KLIMAAT OP DE KAART 30 voorbeelden van gemeentelijk klimaatbeleid om zo toe te passen

KLIMAAT OP DE KAART 30 voorbeelden van gemeentelijk klimaatbeleid om zo toe te passen

“Het moet! Het kan!” De meeste wetenschappers zijn het er inmiddels over eens: de mens beïnvloedt het klimaat. Volgens berekeningen zal de gemiddelde temperatuur op de aarde deze eeuw stijgen met 1,5 tot 6 ° C. De zeespiegel kan tot tientallen centimeters stijgen. Reden genoeg voor Nederland om zich sterk te maken en (de gevolgen van) klimaatverandering tegen te gaan. Gemeenten kunnen een belangrijke bijdrage leveren, samen met inwoners, bedrijven, provincies en rijk. Als aanbod aan het rijk hebben gemeentebestuurders concrete acties geformuleerd om bij te dragen aan de ambities van het kabinet voor CO2-reductie, duurzame energie, energiebesparing en het inspelen op klimaatverandering. In hun ‘Verklaring van Texel’ spraken zij onder meer af dat gemeenten hoge prioriteit geven aan klimaat, een voorbeeldfunctie vervullen voor burgers en bedrijven, actief deelnemen aan voorbeeldprojecten van het

Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving en gebruikmaken van stedenbanden om internationaal aandacht te vragen voor klimaatverandering. Gemeenten kunnen veel, denk aan: • goede voorlichting en het aanbieden van op maat gesneden financieringsmogelijkheden aan burgers voor energiezuinig wonen; • realisatie van energiezuinige woningen en bedrijfsgebouwen via afspraken met woningcorporaties en projectontwikkelaars; • stimuleren van duurzame energie en restwarmte, o.a. via het aandeelhouderschap bij energie- en afvalbedrijven; • vervangen van de huidige openbare verlichting door energiezuinige alternatieven. Dit boek biedt u tal van voorbeelden van beproefde, lokale klimaatmaatregelen. Laat u inspireren en werk mee aan een energie–efficiënt en klimaatbestendig Nederland! drs. W.J. Deetman

VOORWOORD

i-BBUVJOTQJSFSFO FOXFSLNFFBBOFFO FOFSHJFoFGmDJ¾OU /FEFSMBOEw &

drs.W.J Deetman Voorzitter Vereniging van Nederlandse Gemeenten

INHOUD(

UITGELICHT( “Het moet. Het kan!”

2

7PPSXPPSE “Het moet. Het kan!” door drs. W.J. Deetman 2

,MJNBBUPQEFLBBSU 1 > 5 Woningbouw nieuwbouw 5 6 > 9 Woningbouw bestaande bouw 15 10 > 12 Gemeentelijke gebouwen 23 13 > 15 Openbare verlichting 29

CO2-reductie en gemeenten

34

*OUFSNF[[P CO 2-reductie en gemeenten 34 Natte voeten ...of? 35

Natte voeten ...of?

,MJNBBUPQEFLBBSU 16 > 18 Verkeer en vervoer 19 > 22 Bedrijven en agrarische sector 23 > 26 Duurzame energie en restwarmte 27 > 30 Aanpassing aan klimaatverandering

37 43 51 59

"BOEFTMBH Praktische informatie 66 Slim, slimmer, slimst! dubbelinterview 67

35

Slim, slimmer, slimst!

67

Thema: Woningbouw nieuwbouw Voorbeeld 1: gemeente Breda

Warmtepomp-project Projectdoel:3FBMJTFSFOXBSNUFQPNQQSPKFDUWBOFFOVOJFL HSPPUTDIBBMOJWFBV XPOJOHFO

Aanpak

Herhaalbaarheid

De gemeente Breda hanteert voor locaties boven

tot 10. Meer comfort door minder tochtgevoel en

Het proces kost veel gemeentelijke inspanningen

de 250 woningen een energieprestatie op locatie

stofopdwarreling door laagtemperatuurverwarming

en externe advisering. Houd rekening met publieke

(EPL) van 7, verwoord in de gemeentelijke Nota

en koeling. Bewoners zijn goedkoper uit omdat

huivering en onbegrip voor dit soort nieuwe

Kwaliteit Wonen. Uit een energiestudie voor het

de prijsstijging van het maandelijks vastrecht

technieken. Termijngebonden subsidies (in plaats

project Nieuw Wolfslaar (350 nieuwe woningen)

van de warmtepomp gekoppeld is aan de CBS-

van projectgebonden subsidies) zijn lastig bij

bleek een warmtepompsysteem het meest kansrijk.

index (materialen en arbeid) en niet aan de

herontwikkeling van delen van het project.

De meerkosten voor realisatie wegen hierbij op tegen

energieprijsontwikkeling. Dit project was uniek qua

de meerwaarde van de woningen (koeling, comfort,

schaalniveau en vormt daarmee een overtuigend

Contact

energiebesparing). Gekozen is voor individuele

voorbeeldproject.

• Gemeente Breda, Paul Paree,

warmtepompen met collectieve bron op basis

T: 076 5294936, E: [email protected]

van outsourcing (ontzorgen, zekerheid over goed

Betrokken partijen

onderhoud), eigen inkoop elektra (keuzevrijheid), met

• Gemeente Breda: regie, randvoorwaardestellend.

een contract voor 30 jaar.

• Ontwikkelaars en woningcorporaties: realisatie. • Energiebedrijf: uitvoering, voorlichting.

Resultaat

• Klimaatadviseur SenterNovem, Matthijs van Gent, E: [email protected]

Meer details www.vng.nl/klimaat

25% CO2-reductie t.o.v. energieprestatiecoëfficiënt

Investeringen

(EPC) 1,0 (de standaardnorm voor

De extra investering per woning bedroeg ` 2.270,

nieuwbouwwoningen in het Bouwbesluit tot 2005,

die globaal gedekt werd door een BSE-subsidie (het

daarna aangescherpt tot 0,8). Bij deze EPC was

voormalige Besluit Subsidies Energieprogramma’s) en

uitgegaan van EPL 7, een goede score op een schaal

het programma Warmtepompen, een demoproject.

www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden

5

Thema: Woningbouw nieuwbouw Voorbeeld 2: gemeente Culemborg

Wonen, werken én recreëren Projectdoel:&FOJOUFHSBBMPOUXPSQFOXJKLJOFFOFDPMPHJTDI TUBETMBOETDIBQTUFEFOCPVX MBOETDIBQ NPCJMJUFJU QBSUJDJQBUJF DPNNVOJDBUJFLFOOJTPWFSESBDIU FOFSHJFFO XBUFSCFIFFSFOLFUFOCFIFFS

Aanpak

Resultaat

Herhaalbaarheid

Integrale planvorming en samenwerking van

De CO2-reductie over het gehele project is niet aan

Dit voorbeeldproject bevat verschillende elementen

alle disciplines is een hoofdkenmerk van deze

te geven. Het project heeft, na goede afstelling van

die andere gemeenten kunnen benutten. Om een

wijk. Dit hield mede verband met het zeer hoge

de installaties en rekening houdend met verschillend

paar te noemen: stedenbouwkundig ontwerp,

ambitieniveau, de grensverleggende techniek en de

stookgedrag van bewoners, goede energiezuinige

bewonersparticipatie, energiemaatregelen,

bewonersinvloed.

woningen opgeleverd.

materiaalgebruik, kringloop, bewonersbeheer.

Energetische maatregelen:

Betrokken partijen

Contact

• actieve en passieve zonne-energie (zonlicht bewust

Gemeente Culemborg, Stichting E.V.A., Provincie

• Gemeente Culemborg, M. Bonouvrie,

bouwen);

Gelderland, Woningcorporatie BetuwsWonen,

• isolatiezone dmv (verdiepingshoge) serres;

Bewonersvereniging EVA-Lanxmeer (BEL),

• windenergie en biogas (in ontwikkeling);

Waterbedrijf Vitens, Waterschap Rivierenland, NUON/

• zonnecellen (PV) tussen 5 – 15 m2 (dakdekkend);

GGR-Gas.

isolatie;

T: 0345 568506, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina, E: [email protected]

• vermindering van de energievraag door uitstekende

• laagtemperatuursysteem met wandverwarming,

T: 0345 477882, E: [email protected] • Stichting EVA, Mevr. M. Kaptein,

Investeringen De kosten om de bouwplannen te kunnen

Meer details

ontwikkelen zijn onderdeel van de koopprijs.

www.vng.nl/klimaat

• mechanische ventilatie met warmteterugwinning;

Verder zijn er diverse subsidies verstrekt van VROM,


• warmwatervoorziening, door zonneboiler met gas-

SEV (Stuurgroep Experimentele Volkshuisvesting),

aangevuld met vloerverwarming;

naverwarming.

SenterNovem en het Waterschap Rivierenland. De SEV subsidie bedroeg bijvoorbeeld `200.000. De meerkosten zitten vooral in de planontwikkeling (overleg, inhuur externen.)

7 foto’s: J.A.M.Y. Spijkerman

Thema: Woningbouw nieuwbouw Voorbeeld 3: gemeente Smallingerland

Particulier nieuwbouwadvies Projectdoel:8JFJO4NBMMJOHFSMBOEFFOOJFVXFXPOJOH CPVXU LSJKHUFFOA"EWJFTPQNBBUBBOHFCPEFO/BFFOFFSTUF LFOOJTNBLJOHWPMHUEFTHFXFOTUFFOUXFFEF NFFS HFEFUBJMMFFSEBEWJFT

Aanpak

Resultaat

Herhaalbaarheid

Het advies is onderdeel van de subsidieregeling

‘Advies op maat’ is een succesvolle aanvulling op

Hoewel EPC-verlagende maatregelen doorgaans

Duurzaam Bouwen. Een adviesbureau:

de subsidieregeling voor EPC-verlaging. Particuliere

rendabel zijn, is de subsidieregeling een belangrijke

1. bespreekt het bouwplan met de particuliere

nieuwbouwers in dorpen maken duidelijk meer

aanvullende stimulans. Smallingerland zint op

bouwer. Aan de hand van de door de bouwer

gebruik van het advies dan nieuwbouwers in de

aanvullende stimuleringsmaatregelen voor de

aangeleverde tekeningen en berekening van

hoofdplaats Drachten. In Drachten kiezen veel

hoofdplaats Drachten.

de energieprestatiecoëfficiënt (EPC) worden

particulieren voor een cataloguswoning, waarbij de

mogelijkheden voor energie-optimalisatie

verkoper voor elke wijziging een flinke meerprijs

Contact

onderzocht;

vraagt.

• Coördinator Duurzaam Bouwen gemeente Smallingerland, Frank van den Haak,

2. ondersteunt de particuliere bouwer in gesprek met aannemer, installateur of architect; 3. ondersteunt de particuliere bouwer met controle van uitgebrachte offertes.

Betrokken partijen Gemeente, adviseur bouwkunde + communicatie van bureau Invent.

T: 0512 581367, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Elwin Baris, E: [email protected]

Het adviesgesprek moet plaatsvinden voordat de

Investeringen

nieuwbouwplannen definitief zijn. Daarom geeft

Smallingerland heeft een medewerker Duurzaam

Meer details

de gemeente het adviesbureau de NAW-gegevens

Bouwen voor een halve dag per week. Het aantal

www.vng.nl/klimaat

van kopers van gemeentekavels. Zij zijn vooraf

uren voor ‘Advies op maat’ is niet bijgehouden.


ingelicht. Bouwers op niet-gemeentekavels worden

De adviseur van Invent rekende voor de eerste

doorgegeven zodra zij via het aanvragen van een

gesprekken ` 500 per woning. Eventuele

vergunning bekend zijn bij de gemeente.

vervolggesprekken kostten ` 185.

9

Thema: Woningbouw nieuwbouw Voorbeeld 4: gemeente Overbetuwe

Energiezuinige nieuwbouwwoningen Projectdoel:%FHFNFFOUFSFBMJTFFSUFFOEVVS[BNFXPPOXJKL AU3JFTIPVU NFUPOEFSNFFSXPOJOHFOWPPS[JFOWBOFFO JOEJWJEVFFMFOFSHJFFOXBUFSCFIFFSTZTUFFN.FUTQFDJBMF BBOEBDIUWPPSLFOOJTPWFSESBDIUUFOBBO[JFOWBOEF UPFQBTTJOHWBOFFOEVVS[BBNFOFSHJFDPODFQU Aanpak

Betrokken partijen

Herhaalbaarheid

• Samenwerking met alle betrokken bouwpartijen en

Gemeente, Waterschap Rivierenland, ontwikkelaar/

• Verdeel verantwoordelijkheden over alle betrokken

de gemeente Overbetuwe door het gehele proces. • Doelstellingen in overleg bepaald (multidisciplinair team).

uitvoerder Pepping Bouw BV, leverancier energiesysteem Itho BV, installateur Tibo-Veen,

• Stel de bewoner centraal.

communicatieadviseur De Kok & Partners.

• Benoem projecttrekkers en doorzetters (ambtelijk & politiek).

• Bouwen in bouwteamverband, gezamenlijke

Investeringen

doelstelling in uitvoering. • Individueel systeem benadrukken individuele verantwoordelijkheid koper. • Een leverancier voor het gehele systeem,

Meerkosten energiesysteem:

• Neem gezamenlijk verantwoordelijkheid voor het totaal.

• ` 2.793.471 totale energieconcept;

• Zorg voor open communicatie.

• ` 50.000 zonneboilers;

• Licht bewoners voor over het gebruik van hun

• ` 195.103 kennisoverdracht.

korte communicatielijnen voorkomen

partijen.

klimaatsysteem.

vertragingsproblemen. • Kennisoverdrachttraject in projectteam.

Een deel van de kosten is gedekt met subsidies van

Contact

SenterNovem.

• Pepping Bouw bv, Emile van Niekerk,

Resultaat • Energieprestatiecoëfficiënt (EPC)

T: 0416 548548, E: [email protected] 0.7 (t.o.v. EPC 1

3

• jaarlijkse energiebesparing 180.000 m gas, CO2 reductie ± 324 ton/jaar; • 20-tal workshops voor ambtelijke, bestuurlijke en uitvoerende partijen.

Onderstaande uren zijn de extra uren naast de normale FTE’s in een standaard bouwproces

standaard tot 2005);

• Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren, E: [email protected]

(zonder duurzaam energiesysteem) door de verschillende bouwpartners en partners bij het

Meer details

kennisoverdrachtproject:

www.vng.nl/klimaat

• 250 uur voorbereiding;


• 500 uur realisatie; • 1500 uren nazorg/kennisoverdracht (workshops, voorlichting/instructie bewoners, brochure, website).

11

Thema: Woningbouw nieuwbouw Voorbeeld 5: gemeente Apeldoorn

Zonnewoningen Projectdoel:)FUSFBMJTFSFOWBO[POOFXPOJOHFOJO XPPOXJKL&JLFOIBHF WPMHFOTIFUJOTQFDUJFDFSUJmDBBU ;POOFXPOJOH CFPPSEFMJOHTSJDIUMJKO#3-

Aanpak

Betrokken partijen

Herhaalbaarheid

Behalve een zongerichte verkaveling werd de

Zonnewoning-projecten zijn een initiatief van

Voor gemeenten is het keurmerk Zonnewoning

architect verzocht om de eisen van het keurmerk in

negentien projectontwikkelaars en adviesbureau

een adequaat instrument om invulling te geven

het ontwerp te verwerken.

Ecofys. Zij volgen de ontwikkeling van het keurmerk

aan klimaatbeleid. Na overeenstemming met de

Zonnewoning door het Wereld Natuur Fonds,

ontwikkelaar is handhaving van het klimaatbeleid

Resultaat

SenterNovem en SKW Certificatie. BAM Vastgoed

een kwestie van het opvragen van een kopie

De gerealiseerde energieprestatiecoëfficiënt (EPC

nam de bevindingen en aanbevelingen uit project

van het inspectiecertificaat, uitgegeven door een

0,73) is inclusief toepassing van passieve zonne-

Eikenhage mee in haar reguliere ontwerpen

onafhankelijk bureau.

energie en zonneboilers. Dit resulteert automatisch in

bouwproces.

Contact

lagere energielasten. De woningen zijn comfortabel door voldoende daglicht en beperking van

Investeringen

temperatuuroverschrijding in de zomer. Zij voldoen

Geschatte meerkosten per woning t.o.v. EPC

aan de Maatlat Duurzaam Bouwen en komen

1.0 bedragen ` 6.850 (prijspeil 2004, inclusief

daardoor in aanmerking voor groenfinanciering (lees:

opslagen, inclusief BTW, exclusief subsidies). De

lagere hypotheeklasten). Het keurmerk Zonnewoning

woning verbruikt circa 25% minder energie dan een

eist dat de bewoners een handleiding krijgen die

standaardwoning (conform Bouwbesluit) en komt in

hen wijst op de werking en het gebruik van de

aanmerking voor groenfinanciering. De jaarlijkse CO2-

(bijzondere) installaties en de duurzame maatregelen.

reductie is circa 1185 kg per woning.

Al het hout in de woning heeft het FSC-keurmerk.

• Adviesbureau Ecofys, dhr. A. van de Bree, T: 030 2808420, E: [email protected] • Gemeente Apeldoorn, Theo van Es, T: 055 5802322. E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Frank Mathissen, E: [email protected]

Meer details www.vng.nl/klimaat www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden

13 foto’s: Theo van Es

Thema: Woningbouw bestaande bouw Voorbeeld 6: provincie Groningen

Wonen ++ Projectdoel:(F[POEFOFOFSHJF[VJOJHXPOFO[POEFS MBTUFOWFS[XBSJOH

Aanpak

Betrokken partijen

Wonen++ richt zich op een moeilijk te bereiken

Provincie Groningen, Groninger gemeenten,

kostenneutraal aan te bieden steeds gemakkelijker te

doelgroep: particuliere woningbezitters. Wonen++

Energieconvenant Groningen, EPA-adviseurs en

realiseren. Veel mensen ervaren het zelf financieren

focust daarbij op bestaande woningen van voor circa

adviesbureau Ecofys.

van het energieprestatie-onderzoek als een drempel. De provincie neemt nu een deel van de kosten op

1985. Veel van deze woningen kampen met isolatie-, vocht-, tocht- en ventilatieproblemen. Gevolg is

Investeringen

een hoog energieverbruik. Er wordt een passend

• Geld: budget circa ` 25.000 per deelnemende

zich. Dit heeft gevolgen voor de budgettering.

financieringsconcept aangeboden: de opbrengst

gemeente, grotendeels voor energieonderzoek en

Contact

van de beoogde energiebesparing dekt de hogere

communicatie (voorlichtingsavonden, mailings,

• Provincie Groningen, Emiel Adema,

(hypothecaire) investeringslasten.

etc.). • Tijd: coördinatie provincie Groningen 600 uur op

Resultaat

jaarbasis, organisatie per deelnemende gemeente

Van de 500 onderzochte woningen (voorjaar 2007)

100 uur.

T: 050 3164997, E: [email protected] • Ecofys BV, Arjin van As, T: 030 280z8326, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Elwin Baris, E: [email protected]

zijn ruim 200 huishoudens overgegaan tot het nemen van maatregelen. Dit bespaart ongeveer 200 ton

Herhaalbaarheid

CO2 op jaarbasis (ca. 10-30% energiebesparing per

Wonen++ krijgt al navolging in Drenthe en in de

Meer details

woning). Daarnaast blijkt een groot aantal mensen

Randstad; de provincie Groningen breidde Wonen++

www.vng.nl/klimaat

na het gepresenteerde onderzoeksrapport zelf

uit met behulp van een EU-subsidie (Intelligent Energy


maatregelen te nemen. Zodoende worden problemen

for Europe, IEE) om nog eens 32.000 huishoudens

met vocht, tocht etc. opgelost en energiebesparing

aan te schrijven voor deelname. Door de stijgende

bereikt.

energielasten is de doelstelling om de maatregelen

15

“Een lagere energierekening voor huishoudens met een laag inkomen” (

Thema: Woningbouw bestaande bouw Voorbeeld 7: gemeente Utrecht

Energiebesparing huishoudens Projectdoel:)FMQEFSUJFOEVJ[FOEIVJTIPVEFOTNFUFFOMBBH JOLPNFOIVOFOFSHJFSFLFOJOHUFWFSMBHFO)FUQSPKFDUCJFEU XFSLHFMFHFOIFJEWPPSPOHFWFFSCJKTUBOETHFSFDIUJHEFO

Aanpak • Persoonlijk energieadvies met een gratis energiebespaarbox aan huis. • Coachingstraject voornamelijk gericht op allochtone

SME (energiebesparing, communicatie). De uitvoering

partijen met ervaring en expertise die gemeenten

van het huis- aan- huisproject is in handen van het

gericht kunnen ondersteunen. Belangrijke tip voor de

plaatselijke reïntegratiebedrijf.

gemeente zelf is om eerst op zoek te gaan naar win-/winsituaties binnen de eigen organisatie:

vrouwen. • Milieucursus als keuzeonderdeel van de inburgeringcursussen.

Investeringen

bestaan er armoede-, -reïntegratie- of

VROM (Tender Energiebesparing Lage Inkomens

inburgeringprogramma’s waarop kan worden

(TELI)) stelde voor het project een subsidie

aangesloten? Gebruik ze dan!

Beoogd Resultaat

beschikbaar van ` 450.000. De gemeente zette

Het project startte in 2006 en loopt door tot

` 250.000 extra in. Met de extra middelen kon het

Contact

oktober 2007. Beoogde jaarlijkse CO2-besparing

project van 5700 huishoudens (TELI doelstelling)

• Gemeente Utrecht, Inge van de Klundert,

is circa 12.000 ton. Huishoudens met een laag

worden opgeschaald naar 13.000 huishoudens. De

inkomen besparen ongeveer ` 100 op hun jaarlijkse

gemeente steekt ongeveer 400 uur in dit project.

energierekening als ze de tips toepassen. Beoogd

De laatste tender van de TELI regeling is in 2006

doel is verder de projectmedewerkers te laten

opengesteld.

T: 030 2864115, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina, E: [email protected]

Meer details

doorstromen naar een reguliere baan.

Herhaalbaarheid

www.vng.nl/klimaat

Betrokken partijen

Het project is eenvoudig in alle soorten en maten


De gemeente Utrecht werd op verschillende

te kopiëren voor gemeenten die een financieel

onderdelen ondersteund door adviseurs Ecofys en

budget kunnen vrijmaken. Nederland kent meerdere

17

“Naar ‘n 70% lagere CO2-uitstoot dan in de oude situatie ” (

Thema: Woningbouw bestaande bouw Voorbeeld 8: gemeente Haarlem, (Schalkwijk)

Warmtevoorziening flatwoningen j *OIFUQSPKFDUA.FHB8BUUIFCCFO Q K H nBUXPOJOHFOFFOEVVS[BNFXBSNUFWPPS[JFOJOHHFLSFHFO n H [POEFSEFIVVSMBTUFOUFWFSIPHFO

Aanpak • Er werden drie werkgroepen ingesteld: financiën, communicatie en techniek. • De drie betrokken corporaties voerden individuele gesprekken met de bewoners. • De werkzaamheden binnen een woning vergde twee dagen.

totale energiebesparing bedraagt circa 50%. Door

bijdrage van de gemeente bedroeg ` 226,890 en 250

de besparende maatregelen en het toepassen van

uren.

zonnewarmte is de CO2-uitstoot van het totale project zo’n 70% lager dan in de oude situatie. Het

Herhaalbaarheid

project had voor de bewoners geen huurverhoging

De voorbereidende werkzaamheden leverden

tot gevolg.

veel overlast op voor de bewoners. Dit trok een

Betrokken partijen

aannemers. Bij de uitvoering werkte iedere corporatie

Drie woningcorporaties (Elan, de Woonmaatschappij

met een eigen aannemer. Dit is niet aan te raden.

zware wissel op hun vertrouwen in corporaties en

• Tijdens de werkzaamheden konden bewoners naar een ‘vluchtwoning’. • De energiekosten zijn bepaald op basis van de kosten voor een individuele centrale verwarmingsinstallatie met hoog rendement.

Resultaat

en Pré Wonen), energiebedrijf ENECO/ECO Energy en gemeente Haarlem. Bewoners werden gekend in hun

Contact

wensen. Rijk en provincie waren met name financieel

• Gemeente Haarlem: Theo Elfrink, T: 023 5114597

betrokken.

• Pré Wonen: Albert Laterveer, T: 088 7700023

De vermeden CO2 uitstoot van het project is 284,5

• Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens,

ton/jaar. Uit een energieprestatieadvies (EPA) volgde

Investeringen

E: [email protected]

een energie-index (EI) in de uitgangssituatie van

De totale kosten van het project bedroegen circa

gemiddeld 1,33. In de nieuwe situatie daalde die tot

` 47.500 per woning, inclusief BTW en advies.

Meer details

0,76. In de nieuwe situatie gebruiken de woningen

Het aantal woningen is 382. Om de beoogde

www.vng.nl/klimaat

slechts 1.050 kubieke meter gas per woning per

nulexploitatie te kunnen halen, moeten de woningen


jaar, waarvan 80% duurzaam wordt opgewekt. De

minimaal vijftien jaar worden doorgeëxploiteerd. De

19

“Afspraken in organisatie en beleid effectief en concreet bestendigd” (

Thema: Woningbouw bestaande bouw Voorbeeld 9: gemeente Tilburg

Energieconvenanten met corporaties Projectdoel:&OFSHJFCFTQBSJOHJOEFTPDJBMFXPOJOHCPVX JO DPNCJOBUJFNFUDPNGPSUWFSIPHJOHFOXPPOMBTUFOWFSMBHJOH

Aanpak In 2000 sloten de gemeente Tilburg, woningstichting

Oud-wethouder Visschers:

Herhaalbaarheid

Breburg en energiebedrijf Essent een eerste

‘De energieconvenanten tonen de kracht van de

In een aantal andere plaatsen zijn inmiddels ook

energieconvenant. Het werd een succes en leidde

samenwerking.’

al vergelijkbare convenanten gesloten. Kritische

tot het tweede akkoord, waaraan nog eens drie

succesfactoren van de Tilburgse aanpak zijn:

corporaties deelnamen. Zo ontstond gedeelde

Betrokken partijen

• initiatief vanuit de gemeente;

informatie en een gezamenlijke ‘taal’. Er volgden

Gemeente Tilburg, woningstichtingen

• concrete en haalbare ambities;

concrete maatregelen en een derde convenant op rij,

WonenBreburg, TIWOS, TBV Wonen en St.Lambertus,

• kleinschalig; praktische doelen en campagnes;

voor bestendiging van de afspraken in organisatie en

energiebedrijf Essent en bewoners.

• kleinschalig;

beleid.

• van concreet en praktisch naar concreetheid in

Investeringen

beleid;

Resultaat

Het derde convenant kent een projectstructuur. De

Het eerste convenant bevestigde een aantal

tijdsbesteding van stuurgroepleden (24 uur/jaar) is

afspraken om energie te besparen. Het tweede

onderdeel van hun reguliere werkuren. Dat geldt ook

Contact

convenant leverde 16.000 energieprestatieadviezen

voor de projectgroepleden (60 uur). Projectleider:

• Gemeente Tilburg, Pieter Biemans, T: 013 5429213,

(EPA) op, corporaties zetten energiemaatregelen in

één dag/week. Voorzitter: 100 uur. De kosten voor

hun onderhouds-, renovatie- en nieuwbouwplannen,

projectcoördinatie komen goeddels uit een Europees

en op diverse flatgebouwen werden zonne-

fonds (IEE), de rest (communicatie, kennisoverdracht)

energiesystemen geplaatst. En een speciaal E-team

wordt gelijkelijk verdeeld over alle deelnemers.

informeerde huurders over energiebesparing. Het

Kosten gemeente: ` 8.690, corporaties: ` 16.310.

• commitment bij de convenantspartners.

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren, E: [email protected]

Meer details

huidige (derde) akkoord gaat over inpassen en

www.vng.nl/klimaat

verankeren van de afspraken in het dagelijks werk.


21

“Visitekaartje met voorbeeldfunctie” (

Thema: Gemeentelijke gebouwen Voorbeeld 10: gemeente Den Haag

Duurzaam en energiezuinig stadsdeelkantoor Projectdoel:.FUIFUOJFVXFTUBETEFFMLBOUPPS -FJETDIFOWFFO:QFOCVSHJMMVTUSFFSUHFNFFOUF%FO)BBHIBBS EPFMTUFMMJOHAIFUPQEVVS[BNFXJK[FWPSNHFWFOWBOEFTUBE #JOOFOEJUHFCPVXSJDIUNFO[JDINFUOBNFPQ FOFSHJF[VJOJHIFJE HF[POECJOOFOLMJNBBUFOWFSBOUXPPSE NBUFSJBBMHFCSVJL Aanpak Uitgenodigde partijen konden plannen indienen die

Wethouder Peter Smit:

kosteneffectieve realisatie van het stadsdeelkantoor is

leidden tot een energiegebruik dat 20% lager moest

‘Dit soort initiatieven past binnen de Haagse

het van belang dat de partij die extra investeert ook

zijn dan de landelijke norm. Kern van een duurzaam,

ambities om CO2-neutraal te worden. Ik hoop dat

direct profiteert.

energiezuinig gebouw is een goede afstemming van

milieuvriendelijke bouwtechnieken navolging krijgen

bouwkundige maatregelen (zoals milieuvriendelijke

in andere steden.’

isolatie en de benutting van natuurlijk zonlicht) en

• Gemeente Den Haag, Klantenservice Facilitaire

klimaatinstallaties (zoals systemen voor ventilatie,

Betrokken partijen

verwarming en koeling).

Het ontwerp van Kanters Projectontwikkeling en EGM Architecten kwam op zowel het aspect esthetiek als

Het gekozen klimaatsysteem werkt op basis van

Contact Dienst, T: 070 353 2455 • Klimaatadviseur SenterNovem, Marion Bakker, E: [email protected]

duurzaam bouwen & milieu als beste uit de bus.

Meer details

natuurlijke ventilatie. Voor verwarming en koeling van het gebouw wordt betonkernactivering toegepast

Investeringen

www.vng.nl/klimaat

in combinatie met warmte- en koudeopslag in de

Totale kosten voor Den Haag: ` 8.200.000.


bodem.

Herhaalbaarheid Resultaat

De extra bouwkundige maatregelen en duurzame

Het stadsdeelkantoor kan 85% van het jaar zonder

energie-installaties leveren tijdens de exploitatie

fossiele brandstoffen. Dat betekent een CO2-reductie

financiële besparingen op, maar vergen tijdens de

van 165 ton.

realisatie extra investeringen. Voor een succesvolle,

23

“Een beter binnenmilieu en een oplossing voor het doorgaans hoge energiegebruik” (

Thema: Gemeentelijke gebouwen Voorbeeld 11: Gravenburg, gemeente Groningen

Duurzame school Projectdoel:3FBMJTFSFOWBOFFONPEFMTDIPPMNFUFFO FOFSHJFQSFTUBUJFDP¾GmDJ¾OU &1$ NFUBBOWVMMFOE NPOJUPSJOHWBOFOFSHJFWFSCSVJL CJOOFOLMJNBBUDPNGPSUFO LPTUFOSFEVDUJFJOEFHFCSVJLTFOFYQMPJUBUJFGBTF

Aanpak Binnen de sector onderwijs wordt de school - ook

stadsgrenzen hebben, omdat we het probleem van

De meerkosten voor technische realisatie vormen

voor de gebruikers - een voorbeeld van nieuwe

het binnenmilieu in scholen en het doorgaans hoge

circa 5% van de totale bouwkosten (voor een

bouwen installatietechnieken. Het energieconcept

energiegebruik kunnen oplossen.’

voorbeeldproject zeer redelijk).

met warmte-/koudeopslag, balansventilatie

Betrokken partijen

Herhaalbaarheid

met warmteterugwinning en ypsilonbeglazing.

• Opdrachtgever: Gemeente Groningen

De herhaalbaarheid is technisch gezien groot. De

Deze combinatie zorgt voor energiebesparing

• Architect en bouwdirectie: Team 4 architecten

financiële haalbaarheid moet zich nog bewijzen,

bestaat uit betonkernactivering in combinatie

en een gezond, aangenaam binnenmilieu. De kennisoverdracht van het project richt zich zowel intern op de gemeente, als extern naar betrokkenen bij utiliteitsbouw en scholen.

Groningen • Adviseur Installatie: Adviesbureau Van der Weele Groningen

opbrengst vertaald in gezondheid, CO2-reductie en comfort ook mogelijk moet zijn.

• Hoofdaannemer: BAM Utiliteitsbouw regio noord Groningen

Resultaat

• E-installateur: Leijdsman elektro Groningen

De school is een zichtbare aanjager voor overige

• W-installateur: Hamer installatietechniek Apeldoorn

gemeentelijke klimaatdoelstellingen. De beoogde

• Aannemer Schoolwierden en omgevingsplan:

CO2-besparing is 64,8 ton per jaar. Met de

maar de verwachting is dat dit gezien de duurzame

Grontmij

Contact • Gemeente Groningen, Lotus van Nes, T: 050 3671297, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Elwin Baris, E: [email protected]

realisatie van het project vergaart de gemeentelijke organisatie kennis van de nieuwe technieken,

Investeringen

Meer details

voorfinancieringsconstructies en energiebeheer.

• Totaal geraamde bouwkosten: ` 4.863.530

www.vng.nl/klimaat

• Meerkosten: ` 311.000


Wethouder Jannie Visscher (Groningen): ‘Ik ben erg blij dat we dit project binnen de

25

“De noodzaak van goed onderbouwd cijfermateriaal” (

Thema: Gemeentelijke gebouwen en voorzieningen Voorbeeld 12: Regio Eindhoven

Energiemanagementsysteem Projectdoel:$PODSFUFCFTQBSJOH L8I $0FNJTTJFTFO SFBMJTFSFOWPPSUXJOUJHHFNFFOUFOPQWFSCSVJLWBOFMFLUSB HBTFOXBUFS%FWFSCSVJLTHFHFWFOTXPSEFONFUFFOTQFDJBBM NPOJUPSJOHTZTUFFNWFSXFSLUJOFFOIBOEJH BDUVFFMPWFS[JDIU %FFMOFNFSTLVOOFOCFMBOHSJKLFCFIFFSTJOGPSNBUJFSBBEQMFHFO WJBJOUFSOFUFOIFCCFOEFCFTDIJLLJOHPWFSFFOEFTLVOEJHF &OFSHJF$PBDI Aanpak

Herhaalbaarheid

Door een gebrek aan inhoudelijke kennis en

Trix Houthooft – Stockx (Wethouder gemeente

Servicepunt Energie kan Zuid Nederland bedienen.

capaciteit slaan energieregistraties in individuele

Helmond en bestuurlijk voorzitter van SRE

Andere regio’s kunnen zelf een dergelijk

gemeenten niet aan. Regionale samenwerking biedt

Milieudienst – Servicepunt energie):

systeem opzetten. Hierbij kan de regio of een

een oplossing. Het Servicepunt Energie zette daarom

‘Meten = Weten: met goed onderbouwd

centrumgemeente als trekker optreden. Servicepunt

een regionaal energiebeheerssysteem op, met gebruik

cijfermateriaal is het veel makkelijker om binnen

Energie kan hierbij ondersteunen. De jaarlijkse kosten

van het softwarepakket Erbis.

gemeenten energiebesparingsprojecten van de grond

van de gevolgde werkwijze blijven onder de 5%

te krijgen.’

grens van potentiële opbrengsten.

Verschillende ingewikkelde en tijdrovende

Betrokken partijen

Contact

procedures blijven gemeenten bespaard, want SRE-

SRE, deelnemende gemeenten, nutsbedrijven.

• www.mijngemeentebespaartenergie.nl

Resultaat

energiemanagement levert: • verbruiken per kwartaal, maand, dag, uur of kwartier, uitgesplitst naar piek en dal;

• Energie Coach: Y. Marijnissen, T: 040 2594449,

Investeringen Deelname behelst een instapbedrag en jaarlijkse

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, René Schellekens, E: [email protected]

• verbruiken uitgesplitst naar energiesoort;

abonnementskosten. De jaarlijkse gezamenlijke

• contractvermogen en daadwerkelijk vermogen;

abonnementskosten bedragen ` 200.000. Dit wordt

• uitgesplitste kosten leveranties en netwerkbeheer;

verdeeld over de gemeenten, op basis van inwonertal.

Meer details

• totale kosten (factuurcontrole!);

De terugverdientijd is kort, de gemiddelde besparing

SRE Milieudienst – Servicepunt Energie

• informatie over energiemanagement en

is al gauw vijf procent.

www.vng.nl/klimaat

bespaartips;


• benchmark; • helpdesk functie.

27

“Een energiereductie van 50% bij een extra lichtopbrengst van 20%” (

Thema: Openbare verlichting Voorbeeld 13: gemeente Tilburg

Slimme straatverlichting Projectdoel:;PFLNBOJFSFOPNTUSBUFOATOBDIUT[PEBOJHUF WFSMJDIUFOEBUCJKIFU[FMGEFWFSMJDIUJOHTOJWFBVFFOIPFWFFMIFJE FOFSHJFXPSEUCFTQBBSEEJFHFMJKLJTBBOIFUFOFSHJFWFSCSVJL WBODPOUJOVCSBOEFOEFWFSMJDIUJOH

Aanpak de uitgespaarde elektriciteit bedraagt de jaarlijkse

Onderzoek bij het overwegen van dimmers of het

‘s nachts volledig inschakelen van alle verlichting

CO2-reductie ca. 85 ton. De resultaten geven aan

verlichtingsnet geschikt is. Overleg daarvoor met de

(X kWh/jaar).

dat opschalen mogelijk is. Waar de verlichting aan

netbeheerder.

1. Onderzoek het energetisch effect van het

2. Onderzoek een hoofdweg in het centrumgebied met een hoog gewenst verlichtingsniveau. 3. Zoek de sterkst verouderde type armaturen en/of

vervanging toe is, worden tegenwoordig moderne lampen en armaturen geplaatst, die bovendien

Contact

’s nachts te dimmen zijn.

• Gemeente Tilburg, Ingenieursbureau, Jos van Groenewoud, T: 013 5495599,

lichtbronnen. 4. Stel het energieverbruik in de bestaande en nieuwe situatie vast. 5. Stel de energiewinst in dit project vast (Y kWh/

Gemeentelijke afdelingen Openbare Werken Tilburg (tegenwoordig het ingenieursbureau) en Dienst

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren, E: [email protected]

Beleids Ontwikkeling (afdeling Milieu).

jaar). 6. Als Y

Betrokken partijen

Meer details

X , opdracht uitvoeren. Zo niet: zoek

volgende (hoofd)weg in centrum.

Herhaalbaarheid

www.vng.nl/klimaat

Naast de energetische aspecten worden de totale


Resultaat

exploitatiekosten in positieve zin beïnvloed door

In dit project werden 70 lichtpunten vervangen.

zowel preventief als correctief onderhoud. In dit

De besparing bedraagt circa 150.000 kWh/jaar.

voorbeeldproject was het mogelijk om uitsluitend

Dit betekent een energiereductie van 50%, bij

armaturen uit te wisselen en de lichtmasten te

een extra lichtopbrengst van 20%. Op basis van

handhaven. Dit heeft de projectkosten uiteraard beperkt.

29

“Zelfcontrolerende systemen bieden méér voordelen” (

Thema: Openbare verlichting Voorbeeld 14: gemeente Leiden

Dimbare openbare verlichting Projectdoel:#F[VJOJHFOWBOFOFSHJF CFTQBSJOH POEFSIPVETLPTUFOFONJOEFSBGWBM

Aanpak

Herhaalbaarheid

Verlichting op doorgaande wegen binnen een

signaleert wanneer een storing plaatsvindt en ook of

De extra uitgaven zijn binnen vijf jaar terugverdiend.

gemeente is over het algemeen gedimensioneerd op

een lamp het binnen afzienbare tijd zal begeven. Voor

Kosten kunnen verder worden gedrukt als

het gebruik van de weg tijdens de spits (de grootste

een anonieme weg waar iedereen gebruik van maakt,

aanleg van het systeem samenvalt met andere

verkeersdrukte). Wanneer de drukte gedurende de

maar waar niemand zich verantwoordelijk voor

reconstructiewerkzaamheden. De synergievoordelen

avond en de nacht afneemt, kan ook de verlichting

voelt is een zelfcontrolerend systeem een prettige

zitten in projectinvesteringen, maar ook in het

worden gedimd naar sociaal aanvaardbare niveaus.

bijkomstigheid.

plaatsen van verkeersafzettingen.

Hierdoor zijn grote energiebesparingen haalbaar.

.

Betrokken partijen

Contact

Resultaat

Gemeente Leiden, in samenwerking met adviseur/

• Gemeente Leiden, G.J. van Tol, T: 071 5165933,

De energiebesparing bedraagt circa 55.000 kWh op

beheerder openbare verlichting Dynamicom BV.

jaarbasis (0,03 kton CO2). Daarnaast gaan lampen

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens,

veel langer mee als zij niet volledig worden belast.

Investeringen

Waarschijnlijk is een verdubbeling van de levensduur

` 51.000, inclusief het plaatsen van 140 armaturen

haalbaar. Naast besparing in onderhoudskosten

met speciale elektronische voorschakelapparatuur,

Meer details

wordt ook het milieu minder belast, door minder

‘Licht op Maat’-ontvangers, drie clustercontrollers in

www.vng.nl/klimaat

afval. Als bijzondere bijkomstigheid helpt het systeem

de voedingspunten en de benodigde software.



bij een betere bedrijfsvoering van de installatie. Het

31

“Technisch dubbel geaccepteerd: qua energiebesparing én verlichting” (

“Steeds meer gemeenten lopen voorop met ambities om als gemeente de CO2-uitstoot te verminderen”

CO O2-reductie en gemeenten Een te hoge uitstoot van broeikasgassen - voornamelijk CO2 - leidt wereldwijd tot een stijging van temperaturen. De gevolgen daarvan zijn dramatisch, zoals smeltende poolkappen, een stijgende zeespiegel, overstromingen en erosie, aspecten die milieu en volksgezondheid ernstig bedreigen. Voor Nederland heeft het broeikaseffect ook ingrijpende gevolgen (zie pagina hiernaast). Actief optreden tegen de CO2uitstoot door zorgvuldig(er) energiegebruik is een belangrijke remedie. 30% daling Een memorabele aanzet tot klimaatbeleid werd gegeven in Kyoto, in 1997, waar verschillende industrielanden afspraken om hun uitstoot van broeikasgassen terug te dringen. Nederland beloofde de uitstoot in 2010, ten opzichte van 1990, met zes procent te verminderen. Het huidige kabinet heeft met betrekking tot het klimaatbeleid met het programma ‘Schoner en Zuiniger’ gekozen voor een daling van de CO2-uitstoot in 2020 met maar liefst 30 procent. De Europese Commissie kiest voor 20 procent CO2reductie in 2020.

Natte voeten ...of? Klimaatneutraal In 2002 gaven Nederlandse gemeenten aan een serieuze bijdrage te willen leveren aan het realiseren van de Kyoto-doelen. Daartoe ondertekende de VNG het BANS-Klimaatconvenant, dat in 2007 aﬂoopt. Sinds 2002 stelden circa 250 gemeenten een eigen klimaatbeleid op en werken zij nu aan uitvoering en verankering daarvan. De vrijwillige maatregelen werden vooral genomen bij energiebesparing in de bouw en bij duurzame energie. Vrijwel alle gemeenten doen wel iets aan CO2-reductie en willen daar in 2008 mee doorgaan (BANS-vervolg). Steeds meer gemeenten lopen voorop met ambities om als gemeente de CO2uitstoot te verminderen. Goede voorbeeld Gemeenten spelen een belangrijke rol bij het realiseren van de klimaatdoelen. Zij staan in direct contact met bewoners en bedrijven. Met behulp van wetten en regels - maar ook door gebruik van hun positie aan de onderhandelingstafel met projectontwikkelaars, woningcorporaties en energiebedrijven - hebben zij de mogelijkheid om CO2-reductie onder de aandacht

te brengen. Daarnaast gebruiken zij zelf ook energie voor gemeentelijke gebouwen, voorzieningen zoals lantaarnpalen, verkeerslichten, tram en metro en voor apparaten en dienstauto’s. Ook daar kunnen zij helpen de CO2-uitstoot te compenseren. Zo kunnen gemeenten het goede voorbeeld geven, uiteraard in de hoop dat dit doet volgen. Dit boek staat vol met zulke voorbeelden: de ‘best practices’.

Dat het klimaat verandert, staat niet meer ter discussie. Dat het verstandig is hierop in te spelen, ook niet. Wel is duidelijk dat ongeacht de maatregelen die we nu nemen, we te maken krijgen met een zeespiegelstijging en een temperatuursstijging van minimaal 2° C. De impact op de ruimtelijke ordening en het ruimtelijk ontwerpproces is groot en kostbaar. Denk bij ruimtelijke ordening bijvoorbeeld aan de aanpak grote rivieren, waterberging in steden en aanpassingen aan de natuur (Ecologische Hoofd Structuur). En denk bij het ruimtelijk ontwerpproces aan het klimaatbestendig maken van woningen en kantoren zonder extra CO2-uitstoot. Gemeenten kunnen met hun ruimtelijk beleid inspelen op deze verwachte klimaatveranderingen. Dat vereist soms nog een omslag in denken en handelen. De te treffen maatregelen moeten gericht zijn op het voorkomen en beperken van maatschappelijke schade én het zoveel mogelijk gebruikmaken van nieuwe ontwikkelingen en natuurlijke processen. aterbeheer W Door de klimaatverandering zal de kans op overstromingen vanuit zee en grote rivieren, overlast door hevige neerslag en extreme droogte toenemen, zowel binnen de bebouwde omgeving

als in het landelijk gebied. In het waterbeheer zijn nu al diverse stappen genomen die inspelen op deze veranderingen. ‘Ruimte voor water’ is al enkele jaren een leidend begrip in het waterbeheer. Ook wordt bij het uitwerken van het gemeentelijk rioleringsplan en het stedelijk waterplan rekening gehouden met toekomstige neerslagprognoses. Uitgangspunt is dat de te nemen maatregelen kosteneffectief zijn. Risico’s van waterhinder uit het riool kunnen worden beperkt via het verminderen van de kansen op overlast door aanbrengen van meer (riool)capaciteit of het verminderen van de effecten daarvan door aanpassing van de leefomgeving door bijvoorbeeld hogere stoepen of tijdelijke berging van overtollig water in de openbare ruimte. Ruimtelijke ordening en ruimtelijk ontw erp Inspelen op klimaatveranderingen bij ruimtelijke ordening krijgt gestalte door een combinatie van verdichting – het dichter op elkaar bouwen - en voldoende ruimte voor water en groen. Bij ruimtelijk ontwerp kan gedacht worden aan het materiaalgebruik (dikke muren, materiaal dat warmte terugkaatst en lichte kleuren). Deze voorbeelden dragen ook bij aan een meer klimaatbestendige toekomst. Belangrijk is het creëren van een aangenaam micro-klimaat in

INTERMEZZO

steden door de aanleg van extra groen en water. Dakof gevelvegetatie werkt temperatuurverlagend in de zomer en temperatuurverhogend in de winter. En: vegetatiedaken zijn tevens vanuit een watervertragend perspectief interessant. Kele toekomst o Klimaatveranderingen dwingen ons niet alleen de ruimte anders in te richten. Veel mensen zijn blij met de warmere zomers, maar vergeten de schaduwzijden. Ouderen en mensen met ademhalingsproblemen of hart- en vaatziekten kunnen door de hitte ernstige risico’s lopen. Het gevolg van de hete zomers kan zijn dat elk huis of kantoor een eigen airconditioning aanschaft. Dit leidt tot een hoge CO2-uitstoot. Een verstandiger alternatief is om direct uit te gaan van ondergrondse koude-warmteopslag (KWO), met behulp van warmtepompen. Dan wordt niet alleen de airconditioning overbodig maar is ook geen verwarming meer nodig.

“Of het nu gaat om tijdelijke wateroverlast, extreme hitte of langdurige droogte: de impact op ruimtelijke ordening is groot en kostbaar”

Thema: Openbare verlichting Voorbeeld 15: Gemeente Castricum

Actieve wegmarkering Projectdoel:7FSCFUFSJOHWBOEFWFSLFFSTWFJMJHIFJECJKOBDIU j H H K 5FSVHESJOHFOWBOEF$0 0VJUTUPPU MJDIUIJOEFSMJDIUWFSWVJMJOH

Aanpak

Herhaalbaarheid

In 1999 koos Castricum voor een innovatieve

toepassen van innovatieve vormen van openbare

Gebruik zonnepanelen alleen als elektrische

aanpak van wegmarkering. Wegens afwezigheid

verlichting. Hierbij heeft actieve markering het meeste

infrastructuur ontbreekt. Veel innovatieve technieken

van een elektrische infrastructuur op het beoogde

rendement.

in één keer toepassen is riskant.

zonnepanelen. Het systeem werkt op aanvraag

Dit systeem won in 2003 de Energiebesparingprijs en

Contact

(verkeerslussen gecombineerd met radiosignalen),

in 2005 de Licht-award van de Nederlandse Stichting

• Provincie Noord-Holland, P.J.Rutte, T: 023 5145151,

baanvak (buiten de bebouwde kom) koos men voor

zodat het aantal nachtelijke branduren zeer

voor Verlichtingskunde (NSVV). Het systeem is dus

beperkt blijft. Dit heeft positieve gevolgen voor de

niet alleen energiebesparingstechnisch maar ook

energieopname- en de energieopslagcapaciteit, die

verlichtingstechnisch geaccepteerd.

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens, E: [email protected]

met zo’n 75 procent kan worden teruggebracht. Mede door het experimentele en innovatieve karakter

Betrokken partijen

Meer details

kende het project een zeer lange doorlooptijd (1993-

• Provincie Noord-Holland (opdrachtgever)

www.vng.nl/klimaat

2001).

• Ecofys (ingenieur)


• Nettenbouw (aannemer/installateur)

Resultaat

• ITS (LED-units)

Ten opzichte van dezelfde lengte weg, uitgerust met conventionele verlichting, is 99,2 procent energie

Investeringen

bespaard. Provincie Noord-Holland wil tussen 2007

Het systeem kostte ongeveer ` 220.000, inclusief de

en 2012 1000 ton COz-uitstoot besparen door het

ontwerpen proceskosten.

BNCJUJF

33

actualiteit

“Op basis van de eerste positieve bevindingen: voor herhaling vatbaar!” (

Thema: Verkeer en vervoer Voorbeeld 16: gemeente Hilversum

Langzaam rijden gaat sneller Projectdoel:&FONJMJFVHFPSJ¾OUFFSEWFSLFFSFOWFSWPFSTQMBO NFUHVOTUJHFFGGFDUFOWPPSEPPSTUSPNJOH PWFSTUFFLCBBSIFJE WFSLFFSTWFJMJHIFJEFOCFSFJLCBBSIFJE

Aanpak

Herhaalbaarheid

Door in werkateliers alle belanghebbenden te

• efficiënte inrichting van de openbare ruimte;

De theorie werkt in de praktijk. Discussiepunten:

consulteren is snel en efficiënt een definitief ontwerp

• betere doorstroming;

• bereikbaarheid wegvakken bij calamiteiten voor de

vastgesteld. In fasen:

• betere oversteekbaarheid;

1. Aftrap van de simulatiestudie en het voorlopige

• beperkt ruimtebeslag;

ontwerp. 2. Uitwerking in werkateliers, waaronder

• verbeterde verkeersveiligheid; • beperking milieulast;

doorrekening van kosten, visualisering, gevolgen

• minder sluipverkeer;

voor verkeer en milieu en de procedureaspecten.

• relatief lage kosten.

3. Technische rapportage en definitieve rapportage.

nood- en hulpdiensten; • imago van het project met betrekking tot keerlussen. Alternatieve uitvoeringsvormen zijn mogelijk.

Een zorgvuldig communicatietraject met belanghebbenden is een randvoorwaarde.

Betrokken partijen Beoogd Resultaat

Gemeente Hilversum, gemeente Bussum,

Contact

In 2005 zijn twee trajectdelen gereconstrueerd. De

gemeente Laren, eigenaar Mediapark (TCN), lokale

• Gemeente Hilversum, John Fonk, T: 035 6292613,

eerste positieve bevindingen hebben bijgedragen tot

belangengroepen, provincie Noord-Holland, adviseurs

het besluit om in de periode 2008 tot 2011 de gehele

DHV (ruimte en mobiliteit), Goudappel Coffeng

buitenring van Hilversum op basis van dit principe

(strategische verkenningen) en Kuipers Compagnons

opnieuw in te richten.

(stedenbouwkunde).

Verwachte resultaten:

Investeringen

www.vng.nl/klimaat

• reductie CO2-uitstoot met 12% á 13%;

• Geld: eerste fase ` 2.5 mln, volgende fasen ` 37.5


E: [email protected], • Klimaatadviseur SenterNovem, Thomas de Jong, E: [email protected]

Meer details

mln.

• reductie brandstofgebruik met 25%; • reductie van 64% op de uitstoot van stikstofoxide;

• Tijd: eerste fase 500 dagen, volgende fasen 8000 dagen

• reductie van 51% op de uitstoot van koolwaterstoffen;

.

37

“Ambitieus maar realistisch” (

Thema: Verkeer en vervoer Voorbeeld 17: gemeente Amsterdam

Schoon wagenpark Projectdoel:"NTUFSEBNXJMVJUTUPPUSPFU /0FO$0EPPS IFUFJHFOXBHFOQBSLUFSVHESJOHFO

Aanpak

Resultaat

Herhaalbaarheid

• Alle grote dieselwagens krijgen een gesloten

Bijna alle grote diesels hebben een gesloten roetfilter.

Stichting Natuur en Milieu en de vakbonden roepen

Mensen schaffen schonere scooters en auto’s met

alle Nederlandse gemeenten op het Amsterdamse

energielabel A en B aan. 450 Chauffeurs hebben de

voorbeeld snel te volgen.

roetfilter. • Sterk vervuilende auto’s worden vervroegd vervangen door schone voertuigen. Ook B&W

rijstijltraining gehad. Het project loopt tot en met

schakelen over op hybride voertuigen.

2008.

• Gemeente Amsterdam, Elly van den Braak,

• Waar mogelijk auto’s delen of vervangen door fietsen of scooters. • 450 Chauffeurs krijgen training in Het Nieuwe Rijden. • Elke gemeentelijke organisatie dient een plan in bij de coördinerende Dienst Milieu en Bouwtoezicht. • Informatie-uitwisseling met website www.

Wethouder Marijke Vos: ‘De eisen die de gemeente stelt aan het wagenpark zijn ambitieus, maar realistisch. We geven het goede voorbeeld in de hoop dat ook andere bedrijven hun wagenpark zo schoon mogelijk maken. Want we

Dit project is onderdeel van de ruim 50 maatregelen

T: 020 5513937, E: [email protected] • Stichting Natuur en Milieu, Yolanda Wagter T: 030 2348247, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Martien Das, E: [email protected]

hebben allemaal gezonde lucht nodig.’

Meer details

gezondelucht.amsterdam.nl en folder Amsterdam schoon op weg te verkrijgen op website.

Contact

Betrokken partijen

www.vng.nl/klimaat

Dienst Milieu & Bouwtoezicht (trekker) en alle


gemeentelijke organisaties.

die uitgevoerd worden in het kader van het Actieplan Luchtkwaliteit. Andere projecten richten zich specifiek

Investeringen

op Amsterdamse bedrijven, bijvoorbeeld:

De gemeente begrootte ` 5,3 miljoen voor het totale

• Eisen aan het wagenpark van ingehuurde partijen,

project. Van dit bedrag gaat ` 3 miljoen naar het

werkend in opdracht van de gemeente. • In het kader van de Wet milieubeheer

aanbrengen van gesloten roetfilters. Denk verder aan subsidies bij vervroegd vervangen van wagenpark,

controles bij 200 Amsterdamse bedrijven op

promotiemateriaal en arbeidsloon. De gemeente

vervoermanagement.

besteedde tot nu toe ca. 500 uur aan dit project. 39

“Gemeente geeft invulling aan voorbeeldfunctie” (

Thema: Verkeer en vervoer Voorbeeld 18: gemeente Houten

Het CO2-reducerend bedrijfsvervoerplan Projectdoel:)PVUFOXJMIFUBVUPHFCSVJLWPPSXPPO XFSLWFSLFFSFOEJFOTUSFJ[FOUFSVHESJOHFOEPPSUPFOBNFWBO mFUTFOPQFOCBBSWFSWPFSHFCSVJL%BBSXBBSNFOUPDIWPPS EFBVUPLJFTU [PFLUEFHFNFFOUFOBBS$0DPNQFOTBUJF

Aanpak • Aanpassing van de reiskostenvergoedingen voor openbaar vervoer en de fiets. • Verbeteren van fietsfaciliteiten (douche, stalling).

uitstek; met het gemeentelijk bedrijfsvervoerplan

gedeclareerde autokilometers, reken dit om in aan

geeft zij invulling aan haar voorbeeldfunctie.

te planten bomen.

• Milieubewuste, gezonde medewerkers.

• Gedragsbeïnvloeding/voorlichting.

Betrokken partijen

• Zoeken naar mogelijkheden voor CO2-compensatie

Interne gemeentelijke samenwerking (Personeel en

(bijvoorbeeld bosaanplant).

• Sluit aan op andere acties voor langzaam verkeer in de gemeente (denk aan Meimaand Fietsmaand,

• Een deelauto voor dienstreizen.

Organisatie, Communicatie, Milieu).

week van de Vooruitgang e.d.). • Stimuleer openbaar vervoer- en fietsgebruik in plaats van het autogebruik te ontmoedigen.

Beoogd Resultaat

Investeringen

Contact

• Daling van het autogebruik voor woon-werkverkeer

Doorlooptijd zes maanden, tijdbesteding 100 uur,

• Gemeente Houten, Heleen Boerma,

van 10% in 2010 ten opzichte van 2005.

geen externe kosten.

Opbrengst: reductie van 6,86 ton CO2 per jaar,

T: 030 6392835, E: [email protected], • Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina,

vergelijkbaar met de opnamecapaciteit van 342

Herhaalbaarheid

bomen.

• Zorg voor zichtbaarheid van de acties in de


organisatie; werk daarbij nauw samen met de

Meer details

dienstreizen (186 ton, cijfers 2005) wordt

afdeling Communicatie en de afdeling Personeel en

www.vng.nl/klimaat

gecompenseerd door bosaanplant (9286 bomen).

Organisatie.


• CO2-uitstoot van het woon-werkverkeer en

• De gemeente Houten is een fietsgemeente bij

• Bereken de CO2-uitstoot op basis van de

41

“Met dagafdekking minstens zoveel omzet” (

Thema: Bedrijven en agrarische sector Voorbeeld 19: gemeente Amsterdam en regio IJmond

Energiebesparing supermarkten Projectdoel:%BHLPFMJOHWBOLPFMFOWSJFTNFVCFMFOJO TVQFSNBSLUFOJOFOSPOE"NTUFSEBNSFHJP*+NPOE

Aanpak Handhaven van:

energiebesparing in 166.000 huizen.

van de gemeente nodig hebben, is beschikbaar op websites.

• het Besluit detailhandel en ambachtsbedrijven milieubeheer met de nadruk op energiebesparing

Rien Bout (VROM):

en afvalscheiding;

‘De ervaring in Scandinavië leert dat dagafdekking

Contact

• het Besluit ozonlaagafbrekende stoffen Wms 2003;

van koelmeubelen bij supermarkten niet ten koste

• Gemeente Amsterdam, Patrick Teunissen (beleid),

• het Besluit broeikasgassen Wms 2003.

gaat van de omzet.’

T: 020 5513948, E: [email protected] of

In de voorbereiding van dit project ging veel aandacht

Betrokken partijen

Eddy Steenmeijer (handhaving), T: 020 5513829,

naar energiebesparing.

Gemeenten Amsterdam, Beverwijk, Heemskerk,


Velsen, Uitgeest, Zandvoort en Bennebroek. Voor

• Milieudienst IJmond, Yolanda Clemens (beleid),

Resultaat

cursussen voor de twaalf betrokken inspecteurs is een

T: 0251 263811,

Als alle beoogde deelnemers dagkoeling toepassen,

extern bureau ingehuurd.

E: [email protected] of Gerard Bakkum (handhaving), T: 0251 263815,

bedraagt de potentiële besparing 22.860.000 kWh (12,6 Kton CO2). Een gemiddeld supermarktfiliaal kan

Investeringen

127.000 kWh/jaar (0,07 kton CO2) besparen (27%

De kosten van het project bedroegen ` 219.000,

energiebesparing per supermarkt, terugverdientijd

waarvan de lokale overheid en SenterNovem ieder de

investering binnen 5 jaar). Het project belandde in

helft betaalden.

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Martien Das, E: [email protected]

Meer details

een juridische fase, de branche weigert medewerking. Na uitspraak van de Raad van State (medio 2007),

Herhaalbaarheid

www.infomil.nl/overhedenvooroverheden

die de overheid met vertrouwen tegemoet ziet,

Afhankelijk van de uitspraak van de Raad van State is

www.vng.nl/klimaat

zullen supermarkten beter meewerken. In heel

dit project bij uitstek geschikt voor herhaling. VROM


Nederland kan dit op termijn leiden tot een jaarlijkse

is hier een voorstander van. Het arbeidsintensieve

CO2-reductie van bijna 0,3 Mton, vergelijkbaar met

voorwerk is al verricht: alle informatie die inspecteurs

43 foto’s: Katrien IJmond

“De gemeente als gesprekspartner op het gebied van duurzame energie” (

Thema: Bedrijven en agrarische sector Voorbeeld 20: gemeente Schiedam

Voorlichting energiebesparing bedrijven Projectdoel:"DUJFGPWFSMFHFOJOGPSNBUJFVJUXJTTFMJOHNFUIFU MPLBMFCFESJKGTMFWFOPWFSFOFSHJFCFTQBSJOHFOEVVS[BNF FOFSHJF

Aanpak

Resultaat

Herhaalbaarheid

Een adviesbureau kreeg opdracht om Schiedam te

Door de brochure, presentaties bij

Nog steeds worden elk jaar voorlichtingen gegeven

ondersteunen bij:

bedrijfsverenigingen en het rapport wordt de

op avonden van de bedrijfsverenigingen. Daarnaast

1. Het opstellen van een brochure over

gemeente nu regelmatig door bedrijven gebeld over

worden de brochures uitgegeven door de regionale

mogelijkheden voor duurzame energie. De gemeente

milieudienst DCMR, infopunt Spaanse Polder en het

is nu gesprekspartner op het gebied van duurzame

ondernemersloket.

energiebesparing met als doelgroep bedrijven. 2. Presentaties bij bedrijfsverenigingen over energiebesparing. 3. Ondersteuning bij nieuwbouwprojecten met o.a.

energie bij alle bedrijventerreinen waar wordt gerevitaliseerd. Per terrein volgt een afgepast advies.

Contact • Gemeente Schiedam, Rob van Huis,

als doel energiebesparing.

Betrokken partijen Voor één bedrijf werd een rapport opgesteld

Gemeente Schiedam, lokaal bedrijfsleven en een

over energiebesparing en duurzame energie. Om

adviesbureau.

T: 010 2465691, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Michiel Hillenius, E: [email protected]

voldoende inzicht te krijgen in de mogelijkheden is een berekening gemaakt van koellast en

Investeringen

Meer details

warmteverlies. De gemeente geeft het bedrijf

• ` 12.500 voor het maken en drukken van de

www.vng.nl/klimaat

ondersteuning bij het realiseren van een zo duurzaam mogelijk gebouw.

brochure (inclusief adviesbureau, gemeente


Schiedam heeft de foldertekst aangeleverd). • Rapport ` 12.000. • 30 uur voor het maken van de brochure. • 20 uur aan presentaties.

45

“Hiermee kunnen meerdere sectoren hun voordeel doen” (

Thema: Bedrijven en agrarische sector Voorbeeld 21: Kop van Noord Holland

Duurzaam Ondernemen op het Erf (DOE) Projectdoel:*O[JDIUJOEFUFDIOJTDIFFOmOBODJ¾MF NPHFMJKLIFEFOWPPSBGWBMQSFWFOUJF FOFSHJFCFTQBSJOHFO XBUFSCFTQBSJOHPQFOSPOEIFUFSGWBOBHSBSJTDIFCFESJKWFO &FOCFMBOHSJKLOFWFOEPFMXBTEFCFESJKWFOUFTUJNVMFSFOFO POEFSTUFVOFOCJKIFUVJUWPFSFOWBONJMJFVNBBUSFHFMFO Aanpak

Betrokken partijen

De doorlichting van de bedrijven vond plaats op basis

Aan het DOE-project deden 330 agrarische bedrijven

Het samenwerkingsverband vertaalt beschikbare

van uitgebreide technische en financiële gegevens uit

mee. De organisatie lag bij provincie Noord-

kennis en technieken over energiebesparing en

de bedrijfsvoering. Vrijwel alle deelnemende bedrijven

Holland, WLTO, Rabobank, NUON, Gewestbureau

duurzame energie naar praktische toepassingen.

leverden de milieurelevante gegevens aan. Daarna is

Kop van Noord-Holland, SUM, ISW, MRA en de 34

Resultaat is een forse energiebesparing bij de meeste

een website opgezet met de verzamelde informatie.

deelnemende gemeenten. De projectcoördinatie was

bedrijven.

Het project richtte zich voornamelijk op Noord-

in handen van BECO Groep. Het project is uitgevoerd

Hollandse veehouderijen en bedrijven met open of

door adviseurs op het gebied van bedrijfskunde, de

Contact

volle grondteelt (exclusief de glastuinbouw). Er is een

agrarische sector en communicatie.

• M-Profit (vervolgproject), Jan-Willem van der Klugt,

Herhaalbaarheid

• Klimaatadviseur SenterNovem, Myrthe Stevens,

intensieve wervingscampagne uitgevoerd.


Resultaat

Met dit inzicht kunnen meerdere sectoren hun

Uit het DOE-project blijkt zeer veel interesse

voordeel doen.


Meer details

en potentieel voor milieuvriendelijke en duurzame maatregelen in de sector. Het project

Voortbordurend op de resultaten van het DOE-

www.doeproject.nl

resulteerde in een schat aan informatie over de

project startte in september 2005 een vervolgproject:

www.m-profit.nl

belangrijkste kansgebieden en de meest relevante

M-Profit. Deze stichting is een samenwerking

www.vng.nl/klimaat

preventiemaatregelen per deelsector. Zie voor een

van bouwbedrijven, installatiebedrijven,


overzicht de site van InfoMil: http://www.infomil.

accountantskantoren en adviesbureaus en richt zich

nl/maatregelen.

specifiek op de openteeltsector van Noord-Holland.

47

Thema: Bedrijven en agrarische sector Voorbeeld 22: gemeente Heerlen

Revitalisering en uitbreiding bos Projectdoel:*OIFUCFTUFNNJOHTQMBOSVJNUFSFTFSWFSFOWPPS CPTBBOQMBOUFOIFUVJUCSFJEFOWBOIFU*NTUFOSBEFSCPTNFU IFDUBSF

Aanpak

Investeringen

Het Groenstructuurplan Heerlen-Parkstad in

minimumstructuurareaal, dat wil zeggen de

De aanleg van de eerste fase van het project

Heuvelland besteedt nadrukkelijk aandacht aan

omvang waarin de bosstructuur zich optimaal kan

bosuitbreiding ‘Imstenrade/Benzenrade’ bedraagt

het creëren van een samenhangend netwerk van

ontwikkelen, gerealiseerd. Niet minder belangrijk

` 260.088.

groengebieden middels ecologische verbindingszones

zijn de toename in de belevingswaarde en de

en een versteviging van de bestaande bosvoorraad.

recreatiemogelijkheden van het totale gebied voor de

Herhaalbaarheid

Binnen het klimaatbeleidsplan is een combinatie

stedelijke agglomeratie binnen Parkstad Limburg.

Door de integrale wijze waarop dit project werd

gezocht tussen deze groenambities en de

opgepakt, is de betrokkenheid van alle partijen groot.

gemeentelijk klimaatdoelstellingen.

Wethouder Lex Smeets:

Dit is een absolute voorwaarde voor het slagen van

‘Bomen zijn belangrijk in ons gevecht tegen CO2-

een dergelijk project.

Voor het gehele gebied waarbinnen het

uitstoot.’

Contact

Imstenraderbos is gelegen is een gebiedsverkenning en –analyse uitgevoerd. Samen met een

Betrokken partijen

landschapsvisie diende dit als basis voor een nieuw

De in het gebied werkzame agrariërs, Vereniging


ontwerp voor het gebied. Er is gekozen voor een

Natuurmonumenten, dienst landelijk gebied van

• Kimaatadviseur SenterNovem, Robert Salomons,

gefaseerde aanpak.

het Ministerie van LNV, de Provincie Limburg en de

• Gemeente Heerlen, Hans van der Logt,


natuurorganisaties in Heerlen. Bureau Heusschen-

Resultaat

Copier was verantwoordelijk voor het opstellen van

Meer details

Door de aanplant vindt een vermindering van

het landschapsontwerp.

www.vng.nl/klimaat

de lokale CO2-uitstoot plaats van circa 270 ton


per jaar. Tevens wordt met deze uitbreiding het

49

“De meerwaarde van een zorgvuldige voorbereiding” (

Thema: Duurzame energie en restwarmte Voorbeeld 23: gemeente Etten-leur

Bestemmingsplan windpark Projectdoel:7BTUMFHHFONPHFMJKLIFEFOWPPSXJOEFOFSHJFJO CFTUFNNJOHTQMBOA#VJUFOHFCJFE

Aanpak

Resultaat

1. Inwinnen advies bij betrokken partijen.

Vijf windturbines met een totaal vermogen van 6,5

Daarnaast heeft de gemeente uren gemaakt,

2. Inwinnen landschapsadvies.

MW, goed voor de elektriciteitsproductie voor zo’n

in eerste instantie voor de herziening van het

4000 huishoudens. Jaarlijks vermeden CO2-uitstoot

bestemmingsplan en in tweede instantie voor de

7,6 kton.

wijzigingsbevoegdheid. Dit wordt geschat op totaal

3. Creëren van (bestuurlijk) draagvlak, bijvoorbeeld door een excursie.

400 uur.

4. Een quick-scan (leverde twee zoekgebieden op). 5. Wegnemen bezwaren provincie; beargumenteren

Betrokken partijen

aan de hand van provinciale notitie ‘Ruimte voor

• adviseurs;

Herhaalbaarheid

wind’.

• gemeentebestuur (college en raad);

Het in een vroeg stadium van het proces betrekken

• lokale Vereniging voor Vogel- en

van gemeenteraad en externe belanghebbenden

6. Vaststelling bestemmingsplan met daarin wijzigingsbevoegdheid artikel 11 WRO voor twee zoeklocaties. 7. Betrekken van belanghebbenden bij de voorbereiding van de toepassing van de

Natuurbescherming; • Brabantse Milieufederatie;

• energiebedrijf.

Investeringen

actief betrokken. Bij de uiteindelijke locatiekeuze

Met het windpark zelf is een investering gemoeid

zijn vliegbewegingen bepalend geweest.

van ` 7,5 miljoen. In het kader van de herziening

9. (Snel) verlenen bouwvergunning.

Contact • Gemeente Etten-Leur, Pieter Klep, T: 076 5024428,

Vereniging voor Vogel- en Natuurbescherming is

ontvangen dankzij zorgvuldige voorbereiding.

overtuigingskracht zijn doorslaggevend.

• provincie;

wijzigingsbevoegdheid, in het bijzonder de

8. Procedure wijzigingsbevoegdheid; geen bezwaren

is waardevol gebleken. Vasthoudendheid en

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Matthijs van Gent, E: [email protected]

van het bestemmingsplan Buitengebied besteedde de gemeente ongeveer ` 8000 aan onderzoeken en

Meer details

inhuren van adviseurs ten behoeve van windenergie.

www.vng.nl/klimaat www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden

51

Thema: Duurzame energie en restwarmte Voorbeeld 24: gemeente Sittard-Geleen

Biomassacentrale Projectdoel:)FUCFOVUUFOWBOMPLBMFCJPNBTTBPNEF EPFMTUFMMJOHUJFOQSPDFOUEVVS[BNFFOFSHJFJOUFIBMFO

Aanpak productie groene stroom (tien jaar).

Uit een Duurzame Energiescan (1999) bleek

de warmte aan een wijkverwarmingsnetwerk

de benutting van bio-energie noodzakelijk om

van energiebedrijf Essent. Dat is aangelegd

• Terugverdientijd 6-7 jaar.

doelstellingen voor 2010 te behalen. Juist rond die

voor de verwarming van circa 1100 woningen

• Gemeente Sittard-Geleen verstrekte ` 100.000

tijd meldde zich een hoveniersbedrijf uit Sittard

in nieuwbouwwijk Hoogveld. Een ander deel

met plannen voor een biomassacentrale. In de

gaat naar een bedrijvencomplex voor sociale

wijk Hoogveld was al een warmtenet aangelegd,

werkvoorziening.

maar nog geen warmtekrachtinstallatie; de biomassacentrale bleek goed inpasbaar.

• BES BV gaat mogelijk koeling leveren aan een bejaardentehuis en enkele scholen. Dit vergt een

subsidie en maakte interne projectkosten.

Herhaalbaarheid Diverse gemeenten tonen interesse voor een vergelijkbaar project.

investering van ` 3,1 miljoen. De gemeente werkt

Resultaat

aan financiering en is voor de onrendabele top

Contact

• De bio-energiecentrale (2005) wordt geëxploiteerd

afhankelijk van het Rijk.

• Gemeente Sittard-Geleen, Rogier Dieteren,

door Biomassa Energiecentrale Sittard BV (BES BV), een initiatief van het lokale hoveniersbedrijf. • In 2006 is de installatie uitgebreid met een turbine voor de productie van groene stroom.

T: 046 4778667,

Betrokken partijen Gemeente Sittard-Geleen en hoveniersbedrijf Collares.

E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Robert Salomons, E: [email protected]

• BES BV heeft een verwerkingscapaciteit van 25.000

Investeringen

Meer details

3000 woningen. Elektrisch vermogen 8 MW.

• Kosten installatie ` 7,6 miljoen.

www.vng.nl/klimaat

Thermisch vermogen 4,8 MW.

• Subsidies: Energie Investerings Aftrek voor turbine


ton integraal groenafval per jaar, voldoende voor

• De elektriciteit wordt geleverd aan het net,

en verbrandingsoven en MEP-subsidie voor

53

“Dat is efficiënt: zonnewering en energieopwekking in één!” (

Thema: Duurzame energie en restwarmte Voorbeeld 25: gemeente Dongen

Renovatie gemeentehuis Projectdoel:3FOPWBUJFWBOIFUHFNFFOUFIVJT NFUWFSCFUFSE CJOOFOLMJNBBU

Aanpak

Betrokken partijen

De oude gebouwen van het gemeentehuis zijn

Voor de hal is een bijzondere zonwering toegepast.

Bij de verbouwing van het gemeentehuis was

met een ‘glazen jas’ overkapt met photovoltaïsche

Kleine pv-elementen van silicium geven het dakglas

behalve de gemeente Dongen architectenbureau

elementen (zie foto), waardoor op de plek van de

een ruitpatroon dat de zontoetreding aanzienlijk

Rau&Partners betrokken.

voormalige binnentuin een overdekte binnenplaats

vermindert. Het ingenieuze is dat diezelfde zon wel

ontstond. Op het glazen dak van de nieuwe

wordt gebruikt voor de opwekking van energie.

binnenplaats staat een zonnekrachtcentrale van 800

Een goed voorbeeld voor andere gemeenten, zowel

m , waardoor op zonnige dagen geen netstroom

Resultaat

nodig is.

Op een heldere doordeweekse zomerdag is de

2

Herhaalbaarheid bij renovatie- als nieuwbouwprojecten.

capaciteit van de zonnekrachtcentrale voldoende

Contact

De hal heeft een belangrijke klimaatfunctie. De

om het gehele gebouw van stroom te voorzien. Een

• Gemeente Dongen, M. van Amelsfort,

warme lucht uit de kantoren wordt weggezogen

warme zondag betekent dus dat het gebouw energie

naar de hal, die hiermee wordt verwarmd.

teruggeeft aan het energiebedrijf. Naar verwachting

De hal vormt daarmee een soort buffer in het

brengt de zonnekrachtcentrale per jaar ongeveer

klimaatbeheerssysteem, zodat temperatuurverschillen

70.000 kWh op. Dat is bijna tweederde van het

tussen kantoren en buitenlucht klein blijven. Dat

totale energieverbruik van het gebouw. De feitelijke

Meer details

maakt het gebouw comfortabel en energiezuinig.

energiebesparing varieert jaarlijks en hangt af van de

www.dongen.nl/gemeentehuis

weersomstandigheden.

www.vng.nl/klimaat

T: 0162 383200 • Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren, E: [email protected]


55

Thema: Duurzame energie en restwarmte Voorbeeld 26: Rotterdam, deelgemeente Hoogvliet

Restwarmte Projectdoel:7JKGEVJ[FOEXPOJOHFOJOIFSTUSVDUVSFSJOHTHFCJFE )PPHWMJFUBBOTMVJUFOPQSFTUXBSNUFVJUIFU)BWFOFO *OEVTUSJFFM$PNQMFYWBO3PUUFSEBN

Aanpak • Inventarisatie van aan te sluiten woningen.

uitgespaarde CO2 over een periode van 30 jaar

is restwarmtelevering zelfs mogelijk van

• Investerings- en exploitatieplan en oprichting

kost dit ` 6 tot ` 9: een van de goedkoopste

energieleverende kassen, mits die niet te ver van

mogelijkheden om CO2 te reduceren.

woningen liggen.

alternatieve restwarmteproductie binnen Hoogvliet

Betrokken partijen

Contact

komt als het Warmtebedrijf niet kan leveren.

Shell, afvalverwerkingsbedrijf AVR, gemeente en

• Deelgemeente Hoogvliet, Peter van Druten,

van het Warmtebedrijf. Met Nuon werd een terugvaloptie overeengekomen, zodat er een

• Per deelgebied afzonderlijke integrale structuurschetsen. • Deelgemeente en woningstichtingen

Havenbedrijf Rotterdam, Provincie Zuid-Holland,

T: 010 4726637,

woningcorporatie Woonbron, ministeries van VROM


en EZ en de energiebedrijven Eneco en Nuon.

communiceerden met bewoners en wezen op de


noodzaak van een integrale herstructurering. Met

Investeringen

positief resultaat.

Het project Rotterdam kent een investeringsbedrag van ` 125 miljoen. Voor het totale Zuidvleugelnet is

Resultaat

• Gemeente Rotterdam, Hendrik Jan Bosch,

` 1,2 miljard nodig.

• Zuidvleugel Randstad, George Brouwer, T: 06 24595344, [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Michiel Hillenius, E: [email protected]

• 5000 woningen in Hoogvliet succesvol aangesloten

Herhaalbaarheid

Meer details

• Aardgas besparing.

In andere steden zijn vormen van restwarmte heel

www.vng.nl/klimaat

• CO2- en NOx-reductie.

goed mogelijk, zoals afkomstig van industrie uit


op restwarmte.

een binnenstad of woonwijk (Maastricht), een De CO2-reductie voor alle toekomstig beoogde

RWZI (Apeldoorn), een afvalverbrandingsinstallatie

50.000 woningen is 100.000 tot 150.000 ton.

(Amsterdam), uit biomassa (Lelystad) of

De overheid subsidieerde ` 27 miljoen. Per ton

een energiebedrijf (Leiden). In de toekomst

57

Thema: Aanpassing klimaatverandering Voorbeeld 27: gemeente Maasbommel

Drijvende woningen Projectdoel:)FUJOUFHSFSFOWBOEFTUFSLUPFOFNFOEF XBUFSQSPCMFNBUJFLJOFFOWFSBOUXPPSEFSVJNUFMJKLFPSEFOJOH %FXPOJOHFO[JKOIFUBOUXPPSEWBO%VSB7FSNFFSPQEF HFTQBOOFOSFMBUJFUVTTFOEFHSPFJFOEFCFIPFGUFBBOSVJNUF WPPSXPOFO XFSLFOFOSFDSF¾SFOFOEFCFIPFGUFBBOFFO WFSBOUXPPSEFFOEVVS[BNFXJK[FWBOXBUFSCFSHJOH Aanpak

Herhaalbaarheid

Om de woningen mee te kunnen laten bewegen

afvoerverbindingen naar de wal verloopt goed. De

Het concept van drijvende woningen kan ook

met het waterpeil zijn ze gefundeerd op betonnen

bewoners zijn uitermate tevreden.

in andere waterrijke gebieden met wisselende

drijflichamen met koppelconstructie. Bij een lage

waterstanden worden toegepast. Behalve drijvende

waterstand rusten de woningen op een betonnen

Betrokken partijen

woningen bestaan er ook plannen voor drijvende

ondergrond. De opbouw bestaat uit een houtskelet

• Watersportcentrum Maasbommel;

kantoorpanden, een restaurant en zelfs een

om de woning zo licht mogelijk te houden. Om

• Dura Vermeer;

vlindertuin.

te voorkomen dat de woningen bij hoog water

• Gemeente Maas en Waal (faciliterend, procedures

wegdrijven, zijn ze verankerd aan flexibele meerpalen,

voeren);

Contact

waarmee deining wordt opgevangen. Eens in de vijf

• Rijkswaterstaat;

jaar zal het water zodanig stijgen (> 70 centimeter)

• Boiten Raadgevende Ingenieurs;

dat de woningen meebewegen. De woningen

• Factor Architecten;

• Gemeente West Maas en Waal: Mieke Okhuysen

kunnen een verschil in waterpeil opvangen tot 5,5

• Henk Moesbergen BV.

• Klimaatadviseur SenterNovem, Ruud van Gisteren,

meter, wat overeenkomt met de dijkkruinhoogte.

• Dura Vermeer, Tjaart Vos, T: 023 5692345, E: [email protected]


Investeringen Resultaat

• Voorbereiding: drie jaar.

Meer details

Het drijven en terugkomen op de palen bij lage

• Realisatie: vier jaar.

www.vng.nl/klimaat

waterstand levert geen problemen op. De techniek


van stijgen en dalen met alle technische toe- en

59

Thema: Aanpassing klimaatverandering Voorbeeld 28: gemeente De Ronde Venen

Vernatting polder Projectdoel:&FOIBBMCBSF CFUBBMCBSFFOEVVS[BNF JOSJDIUJOHWBOQPMEFS(SPPU.JKESFDIU/PPSE NFUPQMBOHFSF UFSNJKO FFOPQMPTTJOHWPPSEFXBUFSQSPCMFNFO

Aanpak

Resultaat

Herhaalbaarheid

Naar aanleiding van geconstateerde waterproblemen

Provinciale staten zijn van mening (februari 2007) dat

Gebiedsontwikkeling is een nieuwe manier van

verkenden de Provincie Utrecht, Hoogheemraadschap

vernatting een duurzame oplossing voor de polder is.

werken. Het proces is daarbij uiterst belangrijk. Daarin

en de gemeente de toekomst van de polder, die 900

Medio 2008 wordt de voorkeursstrategie gekozen,

kunnen gemeenten van elkaar leren, ook van het

hectare groot is. De provincie Utrecht is voorzitter

inclusief financiële dekking.

project Groot Mijdrecht Noord.

de provincie het voortouw, in goed overleg met

Betrokken partijen

Contact

gemeente en waterschap. In 2004 en 2005 is

Provincie Utrecht (projectleiding),

• Groot Mijdrecht Noord, projectsecretariaat,

bekeken OF en WAAR er problemen bestaan. Tijdens

hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht en

een verdere verkenning in 2005, 2006 en 2007 zijn

gemeente De Ronde Venen. Ook betrokken zijn het

vijf toekomstgerichte strategieën ontwikkeld en

Expertisenetwerk gebiedsontwikkeling Habiforum,

beoordeeld. Als de nog te kiezen strategie (medio

onderzoeksbureaus en belanghebbenden (bewoners,

2008) veel afwijkt van het bestaande Plan de Venen,

agrariërs en Natuurmonumenten).

van een stuurgroep. In de besluitvorming neemt

T: 030 2582112, E: [email protected], I: www.grootmijdrechtnoord.nl • Klimaatadviseur SenterNovem, Marelo Bernardina, E: [email protected]

start een planstudie HOE inrichting van de polder te

Meer details

realiseren. Daarna volgt uitvoering.

www.derondevenen.nl www.vng.nl/klimaat www.senternovem.nl/gemeenten/praktijkvoorbeelden

61

“De diepinfiltratieput past goed in het nieuwe waterbeleid” (

KLIMAAT OP DE KAART

Thema: Aanpassing klimaatverandering Voorbeeld 29: gemeente Rijssen-Holten

Waterberging Projectdoel:7PPSLPNFOWBOXBUFSPWFSMBTUJOIFUDFOUSVN WBO3JKTTFO

Aanpak

Herhaalbaarheid

Het centrum van Rijssen ligt in een dal en is de

grondwater. De diepinfiltratieput past goed in het

Het systeem is relatief goedkoop en goed kopieerbaar

afgelopen jaren meerdere malen getroffen door

nieuwe waterbeleid van Rijk, provincies, gemeenten

voor andere gemeenten. Voormalig Staatssecretaris

acute wateroverlast. Vanwege de beperkte ruimte in

en waterschappen: het water de ruimte geven. Dat

Schultz van Haegen moedigde gemeenten aan om in

binnenstedelijk gebied is het diepinfiltratiesysteem

betekent: eerst vasthouden, daarna bergen en dan

Rijssen hun licht op te steken.

ontwikkeld. Dit nieuwe systeem biedt soelaas. Het

pas afvoeren.

Contact

bestaat uit ondiepe en diepe putten die overtollig regenwater kunnen verwerken. Verdeeld over de

Betrokken partijen

straat zijn er drie ondiepe putten geslagen. Deze

Het systeem voor diepinfiltratie is ontwikkeld en

vangen het normale regenwater op. Op het laagst

ontworpen door ingenieursbureau IF Technology

gelegen punt in de straat ligt nu een vijftig meter

uit Arnhem en aangelegd door grondboorbedrijf

diepe put. Bij stortbuien gaat hier het overtollige

Haitjema uit Dedemsvaart. Het systeem voor de

regenwater naartoe, en wordt vervolgens opgenomen

ondiepe infiltratie is ontwikkeld door Roelofs Advies

Meer details

in het grondwater.

en Ontwerp. Roelofs Wegenbouw uit Den Ham heeft

www.vng.nl/klimaat

de ondiepe putten aangelegd.


• Gemeente Rijssen-Holten, G.H. ten Bolscher, T: 0548 854854, I: www.rijssen-holten.nl • Klimaatadviseur SenterNovem, Frank Mathissen, E: [email protected]

Resultaat Op deze manier hoeft niet geïnvesteerd te worden

Investeringen

in extra pompcapaciteit of grotere riolen, maar

• Kosten gemeente: ` 150.000;

wordt overtollig regenwater snel afgevoerd naar het

• Rijkssubsidie: ` 378.000; • Waterschapsubsidie: `50.000.

63 foto’s: Frans Ypma

“Accepteer overstromingen en pas je aan” (

KLIMAAT OP DE KAART

Thema: Aanpassing klimaatverandering Voorbeeld 30: gemeente Dordrecht

Urban Flood Management Projectdoel:.FFS[JDIUPQEFDPOTFRVFOUJFTWBO LMJNBBUWFSBOEFSJOHFOIFUEBBSEPPSTUJKHFOEFXBUFSWPPSEF CVJUFOEJKLTFIFSTUSVDUVSFSJOHTXJKLA%FTUBETXFSWFO XBBS ESJFSJWJFSFOTBNFOLPNFO%PFMJTEPPSTMJNUFPOUXFSQFOUF BOUJDJQFSFOPQEFWFSXBDIUFPOUXJLLFMJOH XBBSEPPSIFU EFFMTOJFUNFFSOPEJHJTEF[FXJKLPQUFIPHFOUPU /"1 Aanpak

Herhaalbaarheid

In het UFM project wordt een alternatief plan

Ellen Kelder (projectleider UMF gemeente Dordrecht):

Gemeenten met vergelijkbare problematiek van

voor een stadsdeel ontworpen, doorgedacht,

‘We hebben er belang bij dat wij overstromingen

buitendijkse gebieden kunnen de resultaten

doorgerekend en doorgewerkt, waardoor de

accepteren en ons aanpassen aan de

van dit onderzoek toepassen in hun eigen

gevolgen van de waterstijging kunnen worden

omstandigheden.’

stedenbouwkundige ontwerpen.

Betrokken partijen

Contact

Waterschap Hollandse Delta, Provincie Zuid-Holland,

• Gemeente Dordrecht, Ellen Kelder MPA,

ingeschat. Dordrecht neemt dit mee in haar stedenbouwkundig masterplan.

Resultaat

Rijkswaterstaat, Ministerie van Verkeer en Waterstaat,

Voor consortiumpartner WL Delft Hydraulics is het

Progrez, UNESCO-IHE, Dura Vermeer en WL Delft

toepasbaar maken van hun overstromingsmodel

Hydraulics.

T: 078 6396461, E: [email protected] • Klimaatadviseur SenterNovem, Michiel Hillenius, E: [email protected]

voor de ontwerpfase een resultaat. Voor de provincie vormt de ontwikkelde kennis input voor

Investeringen

Meer details

waterveiligheidsbeleid. Tijdens het maken van het

Het UFM project is gestart als een internationaal

www.vng.nl/klimaat

masterplan komen allerhande praktische zaken aan

project, samen met de steden Londen en Hamburg.


de orde waarvoor een juridische of beleidsmatige

Die kennen dezelfde problematiek. Het project is

oplossing gezocht zal moeten worden. Dordrecht

gefinancierd vanuit het programma Leven met Water,

kan zichzelf hierin scholen. Maar de gemeente krijgt

budget ` 812.500. Gemeente Dordrecht draagt ook

vooral meer grip op het waarborgen van veiligheid bij

nog ` 300.000 bij, plus ambtelijke capaciteit.

toekomstige overstromingen.

65

Colofon Dit voorbeeldenboek is ontwikkeld in opdracht van de VNG, SenterNovem (Kompas energiebewust wonen en werken, en Programmabureau Energiebesparing GWW), en de gemeente Breda, met financiële steun van deze partijen en het Ministerie van VROM. Het Klimaatverbond Nederland leverde een inhoudelijke bijdrage. Dit boek is klimaatneutraal gedrukt en verspreid.

Aan de slag! Circa 250 gemeenten hebben reeds lokaal klimaatbeleid geformuleerd. Wat doen hun bestuurders, wat kunt u als bestuurder doen? Pas één of meerdere best practices in uw gemeente toe. Geef klimaatbeleid een hoge prioriteit, ook bij de begroting, en draag het als college integraal uit. Prioriteer: de meeste CO2-reductie zit in de bestaande bouw (energiebesparing). Neem bij alle aanbestedingen klimaat als belangrijkste vereiste op (energiezuinig en klimaatbestendig renoveren en bouwen). Geef als gemeente het goede voorbeeld: maak bijvoorbeeld uw bedrijfsvoering energiezuinig of klimaatneutraal. Inventariseer de subsidiemogelijkheden voor klimaatprojecten en klimaatmedewerkers. Hoe ideaal is uw klimaatmanagement? Ga dit na aan de hand van onderstaande vragen: Weten management, bestuur en raad voldoende over voortgang, doel en succes van het klimaatbeleid? Is er een klimaatcoördinator? Beschikt de coördinator over voldoende tijd en deskundigheid?

Worden alle projecten aangestuurd door de juiste projectleider? Zijn de projecten nog actueel? Heeft u oog voor nieuwe klimaatinitiatieven? Is de verantwoordelijke wethouder in gesprek met externe partijen over de gemeentelijke klimaatambitie en hoe dit samen te realiseren? Kunt u uw krachten regionaal bundelen? Heeft u zicht op uw successen ten aanzien van klimaatbeleid? Houden afdelingsplannen rekening met klimaatbeleid? Is klimaatbeleid in uw toekomstig milieubeleid opgenomen? Maakt u voldoende gebruik van de ondersteuning door SenterNovem? Praktische informatie Kijk voor uitgebreide beschrijvingen van de 30 genoemde voorbeeldprojecten en vele andere gemeentelijke klimaatprojecten op www.vng.nl/klimaat. Ook met tips, websites en de ‘Verklaring van Texel’ over het toekomstig gemeentelijk klimaatbeleid, in april 2007 opgesteld door gemeentebestuurders en de VNG. De 30 voorbeeldprojecten zijn ook te vinden op www. senternovem.nl/gemeenten. Deze site biedt naast vele projectvoorbeelden ook uitgebreide informatie over het formuleren, uitvoeren en verankeren van gemeentelijk klimaatbeleid.

De gemeente Breda is partner in MUSEC, een Europees samenwerkingsproject met partners uit vijf landen. Doel is te komen tot een ‘Sustainable Energy Community’, waarin alle lokale partijen samen werken naar een duurzame gemeenschap (zie www. managenergy.net/casestudies/goodpractice). SenterNovem voert beleid uit voor verschillende overheden op het gebied van innovatie, energie & klimaat en milieu & leefomgeving. In opdracht van het Ministerie van VROM ondersteunt SenterNovem gemeenten en provincies bij hun klimaatbeleid. SenterNovem Postbus 8242 3503 RE Utrecht Helpdesk Gemeenten, T: 030 2393533 E: [email protected] De VNG is de vereniging van en voor alle gemeenten. De VNG zet de trend in het binnenlands bestuur en bereikt zichtbaar resultaat voor raad, college en ambtenaren. De VNG werkt internationaal samen met o.a. de CEMR. VNG Postbus 30435 2500 GK Den Haag VNG Informatiecentrum, T: 070 3738020 E: [email protected] Ambtelijke begeleidingsgroep Barbet Hendriks-Punt, Breda Jeroom Remmers, VNG Myrthe Stevens, SenterNovem Rein Boersma, Nijmegen Sjaak de Ligt, Apeldoorn Productie Redactie: Jeroom Remmers (VNG), Arthur Rauwerdink (Woordverkoop sinds ’84) Tekstbijdragen: Myrthe Stevens (SenterNovem), Lenneke Kok (Ecofys / gemeente Breda) Beeldconcept & Vormgeving: Rafaël Barnhard (Creative Affairs), Petra Dekker (Dens projecten) Fotografie: Hans Pattist, m.u.v. pag.6, 12, 42 en 62 Druk: Tailormade Bestellingen Extra exemplaren van ‘Klimaat op de kaart’: VNG, T: 070 3738020 (zolang de voorraad strekt). Of download via www.vng.nl/klimaat of www.senternovem.nl/gemeenten.

(FNFFOUF%FMGU HFMEUBMT¼¼OWBO EFLPQMPQFST JOMPLBBM LMJNBBUCFMFJE 8FUIPVEFST "OOF,POJOH SVJNUFMJKLF PSEFOJOH WBTUHPFE FO -JBO.FSLY NJMJFV QSBUFO FSPWFS (

De Delftse wethouders Lian Merkx - milieu (links) Anne Koning - ruimtelijke ordening, vastgoed (rechts).

i%FHFNFFOUFSBBE XJM[FMGT EBUXFOPH IBSEFSMPQFO &FOQSFUUJHF HFEBDIUFw

Slim, slimmer, slimst! In 2000 formuleerde gemeente Delft haar eerste duurzaamheidsplan, met energie als een van de thema’s. Drie jaar later werden de energiedoelstellingen uit dit plan, samen met de intenties uit het Kyoto-akkoord, vertaald naar lokaal niveau en vastgelegd in Delfts huidige klimaatplan voor 2003-2012 ‘3E: Effectief, Efficiënt Energiegebruik’. 3E koppelt ambities aan een flinke dosis realisme. De inhoud kenmerkt zich door concrete, haalbare projecten. Vele daarvan zijn inmiddels uitgevoerd, andere staan in de steigers. Samen leveren zij een beoogde CO2reductie op van 34.000 ton in 2012. Waar mogelijk zijn de nodige financiële voorzieningen voor de toekomst veiliggesteld, zoals in de Reserve voor Energiebesparende Maatregelen (REM). Wethouder Lian Merkx is er trots op: “3E is een slim plan, creatief en intelligent opgesteld. Die insteek is van essentieel belang.” Haar collega Anne Koning: “3E stelt doelen vast, niet de weg er naar toe. Dat levert handelingsvrijheid op en dat werkt erg goed.” Delfts blauw In de afgelopen jaren stapte Delft over op 100% groene stroom voor gemeentelijke gebouwen, openbare voorzieningen en verlichting. Bij nieuwbouw en herstructurering van oude wijken stelt de gemeente waar mogelijk bovenwettelijke EPC-eisen. Beleid maken is noodzakelijk, maar de resultaten moeten ook zichtbaar zijn, weet men in Delft. Dus werden honderd bestaande gebouwen voorzien van ‘Delftsblauwe daken’ met zonnepanelen, gecombineerd met een subsidieregeling voor doe-het-zelvers. Anne Koning vindt kleine projecten net zo belangrijk als grote: “Tijdens de afgelopen jaarlijkse Boomplantdag plantten basisscholieren uit

groep 7 walnootbomen voor extra CO2-opslag. Ook dat is klimaatbeleid.” Delft aan zee Door beperking van de lokale CO2-uitstoot treedt Delft actief op tegen het broeikas-effect. Maar sommige gevolgen van de huidige klimaatverandering zijn niet meer te stuiten. Zoals een toenemende wateroverlast, waarop Nederlandse gemeenten zich zullen moeten voorbereiden. In Delft weten ze er alles van. Lian Merkx: “Je kunt niet door Delft fietsen zonder te realiseren dat het water je nagenoeg tot aan de lippen staat. Overtollig stadswater wordt nu overgeheveld naar oppervlaktewatergebieden buiten de stadskern, maar ook daar zitten grenzen aan.” Nieuwe visie Bestuur en ambtelijke organisatie zijn inmiddels ingericht op slagvaardig en duurzaam denken en handelen. Niet alleen Anne Koning en Lian Merkx voeren (in)formeel klimaatoverleg, ook ambtenaren van verschillende afdelingen doen dat. Die open overlegcultuur geldt eveneens voor externe samenwerking. Dit jaar bestaat de Delftse Technische Universiteit 365 jaar. TU en gemeente willen samen werken aan een nieuwe duurzaamheidsvisie voor de stad. Lian Merkx: “De gemeente heeft de ruimte, de TU heeft de kennis. Samen vormen we een ideale, slimme en creatieve proeftuin voor verdere ontwikkeling van slim duurzaam beleid en maatregelen, volgens de laatste inzichten.”

AAN DE SLAG

go let’s

KLIMAAT OP DE KAART 30 voorbeelden van gemeentelijk klimaatbeleid om zo toe te passen

Recommend Documents