KETUHANAN. Pituduh 003 Pangeran iki Maha Kuwasa, pepesthen saka karsaning Pangeran ora ana sing bisa murungake

www.alangalangkumitir.wordpress.com Oleh : Mas Maskumitir

1

KETUHANAN Pituduh 001 Pangeran Kang Maha Kuwasa (Gusti Allah, Tuhan) iku siji, angliputi ing ngendi papan, langgeng, sing nganakake jagad iki saisine, dadi sesembahan wong saalam donya kabeh, panembahan nganggo carane dhewé-dhewe. Pituduh 002 Pangeran Kang Maha Kuwasa iku anglimput ana ing ngendi papan, anèng sira uga ana Pangeran (maksude : tajaline Kang Murbeng Dumadi). Pituduh 003 Pangeran iki Maha Kuwasa, pepesthen saka karsaning Pangeran ora ana sing bisa murungake. Pituduh 004 Pangeran iku nitahake sira lantaran bapa lan biyungira, mula kudu sira ngurmati marang bapa lan biyungira. Pituduh 005 Ing donya iki ana rong warna sing diarani bebener, yakuwi bener mungguhing Pangeran lan bener saka kang lagi kuwasa. Pituduh 006 Ketemu Gusti (Pangeran) iku lamun sira tansah eling. Pituduh 007 Cakra manggilingan (urip iku ibarate rodha kang tansah mubeng). Pituduh 008 Aja sira wani-wani ngaku Pangeran, senadyan kawruhira wis tumeka "Ngadeg Sarirå Tunggal" utawa bisa mengerteni "Manunggaling Kawula Gusti". Pituduh 009 Aja ndisiki kersa. Wewaler 010 Aja sira wani marang wong tuwanira, jalaran sira bakal kena bendhu saka Kang Murbeng Dumadi.



2

Wewaler 011 Aja mung kelingan lan migatekake barang kang katon bae, sebab kang katon gumelar iki anane malah ora langgeng.

Wewaler 012 Aja darbe pangira yen lelembut iku mesthi alane, jalaran sing apik iya ana, sing ala iya ana, ora beda karo manungsa. Wewaler 013 Aja lali saben ari (dina) eling marang Pangeranira, jalaran sejatine sira iku tansah katunggon Pangeranira.

KAUTAMANING BATIN Pituduh 014 Kahanan donya iku ora langgeng, mula aja ngegungake kasugihan lan drajadira, awit samangsa wolak-waliking jaman ora kisinan. Pituduh 015 Kahanan kang ana iki ora suwe mesthi ngalami owah gingsir, mula aja lali marang sapadha-padhaning tumitah. Pituduh 016 Sing sapa seneng ngrusak katentremaning liyan bakal dibendhu dening Pangeran lan diwelehake dening tumindake dhewe. Pituduh 017 Wataking manungsa iku kepingin kuwasa, nanging Pangeran iku bakal maringake panguwasa miturut kersane Pangeran pribadi. Pituduh 018 Janma iku tan kena kinaya ngapa, mula sira aja seneng ngaku lan rumangsa pinter dhewe. Pituduh 019 Rame ing gawe sepi ing pamrih, memayu hayuning bawene. Pituduh 020 Manungsa saderma nglakoi, kadyawayang saupamane



3

Pituduh 021 Mulat sarira tansah eling lan waspada. Pituduh 022 Sabegja-begjane kang lali, luwih begja kang eling klawan waspada. Pituduh 023 Síng sapa salah seleh, lan melik nggendhong lali. Pituduh 024 Nglurúg tanpa bala, sugíh ora nyimpen, sekti tanpa maguru, lan menang tanpa ngasorake. Pituduh 025 Yen sira dibeciki liyan tulisen ing watu supeye ora ilang lan tansah kelingan, yen sira gawe kabecikan marang liyan tulisen ing lemah, supaya enggal ilang lan ora kelingan. Pituduh 026 Siíng seneng gawe nelangsane liyan iku ing tembe bakal kena piwales saka panggawene dhewe. Pituduh 027 Lamun sira mung seneng dialem bae, ing tembe ketemu bab-bab kang kurang prayoga. Pituduh 028 Wani ngalah luhur wekasane. Wewaler 029 Aja seneng gawe rusaking liyan, jalaran sira bakal kena siku dhendhaning Guru Sejatinira. Wewaler 030 Aja sira nyacad piyandeling liyan, jalaran durung mesthi yen piyandelira iku sing bener dhewe. Wewaler 031 Aja lali marang kebecikan liyan.



4

Wewaler 032 Aja sira degsura, ngaku luwih pinter tinimbang sejene. Wewaler 033 Aja rumangsa bener dhewe, jalaran ing donya iki ora ana sing bener dhewe. Wewaer 034 Aja wedi kangelan, jalaran urip aneng donya iku pancen angel. Wewaler 035 Aja gawe serík atining liyan lan aja golek mungsuh. Wewaler 036 Aja sira mulang gething marang liyan, jalaran iku bakal nandur cecongkrahan kang ora ana uwis-uwise.

Wewaler 037 Aja ngumbar hawa napsu lan aja melik darbeking liyan, mundhak sengsara uripe.

LAKU BUDI UTAMA Pituduh 038 Ala lan becik iku dumunung ana awake dhewe, melik nggendhong lali, ngundhuh wohing pakarti. Pituduh 039 Sing sapa lali marang kabecikan liyan, iku kaya kewan. Pituduh 040 Ajining dhiri iku dumunung ana ing lathi lan budi. Pituduh 041 Yitna yuwana, lena kena. Pituduh 042 Ala ketara, becik ketitik.



5

Pituduh 043 Klabang iku wisane ana ing capite. Kalajengking wisane mung ana pucuk buntut (entup). Yen ula mung dumunung ana untune ula kang duwe wisa. Nanging yen durjana wisane dumunung ana ing sakujur badan. Pituduh 044 Rawé-rawé rantas, malang-malang putúng. Pituduh 045 Mumpung enom ngudiya laku utama. Pituduh 046 Sing prasaja, percaya marang dhiri pribadi. Pituduh 047 Ngelmu pari, saya isi saya tumungkul. Pituduh 048 Wong mati iku bandhane ora digawa. Pituduh 049 Wong iku kudu ngudi kabecikan, jalaran kabecikan iku sanguning urip. Pituduh 050 Wong kang ora gelem ngudi kabecikan iku prasasat setan. Pituduh 051 Wong linuwih iku ambeg welasan lan sugih pangapura. Pituduh 052 Perang tumrap awake dhewe iku pambudidaya murih bisa meper hawa nepsu. Pituduh 053 Ngelmu iku kelakone kanthi laku, senajan akeh ngelmune lamun ora ditangkarake lan ora digunakake, ngelmu iku tanpa guna. Pituduh 054 Turuten pituture wong tuwa.



6

Pituduh 055 Wong kang ora weruh tatakrama udanagara (unggah-ungguh), iku padha karo ora bisa ngrasakake rasa nem warna (legi, kecut, asin, pedhes, sepet, lan pait). Pituduh 056 Wong pinter nanging ala tumindake, senenge karo wong ala. Pituduh 057 Wong linuwíh iku kudu bisa ngepek ati lan ngepenakake atine liyan. Yen kumpul karo mitra kudu bisa ngetrapake tembung kang manis kang pedhes, sepet,bisa gawe senenging ati. Yen kumpul pandhita kudu bisa ngomongake tembung kang becik. Yen ana sangareping mungsuh kudu bisa ngatonake kuwasa pangaribawa kaluwihane. Wewaler 058 Aja panasten lan aja seneng gawe gendra, jalaran gawe gendra iku sipating dhemit. Wewaler 059 Aja seneng yen den alem, aja sengit yen den cacad. Wewaler 060 Aja lali piwulang becík.

KEBANGSAAN Pituduh 061 Bangsa iku minangka sarana kuwating nagara, mula aja nglirwakake kabangsanira pribadi supaya antuk kanugrahan adeging bangsa kang "Andana Warih" Pituduh 062 Negara iku ora gunu lamun ora duwe angger-angger minangka pikukuhing negara kang adhedhasar isi kalbune menungsa salumahing negara kuwi. Pituduh 063 Kang becik iku lamun ngerti anane sesantine ngabdi bebrayan agung : "Ing Ngarsa Asung Tuladha, Ing Madya Amangun Karsa, Tut Wuri Handayani".



7

Pituduh 064 Negara kita bisa tentrem lamun murah sandhang klawan pangan, marga para kawula padha seneng nyambut gawe, lan ana panguwasa kang darbe watak "Ber budi bawa laksana”. Pituduh 065 Wadyabala pamong praja kang seneng marang kawula alit iku dadi senengane para kawula sajroniíng praja lan bisa gawe kukuh sarta dadi tamenging nagara. Pituduh 066 Para mudha aja ngungkurake ngudi kawruh kang nyata amrih bisa kinarya kuwating nagara, ungguling bangsa, lan bisa gawe rahayuning sasama. Pituduh 067 Panguwasa pamonge negara iku kudu bisa gawe tentrem para kawulane, amarga yen ora mangkono bisa kadadeyan para kawula ngrebut panguwasaning negara. Pituduh 068 Negara kuwat iku marga kawulane seneng uripe lan disujudi dening liya negara. Pituduh 069 Lamun sira dadi wadyabala pamonging nagara, aja sira dhemen kuwasa dhewe. Jalaran yen sira wis ora kasinungan panguwasa maneh, ing tembe bakal ndadekake ora kajening awakira ing tengahing bebrayan. Ngelingana yen sejatine isih ana wong kang bisa ngalahake sira ing babakan apa bae. Pituduh 070 Dene sing mengku nagara ora darbe watak "Ber budi bawa leksana". Iku bisa njalari wadyabala kang dadi tetungguling prajurit negara kuwi ora sujud maneh lan bisa uga kepingin ngrebut panguwasaning negara. Pituduh 071 Yen wong becik kang kuwasa, kabeh kang ala didandani lamun kena, dene yen ora kena disingkirake mundhak nulari (cuplak andheng-andheng). Pituduh 072 Perang iku becik laman tujuwane nggayuh kamardikaning nagara lan bangsane, lan perang iku ala lamun kanggo njarah rayah darbeking liyan.



8

Pituduh 073 Wong ala yen bisa kuwasa, kang ala iku diarani becik. Kosokbaline yen wong becik kang kuwasa, kang becik iku kang ditindakake. Pituduh 074 Wajibing warganing nagara iku kudu bisa rumangsa melu handarbeni, wajib melu hanggondheli. Mulat sarira hangrasa wani. Wewaler 075 Aja seneng yen lagi darbe panguwasa, serik yen lagi ora darbe panguwasa. jalaran kuwi-kuwi ana bebendhune dhewe-dhewe. Wewaler 076 Aja mung kepingin menange dhewe kang bisa marekake crahing nagara lan bangsa, kudu seneng rerembugan njaga katentreman lahir batin.

KAKALUWARGAAN Pituduh 077 Bapa biyung iku minangka lantaran urip ing ngalam donya. Pituduh 078 Sing sapa lali marang wong tuwane presasat lali marang Pangerane, Ngabektiya marang wong tuwa. Pituduh 079 Wong tuwa kang ora ngudi kabecikan sarta ora ngerti marang udanagara (trapsila, unggah-ungguh) lan tata krama, kuwi sejatine dudu panutane putra wayah. Pituduh 080 Sapa sing seneng urip tetanggan, kalebu janma linuwih. Tangga iku perlu dicedaki nanging aja ditresnani. Pituduh 081 Paribasane tangga iku padha karo bapa biyung. Pituduh 082 Tangga kang ora becik atine aja dicedhaki nanging aja dimungsuhi.



9

Pituduh 083 Sadumuk bathuk sanyari bumi ditoh pati. (Unen-unen kanggo nggambarake kasetyane marang kulawarga). Pituduh 084 Mikul dhuwur mendhem jero. (Unen-unen kanggo nggambarake bektine anak marang wong tuwane). Pituduh 085 Anak iku minangka terusane wong tuwa, ora ana katresnan kang ngluwihi katresnane wong tuwa marang anak. Pituduh 086 Tresna marang mantu iku padha bae tresna marang putra, jalaran putu iku wohing katresnane putra lan mantu. Pituduh 087 Sayojana iku dohe sepuluh ewu dhepa. Swara kang krungu nganti sayojana, aruming jeneng ngambar-ambar salumahing bumi (dialembana). Pituduh 088 Golek jodho aja mung mburu endahing warna, senajan ayu utw bagus. Wewaler 089 Aja ngaku wong tuwa lamun wong tuwamu katon sugih lan dhuwur drajade, jalaran pangkat lan bandhane wong tuwamu iku mau bisa sirna sadurunge sira warisi. Wewaler 090 Aja gampang nyepatani anak nganggo tembung kang ora prayoga, jalaran sepatane wong tuwa bisa numusi sarta bisa ngilangake rass bektine anak marang wong tuwane. Wewaler 091 Aja menehi jeneng marang anak sing kurang pantes, jalaran jeneng sing disandhang anak bakale kagawa nganti delahan (akherat).



10

KADONYAN Pituduh 092 Bandha kang resik iku bandha kang saka nyambut karya lan saka pametu sejene kang ora ngrusakake liyan. Dene bandha kang ora resik iku bandha colongan utawa saka nemu duweking liyan kang kawruhan sing duwe. Pituduh 093 Kadonyan kang ala iku ateges mung ngangsa-angsa golek bandha donya ora mikiraka kiwa tengene, uga ora mikirake kahanan batin. Pituduh 094 Golek bandha iku samadya bae, udinen katentreman njaba njero. Pituduh 095 Bandha iku anane mung aneng donya, mula yen mati ora digawa. Pituduh 096 Wong golek kemakmuran iku ora kalebu ngoyak kadonyan. Pituduh 097 Bandha iku gawe mulya lan uga gawe cilaka. Gawe mulya lamun saka barang kang becik, gawe cilaka lamun saka barang kang ala. Pituduh 098 Wong urip aja tansah kepingin bandha bae, jalaran kasugihan iku ing samangsamangsa bisa gawe cilaka. Pituduh 099 Sing sapa tansah ngegungake pangkate, wirang lamun ana owahing jaman. Síng sapa ngegungake bandhane, wirang lamun sirna bandhane. Pituduh 100 Dhek jaman kuna perang iku rebutan bandha, negara, lan mboyong putri. Nanging jaman iku ilang bareng wis ngerti menawa wanita boyongan mau bisa gawe ringkihing nagara. Wewaler 101 Bandha iku perlu nanging aja diumuk-umukake, drajad lan pangkat iku perlu, aja dipamèr pamerake, jalaran bisa mlesedake awake dhewe.



11

Wewaler 102 Aja melik darbeking liyan, marga rebutan rajabrana lan wanita iku bisa gawe congkrahing para sujana lan gawe nisthaning ati. Wewaler 103 Aja seneng mamerake bandha lan ngegungake pangkat, sebab bandha bisa lunga, drajad/pangkat bisa oncat. Wewaler 104 Aja seneng marang wong kang nguja hawa napsu marga akeh bandhane. Jalaran bandha mau bisa gawé cilaka amarga durung mesthi bandha kang resik.

MEMAYU HAYUNING PRIBADI Pituduh 105 Ing samubarang gawe aja sok wani mesthekake, awit akeh lelakon kang akeh banget ambekalane sIng ora bisa dinuga tumibane. Jer kaya unine pepenget, "Menawa manungsa iku pancen wajib ihtiyar, nanging pepesthene dumunung ing astane Pangeran Kang Maha Wikan". Mula ora samesthine yen manungsa iku nyumurupi bab-bab síng durung kelakon. Saupama nyumurupa, prayoga aja diblakakake wong liya, awit temahane mung bakal murihake bilahi. Pituduh 06 Sabar iku ingaran mustikaning laku, jumbuh karo unine bebasan : "Sabar iku kuncining swarga", ateges marganing kamulyan. Sabar, lire momot kuwat nandhang sakehing coba lan andadaraning ngaurip, nanging ora ateges gampang pepes kentekan pengarep-arep. Suwalike malah kebak pengarep-arep lan kuwawa nampani apa bae kang gumelar ing salumahe jagad iki. Pituduh 107 Kahanan donya iki ora langgeng, tansah owah gingsir. Yen sira kebeneran katunggonan bandha lan kasinungan pangkat, aja banjúr rumangsa "Sapa sira sapa ingsun", tansah ngendelake panguwasane tumindak degsura marang sapadha-padha. Élinga yen bandha iku gampang ilang (sirna). Pangkat sawayahwayah bisa oncat. Pituduh 108 Saiba becike samangsa wong kang lagi kasinungan kabegjan lan nampa kabungahan iku tansah eling gedhe ngucap syukur marang Kang Peparing. Awit elinga yen tumindak kaya mangkono mau kejaba bisa ngilangi watak jubriya uga



12

mletikake rasa rumangsa yen wong dilairake marang sapadha-padhane titah, mbengkas kasangsaran, munggahe ngreksa hayuning jagad. Pituduh 109 Aja sok ngendel-endelake samubarang kaluwihanmu, apa maneh mamerake kasugihan lan kapinteranmu. Yen anggonmu ngongasake dhiri mau mung winates ing lathi tanpa bukti, dhonge pakarti kaya mangkono iku ngengon awakmu dadi ora aji. Luwih prayoga turuten pralampitane tanduran pari. Pari kang mentes mesthi tumelung, kang ndongak mracihnani yen kothong tanpa isi. Pituduh 110 "Rumangsa sarwa duwe" lan "Sarwa duwe rumangsa", iku yen ditulis genah mung diwolak-walik bae, nanging surasane jebul kaya bumi karo langit. Sing kapisan nuduhake watak ngedir-edirake, wengis satindak lakune (polahe), yen nggayuh pepenginan ora maelu laku dudu, samubarang pakarti nistha ditrajang wani. Dene sing kapindho pakartine tansah kebak welas asih, wicaksana ing saben laku, rumangsa dosa samangsa gawe kapitunane liyan. Pituduh 111 Nadyan wesi iku kanyatane atos, ewa semono yen iís ketrajang ing taiyeng ya bakal entek gripis. Semono uga tumraping wong kang kataman rasa meri, atine mbaka sethithik uga bakal gripis, awit rumangsa yen awake tansah apes, saengga kelangan greget lan lumuh makarya. Wusanane pepes atine kentekan pengareparep. Pituduh 112 Yen sira sacara badaniyah lan rohaniyah tetep kepingin bagas kuwarasan, tansah elinga rong prakara iki : 1. Tansah jaganen sakehing samubarang kang nedya sira lebokake ing tutuk, dithinthing luwih dhisik apa bakal gawe rusaking raga apa ora. 2. Kulinakna mikir luwih dhisik samubarang kang arep sira wetokake saka tutuk. Lire pikiren luwih dhisik klawan mateng apa kang bakal sira wetokake iku ora malah gawe kuceming awakmu dhewe, nglarani atining liyan apa ora. Dene yen ora ana paedahe luwih becik aja kok kojah amrih ora nandhang piduwung. Pituduh 113 Digendhongana dikuncenana kaya ngapa, nanging wong iku yen wis tinakdir tekan janjine utawa ajale, mangsa bakal wurunga. Iki maneh peling kita, yen kita manungsa mono ing atase badan lan umure dhewe ora kuwasa. Apa maneh sing mung wujud barang sampiran kayadene drajad semat lan pangkat, kaluhuran,



13

kasugihan, lan kalungguhan. Mula saka iku aja kibir, jubriya lan aja sok dumeh. Awít isih ana panguwasa liya (Gusti Allah) kang luwíh kuwasa. Pituduh 114 Ngombe lan memangan yen tanpa taker lan tanpa pilih-pilih iku pancen bisa nekakake bilahi. Mula nyandhet ubaling kepinginan ngombe lan memangan kang kaya mengkono mau wis ateges sawijining pamarsudi nyegah karusakaning jiwa lan raga. Wondene sranane kang prayoga yaiku pasa sing mengku ancas pupur sadurunge benjut nyingkiri sadurunge bilahi. Pituduh 115 Kamulyan lan kanikmataning urip wong-wong kang sugih dituku mawa tangising rakyat kang mlarat. Pituduh 116 Kang kinaran janma kang wis kadunungan cipta kang wening iku, yaiku sapa kang wis temen-temen mantep pangidhepe marang Gusti Kang Murbeng Dumadi. Wong kang kaya mangkono mau samangsa nindakake pakarti apa ta apa tansah linambaran ati kang sarwa tepa tulus, kabeh-kabeh amang akarana Allah. Ora cilík ati, gedhené ngrasa owet ing kalane wohing panggawene mitunani awake dhewe, nanging bisa gawe raharjane sesamaning dumadi. Kosokbaline wong kang nindakake pangibadah nanging isih ndarbeni pepinginan supaya diweruhana lan digawokana dening Allah, iku pratandha yen pangidhepe lan pangibadahe durung akarana Allah. Pituduh 117 Pambudidayanira manembah marang Pangeran iku prayogane aja sira anggo sarana ngalab tumuruning peparinge, nanging mligiya nindakake panembah mung saka niyat manembah. Awit wong kang nyenyadhong sihing Pangeran sarana laku panembah kathik banjur nyata kaleksanan panyuwune, ing adat wong mau banjur dadi kethul kawaspadane marang kaluhuran lan keagungane Kang Murbeng Dumadi. Aran isih begja yen ora banjur dadi wong jubriya seneng nyepelekake marang sesamaning dumadi. Pituduh 118 Ana sawenehing wong kang duwepenganggap menawa nyenyuwun sihing Allah iku ora ana gawene. Awit Gusti Allah iku adil lan Maha Wuninga saengga ora bakal peparing marang wong kang ora pantes nampa ganjaran, nanging wong mau sajak lali yen Gusti Allah mono Maha Welas lan Maha Asih. Uga ana sawenehing wong



14

kang ora precaya marang anane Gusti Allah, presasat uga ora precaya marang anane dhewe, dene nganti awake lair ana ing donya. Nanging yen wong mau nandhang reribed lan nalare wis pantog, adate tuwuh osiking atine yen Pangeran iku ana malah banjur disesuwuni. Pituduh 119 Wong kang kulina ngeningake ciptane kang resik ing wayah esuk, lawas-lawas banjur bisa ngeningake ciptane ing wayah bengi uga, lan sangsaya lawas maneh bisa ngeningake cipta ing wayah apa bae lan ing ngendiya bae. Nanging sabarang pratingkah iku bisa dadi pakulinan manawa katindakake kanthi ajeg, sarana panglantih kang tumemen lan ora bosen. Klawan mangkono sabarang kang maune rinasa rekasa lan abot, bakal sirna. Mangkono uga ana bedane yen kita kepingin nanem wiji kautaman, iya kudu kita gladhi tanpa bosen. Pituduh 120 Yen pinuju wayah bengi langite terang banjur tumengaa ing tawang, kita bakal nyipati saperangane gelaring alam, abyoring langit kang sumilak sinebaran lintanglintang pating krelip, gedhe cilik kaya wis sengadi tinata panggonane, angin sumilir ngobahake kekayonan lan gegodhongan kang ngandhut aruming gandane kekembangan. Sing kaya mangkono sayekti bisa nuwuhake rasa pangrasa tentrem ing ati kita. Nanging luwih saka iku, apa sing kaya mangkono mau ora ngosikake kita tumrap kaluhuraning Kang Maha Agung kang wus mranata sakabehing mau?. Pituduh 121 Tumraping wong mursid yen pinuju kambah ing prihatin, nolah-noleh ngiwa nengen wis ora ana pitulungan maneh kang bisa diarep-arep tekane. Parandene ora bakal koncadan ing pangarep-arep. Awit wis mangerti menawa tambane prihatin kang ampuh iku ora liya kejaba : sabar. Sabar lan tawakal nyenyuwun kanthi tementemening ati marang kamurahaning Kang Maha Kuwasa kang ngregem sakabehing mobah-mosiking jagad saisine. Pituduh 122 Ala-alaning kelakuwane wong ora kaya kang sinung watak "Sapa sira sapa ingsun". Marga sendhenan kaluwihane, embuh kekuwasaane, embuh karosan, seneng tumindak sawenang-wenang marang kalahane kang wis tita ora bakal kumawani mancahi gedhene nganti wani mbandakalani kekarepane. Wong kang nduweni sesipatan kaya mangkono mau prayoga enggal ngelingana menawa laku jantraning jagad mono wis kinodrat cakra manggilingan; sing wingi ana ngisor dene sesuk gilir gumanti bakal ngerehake.



15

Pituduh 123 Saben dina kita ajeg reresik badan lan penganggo, kajaba amrih bagas kuwarasan uga katon apik lan ngresepake. Iki pakulinan kang apik. nanging luwih prayoga maneh yen jroning ati banjur katuwuhan osik : apa saben dina kita uga reresik lan ngupakara batin lan jiwa kita amrih sangsaya apik lan sangsaya resik saka sakehing rereged saka anane cacad-cacad lan panggodha. Sebab yen badan wadhag kang kena ing rusak iku kita gemateni, geneya jiwa kita kang asipat langgeng malah kita lirwakake pangupakarane?. Pituduh 124 Sumendhe ing takdir iku dudu sipate wong kang seneng ulah luhuring kebatinan, nanging dadi watake wong kang lumuh tumandang gawe lan cupet nalare. Luhuring kebatinan kudu tansah jumbuh lan laras karo ajuning kawruh lair. Lire, kebatinan kang luhur iya kudu bisa ngujudi pakarti kang luhur uga, kang bisa njunjung lan mulyakake drajading nusa lan bangsane. Pituduh 125 Saka kayungyuning manungsa marang bandha, semat lan drajad anggone migunakake nganti kerep nglirwakake kautaman, nglalekake jejering kamangnungsan. Uripe prasasat kaesok kabeh ana ing kono. Ora ngelingi kepriye wusananing dumadi. Ing jagad pancen ora ana wewaler wong nglumpukake bandha rajabrana, janji pikolehe manut dalan kang bener lan dipigunakake minangka prabot prenataning jagad. Pituduh 126 Urip tanpa gegayuhan luhur, bebasane kaya lelawuhan tanpa uyah, sepa tan mirasa. Gegayuhan bisane kasembadan kudu sinartan ngelmu, jalaran ngelmu mono pancen sangune ngaurip, wondene ngelmu iku tinemu ing laku lan tandang. Sakehing tandang ora becik kelakone yen ora mapan. Lire, bisowa tansah ngelingi marang jantraning kahanan. Wong kang tandang tanduke mapan, angel kepepete, jalaran yen mapan mesthi cepak waspadane. Dene waspede mono sirikane mele lan adoh saka bebendhu. Pituduh 127 Sakabehing tumindak iku panimbange manut kawusanane. Mula murih bisane sampurna, sabarang kang bakal dilakoni lan ditindakake iku luwih dhisik thinthingana lan pilah-pilahna ala becike kanthi weninge nalar/pikir. Yen wis, tumindake kanthi duga lan prayoga, sarta mawa tepa tuladha. Lire, sabarang patrap mau upamakna tumrap awake dhewe, ilangna pangira-ira tumrap awake



16

liyan kang durung disumurupi. Elinga, sapa kang arep mbecikake alam donya iku, kudu mbecikake awake dhewe luwih dhisik. Pituduh 128 Ciri-cirine jiwa kang isih kothong mono bisa dititik saka ulat praupan, tutur wicara, lan tingkah lakune kang ora nate gelem kalah. Sabarang tindak-tanduke kepingin unggul lan mamerake kaluwihane, ora angger kaluwihan bisa kanggo ngadhepi bebaya lan ngentas saka papan cintraka. Kaluwihan kang tanpa dilandhesi kautaman, kena diumpamakake kayadene wedhak pupur sing nempel ing njaban kulit bae, ora bisa tahan suwe lan gampang luntur marga saka pakartine dhewe, awit nerak dhasar-dhasar bebener lan kasucian. Pituduh 129 Saben tumindak sejangkah ngilowa marang kinclong-kinclonge banyu samudra sing suthik kanggonan sangkrah, jalaran sakehe uwuh mesthi disingkirake minggir. Saben makarya sapecak, tuladhanen pakartine banyu tritisan, nadyan tumetes mbaka satetes, ditindakake kanthi ajeg keconggah mbolongake watu sing atose ngluwihi waja. Pituduh 130 Sapa kang bisa nelukake mungsuh-mungsuhe, dheweke diarani kuwat. Ananging sapa kang bisa nelukake awake dhewe, iya dheweke iku kang luwih kuwat maneh. Pituduh 131 Samangsa lagi ngadhepi urip rekasa prayogane adhepana klawan esem gumuyu. Awit iku wus wujud senjata kang bisa gawe enthenging sanggan lan bakal numusi muluring pikir. Nanging yen penandhangmu mau tansah kok adhepi kanthi ulat kang suntrut adhakane kowe bakal kentekan pikir kang wening, wusanane dadi nekat nuruti pokal kang nerak bebener. Pituduh 132 Sapa kang nganggep apa bae gampang, mesthi bakal nemu akeh rubeda. Sapa kang gampang janji, iya kuwi kang arang netepi. Pituduh 133 Urip tegese mbudidaya ngetog tenaga (berjuwang). Urip nikmat tanpa angin prahara padha karo segara kang mati. Aku luwih seneng ditendhang, dilawan dening nasib, tinimbang diugung.



17

Pituduh 134 Laku jujur kuwi padha karo dhuwit kang bisa laku ing ngendi bae. Pituduh 135 Kang becik lan ala, kabeh mesthi nampa pikoleh, senajanta kadhang-kadhang nampane cepet, kadhang-kadhang alon. Pituduh 136 Wong kang kinaranan berbudi iku, yakuwi wong sing rumangsa tambah kasiksa yen nyumurupi sapepadhane nandhang papa lan kasangsaran. Runtuhe rasa welase adate banjur sinusul sarana cucule prabeya lan barang darbeke. Nanging pancen angel golek-golekane wong sing kaya mangkono iku. Buktine ora sethithik wong sing mati merga kewaregen, apamaneh wong sing mati amarga kaliren. Pituduh 137 Manungsa kuwi dadine becík miwiti saka njero menjaba. Pituduh 138 Kang waspada marang awakmu dhewe jalaran iya awakmu dhewe kuwi kang mujudake mungsehmu kang paling gedhe. Pituduh 139 Manungsa kang mung ngelingi marang pakartine pancadriyane mono bakal tansah kasinungan rasa dhemen utawa sengsem. Saka Rasa Dhemen banjur kathukulan rasa melik, saka rasa melik munggah dadi nafsu, saka nafsu banjúr nasar pakartine lan sirna bebudene sing wekasane tumiba ing papa, nandhang kasangsaran. Pituduh 140 Wong juweh, kawruhe tumempel ing lambe, kumrecek ngebaki ing pasamuwan, katut samirana mrana-mrene. Beda karo wong meneng, kawruhe sumimpen ene ing ati wening. Wetune ora sarana lambe, nanging katampanan ing pucuking pen, mili amber ing kertas putih, rinasakake ing wong sajagad. Pituduh 141 Amrih urip kita tansah nemoni rahayu, aja kendhat nggegulang nandur cipta utama sajroning ati sanubari kita sinartan panyuwunan kang mantheng marang Gusti Kang Maha Welas lan Maha Asih, muga pinaringan nugraha bisa ndarbeni ati kang wening lan jiwa kang utama. Pancen ora gampang wong ngudi bisane kasinungan cipta utama ngelingi menawa manungsa ono mula wis keserenan sipat apes lan



18

lali. Sok ngonowa yen ta sawise nandhang apes lan lali banjur gumregah maneh pangudine apa dene ora kendhat ing panglantihe mantepa ing keyakinan yen Gusti Allah ora bakal ora ngudaneni panyuwun kita. Pituduh 142 Kawruh lan "Ilmu pengetahuan" iku mung bisa digayuh lan dikuwasani kanthi laku kang laras karo apa kang diwulangake. Lire, ajaran teorine kudu bisa dicakake lan ditrapkake kanggo karahayoning bebrayan. Wondene lakune mono kudu sinartan tekad kang gilig lan kekarepan kang tulus lan mantep kinanthenan kateguhaning iman, kanggo ngadhepi sakehing panggodha sarta nyingkiri sikep laku kang sarwa dudu. Pituduh 143 Banyu iku bisaning bening yen wis menep. Sanadyan maune buthek, nanging yen wis menep, iya banjur bening. Semono uga tumrap pepinginan utawa gegayuhan yen diudi nganti katog lan menep ing tembe uga bakal kasinungan sifat bening. Lire, nadyan pepinginan lan panggayu bisa kaleksanan klawan tumuli, ewa semono yen ditlateni suwening suwe uga bakal kasembadan. Pituduh 144 Yen kepingin nglungguhi pangkat kang dhuwur luwih prayoga yen dikawiti saka kalungguhan kang endhek dhewe. Awit klawan mengkono ing tembe kowe ora bakal gampang disepelekake dening bawahanmu. Lan kang utama yaiku kowe nuli bisa madeg dadi pemimpin kang bisa nglungguhi ing kawicaksanan, adoh saka watak degsura, anane mung sarwa kebak rasa tepa salira. Pituduh 145 Ginubel dening rasa "Tansah kurang marem" marang asiling pakaryan utawa jejibahan kang diayahi, sauger ora ngangsa-angsa, sayekti malah dadi pamecut kang becik kanggo luwíh maju. Nanging yen rasa tansah kurang marem mau ngenani wuwuhing donya-brana, ora beda kayadene reridhu sing esthine mung tansah rinasa kayadene pasiksane ngaurip. Pituduh 146 Elinga, mbesuk yen wis tumekaning janjine ora kena ora, badan wadhag lan sabarang kalir kang kita darbeni iki bakal kita tinggalake kabeh, ora ana kang kita gawa menyang alam kalanggengan. Mula aja banget nggonira katrem marang kadonyan. Apa maneh, sapa kang tansah ngegul-egulake marang donya branane lan gandrung marang pepinginan kang ora langgeng, esthine ora bakal bisa nemokake kahanan kang bisa gawe langgenging kasenengan lan katentremaning ati.



19

Pituduh 147 Batiné wong kang bisa ndarbeni ati nriman iku tansah ayem lan tentrem, marga satingkah laku tansah linambaran keyakinan kang kandel marang kadar peparinge Pangeran. Nriman ora teges wis marem apa anane, nanging suwalike kepara malah sungkan meneng. Mung bae ora grusa-grusu kaya tumindake wong kang nduweni sipat ngangsa-angsa kaya ora gelem ngakoni karang anane pandum. Pituduh 148 Abot-aboting coba tumraping ngaurip iku malah ora kaya wong kang lagi kebyukan sihing Gusti Allah. Yen lulus saka pandadaran bisa dadi manungsa kang kajaba gedhe sih kadarmane uga wicaksana lair batine. Nanging yen ta ora teguh imane, wong kang lagi kabombong ing donya arta lan keladuk rumangsa sarwa kuwagang mbendung segara njugrugake gunung mau istingarah bakal koncatan kawaspadane. Kejaba lali marang sangkan parane uga lali yen sakehing drajat lan semat dalasan tekan nyawane dhewe pisan iku mung lugu barang titipan kang sawayah-wayah bisa dipundhut bali dening Kang Kagungan. Pituduh 149 Ambudidayaa ing bandha manut sakatoging tenaga nanging aja lali kinanthean tead lan seya ye sapeangan bakal kita tanjakakekanggo nindakakepangibadah. Élinga ye pati iku lawanging akheat, denelaku ngibadah iku kang bisadadi sarana nggampangake manungsa tumekane marang ing lawang mau kanthi rasa pangrasa tobat lan sumarah.Suwalike, jiwa raga kang ora kanggo tobat nalangsa ing Gusti Allah iku ora beda kaya anggana bandha kang ora dijakati lan ora ditanjakake kanggo penggawe kabecikan. Pituduh 150 Yen sira pinuju nandhang bagas kuwarasan, elinga yen nalika kena ing lara, suprih sira tetep bagas kuwarasan kanthi sesirik prakara-prakara kang mbiyen nyebabake lara. Yen ing nalika sugih, elinga yen kena ing pekir, lekas sing kaya mengkono mau kanggo ngawekani amrih sira ora gampang kadunungan pikiran seneng pamer lan sesongaran. Kawruhana, iku kepara nuduhake pratandha yen dheweke iku sejatine wong kang tuna ing rasa welas asih lan miskin ing kawruh. Pituduh 151 Kita manungsa iki ora kena tansah ngantu-antu tekane wektu kang becik, jer wektu kang becik iku sejatine kudu kita dhewe sing gawe. Kita kudu tansah eling yen sabarang tingkah lan tanduk kita ing dina kang siji iku nggawa keputusan tumrap dina sijine. Dene dina kang pungkasan iku kang mutusake sakabehing wektu lan



20

dina-dina kang wis kapungkur. Mula sadurunge kita umapak marang dina pungkasaning urip, dipadha bisa nglungguhi marang jejering urip manungsa. Pituduh 152 Wong nandhang lara mono akeh sing merga anggone ngombe lan memangan kliwat taker lan tanpa pilíh-pilíh. Mula kanggo nyandhet ubaling hawa marang bab sakarone mau, dibisa marsudi nyuda nuruti kecaping lidhah sarana nglakoni pasa kang mengku ancas nyingkiri sadurunge katamaning bilahi. Pituduh 153 Wong kang lagi kasinungan kabegjan lan kamulyan iku dibisa marsudi amrih langgeng, aja banjur kalimput watak jubriya lan sembrana sing sisip sembire bisa kejlungup tiba ing kasangsaran. Yen wis mangkono mung rasa getun lan piduwung sing kari ing pamburine. Pituduh 154 Hawa napsu lan watak angkara iku sawutuhe manjing ing dhiri pribadine dhewedhewe. Yen diumbar ngrebda bakal gawe "Bencana lan kasangsaran". Suwalike yen bab mau bisa dikendhaleni bakal njílma dadi watak "Sabar lan prasaja", tulus eklas aweh pangapura marang sapadha-padha sing gawe kaluputan. Pituduh 155 Tapaning ati iku mung temen, yen tapaning nyawa mung eling. Sing sapa bisa eling sedina sepisan bae, adate barang kang sinedya bakal ana. Sing sapa temen salawase, kabeh pangajabe bakal kecandhak. Dene kang aran sejatining katemenan iku sakabehing pakarti kang ditindakake klawan madep mantep tanpa mandheg-mangu lan tolah-toleh, saengga sabarang kekarepane bakal ginayuh. Pituduh 156 Wong iku yen lagi nandhang lara lagi bisa ngrasakake sepira mungguh begjane wong kang kanugrahan awak kang tansah kuwarasan. Nanging suwalike, wong sing awake seger waras lumrahe lali rekasane wong lara. Sangsaya adoh kelingane, sangsaya cedhak anggone ngumbar hawa nuruti pepinginane mripat, ilat, lan telih (wadhuk, weteng) kang sejatine ngajak marang rusaking raga. Mula prayogane tansah elinga perihing lara kanthi nggemateni kanikmatan kang wis diparingake dening Gusti Allah tan kena kinayangapa ajine, yaiku wujud awak kang bagas kuwarasan. Pituduh 157 Manungsa pinaringan dening Pangeran peranganing awak kang kalarasake karo gumelaring bebrayan. Pinaringan mripat loro, perlune supaya akeha kang



21

dideleng, ya kang ngenani uber ingering alam, ala beciking kahanan, lan owah gingsiring jaman. Lire, supaya linarasna kanthi lantiping panggraita. Pinaringan kuping loro, murih akeha swara kang dirungokake, nuli kathinthingana lan kasaringa kanthi lungiding panyipta lan alapen kang aweh pakoleh. Pinaringan tangan loro, sikil loro, supaya akehe kang ditandhangi, pilihen kang murakabi kanggo bebrayan agung. Pituduh 158 Pancen ora ana wewaler ing jagad iki tumraping wong kang nglumpukake donya brana. nanging kita kudu tansah eling yen donya brana mono dudu panggonane kalanggengan. Nabi Muhammad wus paring sabda : "Ora prayoga ninggalake kadonyan marga nglakoni akherat. Nanging jeneng wong kang nistha sapa kang ninggalake bab akherat marga mung golek donya brana tanpa waspada marang pungkasaning dumadi." Pituduh 159 Brangating ati sabisa-bisa kendhalenana, aja diububi nganti muntab dadi ubaling nepsu. Kayadene nyirep geni sarana lenga. Napsu amarah mono isih tetep bakal tansah mbebedhag selawase yen ta ora kinanthenan pikiran kang menep, lan ati kang eling. Elinge ati lan meneping pikir bakal numusi mulure budi kang tundhone bisa dadi panyirep sakehing pakartining setan. Pituduh 160 Wong kang ringkih iman lan batine bakal gampang dadi jujugane durjana apusapus kang pating sliwer golek mangsan. Pirang-pirang kehe wong kaselak percaya rembug pangiming-iming ora pinikir bakal kedadeyane ing tembe. Wusanane nandhang kapitunan lan kena ing apus. Mula ditansah waspada, aja lirwa ing kaprayitnan. Pituduh 161 Samangsa-mangsa thukul pletiking pikir kang kasarung dening ubaling nafsu ala, yogyane sumenepna sauntara. Yen bisa kaya mangkono karan wong wicaksana, jalaran kejaba bisa ngleremake ati kanthi meneping pikirmu uga bakal keconggah nyirep ubaling nafsumu mau. Wusana rahayu kang tinemu merga bisa sumingkir saka memala kang teka arep ngreridhu awakmu. Pituduh 162 Wong kang sengsara uripe jalaran ana rong warna. Kapisan saka kaluputane dhewe, kang kapindho merga saka pokale dhewe. Sing kapisan iku paribasane tanem tuwuh kang tansah kodanan lan kepanasan ora diopeni, dene sing kang



22

kapindho paribasane tanem tuwuh kang tansah diapek asile nganti ora kober thukúl godhonge. Pituduh 163 Yen sira urip ing alam donya iki rumangsa nampa pandum kesethithiken iku wis dadi pepesthene uripmu, ora perlu mbok murinani. Pamurinamu prayoga lipuren sarana mawas lelabuhanmu dhewe, jer lelabuhan ing alam donya mono dadi trajuning akeh sethithike pandummu.

MEMAYU HAYUNING BUDI LAN TEKAD Pituduh 164 Yen gelem nalusuri sejatine ora sethithik piwulang lan pitutur becik kang malah kita tampa saka wong-wong gawane nacad lan ora dhemen marang kita, katimbang mitra katruh raket kang tansah ngalembana. Awit panacad bisa nggugah kita nglempengake laku, dene pangalembana kepara bisa nyababake wong kerep dadi lali. Pituduh 165 Manawa kowe durung mangerteni marang bab kang kok anggep ora becik, aja kesusu ngatonake rasa sengitmu, gedhene nganti maoni lan nglairake panacad. Awit kawruhana yen pikirane manungsa iku tansah mobah-mosik lan molak-malik. Apa kang kok kira ala lan kok gethingi iku ing tembe mburi bisa malíh kok senengi, kepara malah bisa dadi gantungane urípmu. Pituduh 166 Karepe wong nyatur alaning liyan iku beteke mung arep nuduhake becike awake dhewe. Yen sing diajak nyatur wong kemplo, pamrih sing kaya mangkono mesthi katekane. Nanging tumraping wong mursid : "Wong kang ngumbah rereged ing awake sarana migunakake banyu peceren malah saya nuduhake blentonge pambegane". Pituduh 167 Tembung kang prayoga kang kelair mung marga kadereng dening dayaning hawa napsu iku pancen sakala iku bisa aweh rasa pemarem. Nanging sawise iku bakal aweh rasa getun lan panutuh marang dhiri pribadine dhewe kang satemah tansah bisa ngrubeda marang katentremaning pikir lan ati. Guneman sethithik naging memikir akeh iku kang tumrape manungsa bisa aweh katentreman lan krasa marem kang gedhe dhewe.



23

Pituduh 168 Siji-sijining dalan amrih kaleksananing gegayuhan, yaiku makarti kang sinartan kepercayaan lan keyakinan menawa apa kang sinedya mesthi dadi. Yen kita mung kandheg ing gagasan lan kukuhing karep bae, tanpa tumandang lan makarya minangka srana panebuse, wohe ya ora beda kaya dene ing pangimpen. Cilakane maneh, yen selagine nganggit-anggit mau wis kaselak ngrasakake kanikmatane ing pangangen-angen, wusanane dadi lumuh ing gawe lan wedi ing kakewuh (wedi kangelan). Pituduh 169 Ora beda karo rob lan suruding segara, kahanan uriping manungsa iku uga ora bisa uwal saka bungah lan susah. Kang perlu dicilengi ing kene yaiku aja kaselak kebacut kerem kalimput ing kabungahan lan aja kaselak gampang angles yen lagi kapinujon apes. Awit kasusahan iku sok malah bisa ngentas kita saka kaluputan lan kabodhowan, sauger insyap marang dhirine lan ora mupus, apadene tansah percaya marang Kang Kagungan Panguwaos. Pituduh 170 Menangi jaman rebutan rajabrana, akeh wong kang padha kalimput, melu-melu tumindhak nistha. Ora eling yen sejatining urip ing donya iku ora ngupaya rajabrana bae, nanging uga mangesthi kamulyan ing tembe. Urip ing satengahing godha rencana, nanging tetep tumindak utama, presasat tapa ing satengahing coba. Sapa kang santosa ora bakal tumindak sasar. Mula tansah ngugemana sebuting pitutur : "Sabegja-begjane kang lali nganti kelu penggawe sasar, isih begja kang panggah eling lan waspada tetep ing panggawe utama". Pituduh 171 Yen sira kasinungan ngelmu kang marakake akeh wong seneng, aja sira malah rumangsa pinter, jalaran menawa Gusti Allah mundhut bali ngelmu kang marakake sira kaloka mau, sira banjur kaya wong seje (owah), malah bisa "Aji godhong jati aking". Pituduh 172 Sapa kang katrem merga lagi pinaringan kekuwasaan iku sejatine malah dadi sumbering dununging wong lali, gampang lirwa ing kaprayitnan, lan gampang kapilulu ing pakarti dudu. Awit yen lagi kuwasa, adhakane banjur ngangsa-angsa kegedhen panjangka. Kanggo nggayuh panjangkane, sakehing cara ditempuh. Ora maelu senadyan nganti mentala gawe sangsarane mitra karuh. satemah mung dadi leletheg kang luwih aji uwuh.



24

Pituduh 173 Ilat kuwi sawijining pedhang kang landhep, kang bisa mateni senajan tanpa ngetokake getih. Pituduh 174 Ora ana critane wong kejungkel iku marga kesandhung watu gedhe, sing mesthi merga kesandhung watu sing cilik.Yen tatuwa ya marga saka watu krikil-krikil sing lancip-lancip. Bab mau aweh pituduh supaya kita aja nyepelekake marang barang sing katone sepele ora mingsra, naging sejatine kepara malah gampang dadi dhadhakane wong njungkel njempalik tiba ing papa. Pituduh 175 Wong sugIh sing lumuh kelangan bandhane nadyan kanggo keperluwane dhewe iku ora liya sababe marga tansah kuwatir yen dheweke tiba ing kemlaratan. Nanging ora ngertiya yen dheweke ing wektu iku sejatine wis padha karo wong mlarat. Uripe kepara luwih sangsara katimbang wong kesrakat, kang batine tansah ora narimakake marang adiling Kang Murbeng Dumadi. Pituduh 176 Dereng nedya pamer utawa riya iku terkadhang muncule dadakan kaya-kaya tanpa rinasa ing nalika kita pinuju sesrawungan karo wong liya. Mula prayoga kita tansah waspada ngendhaleni dhiri. Dene kang kinaran dereng utawa nafsu seneng pamer kang gampang dineleng lan sineksen dening wong liya iku aran riya kang pratela (cetha), utawa ngedheng. Becik kita singkiri. Wondene dereng sajroning laku panembah, arang kang disumurupi wong liya. Luwih-luwih yen lagi kapinuju ana ing papan kang sepi. Sok ngonowa elinga, yen Gusti Allah iku tansah ngudaneni. Pituduh 177 Kabeh salakune (tumindake) wong bodho iku esthine nggawe hikmah lan piwulang becík tumraping wong kang ahli budi. Awit saka samubarang kang ora becik kang dilakoni wong bodho dening para ahli budi banjur kari ngemohi lan dadi pandoming urip kang perlu disiriki lan disingkiri. Suwalike wong bodho sungkan nyuplik lelakon becik kang dialami para ahli budi. Mula ora jeneng aeng yen akeh para bodho sing uripe tetep kasurang - surang lan para ahli budi kang tansah rahayu ing uripe. Pituduh 178 Aja sok rumangsa tinitah apes nganti gawe pepesing sêmangatmu. Malah prayoga dinarima marang apa kang wis sira tampa saka kanugrahaning Gusti Kang Maha Kuwasa. Awit ngelingana menawa ora kurang-kurang titah kang luwih cingkrang



25

lan luwih cacad tinimbang sira, suprandene dheweke babar pisan ora kawetu nutuh marang Gusti Allah. Kang mangkono mau ora liya marga saka kandele imane lan yakin marang kwadilaning Pangeran Kang Maha Kuwasa marang sakabehing lelakon kang dumadi ing jagad raya iki. Pituduh 179 Ngalembana lan panacad iku padha bae panindake. Lire, tarikane napas padha, kedaling ilat padha lan obahing lambe ya padha. Sok ngonowa najan rekasane utawa gampange padha, nanging oleh-olehane utawa wohe sing ora padha. Ing ngadat kejaba sok adoh sungsate, uga malah sering kosok balen. Sing siji bisa ngraketake paseduluran sijine padha bae karo golek dadakan nandur rasa memungsuhan. Pituduh 180 Aja ndarbeni pepinginan dadi wong kang linuwih kang ngandhut idham-idhaman supaya sarembuge diandela wong akeh. Luwih prayoga tansah njaga bae barang rembugira kanthi becik, patitis lan maedahi. Karo maneh tindak tanduk kang ngresepake, luwih-luwih kang bisa aweh paedah marang wong liya iku ajine ngungkuli sakehing pitutur kang ndhakik-ndhakik nanging kang durung kabukten ana ing panindak. Mula kuwi tansah udinen amrih wetuning rembug "Keplok lumah kurepe" karo tindakira. Pituduh 181 Kang kinaran manungsa winasis yaiku wong kang wis kaconggah mbenerake tindak kang mlenceng. Dene asor-asoring budine manungsa iku ora kaya wong kang mlencengake tindak kang wus bener. Adate sipat kaya mangkene iki thukul marga kasurung dening ati drengki srei. Kamangka sapa kang ngadani ati drengki lan panasten iya ing wektu iku dheweke wiwit nyiksa ing awake dhewe, lan uripe ora bakal bisa tentrem. Pituduh 182 Samangsane kowe diclatu wong kanthi sengak aja kok wales sanalika kanthi tembung (rembug) kang sengak lan atos. Prayoga tanggapana mawa pakarti kang alus lan sareh. Jer, ya klawan laku kang kaya mangkono iku, kowe bisa ngendhakake watakkang panasbaran, lan bisa ngasorake sipat kang lagi kasinungan iblis. Pituduh 183 Ing ngendi dununge pamarem lan katentreman ? Saking ungele mapanake rasa, nganti meh ora ana wong rumangsa marem lan tentrem uripe. Sabanjure banjur



26

kepiye ? Iya kudu tlaten ngolah budi. Doh ana rasa meri lan drengki amrih gorehing pikir bisa tansah sumingkír. Pituduh 184 Tepa slira lan mawas dhiri iku dadi obring laku nggayuh rahayu, minangka jimat paripih umraping ngaurip. Munggahe bisa nyedhakake rasa asih lan ngedohake watak drengki lan dak-wenang marang sapepadhane. Sregep mawas dhiri ateges bakal weruh marang kekurangan lan cacade dhewe, saengga wusanane thukul greged ndandani murih apike. Pituduh 185 Kita iki kejaba ndarbeni badan wadhag lan pancadriya, ana siji engkas darbek kita kang ora kena ginrayang lan ora kasat mata, nanging ajine tan kena kinaya ngapa, yaiku osiking ati kang ajeg ngelikake kita marang lurusing laku samangsa kita ketaman pletiking cipta ala, munggahe katuwuhan krenteg nindakake laku ngiwa. Mula poma-poma, tansah bisowa ngrungokake osiking atimu, awit iku kang ngajak sapari-polahmu tumuju menyang karahayoning uripmu. Pituduh 186 Nggayuh kaluhuran mono ateges ngupaya tataraning urip kang luwih dhuwur. Ya dhuwur ing bab lahire, uga ing batine. Lire, sing murakabi kanggo dhiri pribadine, sumrambahe tumrap bebrayan agung. Sapa kang mung mligi nggayuh kaluhuraning lahir bae, ateges mung mburu drajat, semat lan pangkat. Durung aran jejeg uripe. Suprandene sapa kang mung ngemungake kaluhuraning batin, ateges ora nuhoni jejering manungsa ing alam donya, yaiku tumandang ing gawe. Pituduh 187 Akeh wong kang sadurunge nyoba ngayahi pagaweyan wis dipantok dhisik sarana tembung "Ah, aku ora bisa". Dayaning tembung "Ora bisa" satemah numusi ora bisa temenan. Awit entek-entekane pocap mangkono iku ateges ngapesake awake dhewe. Luwih dene maneh banjur lumuh ing pambudi. Samubarang kang diudi ora bakal dadi. Kang ora diluru tangeh bisane ketemu. Mula percayaa marang dhiri pribadi. Ciptanen kanthi mantheng ing ati lan enggal makartiya. Kekuwataning manungsa iku dumunung sajroning cipta, sauger sinartanan pamarsudi klawan temen-temen. Dayaning cipta cetha bakal nekakake sedya. Pituduh 188 Aja sok nggresula !, Wruhana yen pangresula iku sawijining mala, dene panggresah mono agawe bubrah. Yen wis nggresah padatane banjur lali marang kewajibane kang kudu diayahi sarta kemba marang sadhengah pakaryan. Síng sapa esuk-esuk wis sambat ngaru-ara ing bab ngrekasane anggone urip, wong



27

mau presasat mbutoni sumbering pangupa-jiwane dhewe. Ora trima marang pandum peparinge Pangeran Kang Murbeng Dumadi. Pituduh 189 Yen kowe kepingin mulya uripmu, lakonan apa kang kok gagas-gagas rikalane kowe nandhang sengsara utawa lara. Awit ing mangsa-mangsa kaya mangkono mau manungsa banjur ketuwuhan budine kang murni, yaiku watak kang sarwa kebak welas-asih lan ngerti sepira perlune wong kang tansah ambudi amrih aja nganti nemoni kacingkrangan. Pituduh 190 Wong kang wis kinaran "sukses" iku, yaiku : wong kang wis ngetog kadibdyane, ngudidaya nganti kecandhak gegayuhan lan idham-idhamane laras karo kepinginane. Tekane "sukses" durúng ateges tamating crita, nanging malah kudu tansah luwih waspada, prayitna lan ngati-ati. Jalaran adhakane wong sing wis "sukses" iku banjur kurang kaprayitnane, sembrana lan gumampang ing sabarang tumindake, kang luput sembire bisa klenggak. Mula sawijining "sukses" iku anggepan kayadene sawijining pandadaran kanggo lestarining penggayuh becik. Pituduh 191 Saben wong mono pancen nduweni nafsu. Awit tanpa nafsu wong ora bakal duwe krekat kepengin maju. Mung bae wong kudu bisa milah-milahake nafsu endi sing kudu dicandhet, lan nafsu sing kepriye sing kudu diunggar. Nafsu kang bakal nekakake bilahi tumraping awake dhewe lan wong liya kudu bisa dicandhet, dene nafsu kang perlu diunggar yaiku nafsu kang empane tumuju marang karahayoning sapadha-padha. Pituduh 192 Hukum alam wis netepake, sapa kang nandur mesthi ngundhuh. Dene apa kang diundhuh iya manut wijine kang ditandur. Yen sing ditandur winih alang-alang, ing tembe iya aja ngarep-arep yen bisa bakal panen pari, iku genah nyalahi kodrat. Mula mumpung isih esuk, nandura wiji cipta lan penggawe kang becik-becik. Awit elingana, yen akeh sethithik anak putu kita uga bakal katut melu ngrasakake pait getire wong kang bibite ditandur dening wong tuwane. Pituduh 193 Sapa sing duwe panjangka kudu wani jumangkah, jer katekaning sedya iku mung bisa maujud menawa dilakoni lan ora nyimpang saka katekadane. Karep lan sedya, jangka lan panuwun, iku saumpama wong lelungan mono tumuju papan kang arep diparani utawa dijujug. Dene kekarepan iku kudu ana kanthine, yaiku nalar utawa pecahing nalar. Jalaran kekarepan kang tanpa nalar iku ora beda karo



28

karepe bocah cilik. Kejaba tanpa teges, uga sok tanpa wasana, satemah ora ana dadine. Pituduh 194 Sebab-sebab kang gawe ciliking ati lan cekleking semangat iku adhakane dumunung ing gegambarane pikiran kang sarwa nguwatirake marang lelakon kang durung kelakon, temahane pikiran dadi peteng, lumuh ihtiyar lan koncadan gregeting makarya. Katimbang nyumelangake barang kang durung bisa ginrayang rak luwih becik aja pegat ing ihtiyar kanthi nenuwun marang sihing Kang Murbeng Kuwasa, jer iya mung Panjenengane kang murbawasesa urip kita iki. Klawan mangkono istingarah kowe ora bakal ngedhap ngadhepi sakehing lelakon. Pituduh 195 Kerep nggresah lan ngresula iku nuduhake karingkihane tekad. senajan dingresulanan sedina ping pitulikur, ora bisa owah nasibe. Nggresah lan ngresula iku padha karo sambat. Wong sambat iku kena bae, nanging yen isih keduga aja dhemen sambat. Ngresula bisa dadi mala, panggresah bisa gawe bubrah, dene pisambat iku dalane wong kang seneng mlarat, jalaran sakehing gegayuhan kang disangkani sarana sambat mono adate mung gayuk-gayuk tuna, apa kang digayuh tanpa ana kabul wusanane. Pituduh 196 Dhasar premati tumraping wong duwe tekad lan duwe gegayuhan yaiku tekad budi santosa. Sarana ndulu kacamata benggala kang kita alami saben dina, teteg kawegigane pikir bae ora mujudake gaman pamungkas tumrap kasembadaning sedya. Mula yen mung ngendelake marang punjuling nalar lan moncering kawruh bae, tanpa mengkoni ing budi santosa, atine gampang miyar-miyur, gampang kasinungan ing watak sesongaran sing adhakane sing uwis-uwis banjur kacenthok pancabaya, ubayane banjur mbalenjani. Pituduh 197 Ora ana tindak kang luwih dening mbebayani lan ndrawasi marang awake dhewe, kejaba nindakake pegaweyan kanthi srempeng sing juntrunge mung ngoyak derenge panguwasa, drajad lan bandha. Pakarti mangkono adate ora mempan marang pitutur becik lan panemune liyan kang wigati, anane mung rasa melik kang nggendhong lali. Pituduh 198 Siji-sijining marga amrih kaleksanane gegayuhan iku ya kudu sarana makarti. Yen kita mung kandheg marang ngunggar-unggar karep lan nganggit-anggit gagasan bae, tibaning enggon mung kaya ing pangimpen. Luwih-luwih menawa



29

salagine nggagas-nggagas mau kaselak kesusu ngrasakake kanikmatane pengangen-angen, wusana tumus dadi lumuh ing gawe lan wedi ing pakewuh. Pituduh 199 Ngakoni kaluputan iku ora ateges ngasorake dhiri. Nanging sawijining tandha yekti yen wong mau wis bisa kinaranan maju satindak ing laku kautaman. Kosokbaline sapa kang suthik ngrumangsani kaluputane, ateges wong kang ora nduweni budi pekerti. Wong kang ora nduweni donya brana iku sinebut mlarat. Wóng kang ora nduweni pikiran iku luwih mlarat. Dene wong sing ora kadunungan budi pekerti mono klebu mlarat-mlarate wong. Pituduh 200 Kang kok kandhakake putih iku durung karuwan putihing (sucining) ati, bisa uga mung wujud putihing pupur sing kandel waratå. Lan sing kok kandhakake abang iku durung tinamtu abanging (kekendelaning) bebener nanging bisa uga mung abange lambe kang keconggah njlomprongake marang jurang kang jero. Dene sing kok kandhakake resik, iku durung mesthi resiking ati, nanging adate mung wujud resiking sandhangan rinengga ing sotya abyor kang bisa mblerengake mripat. Pituduh 201 Ngunggar wetuning kekendelan sing mung kadereng saka dayaning pangojok-ojok iku kerep ora murni. Tandang lan trajange kang akeh banjur mung kabrongot panasbaran. Wusanane malah sok bakal nunjang palang, bebathene kosok balen karo kang sinedya. Mula minangka gegondhelane kapitayan, kekendelan iku prayoga kadhasarana rasa sumungkem marang Kang Murbeng Dumadi, niyat leladi marang sapepadhane titah. Yen wis mangkono sakehing cak-cakane pakarti mesthi tansah patitis lan mikolehi. Pituduh 202 Teteping rasa kamanungsan iku ora marga saka kawruh lan kapinteran kang wis dianggep luwíh luhur ing salumahe bumi, nanging mung jalar saka kadunungan telesing rasa asih marang sapepadhaning tumitah. Dene rasa asih mau cinipta saka patrap anggone reksa-rumeksa lan sugih ing pangapura sarta tansah kinanthenan pangucap lan pasemon síng bisa gawe resep lan ora natoni atining liyan. Kawruhana, menawa kapinteran kang ora kinanthenan kautaman iku sejatine luwih mbebayani tumraping bebrayan katimbang karo bodho kang linambaran ing budi rahayu.



30

Pituduh 203 Nglengkara wong bisa luwar babar pisan saka panggodha. Sebab, sumbere panggodha iku ora liya iya mung saka awake dhewe. Sing sapa mung nyingkiri panggodha kang kasat mata bae, ora dibedhol tekan oyod-oyode, adhakane bakal ketaman pakewuh lan godha kang luwih gedhe maneh. Sok ngonowa yen wong tlaten lan sareh, kanthi kencenging tekad kang gilig, mesthi bakal bisa mentas saka reridhu. Aja mung mandheg ing panggrantes, nutuh awake dhewe, apa maneh yen nganti nguman-uman marang wong liya. Pituduh 204 Yen ing donya iki manungsane sing sugih uripe ora mbethithil, kepara malah dhemen tetulung marang kang kecingkrangan, dene sing duwe kepinteran adoh saka karep kanggo minteri liyan, kepara malah dadi papan jujugane wong tetakon, genah kahanane donya bakal ayem tentrem, adoh saka reridhu lan kalis saka godha rencana. Pituduh 205 Wong kang lagi karejeken aja kaduk anggone bungah, kosokbaline aja kaduk nelangsa samangsane nemahi reribed lan nandhang susah, gedhene nganti nggetuni barang kang wis kelakon. Awit kaduk bungah mau bakal ngilangi kaprayitnan, kaduk susah njalari ati tansah kemba, lan tangeh lamun bisa uwal yen ora dibudeni sarana tumandang makarya. Pituduh 206 Yen darbe karep lakonana kanthi gemblenging tekad kang nyawiji, adhepana sarana makarti kang madhep lan mantep. Sangune kudu ati sing tatag, ora ngedhap nadyan mangerti yen dalan kang diambah kebak parang curi. Yen tansah rongeh lan rangu-rangu, ateges mung wani ing gampang, wedi ing pakewuh, samubarang kang sinedya ora bakal ginayuh. Pituduh 207 Manungsa iku bisa kinaranan urip yen isih duwe karep lan pangarep-arep.Nanging yen karep mau mung kandheg ing pangangen-angen lan gagasan bae, ora beda manungsa kang mati sajrone urip. Kosokbaline yen anggone nandangi karepe mau kaselak kesusu nikmati pikolehe kang durung klakon, genah anggone makarti mung angger bae. Kepara bakal mundur yen ngadhepi pakewuh, satemah dadi wong lumuh. Pituduh 208 Wong kang kebak dening pepinginan iku adate banjur ngangsa-angsa, mula lakune uga banjur miyar-miyur. Kepengkok gawe sethithik bae sing digedhekake



31

pangresulane, tundhone atine gampang pepes lan nglokro. Beda karo wong kang wicaksana uripe mesthi mawa tekad lan tujuwan. Bebasan tiba kaping pitu gumregah tangi kaping wolu ngrungkebi tekad lan tujuwane. Pituduh 209 Angger wong wis mesthi suthik diarani cupet nalare, cilik aten, lan kendho tekade. Mulane yen darbe karep aja mundur merga luput sepisan pindho bae, prayoga ambalana maneh nganti katekaning sedya. Samubarang pegaweyan menawa kok temeni wiwit saiki mesthi bakal bisa ngundhuh bageyan lan kauntungan. Apa kang kok sedya bakal tumeka, pituwase lagi ketemu mburi. Pituduh 210 Sarupane pakaryan kang wis kok yakini beciking asile tumuli enggala katindakna, aja ngenteni liya wektu. Jer kekencengan sarta kekarepan iku yen diendhe-endhe ora mundhak kuwate. Nanging malah mundhak ringkih lan bisa uga ilang dayane. Sipat seneng ngendhe-endhe iku mujudake dalan kang anjog marang watak ora antepan lan kesed, sungkan ing gawe sing tundhone dadi tanpa aji urip ing bebrayan. Pituduh 211 Wong kang sinebut berbudi urip ing bebrayan iku ora mung wong kang rumangsa kasiksa nyumurupi sapepadhane sing nandhang papa, nanging wong kang gampang runtuh welase kang tinumbalan runtuhing barang darbeke lan deduwene kanggo tetulung marang wong sing kacingkrangan lan kasangsaran. Nanging kang kaya ngono mau pancen angel golek-golekane. Tandha yektine ing alam donya iki ora sethithik wong sing mati marga kuwaregen, lan akeh wong sing mati marga kaliren. Pituduh 212 Wong mono aja mung tumandang angger bares nanging kanthi laku kang ora beres. Dibisa tansah milah-milahake endi sing kenceng lan endi sing nalisír saka paugeran, sarta kulinakna nyirik marang penggawe musyrik, sinung marang watak tulus lan ngukuhi kajujuran. Kawruhana, menawa ora ana pusaka kang ampuhe ngluwihi kajujuraning ati lan weninging pikir kang sepi ing pamrih. Pamrihe mung sawiji, yaiku mangan karahayoning bebrayan, ngluhurake kamulyaning bangsa lan nagara. Pituduh 213 Pangrasa, pikiran lan kekarepan iku tansah mbudidaya rebut unggel lan rebut panguwasa anggone murba sapari polahe manungsa. Pangrasa emoh diungkuli pikiran.



32

Pikiran sêmono uga suwalike. Wondene kang moncol dhewe sumedya mbalap ora gelem dipekak yaiku kekarepan. Mula wajibing manungsa kudu bisa ngukuhi sifat manungsane. Den sranani kanthi nanjakake uripe melu ngrasakake lan memikir marang ombak umbuling jaman. Tumandang ing gawe ngesthi marang rahayuning bebrayan munggahe marang ajuning jaman. Pituduh 214 Selawase urip nglengkara wong bisa uwal babar pisan saka panggodha, jer panggodha iku sumbere ora liya ya saka awake dhewe. Asale tumuwuh saka uwohing pikir kang ngayawara, banjur katarik marang kekarepan ala kang wusanane mbabarake pakarti nistha. Sapa kang wiwitane enggal tumandang nanggulangi panggodha, bakal mundhak kasampurnane lan patut sinebut wong kang santosa ing budi. Balik kang sapa tansah nguja panggoda semaya nanggulangi, kekuwatan batine saya lungkrah, bakale bubrah dadi leletheging jagad. Pituduh 215 Wong nandur pari iku bakal ngundhuh pari, ora bakal ngundhuh jagung utawa kacang. Semono uga pikiraning manungsa, ora beda karo mau. Yen pikiran kita tansah kita kulinakake lan kita pigunakake kang becik-becik ya bakal nduweni daya kekuwatan kang becik, satemah bisa aweh pakaryan kang pengaji tumraping bebrayan. Mula katimbang nggagas kang ora-ora lan ngayawara, prayogane nggagasa marang laku utama lan mulya. Lan luwih utama maneh menawa gagasan kang mangkono mau diwedharake dadi pakarti pisan. Pituduh 216 Rasa was sumelang iku nerakane wong sing arep nggayuh kemajuan. Sapa kang wis ketaman rasa iki salawase ora bakal bisa maju. Ing sabarang tandang tanduke sarwa tidha-tidha lan tansah awang-awangen ngadhepi kangelan kang bakal memalangi laku. Kosokbaline tekad iku rasa ciptaning karsa kang wis gembleng. Dadi yen ana kepenak lan orane bakal didhadhagi lan diterjang wani. Kang pinandeng mung bakal tekaning sedya. Nanging tekad mono beda banget karo nekad, jer nekad kuwi uwohing pakarti kang tuwuh saka kajudheganing nalar sing tundhone keconggah tumindak nistha, merga koncadan pepadhang. Pituduh 217 Aboting abot iku ora kaya yen kudu nuruti prentah lan pitutur. Pait lan ngrekasa dikaya ngapa prentah lan pitutur iku prayoga lakonana bae. lng suwalike barang pait mau, kowe mesthi bakal nemu barang legi sing ora klebu ing petunganmu. Pancen luwih prayoga paite dhisík, tinimbang legine. Awit bisane kowe ngrasakake



33

legi iku rak marga kowe wis ngrasakake pait. Bisa nikmati kabungahan marga wis nate ngalami nandhang kasusahan. Pituduh 218 Wong kang mung dhemen celathu lan muni-muni, mangka ora gelem tumandang gawe, genah ora sumurup marang kaluputane celatune, sabab celathu mono mung obahing ati kang ana ing lati, dudu obahing tangan sing kanggo tumandang. Nanging yen wis tumandang gawe dhewe, cetha bakal meruhi marang luputing celathune. Mula saiba begjane wong kang bisa celathu klawan enggal-enggal tumandang gawe dhewe.

MEMAYU HAYUNING BEBRAYAN Pituduh 219 Síng sapa ngidham kaluhuran kudu wani kurban lan ora wegah ing kangelan. Merga yèn tansah tidha-tidha, mokal apa sing kagayuh bisa digantha lan tangeh lamun apa sing diluru bisa ketemu. Makarti wani rekasa kanthi masrahake urip lan jiwa raga marang Kang Murbeng Kuwasa. Yen kepingin menang pancen larang patukone, yaiku kudu bisa nuhoni sesanti: "Sura dira jayaningrat lebur dening pangastuti". Pituduh 220 Isih beja yen kowe diunekake "Ora Lumrah Uwong", jalaran isih dianggep manungsa. Ya mung solah tingkahmu kang kudu kok owahi amrih ora gawe seriking liyan. Cilakane yen diunekake "Ora Lumrah Manungsa", jalaran kowe dianggep setan gentayangan sing mung dadi leletheging jagad marga pakartimu kang ninggal sifat kamanungsan. Mula enggal-enggala sumujuda marang Gusti Kang Murbeng Dumadi. Sifate Gusti Allah mono sarwa welas asih marang umate kang wis sadhar marang dosa-dosane sarta temen-temen bali tuhu marang dhawuh-dhawuhe. Pituduh 221 Ora ana penggawe luwih dening mulya kejaba dedana sing uga ateges mbiyantu nyampeti kekuranganing kabutuhane liyan. Dedana marang sapepadha iku ateges uga mitulungi awake dhewe nglelantih marang rasa lila legawa kang uga ateges angabekti marang Pangeran Kang Maha Wikan. Pancen pangabekti mono wis aran pasrah, dadi kita ora ngajab marang baline sumbangsih kang kita asungake. Kabeh iku sing kagungan mung Pangeran Kang Maha Kuwasa, kita ora wenang ngajab wohing pangabekti kanggo kita dhewe. Nindakake kabecikan kanthi dedana kita pancen wajíb, nanging ngundhuh wohing kautaman kita ora wenang.



34

Pituduh 222 Memitran paseduluran nganti jejodhowan kuwi yen siji lan sijine bisa emongkinemong, istingarah bisa sempulur becik. Yen ana padudon sepisan pindho iku wis aran lumrah, bisa nambahi raketing sesambungan. Nanging suwalike yen padha angel ngenggoni sifat emong-kinemong mau genah langka langgenge, malah bedaning panemu sithik bae bisa marakake dhahuru. Pituduh 223 Wong kang ora nate nandhang prihatin ora bakal kasinungan rasa pangrasa kang njalari tekane rasa trenyuh lan welas lahir batine. Wong kang wis nate ketaman ing prihatin luwih bisa ngrasakake penandhange wong liya. Mula adhakane luwih gelem aweh pitulungan marang kang kasusahan. Pituduh 224 Sarupaning wewadi sing ala lan sing becik, yen isih kok gembol lan mbok keket kanthi remit ing ati salawase isih bakal tetep dadi batur. Nanging yen wis mbok ketokake sathithik bae bakal dadi bendaramu. Isih lagi nyimpen wewadine dhewe bae wis abot. Apa maneh yen nganti pinarcaya nggegem wewadine liyan. Mula saka iku aja sok dhemen kepingin meruhi wewadine liyan. Sing wis cetha mung bakal nambahi sanggan sing sejatine dudu wajibmu melu open-open. Pituduh 225 Sok sapaa bakal nduweni rasa kurmat marang wong kang tansah katon bingar lan padhang polatane, nadyan ta wong mau nembe bae nandhang susah utawa nemoni pepalang ing panguripane. Kosokbaline, wong kang tansah katon suntrut kerep nggrundel lan grenengan merga ora katekan sedyane iku cetha bakal koncatan kekuwataning batin lan tenagane, tangeh lamun entuka pitulungan, kepara malah dadi sesirikaning mitra karuhe. Pituduh 226 Kita iki diparingi cangkem siji lan kuping loro dening Kang Maha Kuwasa, lire mengku karep amrih kita iki kudu luwih akeh ngrungokake katimbang micara. Yektine wong kang dhemen ngumbar cangkeme tinimbang kupinge iku adate wicarane gabug. Suwalike sing akeh ngrungokake, wicarane sethithik nanging patitis lan mentes. Pantes dadi jujugane sadhengah wong kang mbutuhake rembug kang prayoga.



35

Pituduh 227 Wong kang tansah dhemen nguping kepingin weruh, apadene nyampuri perkarane liyan, gedhene nganti nrambul urun ucap, iku padha karo golek-golek momotan kang sejatine ora prelu, adhakane kepara malah ngreridhu awake dhewe.

Pituduh 228 Ucap sakecap kang kelair tanpa pinikir kerep bae nuwuhake dredah lan bilahi. Mula wetune tembung satembung saka lesan iku prayoga tan udinen aja nganti nggepok prekarane wong liya, gedhene nganti gawe seriking liyan. Bisa nyandhet ucule pangucap kaya mangkono mau wis klebu ewoning pakarti kang utama. Nanging geneya kok ora saben wong bisa nglakoni ? Pituduh 229 Wong iku yen wis kasokan kabecikan lan rumangsa kapotangan budi, ing sakehing pakartine lumrahe banjur ora kenceng lan resik. Mulane tangeh lamun yen bisa njaga jejeging adil, awit lesane kasumpetan, mripate bereng, kupinge budheg. Atine dadi mati, angel weruh ing bebener. Mula saka iku aja gumampang nampa kabecikane liyan, samangsa tujuwane ngarah marang penggawe kang nalisír saka bebener. Pituduh 230 Aja kaselak kesusu nyepelekake liyan, marga kok anggep wong mau bodho. Awit ana kalamangsane kowe mbutuhake rembug lan pituture wong iku, sing kanyatane bisa mbengkas lan nguwalake saka karuwetanmu. Pancen ing sawijine bab wong bisa kaaran bodho, nanging ing babagan liya tangeh lamun yen kowe bisa nandhingi. Pituduh 231 Yen micara aja gumampang nelakake penacad utawa pangalem, luwih- luwih nganti memaoni. Awit wicaramu durung karuwan bener. Sing mesthi panacad mau gawe serik, pangaleme nuwuhake wisa, dene waonane ora digugu, kabeh swara ala. Mula kang prayoga iku mung meneng, jalaran meneng iku yektine pancen mustikaning ngaurip. Pituduh 232 Udinen ing alam donya iki aja ana wong kang kok sengiti, supaya ora ana wong sengit marang kowe, balik sabisa-bisa padha tresnanana. Amarga lelakon ing alam donya iki anane mung wales-winales bae. Dene yen kepeksa kowe sengit marang sawijining wong, mangka kowe ora bisa mbuwang sengitmu, gawenen wadi aja



36

ana wong kang ngerti. Yen kowe ngandhakake sengitmu marang liyan, prasasat kowe mamèeake alane atimu. Pituduh 233 Ajining dhiri ana ing lati. Ajining raga ana ing busana. Mula den ngati-ati ing pangucapmu, semono uga anggónmu ngadi busana kang bisa mapanake dhiri. Pituduh 234 Wong pinter kang isih gelem njaluk rembuging liyan iku dianggep manungsa utuh. Sapa sing rumangsa pinter banjur suthik njaluk rembuging liyan kuwi manungsa setengah wutuh. Lan sing sapa ora gelem njaluk rembuging liyan, iku bisa kinaranan babar pisan durung manungsa.

Pituduh 235 Yen atimu wis gilig arep gawe kabecikan kanggo karaharjaning bebrayan, beraten rasa uwas marang pandakwa ala kang ora nyata. Srananana kanthi jembaring dhadha lan sabaring nala, amrih bisa nuwuhake gedhening prabawa lan cabaring sakehing piala. Pituduh 236 Wicara kang wetune kanthi tinata runtut kang awujud sesuluh kang amot piwulang becik, ajine pancen ngungkuli mas picis rajabrana, bisa nggugah budi lan nguripake pikir. Nanging kawuningana yen grengsenging pikir lan uriping jiwa iku ora bisa yen mung kagugah sarana wicara bae. Kang wigati yaiku wicara kang mawa tandang minangka tuludha. Jer tuladha mono sing bisa nuwuhake kapitayan. Luwih-luwih mungguhing para manggalaning praja kang wis pinracsys ngembani nusa lan bangsa. Pituduh 237 Luwih becik ngasorake raga tinimbangane ngongasake kapinteran kang sejatine isih nguciwani banget. Ngongasake kapinteran iku satemene mung kanggo nutupi kabodhowane, jer kabeh mau merga rasa samar lan was sumelang yen ta kungkulan dening sapepadhane. Tindak mangkono mau malah dadi sawijining godha kang mung bakal ngrerendheti lakuning kemajuwane dhewe ing jagading bebrayan. Pituduh 238 Sapa wonge sing ora seneng yen entuk pangalembana. Nanging thukuling pangalembana iku ora gampang. Kudu disranani kanthi pakarti kang becek lan



37

murakabi marang wong akeh. Yen mung disranani bandha, pangalembanane mung kandheg ing lambe bae ora tumus ing ati. Dene yen disranani penggawe kang lelamisan, ing pamburine malah bakal kasingkang-singkang kasingkirake saka jagading pasrawungan. Pituduh 239 Geneya akeh wong kang dhemen nyatur alaning liyan lan ngalembana awake dhewe? Sebabe ora liya marge wong-wong sing kaya ngono mau ora ngerti yen penggawe mau klebu pakarti kang ora prayoga, mula prelu dingertekake. Awit yen ora enggal-enggal nyingkiri pakarti kang ora becek mau, wusanane dheweke kang bakal diemohi dening pasrawungan. Pituduh 240 Nggayuh kaluhuran lire ngupaya tataraning urip kang luwih dhuwur. Dhuwur lair lan batine, ya tumrap dhiri pribadine uga sumrambah kanggo karaharjaning bebrayan. Nanging yen kandheg salah siji, tegese gothang. Yen mung nengenake kaluhuraning lair genah mung ngoyak drajat lan semat, isih miyar-miyur gampang kene pangaribawa saka njaba. Yen ngemungake kaluhuraning batin, cetha ora nuhoni jejering manungsa, awit ora tumandang ing gawe kanggo keperluwaning bebrayan. Ateges tanpa guna diparingi urip ing alam donya. Pituduh 241 Sing sapa rumangsa nduweni kaluputan, aja isin ngowahi kaluputan sing wis kadhung katindakake mau. Jer ngakoni kaluputan mono wis cetha dudu tindak kang asor, nanging malah nuduhake marang pakarti kang utama kang ora gampang linakonan dening sadhengah wong. Iya wong kang wis bisa nduweni watak gelem ngakoni kaluputane mangkene iki pantes sinebut wong kang jujur sarta kasinungan ing budi luhur. Pituduh 242 Manungsa urip iku dibisa nguwasani kamardikaning lair lan batin. Kang dikarepake kamardikaning lair iku wujude bisa nyukupi kabutuhaning urip ing saben dinane saka wetuning kringet lan wohing kangelan dhewe ora gumanung ing wong liya lan ora dadi sangganing liyan. Dene kamardikaning batin iku dicakake sarana nyingkiri hawa napsu, adoh saka asor lan nisthaning pambudi, sepi ing rasa melik lan drengki srei, sarta tuhu marang paugeran urip bebrayan. Pituduh 243 Ora ana wong kang ingaranan uríp, kejabane kang mikir sarta tresna marang wong kang ringkíh lan nandhang papa cintraka. Bisa melu ngrasakake kasusahane sarta lara lapane wong liya. Kanthi pangrasa kang mangkono mau ateges bisa



38

nggadhuh kekuwatan kang tanpa wates, perlu kanggo mitulungi sapadha-padha kang kahanane luwih nrenyuhake katimbang dhiri pribadine. "Pakarti mono darbek kita dhêwe, nanging wohe pakarti mau dadi kagungane Kang Gawê Urip", mangkono sabdane sawijine Pujangga kaloka. Pituduh 244 Wong kang baut mawas dhiri iku wong kang bisa manjing ajur ajer, ngerti empan papan laras karo reh swasana sakupenge tanpa ninggalake subasita. Paribasane wong kang baut ngadisarira, aja mung kalimput edining busana bae, nanging bisowa tansah mersudi marang padhanging semu lan manising wicara tanpa nglirwakake marang alus lan luwesing solah bawa. Pituduh 245 Kecandhaking sawijining idham-idhaman iku ora cukup mung dibandang moncer lan pepaking ilmu lan kawruh bae. Nangíng ana syarat siji kang ora kena kalirwakak, yaiku kapinteran ing bab sesrawungan. Sapa kang bisa tumindak ajurajer lan bisa nuwuhake rasa resep marang liyan, prasasat wis entuk pawitan kanggo nandangi sakehing pagaweyan apadene nggayuh idham-idhamane. Pituduh 246 Nindakake kabecikan mono ora mesthi kudu cucul wragad, nanging bisa ditindakake sarana pakarti-pakarti liyane sing sejatine akeh banget carane. Sauger bisa gawe senenging liyan, upamane bae mawa ulat sumeh tangkep srawung kang sumanak, bisa manjing ajur-ajer ing madyaning bebrayan, lan bisa dadi patuladhan laku utama. Kabeh mau klebu ewoning tindak kabecikan kang ajine ngleluwihi wragad dedana kang diwenehake utawa dipotangake, apamaneh lamun anggone menehi utawa ngutangi iku sinamudana kebak pamrih. Pituduh 247 Yen kowe arep rembugan, pikiren luwih dhisik tetembungan sing arep kok wetokake. Apa wis ngenggoni telung prekara : bener manís, migunani. Ewa semono sing bener iku isih perlu dithinthingi maneh yen gawe gendrane liyan prayoga wurungna. Dene tembung manis mono ora duwe pamrih, pamrihe bisa gawe senenge liyan kang tundhone migunani tumrape jagadíng bebrayan. Pituduh 248 Sugih omong kanggo nggayengake pasamuwan pancen apik. Nanging ngomong mung golek suwure awake dhewe sok ketrucut miyak wewadine dhewe. Pira bae cacahe wang kang kepleset uripe múug marga suka anggonesugih omong. Mula sabecik-becike wong iku ora kaya wong kang meneng. Nangíig menenge wong



39

kang darbe bobot kang anteb síng bisa dadi panjujugane para pawongan kang mbutuhake rembug lan pituduh. Pituduh 249 Ing jagading sesrawungan mono nyirík marang sesipatan kang gumedhe lan wewatakan kang tansah ngegungake dhiri. Sipat lan wewatakan mau adhakane banjur nuwuhake rasa ora lila yen nyipati ana liyan síng luwih katimbang dheweke. Mula saiba becike samangsa sapa kang rumangsa pinter dhewe, sugih dhewe, lan kuwasa dhewe iku gelema nglaras dhiri lan ngleremake cíptane kang wening, yen sejatine isíh ana maneh kang Maha Pinter, Maha Sugih, lan Maha Luhur. Klawan mangkono rasa pangrasa dumeh lan takabur kang dadi sandhungan pasrawungan bisa sumingkír. Pituduh 250 Luwih becik makarti tanpa sabawa kang anjog marang karahayoning bebrayan, katimbang tumindake wong kang rekane nindakake panggawe luhur nangíng disambi udur. Yektine tata tentrem iku ora bakal bisa kagayuh yen ta ora adhedhasar kerukunan, dene kerukunan iku mung bisa kecandhak yen siji lan sijine padha bisa aji-ingajenan lan mong-kinemong. Pituduh 251 Yen kepengin diajeni liyan, mula aja sok dhemen martak-martakake, apa maneh nganti mamerake kabisan lan kaluwihanmu. Pangaji-ajining liyan iku sejatine ora perlu mbok buru, bakal teka dhrwr. Nuduhake kewasisan pancen kudu bisa milih papan lan empan. Mula kang prayoga kepara purihen aja kongsi wong liya bisa njajagi. Nangíng mangsa kalane ngadhepi gawe parigawe keconggah mrantasi. Pituduh 252 Aja sok ngluputake, gedhene ngundhat-undhat wong liya, samangsa kita ora katekan apa kang dadi kekarepan kita. Becike kita tliti lan kita goleki sebab-sebab ing badan kita dhewe, amrih kita bisa uwal saka dayaning pangira-ira kang ora prayoga. Kawruhana, yen usadane watak apes sing njalari nganti ora katekan sedya kita iku, ora ana liya, ya dumunung ana ing awak kita dhewe. Pitudh 253 Arang wong sing bisa mapanake rasa narima marang apa bae kang wis klakon digayuh. Yen rumangsa kurang isíh golek wuwuh, yen wis oleh banjur golek luwih, yen wis luwih tumuli mbudidaya aja ana wong síng bisa madhani. Wong kang duwe rasa mangkono mau satemene memelas. Uripe tansah ngangsa-angsa, ora nate



40

sumeleh atine. Kanggo nuruti rasa kang kleru kasebut sok-sok banjur tumindak ora samesthine lan nalisir saka pakarti kang bener. Pituduh 254 Watak narima mono yekti dadi sihing Pangeran, nanging yenta nganti kleru ing panyurasa bisa nuwuhake kleruning tumindak. Narima, lire ora ngangsa-angsa nanging ora kurang weweka lan tansah mbudidaya amrih katekaning sedya, dudu ateges kebacut lumuh ing gawe, suthik ihtiyar. Awit yen mangkono ora jeneng narima, naging keset. Jer wataking wong keset iku mung gelem enake emoh rekasane, gelem ngemplok suthik tombok, satemah dadi wong ora weruh ing wirang, siningkirake saka jagading bebrayan. Pituduh 255 Wong urip ing alam bebrayan iku yekti angel, kudu bisa ngereh pakone "si aku", aja nggugu karepe dhewe lan nuruti hawa napsu. Luwih-luwih ing dina samengko, alam bebrayan donya tansah kebak pradhondhi, silih ungkih, rebutan benere dhewe-dhewe. Mula sing baku, wong urip kudu bisa miyak aling-aling kang nutupi pikiran kang wening. Lire, senajana sajroning pasulayan, kudu bisa nyandhet kemrungsung "si aku" istingarah sakehing bedane panemu bisa disawijekake. Pituduh 256 Wong kang nduweni watak tansah njaluk benere dhewe iku adate banjur kathukulan bendana seneng nenacad lan ngluputake marang panemu sarta tindak tanduke wong liya. Mendah becike yen wong sing kaya mangkono mau kala-kala gelem nggraita ing njero batine : "mbok menawa aku síng kleru, mula coba dak tlitine klawan adil sapa kang sejatine nyata-nyata bener". Pituduh 257 Reseping omah iku ora dumunung ing barang-barang mewah kang larang regane, nanging gumantung marang panataning prabot kang prasaja, sarta pemasange rerenggan kang adoh saka watak pamer. Semono uga reseping saliraiku ora marga saka pacakan kang edi-peni, nanging gumantung ing sandhang penganggo kang prasaja, trapsila solah bawa, lan padhanging polatan. Pituduh 258 Yen kowe kepener lagi srengen lan nesu, prayogane wong sing kok nesoni lan kok srengeni mau kongkonen enggal sumingkir. Utawa kowe dhewe sumingkira sauntara, aja tetemonan karo wong liya. Sabanjure menenga lan etung-etunga kanthi sareh wiwit siji tekan sepuluh. Klawan mengkono atimu bakal bisa nimbangnimbang apa nesu lan srengenmu marang wong mau bener, apa malah dudu kowe dhewe sing luput.



41

Pituduh 259 Jeneng tanpa guna uriping manungsa kang nganti ora bisa nyumurupi marang kang kedadeyan ing sakiwa tengene. Ora bisa asung lelimbangan lan pamrayoga sakadhare kanggo karahayoning bebrayan. Rupak pandelenge ora ana liya kang disumurupi kajaba uripe dhewe. Mati pangrasane, jalaran ora kulina kanggo ngrasak-ngrasakake kang katon ing saben dinane, wusana dadi cethek budine, jalaran saka kalepyan marang tepa palupi kang maedahi ing uripe. Pituduh 260 Aja sok nyenyamah luputing liyan, luwih becik tuduhna kaluputane kang malah bisa ngrumaketake rasa paseduluran. Éwasemono aja nganti kowe kesusu mbecíkake kelakuwane liyan, yen awakmu dhewe rumangsa durung bisa ngenggoni rasa sabar lan tepa selira. Sapa kang wis ngerti lan ngrumangsani marang sakehing dosane, iku sawijiníng wong kang wis ngerti marang jejering kamanungsane, manungsa kang utama. Pituduh 261 Ajining manungsa iku kapurba ing pakartine dhewe, ora kagawa saka katurunan, kapinteran, lan kasugihane. Nanging gumantung saka enggone nanjakake kapinteran lan kasugihane, sarta matrapake wewatekane kanggo keperluan bebrayan. Kabeh mau yen mung katanjakake kanggo kaperluwane dhewe, tanpa paedah. Nanging yen pakarti mau kadayan deníng rasa pepinginan golek suwur, golek pangkat lan donya brana, malah bisa dadi memalaning bebrayan, jalaran nyinamudana sarana nylamur migunakake jenenge wong akeh. Pituduh 262 Ora ana budi kang luwih luhur saliyane nduweni rasa asih marang nusa lan bangsane. Kadunungan rasa rumangsa nduweni sesanggeman lan kuwajiban mranata tentreming praja kanthi pawitan kapinteran kang dilandhesi kawicaksananing pambudi. Tandha yetineyen asih, yaiku tansah samapta tumandang sawayah-wayah yen ana parigawe kang wigati kanggo warga sapadhapadha, munggahe tansah samapta leladi kanggo keslametaning bebrayan lan karaharjaning nagara. Pituduh 263 Wong kang kerep tansah dipituturi wong liya iku adate bisa dadi wong dhemen ngati-ati, nanging menawa kapengkok ing perlu sok ora bisa tumindak lan ngrampungi dhewe. Kepeksa isih kudu noleh wong liya sing diwawas bisa aweh pituduh. Mula kuwi prayoga ngawulaa marang ati lan kekuwatanmu dhewe, jalaran



42

wong liya iku sejatine yen ana apa-apane mung saderma nyawang, ora melu ngrasakake. Pituduh 264 Wong kang rumangsa dhirine linuwih, ing sawijining wektu mesthi bakal kasurung atine arep mamerake kaluwihane, lire amrih dimangertenana dening wong akeh yen dheweke mono wong kang pinunjul lan supaya diajanana. Sumurupa, sakabehing kaluwihan mau yen ora dicakake mawa lelabuhan kang murakabi marang bebrayan, tanpa guna kepara malah ora kajen lan gawe pituna. Mula kang prayoga bisa tulus dadi wong kang linuwih menawa gebyaring kaluwihan iku mung dikatonake marang batine dhewe, iku wis cukup. Pituduh 265 Dedana utawa sedhekah marang wong kang lagi nyandhang papa cintraka iku sawijining penggawe becik kang patut tinuladha, sauger paweweh mau ora kinanthenan panggrundel kang nelakake ora eklasing atine. Tetembungan kang lembah ing manah lan merak ati iku luwih gedhe ajine katimbang dedene kang ora eklas. Suprandene nulung lan menehi pepadhang marang jiwane wong kangkacingkrangan iku kang sejatine luwih perlu lan wigati, katimbang mung tetulung marang awake kang awujud kelairan bae. Pituduh 266 Ulat sumeh, tindak-tanduk sareh kinanthenan tembung aris iku bisa ngruntuhake ati sarta ngedohake panggodhaning setan. Kosokbaline watak wicara kang keras, kejaba keduga gawe tangining kanepson, uga gampang nuwuhake salah panampa. Sabarang prakara kang sejatine bisa putus sarana aris lan sareh, kepeksa dadi adu wuleding kulit lan atosing balung, kari si setan ngguyu ngakak bungah-bungah. Pituduh 267 Wong kang kulina urip mubra-mubru iku samangsane ngalami sandhungan urip sethithik bae adate gampang kethukulan gagasan lan gawe kang cengkah karo bebener, luwih begja wong kang uripe pokal samadya nanging resik atine. Dene begja-begjane wong iku ora kaya wong sing tansah urip ing kahanan kang kebak godha rencana, prasasat tapa ana satengahing coba, nanging tansah tawekal lan kandel keimanane marang adiling Pangeran Kang Maha Kuwasa. Pituduh 268 Sipate wong urip iku mesthi kesinungan kekuwatan. Kang ngerti bisa ngecakake dene kang ora bisa ngerti kurang digladhi, temahan ora tumanja. Ewasemono ngempakake kekuwatan mula ora gampang. Buktine ora sethithik kekuwatan kang



43

empane ora mapan. Kawruhana, yen rusake bebrayan ing antarane marga saka pakartine para-para kang ngerti marang dayaning kekuwatane nangíng ora kanggo nggayuh gegayuhan kang mulya, mung kanggo nuruti derenging ati angkara. Pitudh 269 Katresnan kang tanpa pangreksa iku dudu sejatining katresnan. Kena diarani sejatining katresnan kang mung kadereng lan kena ing pangaribawaning hawa napsu. Dadi yen ana unen-unen " tresna iku wuta" yaiku síng kaprabawan hawa napsu. Sing prayoga iku mesthine kudu ngugemi unen-unen "tresna iku rumeksa" bisa salaras tumindake. Rasaning katresnan kang cedhak dhewe tumrap sadhengah manungsa iku dumunung ing awake dhewe. Mula sapa kang tresna marang sapadha-padha iku aran tresna marang awake dhewe, tundhone sapa kang tansah ngreksa marang karahayoning liyan, ora beda karo pangreksa marang keslametane dhewe. Pituduh 270 Srawung ing madyaning bebrayan iku kejaba kudu wasis milíh papan lan empan, uga kudu bisa angon mangsa lan mulat ing semu. Aja nggegampang ngrojongi rembug kang kowe dhewe durung ngreti prakarane. Rembug sethithik nanging mranani iku nuduhake boboting pribadi. Rembug akeh nanging ampang malah gawe sangga runggine sing padha ngrugokake kepara njuwarehi. Pituduh 271 Wong kang wis tekan pesthine utawa wis katimbalan bali menyang jaman kelanggengan iku sejatine lagi kena diwenehi biji tumrap ajine kamanungsane lan pakartine nalika urip. Dene wong kang isih padha urip iku perlu disemak bae dhisik, durung kena dipatrapi biji, jer kahanane isih bisa owah gingsir. Sarehne manungsa iki sawijining titah kang luhur dhewe, mula wis samesthine yen kita aja nganti kayadene sato kang patine mung ninggal tenger lulang lan balung bae. Nanging bisowa kita nanjakake urip kita marang pakarti-pakarti utama, sumrambahe marang karahayoning urip bebrayan. Pituduh 272 Mustikane wong tuwa marang anak mung ana ing laku kang gumati, gunem kang ruruh, lan ujar kang manis. Gumatine dumunung ing tepa tuladhaning tingkah laku. Gunem lan ujar kawengku ana ing ucap kang istingarah numusi kajiwan, lan luhuring budi pekerti. Mula yen ana apa-apa, aja selak marang sebuting paribasan : "Ora ana kacang ninggal lanjaran".



44

Pituduh 273 Nanggapi kahanan urip ing satengahing bebrayan iku gampang angel. Aran angel kepara malah bisa gawe ketliwenging pikir samangsa anggon kita mawas kedhisikan kagubel ing hawa. Aran gampang yen kita bisa mikir klawan wening lan meneb. Iya pamikir kang meneb iku kang aran akal budi sejati. Kang bisa mbabarake wohing wawasan kang mulus resik, ora kacampuran blentonge "si aku". Apamaneh yen ta kita bisa tetep nguwasani weninging pikir, nadyan kahanane urip ing satengahing bebrayan kisruha dikayangapa, istingarah ora angel anggon kita nanggapi. Pituduh 274 Srengen marang wong mono aja nganti kenemenen lan keliwat-liwat mung marga wis ngerti yen wong mau ora bakal wani nglawan utawa wis ora bisa nglawan, sing estine mung arep ngedír-edirake drajad pangkat utawa kadibyane bae. Pakarti kaya ngono mau kejaba klebu ambeg siya, uga wong sing disrengeni durung karuwan bakal dadi becik, kepara bisa nuwuhake rasa sengit. Kang prayoga iku srengen samadya kang mengku pitutur murih becike. Pituduh 275 Wong pinter kang ora kinanthenan ing kautaman iku ora beda karo wong wuta kang nggawa obor ing wayah bengi. Madhangi wong liya nanging dheweke dhewe lakune kesasar-sasar. Kapinteran mangkene iki yen ta dicakake ing madyaning bebrayan bakal nuwuhake kapitunan, pikolehe malah mung wujud kasangsaran lan karusakan.


KETUHANAN. Pituduh 003 Pangeran iki Maha Kuwasa, pepesthen saka karsaning Pangeran ora ana sing bisa murungake

Recommend Documents