de gebouwen waaraan ze werken.” Zelf heeft hij een grote, eigenzinnige droom voor IJburg: een vuurtoren op de punt van het laatste eiland met daaromheen een begraafplaats: “Mooi verlicht en opvallend vormgegeven. Afgezien van het geld en de benodigde ruimte kun je voorspellen dat er voorstanders en tegenstanders zullen zijn. Het zal er wel niet van komen.”
Regeltjes
Hij weet uit ervaring dat het vaak niet meevalt om kunst in, op of bij een gebouw te realiseren. De talloze pagina 5
regeltjes, verordeningen en wetten in Nederland maken het de initiatiefnemers niet eenvoudig. “Over zoiets afwijkends als een bijzonder plafond met kleurrijke elementen hebben zo maar tien partijen iets te zeggen. Opdrachtgevers durven het dan ook vaak niet aan. Bouwen in Nederland is al een kunst op zichzelf.”
Grauwe buurt nu fleurig Kunst en kleur voor de Goudriaanstraat
“Wat moet ik híer?”, dacht Martin Koster (30) toen hij de eerste keer vanuit Kortenhoef in de Hilversumse Goudriaanstraat kwam. Inmiddels woont hij er al weer vier jaar met veel plezier. “Het is een leuk, levendig buurtje. En door al die kunst is het een stuk opgefleurd.” Martin Koster is de eerste om het toe te geven: hij woont niet in de meest aansprekende buurt van Hilversum. Het bakstenen wooncomplex uit de jaren zeventig wordt gekenmerkt door donkere gangetjes, onoverzichtelijke hoekjes en stille trappenhuizen. De 144 huurwoningen worden veelal bevolkt door alleenstaanden of incomplete gezinnen. De doorstroming is groot. Koster: “Ik heb vaak nieuwe buren.” De woningen in het autovrije middengebied liggen pagina 6
met hun slaapkamers aan de straatkant. Daardoor hebben de bewoners weinig zicht op de straat, wat de leefbaarheid niet ten goede komt. Soms maken jongeren uit de buurt zich schuldig aan vandalisme. Maar ook het gedrag van ouderen laat wel eens te wensen over, vertelt Koster: “De afspraken zijn helder, maar niet iedereen houdt zich daar helaas altijd aan.”
Gezellig
Het wooncomplex heeft dan ook een niet al te beste naam. Toch heeft Martin het, een beetje tot zijn eigen verbazing, prima naar zijn zin in de Goudriaanstraat, vertelt hij in zijn knus ingerichte flat. “In de winter is het hier inderdaad vrij saai. Vergeet niet: de meeste mensen werken overdag en ‘s avonds zitten ze achter de buis. Maar ‘s zomers komen de mensen naar buiten en is er juist veel onderling contact. Dan kletsen we samen en drinken wat op straat of voor de deur. Voor de kinderen uit de buurt worden activiteiten georganiseerd. Dan is het vaak echt gezellig. Bovendien: ik heb hier alles bij de hand en kan lopend naar het centrum van Hilversum. Perfect toch?” Maar een opknapbeurt kon het wijkje wel gebruiken, vonden de bewoners en de Alliantie. Martin, die samen met drie andere bewoners de bewonerscommissie vormt, was nauw betrokken bij de plannenmakerij. “Uit een enquête bleek dat de
bewoners hun buurt maar een grauwe boel vonden. De Alliantie was het daar helemaal mee eens. Zo ontstond het idee om iets met kleuren en met kunst te doen.”
Fris kleurtje
Deuren, balkons en kozijnen kregen een nieuw, fris kleurtje. De bewoners konden uit vijf kleuren kiezen. Koster: “Nou, dan weet je het wel: iedereen had wat aan te merken. En omdat iedereen weet dat ik in de bewonerscommissie zit, kwamen ze bij mij hun beklag doen. Man, de bel stond hier roodgloeiend! Maar nu vindt bijna iedereen die nieuwe kleuren hartstikke mooi.” Samen met de bewoners koos de bewonerscommissie ook de kunst uit die de Hilversumse kunstenaars Heleen Boersma en Stephane Wienneke speciaal voor de buurt bedachten: grote kleurrijke panelen van bloemen, die aan de gevels van de verschillende woonblokken zijn bevestigd. Martin: “Prachtig, ook ‘s avonds, als ze worden uitgelicht met spotjes.” Koster bewaart goede herinneringen aan de onthulling, begin september 2007: “We hebben er met elkaar een echt buurtfeest van gemaakt. Met overdag activiteiten en optredens voor de kinderen en ‘s avonds een optreden van een salsaband. Het was supergezellig!” pagina 7
Muurschildering
Heel bijzonder vindt hij de ‘kunstmuur’ op het achterterrein van het complex. Onder leiding van de kunstenaars hebben kinderen uit de buurt daar een muurschildering gemaakt. Koster, terwijl hij langs de kleurige afbeeldingen van inktvissen en andere dieren, voetballers en bloemen loopt: “Vroeger zat deze muur altijd vol graffiti. Nu niet meer. Die kinderen zijn allemaal hartstikke trots op hun werk, niemand waagt het om daar overheen te gaan kliederen.” Alleen op een stukje muur dat niet is beschilderd, prijkt nu nog graffiti: “Dat stuk hadden ze ook moeten doen.” Martin Koster is erg tevreden met de kleurrijke metamorfose die de Goudriaanstraat heeft ondergaan. “Het heeft de buurt enorm opgevrolijkt. Dat zeg ik niet alleen, dat hoor ik van bijna iedereen die hier woont.”
Insecten
Het werk is daarmee nog niet af. Aan de ingangen van de wooncomplexen komen kleurrijke insectenpanelen, waardoor ook de herkenbaarheid van de afzonderlijke woongebouwen toeneemt. Bovendien wordt een grote plantenbak op het middenterrein omgetoverd tot een kleurrijke ontmoetingsplek met bankjes voor de buurtbewoners. Koster: “Echt, het wordt hier alleen maar mooier.”
Martin Koster: “De kinderen zijn hartstikke trots op hun werk”
Gaudí in de polder Bewoners praten mee over Maastrichtplein Almere
Een symmetrisch plein met banken, wilden de bewoners van het Maastrichtkwartier in Almere. Architecte Nahied Koolen ontwierp een strak en kleurrijk plein dat doet denken aan de Spaanse bouwmeester Gaudí. “Iedereen vond: het moet echt een ontmoetingsplaats worden.” Het Maastrichtplein ligt er strak bij. De op Gaudí geïnspireerde banken, opgesteld in een grote cirkel, geven het plein een kleurrijk aanzien. Het uitzicht over het water zorgt voor dromerige blikken. Vooral op zonnige dagen is het hier goed toeven. Enkele jaren geleden was het plein nog een modderig groen gebiedje tussen de acht flatgebouwen. Maar de Alliantie had ambities met dit stukje Almere: de pagina 8
leefbaarheid bevorderen, de potentie van het totale gebied versterken en de bewoners actief betrekken bij hun leefomgeving. Architecte Nahied Koolen werd aangetrokken om de metamorfose van het gebied vorm te geven. “Ik zag direct de mogelijkheden van het terrein”, vertelt ze. Niet verwonderlijk dat juist Koolen werd benaderd. In het Maastrichtkwartier wonen ruim twintig nationaliteiten en de in Parijs opgeleide architecte heeft veel ervaring met stedelijke projecten voor bewoners met uiteenlopende achtergronden en nationaliteiten.
Verbazing
Gezamenlijk project
Mozaïekmatjes
Van meet af aan stond voorop dat de herinrichting van het plein een gezamenlijk project zou worden van Koolen, de Alliantie én de buurtbewoners. Koolen deed samen met de projectgroep van de Alliantie erg haar best om zoveel mogelijk mensen uit de wijk te bereiken. “Dat is belangrijk bij zo’n vitaal project. Want ik dóe ook echt iets met de ideeën van de bewoners.” Voor de bewoners werd een zogeheten bewonersatelier gehouden. Tijdens sessies in het bewonersatelier konden ze meepraten en meedenken. Koolen: “Eigenlijk wilde ik samen met de bewoners dromen over de wijk en wat zij daarmee wilden. Daardoor ontstond een saamhorigheidsgevoel en was al één doel bereikt.”
De architecte zette de wensen van de bewoners op een rij. “Tot mijn verbazing ontdekte ik dat vrijwel alle bewoners dezelfde wens hadden. Ze wilden een plein met een zichtlijn van het begin van de wijk tot aan het water. Dat zou de openheid ten goede komen.” Het plein moest toegankelijk zijn via trapjes en hellingbanen voor rolstoelen en kinderwagens. Verder vroegen de bewoners om symmetrie. “Maar bovenal moest het plein een echte ontmoetingsplaats worden. Dat kwam telkens weer naar voren.”
Onderdeel van de opdracht was ook het ontwerpen van stenen banken voor het plein. Koolen maakte bij elke bank een uitsparing waar een kunstenares mozaïekmatjes voor ontwierp. Deze zijn als een soort kussentjes ingelegd en maken het geheel nog zonniger. Het plein werd eind oktober 2007 officieel opgeleverd. “De Alliantie had een fantastische manifestatie om dit heuglijke feit heen georganiseerd. Op die feestelijke middag zag ik alle bewoners weer die ik de afgelopen jaren regelmatig had ontmoet. Ze keken uit naar het voorjaar, wanneer alle bloemen en planten gaan bloeien.” pagina 9
Kunst in Almere Almere besteedde jarenlang voornamelijk aandacht aan bouwen, nu is het tijd voor een kwaliteitsslag, vertelt Ans van Berkum, projectleider kunsttoepassingen bij de Alliantie Flevoland. “De Alliantie begon met kunst in de wijk ver voordat leefbaarheid en wijkontwikkeling hot items waren.” Sindsdien zijn op verschillende plaatsen in de stad onder meer muurschilderingen aangebracht. “Elke wijk in Almere die wij renoveren en elke nieuwbouwwijk krijgen
kunst. Door bewoners daarbij te betrekken wordt het kunstwerk iets van hen. Dan zijn ze er trots op en beschermen het min of meer vanzelfsprekend tegen vandalisme.” Almere Haven moet het creatieve deel van de stad worden, vertelt Van Berkum. “De Alliantie kocht onlangs gebouw de Hulk waar creatieven zich kunnen vestigen. Ze worden geselecteerd op wat ze willen en kunnen doen voor hun omgeving. Het gebouw moet een aanzuigende werking op de omgeving krijgen en een creatieve broedplaats worden.”
De architecte noemt het uniek dat de Alliantie de plannen daadwerkelijk heeft gerealiseerd. “Technisch gezien was het best een lastige klus, gezien de afwatering en de kans op verzakkingen. Maar hier zijn daadwerkelijk de dromen uitgevoerd die de mensen met mij deelden.”
Boeken aan Amsterdamse gevel Lootsbuurt trots op kunstwerk
“Spreken we af onder de boekenkast?” Voor bewoners van de Amsterdamse Lootsbuurt (Oud-West) is de metershoge ‘boekenkast’ in de gevel van het wooncomplex De Batavier een markant herkenningspunt in de wijk. Ze zijn dan ook apetrots op ‘hun’ kunstwerk. Corrine Veldhuis van de Alliantie was in 2005 nauw betrokken bij de totstandkoming van het kunstwerk. “De Batavier is een nieuwbouwcomplex in de Lootsstraat met twintig appartementen in de sociale huursector. Een deel van de gevel bestaat uit een pagina 10
blinde muur, waarachter badkamers en de lift liggen. Een beetje een kale plek. Op zich past dat wel in de architectuur van deze wijk. Maar net als de architect vonden wij bij de Alliantie toch: kunnen we daar niet iets met kunst doen?” Het voornemen kreeg handen en voeten, toen ook het stadsdeel Oud-West bereid bleek bij te dragen in de kosten. Er werd een commissie in het leven geroepen die een aantal kunstenaars uitnodigde om een ontwerp en een offerte te maken. Het ontwerp van Sanja Medic, die zelf in de Lootsbuurt woont, sprak de commissieleden het meest aan: een enorme boekenkast, met daarin boeken van de schrijvers waarnaar de straten in de buurt zijn vernoemd. “Iedereen vond het meteen prachtig.”
Lootsbuurtforum
Dat geldt in ieder geval ook voor de buurtbewoners, zegt Theo van Paare. Hij is voorzitter van het Lootsbuurtforum, de actieve bewonersorganisatie van de Lootsbuurt. “Ik heb nog niemand gehoord die het niet mooi vindt”, vertelt hij. “Het is echt een aanwinst voor deze buurt.” De bewoners hebben het initiatief genomen om de boekenkast ‘s avonds en ‘s nachts uit te lichten. Ze gebruiken daarvoor het geld dat het stadsdeel en de Alliantie jaarlijks beschikbaar stellen voor initiatieven
om de wijk te verfraaien. Van Paare: “Op ons initiatief zijn in de wijk al meer bijzondere zaken uitgelicht, zoals een aantal oude gevelreclames. De boekenkast past daar prima bij.”
Keramiek
De 500 meer dan levensgrote boeken in de kast zijn van keramiek en wegen elk meer dan 25 kilo. Ze dragen 110 verschillende titels en afbeeldingen. De Amsterdamse keramiekbakker Pieter Kemink is er maanden mee bezig geweest. “De constructie van de gevel moest worden verstevigd om al die boeken te kunnen dragen”, vertelt Veldhuis. Het kunstwerk is betaald door de Alliantie en het stadsdeel Oud-West. “Maar”, zegt Veldhuis, “ook de andere betrokkenen hebben hun steentje bijgedragen. De architect, de aannemer, de baksteenfabrikant en de keramiekbakker hebben veel tijd en energie in het project gestoken, zonder daarvoor een vergoeding te vragen. De boekenkast was er waarschijnlijk niet gekomen zonder hun bijdragen.” Nog steeds is Veldhuis erg enthousiast over het kunstwerk. “Echt bijzonder dat het er is gekomen en dat het er ook over 100 jaar waarschijnlijk nog zal zijn.”
pagina 11
Voetbalkunst In Amsterdam past de Alliantie veelvuldig kunst toe. Zoals in de ecologische wijk Park de Meer in het stadsdeel Watergraafsmeer. De nieuwbouwwijk van woningen en appartementen in de koop- en (sociale) huursector is gebouwd op de plaats van het vroegere Ajax-stadion. In het ontwerp van de wijk zijn diverse kunstprojecten integraal opgenomen, waarin het roemruchte verleden van Ajax een rol speelt. Zo zijn de middenstip en de vakaanduidingen van het stadion in kunsttoepassingen verwerkt en bevatten het centrale plein en verschillende woongebouwen keramische tegels met collages van foto’s uit de Ajax-geschiedenis.
Beeld van integratie Vis in boom
Hoe voelen de (vele) allochtone bewoners zich in de Amersfoortse wijk Randenbroek-Schuilenburg? Ontheemd, denkt kunstenaar Emile van der Kruk. Hij maakte een kunstwerk dat dit gevoel symboliseert: vis in boom. “Veel allochtone bewoners van deze wijk komen uit prachtige, zonovergoten gebieden met veel ruimte. Hier proberen ze een nieuw bestaan op te bouwen, met hun grote gezin op een klein flatje. De boom staat voor hun leven, de vis zijn zij. Een boom is niet de ideale plek voor een vis om verder te leven. Maar de allochtone bewoners hebben geen keuze.” De gedachte achter het kunstwerk, in het plantsoen tussen de Mozartweg en de Rossinistraat, mag serieus zijn, Emile van der Kruk houdt ook van humor. Hij maakt er vaak en graag gebruik van in zijn werk. Een vis in een boom, is ook gewoon grappig. pagina 12
andere boom kwam niet in aanmerking: “Deze boom vertakt op ruim drie meter boven de grond in vier armen. Die had ik nodig om de vis tussen te kunnen klemmen.”
Toen Van der Kruk de opdracht van de gemeente Amersfoort en de Alliantie kreeg om een kunstwerk te maken voor het plantsoen kreeg hij de vrije hand. Zijn kunstwerk moest een kleine facelift voor de wijk worden, een cadeautje.
Gouden baby
“Ik heb lang met het idee van een enorme gouden baby rondgelopen, maar uiteindelijk koos ik voor de vis, vanwege de metafoor. Een vis in een boom is ook vandalismebestendig: hij hangt hoog. Bovendien hoefde ik de gemeente geen leges te betalen, omdat het kunstwerk niet op de grond staat. Dat zijn van die leuke regels in de wet. Als je een gekke weg inslaat, kom je gekke dingen tegen.” Oorspronkelijk wilde Van der Kruk de vis in brons uitvoeren. Maar de boom kon dat gewicht niet dragen, bleek uit onderzoek. De kunstenaar koos daarom noodgedwongen voor lichter materiaal. Want een
Model
Van der Kruk maakte eerst een model van PUR-schuim dat hij in de boom plaatste en ter plekke op maat zaagde en vijlde. Later maakte hij dit model in zijn werkplaats na van kunststof. “De vis moest er van bovenaf in getakeld worden. Dat houdt tegelijkertijd in dat hij er ook alleen op die manier uit kan. Hij kan er niet spontaan uitvallen, want hij past niet tussen de takken door. Doordat ik wat ruimte tussen de takken heb opengelaten, veert de vis een beetje mee in de wind. Alsof hij zwemt.” Een vis heeft in sommige culturen een diepere betekenis, weet Van der Kruk. “Als je in China een grote vis vangt, heb je die dag geluk; het bijgeloof wil dat je dan veel geld verdient. Dat is een mooie bijkomstige gedachte: deze vis gaat de wijk van voorspoed en rijkdom voorzien. Mits je tevreden bent.” Tijdens de feestelijke, officiële heropening van het plantsoen in 2004 vertelde Van der Kruk voor de buurtkinderen het sprookje van Piggelmee en zijn pagina 13
verwende vrouwtje: de vis die Piggelmee vangt, geeft hem alles wat hij wenst in ruil voor zijn vrijheid. Zijn vrouw weet van geen ophouden en wil steeds meer. “Op een dag, als ze alles heeft, wenst zij de macht van God. Piggelmee breng deze wens over aan de vis, die alle rijkdom prompt weer afneemt. De moraal vond ik wel passen bij deze wijk: ben tevreden met wat je hebt.”
Boomschors
De vis neemt langzaam maar zeker de groene kleur van de boomschors aan. Van der Kruk: “Over een paar jaar is hij één met de boom en is er een eenheid ontstaan tussen cultuur en natuur. Dat vind ik erg bijzonder, zeker voor een kunstwerk van dit formaat. Het is een vergelijkbaar proces met dat van de mensen uit een ander land die in dat wijkje terechtkomen. Ze aarden er uiteindelijk. De groen geworden vis is een beeld van de integratie.”
Meer kleur in Hilversum Noord
Een beetje sterven
Oude kerk nu kunstcentrum voor de buurt
In de buurt, voor de buurt, met de buurt. De drie kunstenaars die de Verrijzeniskerk in Hilversum Noord als thuisbasis hebben, willen echt iets betekenen voor de wijk waarin ze werken. “We zijn sociaal kunstenaars”, zeggen Rici van Karsbergen, Heleen Boersma en Stephane Wienneke. Alle drie zijn ze nauw betrokken bij diverse kunstprojecten van de Alliantie in Hilversum. De katholieke Verrijzeniskerk aan de Stroeslaan is een kerkgebouw uit 1962 dat enkele jaren geleden leeg kwam te staan, nadat de parochie noodgedwongen pagina 14
was verhuisd naar een kleiner onderkomen elders in de wijk. Het gebouw werd, samen met een aantal andere panden in het gebied, aangekocht door de Alliantie. “Een deel van het gebied gaat de komende jaren op de schop”, vertelt wijkconsulent Mirjam Tijssens van de Alliantie. “Het is de bedoeling dat ook de kerk wordt gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw.” Hoelang dat nog gaat duren, is nog niet helemaal bekend. Vermoedelijk pas in 2010 zal de sloopkogel toeslaan. “Toen de kerk leeg kwam te staan, dacht ik: súper, dit is een perfecte werkplek”, vertelt Heleen Boersma. Vlakbij hebben, in een voormalig schoolgebouw, kunstenaars ook atelierruimtes. Ze stapte naar de Alliantie en legde haar plan voor: de kerk omtoveren tot een atelierruimte en een ontmoetingsplaats voor kunstenaars en buurtbewoners. De Alliantie zag wat in het plan en besloot de kerk, tot de sloop, te verhuren.
Speciale mis
Dat ging niet zomaar. “Voor de kerk in gebruik kon worden genomen als atelier moest hij eerst worden ontwijd”, zegt Tijssens. “De pastoor heeft toen onder grote belangstelling van de buurt een speciale mis opgedragen, waarna de weg vrij was voor een nieuw gebruik van het gebouw.”
De drie kunstenaars gebruiken het kerkgebouw vooral voor de grote projecten die ze onder handen hebben, waarvan een aantal in opdracht van de Alliantie. Ze werken daarbij vaak samen, meestal in wisselende combinaties. Zo zijn Boersma en Wienneke de kunstenaars achter het kunstproject in de Goudriaanstraat (zie pagina 6) en is Van Karsbergen verantwoordelijk voor de aankleding van een aantal sloopflats (zie kader).
Netwerk
Regelmatig rijden de kunstenaars op de fiets door Hilversum op zoek naar straten en wijken die wel wat kleur kunnen gebruiken. “We kennen de buurten en we kennen de mensen, omdat wij hier ook zelf wonen”, zegt Boersma. “Mensen spreken ons ook aan.” Van Karsbergen heeft een uitgebreid netwerk in Hilversum en schroomt niet daar een beroep op te doen. “Het is mooi als je dingen voor de buurt voor elkaar kunt krijgen.” “Wij zijn eigenlijk ambachtsmensen”, zegt Wienneke over de werkwijze van de drie. “Wij hoeven niet zo nodig bekend te worden. Kunst, vinden wij, maak je niet voor jezelf, maar voor anderen. Die moeten wat je maakt mooi en begrijpelijk vinden. In ons geval zijn dat vooral de bewoners van de buurten in Hilversum die wel wat fleurigheid kunnen gebruiken.” pagina 15
Die houding stelt bijzondere eisen aan de persoonlijkheid van de kunstenaar, meent Rici van Karsbergen. “Als wij met een kunstwerk op straat bezig zijn, staan we soms de helft van de tijd te praten. Mensen zijn altijd erg geïnteresseerd. Ze hebben ook overal een mening over en willen die met je delen. Daar moet je mee om kunnen gaan. Behalve creatief moet je dus ook sociaal zijn en het leuk vinden om met mensen om te gaan.”
Cultureel centrum
Vertrekken is een beetje sterven. Of op z’n Frans: Partir, c’est mourir un peu. Dat is dan ook de naam van een kunstproject dat Rici van Karsbergen bedacht voor een aantal flats in Hilversum-Noord die worden gesloopt en vervangen door nieuwbouw. De bewoners konden een afscheidsgroet bedenken voor op kleurrijke geschilderde panelen die vervolgens op de gevels van de flats werden bevestigd. Inmiddels zijn de gevels van de sloopflats voorzien van 250 panelen met grappige, ontroerende, opmerkelijke, persoonlijke en kleurrijke teksten, gedichten, tekeningen en symbolen. Met elkaar vormen ze een passend – tijdelijk – afscheidsmonument. Buurtbewoners en schoolkinderen uit de wijk hielpen mee met het beschilderen van de panelen in de Verrijzeniskerk. “Het was echt één gezellige happening”, zegt Van Karsbergen. “Mensen haalden tijdens het werk herinneringen op, vertelden anekdotes en wisselden nieuwe adressen uit.” De organisatie kostte veel tijd en energie – Van Karsbergen benaderde alle bewoners persoonlijk om hen warm te maken voor het project – maar op het resultaat is ze trots: “Net als de meeste bewoners vind ik het resultaat schitterend.”
Behalve de drie kunstenaars en een vierde collega-kunstenaar maken ook verschillende muziekgroepen gebruik van het gebouw. Verder worden in de oude kerk onder de noemer ‘kunststof’ elke eerste zondag van de maand bijeenkomsten gehouden waar professionele en amateurkunstenaars van diverse pluimage acte de présence geven. De bijeenkomsten worden in de regel zeer goed bezocht, ook door buurtbewoners. Van Karsbergen: “Dan fungeert deze kerk echt als cultureel centrum van de wijk.”
Fruitbomenroute en ‘monument’
De Kunstestafette is gefinancierd door de Alliantie en enkele andere woningcorporaties, de gemeente Amsterdam en andere instanties. Het project heeft concreet de volgende projecten opgeleverd:
Kunstestafette brengt Venserpolder samen
In de wijk Venserpolder (AmsterdamZuidoost) werken woningcorporaties, gemeentelijke instanties en kunstenaars samen in een opmerkelijk kunstproject. Met een Kunstestafette willen ze wijkbewoners met elkaar in contact brengen en hun betrokkenheid bij en trots op hun buurt vergroten. De eerste kennismaking met Venserpolder viel de Maastrichtse kunstenares Karin Peulen niet tegen. “Ik vind deze wijk echt wat hebben. Het is eigenlijk een dorp, heel overzichtelijk. De woonblokken zijn ontworpen door de architect Carl Weeber. Ertussen liggen prachtige binnentuinen.” Peulen is een van de vijf kunstenaars die betrokken zijn bij de Kunstestafette Venserpolder, die in 2007 van start ging. De opzet: vijf kunstenaars pagina 16
die achtereenvolgens een kunstproject in de wijk ontwikkelen en tot uitvoer brengen. Na een paar maanden maakt de kunstenaar plaats voor zijn opvolger, die een nieuw project begint.
Fruitbomen
Peulen was de tweede kunstenaar in de reeks van vijf. Zij bedacht een fruitbomenroute, een wandeling die langs fruitbomen op zes bijzondere plekjes in de wijk voert. “Het viel mij meteen op dat er weinig bloeiende bomen in Venserpolder staan. Dat hoorde ik ook van bewoners. Ik koos voor fruitbomen, omdat mensen daar letterlijk de vruchten van kunnen plukken. Vooral kinderen vinden dat natuurlijk prachtig.” De route voert onder meer langs een binnentuin, die enkele jaren geleden nog tot ‘lelijkste van Nederland’ werd uitgeroepen. Maar de tuin ging op de schop en kreeg behalve fruitbomen nieuwe beplanting. Eind februari oogt de tuin nog kaaltjes. Maar Peulen beziet het terrein met het oog van de kunstenares: “Als alles straks in bloei staat, is het een paradijsje”, zegt ze, terwijl ze wat verschikt aan een van de nog schriele fruitboompjes.
Toeristisch
Peulen hoopt dat de fruitbomenroute een kleine toeristische attractie van Venserpolder wordt, die ook
mensen van buiten de wijk aantrekt. “Iets bijzonders waarmee de wijk zich onderscheidt en waarop de bewoners trots zijn.” De bomenroute past perfect in de doelstellingen van de Ontmoetingen Zuidoost Venserpolder, zoals het project officieel heet, vertelt directeur Annet Zondervan van het Centrum Beeldende Kunst Zuidoost, de initiator van het project. “Ons doel was het realiseren van kunstuitingen die aansluiten bij de leefwereld en de belevingswereld van de buurtbewoners. We wilden kunst die in de wijk iets in beweging zet en dat ook op lange termijn doet. Het mag niet ophouden als de kunstenaar vertrekt. Ambitieus, jazeker. Maar dat maakt de Kunstestafette nou net zo’n bijzonder experiment.”
Lastig
Beheercoördinator Lucien Friperson van de Alliantie heeft goede hoop dat de Kunstestafette uitpakt zoals bedoeld. Maar hij waarschuwt voor te hoog gespannen verwachtingen: “Het is lastig om mensen te bereiken in deze multiculturele wijk. Dat merken wij ook aan de geringe belangstelling voor de bewonerscommissie. Mensen zijn in het algemeen afwachtend. Toch heeft een groepje wijkbewoners heel actief meegedaan aan dit project. De interesse is er dus wel degelijk. Maar de meeste mensen moeten het pagina 17
eerst zien en ervaren voor ze enthousiast worden.” Marco Cops van Wiseguys, het bureau dat de Kunstestafette inhoudelijk en organisatorisch ondersteunde, kan zich daar wel in vinden: “Kunst werkt bijna nooit à la minute. Pas over een jaar of vijf zal blijken welk effect de Kunstestafette heeft. Geef het wat tijd.”
Leerzaam
Cops spreekt van een ‘extreem leerzaam’ project. “Natuurlijk liep niet alles op rolletjes. Zo is veel vertraging ontstaan doordat alle betrokken instanties hun zegje wilden doen en vaak langs elkaar heen werkten. De kunstenaars hadden last van die bureaucratie: wat de ene instantie goedkeurde, werd door een andere weer verboden.” Peulen kan daarover meepraten. “Vooral allerlei praktische zaken, zoals vergunningen regelen, kostten veel tijd en energie. Het was organisatorisch veel omvangrijker dan ik vooraf voor mogelijk had gehouden. Maar ik zou het zo weer doen.”
> cd met twee songs over Venserpolder, die onder meer wordt aangeboden aan nieuwe bewoners; Otto Berchem > fruitbomenroute; Karin Peulen > website www.venserklanken.nl met verhalen van wijkbewoners; Wim Verhoeven > Venserradio, internetradio (via www.venserklanken.nl) voor en over Venserpolder; Tirzo Martha > ‘monument’ voor Venserpolder; beschilderde bankjes, een klok en plaquette met suggesties van wijkbewoners voor verbeteringen; Frank Bragigand
Kunst werkt Verbetering leefbaarheid, vermindering onderhoud
De toepassing van kunst in en op gebouwen vermindert vandalisme en vergroot de betrokkenheid van bewoners bij hun woonomgeving. Dat is de stellige overtuiging van directeur Fred Hansler van het bureau Stad&Kunst. “Kunst vergroot de leefbaarheid. Wetenschappelijk bewezen is dat niet, proefondervindelijk wel.” Het Haagse bureau is, voorzover bekend, het enige in Nederland dat kunstenaars en eigenaren en beheerders van onroerend goed bijeen brengt. De afgelopen jaren was pagina 18
Stad&Kunst betrokken bij kunstprojecten in onder meer Utrecht, Apeldoorn, Groningen, Den Haag en Arnhem. Stad&Kunst richt zich met name op kunst in parkeergarages en (sociale) woningbouwcomplexen. “Meestal worden wij benaderd als de beheerder van een wooncomplex of parkeergarage kampt met problemen op het gebied van leefbaarheid en veiligheid. Graffiti, vervuiling, hangjongeren en vandalisme geven een gevoel van onveiligheid. Daardoor kan een gebouw in een neerwaartse spiraal raken.”
Spiraal
Kunst kan helpen dat patroon te doorbreken, zegt Hansler. “Kunst kan echt bijdragen aan verbetering van de leefbaarheid, weten wij uit ervaring. Het kan de sfeer in een gebouw veranderen en mensen trots maken op hun leefomgeving. Graffiti-spuiters hebben bovendien meestal respect voor een kunstwerk. Ze gaan er niet gauw met hun spuitbus overheen. Het resultaat: minder schade en minder onderhoudskosten.” Hansler vertelt over een unheimische parkeergarage die van kunstuitingen werd voorzien. Het resultaat was opmerkelijk: de bezettingsgraad liep op van 30 procent naar 85 procent. “Maar”, zegt de directeur, “dat was niet alleen aan de kunst te danken. Het gaat
altijd om een combinatie van maatregelen. Je moet ook werken aan zaken als looproutes, verlichting, bewegwijzering, schoonmaak en kleurgebruik.”
Bewoners
Dat geldt net zo voor wooncomplexen. Maar daar is ook de betrokkenheid van de bewoners een kritische succesfactor: “Ze moeten mee kunnen praten over het ontwerp en liefst ook mee kunnen helpen met de uitvoering. Vooral kinderen vinden dat prachtig. Dan wordt het kunstwerk echt hun eigendom en ontstaat een gezamenlijk gevoel van trots. Sociale controle voorkomt dan dat het kunstwerk wordt beklad.” Opdrachtgevers onderschatten vaak wat er komt kijken bij het realiseren van kunstwerken in en op gebouwen, zegt Hansler. “Waar vind je bijvoorbeeld een geschikte kunstenaar? Het moet iemand zijn die bereid is te luisteren naar de wensen van de opdrachtgever en naar de ideeën van de bewoners. De meeste kunstenaars zijn daar te eigenwijs voor.”
Flexibel
Stad&Kunst werkt samen met gerenommeerde kunstenaars die het klappen van de zweep kennen en flexibel genoeg zijn om met de verschillende wensen en belangen te kunnen omgaan. “Wij vertalen samen met hen de wensen van de opdrachtgever en pagina 19
bewoners in een ontwerp. Meestal resulteert dat in drie voorstellen, waarvan er uiteindelijk een wordt gerealiseerd.” Het bureau neemt ook het hele organisatorische traject voor zijn rekening en zorgt voor een strakke planning. “Want een opdrachtgever krijgt ook te maken met zaken als inspraak, gemeentelijke vergunningen, welstandseisen, veiligheidseisen, materiaalgebruik en uiteraard de aanbesteding en de budgetbewaking. Er zijn bovendien vaak grote bedragen mee gemoeid. Dat vraagt om professioneel management.”
Onderzoek: bewoners trots op kunst Beeldende kunst helpt vernieling en beschadiging in en rond wooncomplexen te voorkomen. Voorwaarde is wel dat bewoners en/of hun kinderen actief betrokken zijn bij de plannenmakerij en liefst ook de uitvoering. Dat blijkt uit een onderzoek naar de effecten van functioneel beeldende kunst in de sociale woningbouw. Het onderzoek ‘Kunst en Leefbaarheid’ (uit 2003) is uitgevoerd in opdracht van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV) op initiatief van bureau Stad&Kunst. ➜ Lees verder op pagina 20
Bloemen, insecten en ‘kunstmuur’ (2007) Hilversum, Goudriaanstraat Heleen Boersma en Stephane Wienneke
Vis in boom (2004) ➜ Vervolg van pagina 19 Uit het ‘indicatieve’ onderzoek blijkt dat beeldende kunst in sociale wooncomplexen in nagenoeg alle gevallen leidt tot afname van vernieling en beschadiging. Vooral de graffiti vermindert, ook op langere termijn. Van de ondervraagde bewoners in wooncomplexen die zijn voorzien van beeldende kunst, zegt gemiddeld 77,5 procent tevreden te zijn, terwijl 79 procent van hen ronduit trots is op de kunst. Ruim 63 procent meent dat de kunstuitingen de leefbaarheid in de wijk hebben verbeterd, terwijl 57 procent aangeeft dat kunst de sociale cohesie van de wijk heeft versterkt.
Waardering
Overigens zijn er wel verschillen in waardering voor kunst tussen mensen met een verschillende sociaaleconomische situatie en etnische achtergrond. In het algemeen geldt: hoe beter de sociaaleconomische positie van de bewoner, hoe meer waardering voor de kunst. Ook zijn autochtonen in het algemeen positiever over kunst dan allochtonen.
pagina 20
Eigenaren en beheerders van wooncomplexen waar in de afgelopen jaren kunst is aangebracht, zijn zonder uitzondering positief over de effecten. Volgens hen heeft de kunst de leefbaarheid van de buurt vergroot, is het aantal verhuizingen bij de betrokken corporaties gedaald en zijn de forse uitgaven voor de verwijdering van graffiti veelal sterk gereduceerd.
Amersfoort, RandenbroekSchuilenburg Emile van der Kruk
Boekenkast (2005) Amsterdam, Lootsbuurt Sanja Medic
Tijdelijk
Over de mate waarin kunstprojecten blijvend bijdragen aan de sociale cohesie van de buurt lopen de meningen uiteen. Volgens de meeste ondervraagden is het effect tijdelijk, volgens een minderheid is de verandering structureel. Alle eigenaren en beheerders geven aan dat kunst een aantoonbaar besparend effect heeft op de uitgaven voor graffitibestrijding. Er wordt minder gespoten en er hoeft dus minder (vaak) te worden gereinigd. Dat wil overigens ook weer niet zeggen dat de investeringen in kunstprojecten altijd volledig kunnen worden terugverdiend door lagere beheerkosten.
Partir, c’est mourir un peu (2007)
Hilversum, sloopflats Efgooierslaan e.o. Rici van Karsbergen
pagina 21
Inrichting kunstplein (2007)
Tegeltableaus en andere kunstuitingen die verwijzen naar verleden Ajaxstadion De Meer (2003)
Almere, Maastrichtplein Nahied Koolen
Amsterdam, Park de Meer Harald Vlucht, David Mach, Matthieu Nab e.a.
Colofon ‘Kunst in de Wijk’ is een uitgave in de reeks Letterlijk. In deze reeks laat de Alliantie zien wat haar beweegt en wat zij doet.
Ateliers en kunstontmoetingsruimte Verrijzeniskerk (sinds 2006)
Eerste druk: maart 2008
Hilversum
Kunstestafette/Ontmoetingen Venserpolder(2007)
Kunst op schuurtjes (nog in voorbereiding)
Amsterdam-Zuidoost Venserpolder Otto Berchem, Karin Peulen, Wim Verhoeven, Tirzo Martha, Frank Bragigand
Huizen, Eeshof Voorstel Heleen Boersma en Stephane Wienneke
pagina 22
pagina 23
De Alliantie Concerncommunicatie Postbus 95 1270 AB Huizen T (035) 528 07 80 I www.de-alliantie.nl Realisatie BLADEN&CO, Utrecht Fotografie Johan Nebbeling (BLADEN&CO)
LETTERLIJK
