Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland

Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland Systematische nulmeting

Augustus 2012

Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland Systematische nulmeting

Ingwer J. Bos Augustus 2012

Projectleider Met bijdragen van

Autorisatie Afdeling Financiering Foto’s Foto omslag Wijze van citeren

Rapportnummer Projectnummer

Dr. I. J. Bos TNO, Geologische Dienst Nederland, hfst. 3 Drs. D. Bekius, hfst. 5 TU Delft (Drs. S. Nijhuis), hfst. 8 Drs. M.C.M.V. Dosker Onderzoek & Advies Partners Laag Holland en Nationale Postcode Loterij B. van As Zicht op het open veenweidelandschap van Waterland Bos, I.J. 2012. Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland, systematische nulmeting. Landschap Noord-Holland, rapport nummer 12-004 12-004 11-55026

© Landschap Noord-Holland Postbus 222 1850 AE Heiloo 088-0064400 www.landschapnoordholland.nl

Inhoudsopgave Samenvatting ...................................................................................................... 6 1. Inleiding........................................................................................................... 9 2. Algemene werkwijze...................................................................................... 13 Benadering ....................................................................................................................................... 13

3. Veenpakketten .............................................................................................. 17 Methodiek ........................................................................................................................................ 17 Resultaten ........................................................................................................................................ 17 Verspreiding ................................................................................................................................. 18 Dikte ............................................................................................................................................. 18 Samenstelling ............................................................................................................................... 19

4. Archeologie ................................................................................................... 21 5. Verkaveling en watergangen in het veenweidegebied .................................... 23 Methodiek ........................................................................................................................................ 23 Waterlopen en waterscheidingen................................................................................................ 23 Verkaveling................................................................................................................................... 24 Resultaten ........................................................................................................................................ 24 Initiële verkaveling (Middeleeuwen) en primaire waterlopen..................................................... 24 Verstoring van de initiële verkaveling en huidige structuur waterlopen ..................................... 25

6. Inrichtingpatroon van de droogmakerijen ...................................................... 27 Inleiding............................................................................................................................................ 27 Methodiek ........................................................................................................................................ 27 Geometrie .................................................................................................................................... 27 Verstoring..................................................................................................................................... 27 Resultaten ........................................................................................................................................ 28 Geometrie .................................................................................................................................... 28 Verstoring..................................................................................................................................... 29

7. Lintdorpen ..................................................................................................... 33 Methodiek ........................................................................................................................................ 33 Prioriteit 1 karakteristieken ......................................................................................................... 33 Prioriteit 2 karakteristieken ......................................................................................................... 34 Resultaten ........................................................................................................................................ 36 Prioriteit 1 karakteristieken ......................................................................................................... 36

8. Openheid....................................................................................................... 43 Inleiding............................................................................................................................................ 43 Methodiek ........................................................................................................................................ 43 Landschapfysiognomie: meten aan ruimte met GIS .................................................................... 43 Raster- en zichtveldmethode ....................................................................................................... 44 Digitaal basismateriaal ................................................................................................................. 45 Resultaten ........................................................................................................................................ 46 Mate van openheid ...................................................................................................................... 47 Ruimtetypen................................................................................................................................. 47 Relatieve openheid ...................................................................................................................... 48

9. Weide- en moerasvogels ................................................................................ 51 Weidevogels ..................................................................................................................................... 51 Moerasvogels ................................................................................................................................... 51

10. Kernkwaliteiten geïntegreerd....................................................................... 53

Bos, I.J. 2012. Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland. Landschap Noord-Holland

4

Strandwallenlandschap .................................................................................................................... 53 Veenweidegebied............................................................................................................................. 53 Droogmakerijen................................................................................................................................ 54 Overige ............................................................................................................................................. 54

11. Conclusies en aanbevelingen........................................................................ 57 Veen ................................................................................................................................................. 57 Archeologie ...................................................................................................................................... 57 Verkaveling en watergangen in het veenweidegebied .................................................................... 58 Inrichtingspatroon van de droogmakerijen...................................................................................... 58 Lintdorpen........................................................................................................................................ 58 Openheid.......................................................................................................................................... 59 Weide- en moerasvogels.................................................................................................................. 59 Rekening houden met kernkwaliteiten op lokaal niveau................................................................. 59 Monitoren van kernkwaliteiten ....................................................................................................... 60

Literatuur .......................................................................................................... 63 Verklarende woordenlijst .................................................................................. 65 Bijlagen ............................................................................................................. 69


5

Samenvatting Voor nationaal landschap Laag Holland zijn zeven kernkwaliteiten geformuleerd: veenpakketten, het grote aantal archeologische locaties, de Middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen, het geometrische inrichtingspatroon van de droogmakerijen, de karakteristieke dijken lintdorpen, de grote openheid van het landschap en veel weide- en moerasvogels. Landschap NoordHolland heeft op een systematische wijze de kernkwaliteiten beschreven, in kaart gebracht, in beeld gebracht met fotomateriaal en cijfermatig uitgedrukt, en bij elkaar gebracht in dit rapport. De systematiek is ontworpen met het oog op herhaalbaarheid van de meting zodat veranderingen van de kernkwaliteiten periodiek gemonitord kunnen worden. 3

De ondergrond van Laag Holland (bovenste 30 m) bevat 0,49 km veen. Het veen is niet gelijkmatig verdeeld, ongeveer 1/3 van het oppervlak heeft helemaal geen veen in de ondergrond, terwijl er ook plekken zijn waar de cumulatieve dikte van de veenlagen meer dan 10 m bedraagt. Dit laatste is bijvoorbeeld het geval op enkele locaties in Waterland. Er zijn in Laag Holland op dit moment ruim 1100 archeologische vindplaatsen, variërend in ouderdom van neolithicum (van voor 3300 v. Chr.) tot nieuwe tijd (na ca. 1500 AD). De meeste vindplaatsen liggen in het veenweidegebied en zijn relicten van verhoogde woonplaatsen, veelal daterend uit de Late Middeleeuwen toen veenmoerassen op grote schaal ontgonnen werden. De uitwerking van de Middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen laat zien dat er een grote diversiteit bestaat in de ontwikkeling van veengebieden. Vaak is de ontstaansgeschiedenis complex waarbij initiële verkaveling, latere overstromingen, historische vervening en recente ontwikkelingen allemaal hebben bijgedragen aan het huidige verkavelingpatroon van het veenweidegebied en de structuur van de historische watergangen. De inrichtingspatronen van de grote droogmakerijen (Beemster, Schermer en Wormer) zijn ontwore pen en aangelegd in de 17 eeuw. De resulterende landschappen zijn relatief grootschalig en kennen een grote mate van rechtlijnigheid en functionaliteit. Het inrichtingspatroon is over ongeveer 2/3 van het oppervlak nog intact, dat wil zeggen niet verstoord door bebouwing, infrastructuur of een ander element (bijvoorbeeld golfbaan of sportcomplex). In Laag Holland zijn 30 lintdorpen geanalyseerd, gecategoriseerd in 15 dijkdorpen, 2 vaartdorpen en 13 wegdorpen. De lengte van de dorpen varieerde sterk (van 383 tot 5726 m) evenals veel van de andere onderzochte kenmerken. Opvallend was de grote verscheidenheid in het aantal doorzichten, variërend van 0 per strekkende km lintdorp (Watergang) tot 19,2 (Driehuizen). Gesteld dat Laag Holland gemiddeld genomen een open tot zeer open landschap is, bestaat er ook binnen dit gebied een variatie tussen meer gesloten gebieden en meer open gebieden. Waterland, het gebied ten westen van Assendelft en de Schermer kennen een zeer grote mate van openheid, terwijl de randen van de Beemster, het gebied rond Twiske, Marken en het westelijk gedeelte van Zeevang als minder open gekarakteriseerd worden. Ondanks de voortgaande jaarlijkse afname van het aantal weidevogels wordt geconstateerd dat Laag Holland nog steeds een belangrijk gebied. Belangrijkste gebieden zijn de open gebieden voornamelijk in het veenweidegebied, zoals Zeevang, Marken, Waterland-Oost, Wormer- en Jisperveld, Westzaan, en de polders grenzend aan het Alkmaardermeergebied. Voor moerasvogels zijn vooral de waterrijke veenweidegebieden zoals Varkensland, Ilperveld, Oostzanerveld, Wormer-en Jisperveld en Eilandspolder van belang. In dit rapport worden 19 aanbevelingen gedaan. Deze aanbevelingen richten zich enerzijds op het monitoren van de kernkwaliteiten. Anderzijds worden suggesties gedaan voor de versterking van de


6

kernkwaliteiten op lokaal niveau. Versterking van de kernkwaliteiten op lokaal niveau kan op verschillende manieren. Door de publieksbekendheid met de kernkwaliteiten te vergroten, bij voorkeur bij toeristen en bewoners, zal het draagvlak voor behoud en versterking ervan toenemen. Daarnaast kunnen restrictieve en/of stimulerende beleidmaatregelen getroffen worden, vooral op het beleidsterrein van ruimtelijke ordening, waarmee kernkwaliteiten versterkt kunnen worden.


7


8

1. Inleiding Het karakter van Laag Holland (zie figuur 1.1) is zo uitgesproken en uniek voor Nederland (en ook daarbuiten) dat aanwijzing daarvan als nationaal landschap weinig uitleg behoeft. Bij de aanwijzing zijn de voor Laag Holland zeven belangrijkste landschapskenmerken, zgn. kernkwaliteiten, geformuleerd, te weten: • Veenpakketten • Grote aantal archeologische locaties • Middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen • Oude geometrische inrichtingspatroon in de droogmakerijen • Karakteristieke dijken lintdorpen • Grote openheid van het landschap • Veel weide- en moerasvogels

Figuur 1.1. Hoogtemodel en begrenzing van Laag Holland (gebaseerd op het Actueel Hoogtebestand, Rijkswaterstaat). De kaart laat prachtig de verschillen in maaiveldhoogte zien waarbij de droogmakerijen en veenweidegebieden contrasteren en ook het hogere strandwallengebied in het westelijk gedeelte van Laag Holland goed zichtbaar is.


9

Achter bovenstaande steekwoorden gaat een wereld schuil aan landschappelijke rijkdom. Inventarisatie daarvan is tot nu toe echter nooit systematisch gedaan op het schaalniveau van Laag Holland. Zo vanzelfsprekend als het bijzondere van Laag Holland is, zo verassend is de beperkte documentatie ten aanzien van ruimtelijke integratie van de kernkwaliteiten op het schaalniveau van het nationale landschap. Ofwel, er is slechts zeer beperkt geografisch overzicht in verhouding en interactie van kernkwaliteiten in Laag Holland. Bovendien was er in veel gevallen ook geen inzicht in welke aspecten van de kernkwaliteiten bepalend waren voor het karakter daarvan. Er was bijvoorbeeld geen gebiedsdekkende kaart van de middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen in het veengebied. En dat nog los van de vraag welke aspecten van de verkaveling haar kwaliteit vertegenwoordigen en hoe deze ruimtelijke verspreid zijn. Maatschappelijke ontwikkelingen gaan ook Laag Holland niet voorbij. Sterker nog, het gebied grenst aan dichtbevolkte gebieden waardoor er grote druk op het landschap wordt uitgeoefend. Zo is er behoefte aan (nieuwe) woningen, bestaat de wens de recreatieve ontsluiting van het gebied te verbeteren en staan waterkwaliteit, agrarisch gebruik, natuurbeheer en behoud van het veenpakket soms op gespannen voet met elkaar. Ook blijkt de huidige structuur voor beheer en financiering van de landschappelijke kwaliteiten niet meer te voldoen. Kortom, complexe landschappelijke problematiek met een grote sociale factor. Inzicht in de (ruimtelijke) variabiliteit van de kernkwaliteiten kan een bijdrage leveren aan de totstandkoming van afgewogen keuzes voor de toekomst van Laag Holland. Recent is de kernkwaliteit weide- en moerasvogels uitgewerkt (Van ’t Veer e.a., 2009). Van de overige zes kernkwaliteiten bestond een dergelijk overzicht nog niet. Het doel van dit project is het systematisch en objectief in kaart brengen en beschrijven van zes van de kernkwaliteiten van Laag Holland: openheid, inrichtingspatroon van de droogmakerijen, verkaveling en historische watergangen in de veengebieden, het veenpakket, de grote hoeveelheid archeologische vindplaatsen, en de lintdorpen. Een tweede doel was de toegepaste methodiek kwantitatief en herhaalbaar te laten zijn zodat de resultaten van dit project kunnen dienen als nulmeting in een monitor van de kernkwaliteiten van Laag Holland. Dit rapport dient ter ondersteuning en verantwoording van de geproduceerde kaarten en het beeldmateriaal. Allereerst wordt de algemene aanpak en de toegepaste werkwijze toegelicht (hoofdstuk 2). In de daarop volgende hoofdstukken worden de kernkwaliteiten afzonderlijk behandeld (hoofdstukken 3-9). Daarbij wordt ingegaan op de specifiek voor die kernkwaliteit gehanteerde methodiek en worden de resultaten gepresenteerd, inclusief een toelichting op de daarbij behorende kaarten. Vervolgens wordt een analyse gepresenteerd van de samenhang tussen de verschillende kernkwaliteiten (hoofdstuk 10). Het rapport besluit met en conclusies aanbevelingen (hoofdstuk 11).


10

Figuur 1.2. Landschapstypes in Laag Holland (Bron: Provincie Noord-Holland, 2010). Laag Holland bestaat hoofdzakelijk uit drie landschapstypes: droogmakerijenlandschap, veenpolderlandschap en strandwallen en – vlaktenlandschap. De overige drie landschapstypes beslaan een aanzienlijk kleiner oppervlak: zeekleilandschap, jonge duinenlandschap en landschap voormalige Zuiderzee.


11


12

2. Algemene werkwijze Benadering De werkwijze omvat alle handelingen die verricht zijn om van de als steekwoorden geformuleerde kernkwaliteiten te komen tot kaarten, afbeeldingen en beschrijvingen daarvan. De met steekwoorden benoemde kernkwaliteiten geven in veel gevallen ruime kaders en bieden als zodanig slechts thematische houvast. Om specifiekere invulling te geven aan de kernkwaliteiten zijn daarom kenmerken geformuleerd voor elk van die kernkwaliteiten (zie Fig. 2.1). Vervolgens zijn meetbare indicatoren gekozen voor het objectief en herhaalbaar in kaart brengen en beschrijven van die kernmerken. Het formuleren van de kenmerken van de kernkwaliteiten en het kiezen van de indicatoren behoorden tot de uitvoering van dit project. Het in kaart brengen en beschrijven van de kernkwaliteiten is op hoofdlijnen in zes stappen uitgevoerd. 1. Allereerst is een inventarisatie van beschikbare literatuur verricht. 2. Op basis van de literatuurstudie zijn kenmerken van de kernkwaliteiten benoemd. 3. Voor deze kenmerken van de kernkwaliteiten zijn vervolgens een of meerdere indicatoren gekozen, met als voorwaarde dat deze kwantitatief, objectief en herhaalbaar meetbaar moeten zijn. 4. De waarde van de indicatoren is vervolgens uit de beschikbare bronnen gedestilleerd en waar gegevens ontbraken zijn deze, waar nodig, aangevuld met veldwaarnemingen. 5. Daarna zijn de waarden van de indicatoren geanalyseerd. Deze analyse had betrekking op het bepalen van statistische kenmerken (uitersten, gemiddelden, standaardafwijking) en het vinden van relaties tussen verschillende indicatoren. Deze analyse is verricht op zowel de indicatoren afzonderlijk, als ook, waar relevant, hun samenhang. 6. Vervolgens zijn de gegevens en de analyse geïnterpreteerd om zo de gevonden verspreidingspatronen zo goed als mogelijk te verklaren.


13


14

← Figuur 2.1. Schematisch overzicht van de benadering van het beschrijven van het landschap van Laag Holland. Er zijn zeven kernkwaliteiten benoemd die bepalend zijn voor het karakter van het landschap van Laag Holland. Als voorbeeld in deze tabel is ‘Lintdorpen’ genomen. Kernmerkend voor de lintdorpen zijn, naast vele andere aspecten, de doorzichten. Om ‘doorzichten’ vervolgens herhaalbaar en objectief meetbaar te maken is ervoor gekozen de voor dit onderzoek in het leven geroepen parameter ‘doorzichtratio’ te meten, namelijk het aantal doorzichten t.o.v. het aantal belemmerde doorzichten (zie tekst voor gedetailleerde beschrijving).


15


16

3. Veenpakketten Veen in strikte zin is organisch materiaal dat zich ophoopt op de plek waar het gevormd is. Dergelijk veen kan opgebouwd zijn uit voornamelijk houtige resten (bosveen), of planten zoals riet (rietveen), zegge (zeggeveen), veenmos (veenmosveen), etc. Organisch materiaal kan ook op een andere plek terechtkomen (sedimenteren) dan waar het is gevormd, het daaruit gevormde materiaal heet dan gyttja (Zweeds, spreek uit: juutje). Gyttja wordt doorgaans gevormd in (stilstaand) water, bijvoorbeeld een meertje, en kan onder meer bestaan uit dode algen of afgeslagen veen dat op de meerbodem terecht gekomen is. Aangezien gyttja en veen in de praktijk niet vaak van elkaar worden onderscheiden zullen we in dit rapport weinig aandacht kunnen besteden aan het onderscheiden van beide soorten organisch materiaal. In dit rapport zullen we de term ‘veenpakket’ gebruiken voor het gehele organische pakket, ook als er gyttja in voorkomt. Het doel van dit onderzoek was het in kaart brengen van het veenpakket. Daarbij wordt aandacht besteed aan zowel de kwantiteit en de kwaliteit. Bij de analyse van het veenpakket hebben wij ons beperkt tot het Holocene pakket. Het Holoceen is de geologische periode die aanvangt met het eindigen van de laatste ijstijd (~ 11.500 jaar geleden), tot heden en omvat daarmee alle voor het landschap relevante veenvoorkomens. Aangezien voornamelijk het bovenste gedeelte van de ondergrond effect heeft op het landschap, ligt de focus van dit onderzoek en de bespreking van de resultaten op het bovenste veenniveau (tot ongeveer 5 m – maaiveld). Daarbij komt dat de dichtheid van gegevens naar beneden toe afneemt: er zijn minder veel boringen die niet dieper gaan dan 5 m.

Methodiek Om een beeld te krijgen van de hoeveelheid veen in de ondergrond van Laag Holland is gebruik gemaakt van het driedimensionale model GeoTOP. Recent is het Noord-Hollandse gedeelte gereed 3 gekomen in dit door TNO ontwikkelde model (zie www.dinoloket.nl). In blokken van 5000 m (100 x 100 x 0.5 m) beschrijft dit model de samenstelling van de ondergrond van de bovenste 30 m. Hiermee omvat het alle in potentie aanwezige veenvoorkomens van enige omvang. Het model is gebruikt om een verspreidingskaart van het veen te genereren en een kaart van de cumulatieve veendikte. Om een beeld van de samenstelling te krijgen is een synthese gemaakt van bestaande onderzoeken en gegevens. Er is geen aanvullende onderzoek verricht.

Resultaten Het veen in Laag Holland behoort tot de Formatie van Nieuwkoop. Op hoofdlijnen zijn twee niveaus te onderscheiden waarvan het onderste behoort tot de Basisveen Laag en het bovenste tot het Hollandveen Laagpakket. Het Basisveen bevindt zich tussen ~ -12 en -20 m N.A.P. Het ligt voornamelijk op zandige afzettingen uit de laatste ijstijd. Het Basisveen markeert een belangrijk moment in de ontstaansgeschiedenis van ons land. Onder invloed van de stijgende zeespiegel kon op een zeker moment ook het grondwater in Laag Holland tot boven het toenmalige zandige oppervlak stijgen. Het basisveen getuigt van het moeras dat toen ontstond en is daarmee het oudst bewaarde materiaal van na de laatste ijstijd. In het westen van Laag Holland is het bovenste gedeelte van het Basisveen soms gevormd in een door de zee beïnvloed, meestal brak milieu. Het vormt vaak de opmaat voor nog sterkere invloed van de zee waardoor veenvorming stopt.


17

Het Hollandveen is ontstaan nadat de strandwallen voor de Hollandse kust rond 5000 jaar geleden voldoende gesloten waren om gunstige omstandigheden voor veengroei te laten optreden. In een brede zone achter de strandwallen heersten rustige condities en kon zich een zoetwatermoeras vormen waarin veen werd gevormd. Op plekken waar de zee directe invloed had, zoals in en rond het Oer-IJ, kreeg veengroei geen kans. Aangezien het Hollandveen aan of nabij het oppervlak ligt heeft dit, in tegenstelling tot het Basisveen, een zeer directe relatie met het karakter van het landschap.

Verspreiding Veen is een algemeen verschijnsel in Laag Holland (bijlage 1). Basisveen komt op grote schaal voor ten zuiden van de lijn Krommenie-Volendam. Ten noorden van die lijn komt Basisveen veel minder frequent voor vanwege latere erosie door getijdengeulen. Deze getijdengeulen hebben daar in het oostelijk gedeelte nog wel wat Basisveen ongemoeid gelaten, maar in het westen is het vrijwel helemaal weggeslagen (Vos e.a., 2011). Hollandveen komt op grote schaal voor in Laag Holland. Gebieden waar Hollandveen niet/nauwelijks voorkomt zijn beperkt tot de droogmakerijen (behoudens de voormalige veeneilanden in Schermer en Beemster), Marken en het strandwallengebied bij Castricum. Opgemerkt moet worden dat het voorkomen van veen grote variatie heeft gekend gedurende de afgelopen millennia. Veengroei vond plaats op locaties waar de zee geen directe invloed had. In Laag Holland is veen pas op grote schaal gevormd vanaf ongeveer 5000 jaar geleden. Toen de activiteit van het Oer-IJ stopte (ongeveer rond het begin van de jaartelling) kon ook daar veen worden gevormd, zij het op beperkte schaal en voornamelijk geconcentreerd in de laagten. Dit leidde ertoe dat Laag Holland vanaf ~500 AD grotendeels bedekt was met veen. Slechts enkele smalle zones in het uiterste westen van Laag Holland (strandwallen bij Castricum) en enkele hogere geomorfologische eenheden in het Oer-IJ (vnl. oeverwallen) zijn waarschijnlijk nooit met veen bedekt geweest. Enkele eeuwen later, als gevolg van veenontginningen en overstromingen, neemt de hoeveelheid veen sterk af. Dat geldt niet alleen voor de dikte (zie onder), maar ook voor de verspreiding. Op plekken waar het veen weggeslagen is, ontstaan steeds groter wordende meren (zie ook “Inrichtingspatroon droogmakerijen”). Vaak is het Hollandveen in zijn geheel verdwenen (zie onder meer Pons en Van Oosten, 1974). Latere peilverlagingen en de daaraan gekoppelde inklink en oxidatie van veen leidden tot een nog dunner en soms verdwenen veenpakket.

Dikte Het Basisveen in Laag Holland is maximaal 1 m dik, maar doorgaans dunner dan 0,5 m en is vanwege het dikke bovenliggende pakket behoorlijk compact. De dikte van het Hollandveen in Laag Holland varieert sterk maar kan lokaal tot wel 11 m dik zijn, bijvoorbeeld in Waterland (bijlage 1). Locaties waar het Hollandveen dik is, zijn geconcentreerd in Waterland, vooral in het oostelijk gedeelte. Naar het noorden en westen toe neemt de dikte sterk af, soms tot slechts enkele decimeters zoals lokaal in de Zeevang en Beetskoog (zie bijlage 1). Voordat de mens op grote schaal een stempel op het landschap van Laag Holland drukte (vanaf ong. 950 AD), is die dikte nog veel groter geweest. Het oppervlak van de toenmalige veenkoepels heeft waarschijnlijk op minstens +3 m N.A.P. gelegen (De Bont, 2008 en verwijzingen daarin). De verminderde dikte is grotendeels het gevolg van menselijk handelen (m.n. oxidatie door peilverlaging en afgraving) vanaf het einde van de Middeleeuwen en van latere (soms daarvan het gevolg zijnde) natuurlijke processen waaronder afslag door golfwerking in de meren en erosie tijdens overstromingen. Bodemdalinganalyses in het veenweidegebied van Laag Holland laten zien dat onder het huidige beheer het maaiveld daalt met een snelheid variërend tussen 0,5 en 1,3 cm/jr (Grontmij, 2011).


18

Samenstelling De samenstelling van het veenpakket in Laag Holland kent een grote verscheidenheid, waarbij de samenstelling de omstandigheden tijdens de vorming van het veen reflecteert. Rond 5000 v. Chr. begint op grote schaal veenvorming. Dit is het gevolg van verzoeting van het gebied achter de zich steeds verder sluitende strandwallen. In eerste instantie wordt riet gevormd (NITG-TNO, 1998), waarschijnlijk afgewisseld met gyttjalaagjes (Bos en anderen, 2009; DINO-loket, 2011; persoonlijke waarnemingen in Waterland bij Ransdorp, Zunderdorp en Zuiderwoude). De omstandigheden voor veenvorming waren zo gunstig dat het oppervlak van het moeras boven de regionale grondwaterspiegel uitkwam. Hierdoor veranderden de condities waaronder het veen werd gevormd: toevoer van nutriënten verminderde/stopte waardoor de vegetatie en daarmee de samenstelling van het veen veranderde van nutriëntminnende plantensoorten (waaronder riet) in plantensoorten van nutriëntarme condities (waaronder wollegras, veenmosveen en heide). Grofweg kan dus gesteld worden dat het onderste gedeelte van het Hollandveen Laagpakket in Laag Holland bestaat uit eutroof veen (rietveen en waarschijnlijk ook gyttja) en het bovenste gedeelte bestaat (of: bestond, daar waar volledig afgegraven) uit oligotroof veen (vnl. veenmosveen). Gebrek aan voldoende data verhindert een verdere ruimtelijke specificatie van de veensamenstelling op de schaal van Laag Holland. Vanwege de gunstige verbrandingswaarde van deze laatste soorten (oligotroof) veen is dat op grote schaal afgegraven en verstookt waardoor dergelijke veentypen nog slechts op kleine schaal worden aangetroffen. Vooral in het oosten van Waterland komt oligotroof veen nog wel in de ondergrond voor.


19


20

4. Archeologie De archeologie is in kaart gebracht in omvangrijk en recent uitgevoerd onderzoek. Er zijn geen aanvullende gegevens verzameld. Op basis van gegevens in de landelijke archeologie database, het huidige ARCHIS, die door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) wordt beheerd is een analyse gemaakt van de aanwezige archeologisch vindplaatsen in Laag Holland, gedifferentieerd naar ouderdom (archeologische periode). Vervolgens zijn de waarnemingen gewaardeerd. Gebieden die als archeologisch waardevol worden beschouwd voldoen aan door het RCE gehanteerde criteria ten aanzien van landschappelijke gaafheid, zeldzaamheid, ensemblewaarde en archeologische informatiewaarde. Hoe groter de optelsom van deze drie criteria, des te groter de waarde. Waardering vindt plaats onder verantwoordelijkheid van het RCE door interne en externe experts waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen: 1. gebieden van waarde 2. gebieden van grote waarde 3. gebieden van zeer grote waarde De waarden geven aan of de archeologische waarde van lokaal belang is (klasse 1: ‘van waarde’), van regionaal belang (klasse 2: ‘van grote waarde’) of van nationaal belang (klasse 3: ‘van zeer grote waarde’) (zie ook Haartsen en Ten Oever-Van Dijk, 2001). De lokale en regionale schaal zijn op te vatten als gemeentelijke schaal respectievelijk Laag Holland schaal. Archeologische waardevolle locaties zijn doorgaans gerelateerd aan bewoningssporen. En dat zijn in de regel locaties die ten tijde van bewoning hoger waren dan de omgeving. Dergelijke locaties zijn voor de oudere perioden beperkt tot natuurlijke hoogten (strandwallen, duinen en oevervallen langs het Oer-IJ). Vanaf de (Late) Middeleeuwen, grijpt de mens op steeds grotere schaal in het landschap in en worden ook antropogene hoogtes in nattere gebieden teruggevonden, doorgaans terpen (zoals ook de Doopsgezinde kerk De Vermaning in Middelie die afgebeeld staat op pag. 21). De gebieden met oudere archeologische vondsten zijn vooral gepositioneerd in het westen van Laag Holland (regio Castricum/Uitgeest, zie ook bijlage 2 en 3), terwijl de jongere archeologisch waardevolle gebieden ook en vooral in het oostelijk gedeelte van Laag Holland liggen. Het gaat dan bijvoorbeeld om terpen in het veenweidegebied van Waterland (zie ook bijlagen 2 en 3).


21


22

5. Verkaveling en watergangen in het veenweidegebied Verkaveling is de manier waarop stukken land ‘door het graven van sloten en tochten zijn verdeeld’ (Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, ed. 2010). Omdat veengebieden een groot oppervlak in Nederland vertegenwoordigen, en omdat de behoefte aan uitbreiding van agrarisch oppervlak naar veengebieden zich al aan het einde van de Middeleeuwen aandiende, vertegenwoordigen de Nederlandse veenweidegebieden internationale waarden. En Laag Holland is daar een exponent van. De oudst bekende overblijfselen van ontginningsactiviteit in het veengebied van Laag Holland gaan terug naar ca. 950 AD (restanten van kerkje van Assendelft). In de eeuwen daaropvolgend kreeg het landschap een totaal andere aanblik en werd de basis gelegd voor het voor Laag Holland zo karakteristieke veenweidelandschap. Het misschien op hoofdlijnen zo eenvormig ogende landschapstype ‘veenweide’ kent echter een grote verscheidenheid aan ontstaanswijze en die ook terug zijn te zien in het landschap.

Methodiek Voor deze kernkwaliteit zijn drie sterk aan elkaar gerelateerde kenmerken van het veenweidegebied onderzocht: de verkavelingpatronen, de watergangen en de waterscheidingen. Bij het in kaart brengen van het verkavelingpatroon is gebruik gemaakt van de indeling in 72 zogenaamde blokken die gehanteerd is in eerdere publicaties (onder meer Molenaar e.a., 2009; bijlage 9). De begrenzing van de blokken is geënt op historisch geografische grondslag: waterscheidingen en natuurlijke of gegraven primaire waterlopen markeren in veel gevallen (een gedeelte van) blokgrenzen.

Waterlopen en waterscheidingen De waterlopen zijn op basis van beschikbare historisch-geografische literatuur en historische kaarten onderverdeeld in: 1) natuurlijke waterlopen die een rol hebben gespeeld bij de ontginning en 2) waterlopen die pas na de voltooiing van de verkaveling zijn ontstaan, vermoedelijk door overstromingen en menselijke ingrepen in het landschap. Aangetekend moet worden dat natuurlijke waterlopen, op zijn minst gedeeltelijk, zijn aangepast ten behoeve van de ontginning. Waterscheidingen zijn in het huidige landschap minder goed te herkennen, maar kunnen in veel gevallen toch nog gereconstrueerd worden. Er is een onderscheid gemaakt tussen waterscheidingen op strandwallen (functioneren goeddeels nog steeds), en waterscheidingen in overige landschapstypen. Aangezien de huidige droogmakerijen ten tijde van de veenontginning onderdeel uitmaakten van het veenlandschap is de analyse van waterlopen en waterscheidingen niet beperkt gebleven tot het veenweidegebied, maar zijn ook de tegenwoordige droogmakerijen, voor zover mogelijk, meegenomen. Ten aanzien van de waterlopen is nog een overzicht gemaakt van de belangrijkste waterlopen in het Laag Holland. Deze worden gevormd door de grenzen van de veenontginningsblokken, aangevuld met de topologisch belangrijkste grote (in veel gevallen doorgaande) waterlopen, geselecteerd op basis van visuele interpretatie.


23

Verkaveling Ten aanzien van de verkaveling is een viertal analyses uitgevoerd: het verkavelingpatroon, de oorsprong ervan, de modificatie die mogelijk daarna heeft plaatsgevonden en de historische waarde van de blokgrenzen. Voor elk blok is vastgesteld wat het dominante verkavelingpatroon is binnen het blok. Er is onderscheid gemaakt tussen rechte strokenverkaveling binnen het blok, gerende strokenverkaveling, onregelmatige historische verkaveling en recente bebouwing/verkaveling. Daarnaast is aangegeven of de ontginning van het blok onderdeel is van een grotere verkavelingstructuur (veerverkaveling). Vervolgens is een analyse gemaakt van de oorsprong van de verkaveling. Naast recente en in historische zin dus weinig waardevolle verkaveling is onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire verkaveling. Bij blokken met primaire verkaveling is de structuur ontstaan tijdens de eerste ontginningsfase, grofweg tussen 900 en 1200 AD. Secundaire verkaveling is toegekend aan blokken waarbij het verkavelingpatroon teruggaat op een herverkaveling na overstromingen, en dateren van 12001500 AD. De verkavelingstructuur zoals die initieel aanwezig is geweest (primair dan wel secundair) kan zijn aangepast (gemodificeerd) in de loop van de tijd. Voor elk blok is bepaald of dat al dan niet het geval is geweest en zo ja, welk proces daarbij de belangrijkste rol heeft gespeeld. Er is onderscheid gemaakt tussen verkavelingpatronen die door overstromingen of door vervening zijn aangepast, of door recente ontwikkeling zijn aangepast/vernietigd, bijvoorbeeld door de aanleg van een woonwijk. Voor alle grenzen van de ontginningsblokken is ook nog aangegeven of deze terugvoeren op een historische grens (bijvoorbeeld een waterloop of een waterscheiding), of dat de grens chronologisch niet correspondeert met de historische verkavelingstructuur.

Resultaten Initiële verkaveling (Middeleeuwen) en primaire waterlopen In Laag Holland zijn de veengebieden voor het grootste deel ontgonnen in de 10e en 11e eeuw, wat vroeg is in vergelijking met andere veengebieden in Nederland. Doordat het gebied ontgonnen is vóór de opkomst van invloedrijke landsheerlijkheden, zijn er geen cope-ontginningen aanwezig in Laag Holland. De primaire ontginningen startten doorgaans op goed te ontwateren en vaak goed bereikbare gedeelten van het veengebied, meestal grenzend aan een stroompje dat onderdeel was van het natuurlijke drainagesysteem (zie bijlage 4, 5 en 6). Een voorbeeld hiervan is het gebied rond Assendelft, een dorp waarvan de kerk, en dus zeker ook de ontginning van het aangrenzende gebied, dateert van ong. 950 AD. Het drainagestelsel in Laag Holland werd gedomineerd door een noord-zuid georiënteerde waterscheiding (grofweg de lijn Amsterdam-Zeevang, zie bijlage 4). De gebieden ten oosten daarvan waterden af richting het oosten en vervolgens naar het noorden naar het Vlie. De gebieden ten westen van de waterscheiding draineerden naar het westen en vervolgens langs de binnenduinrand naar het noorden (richting Zijpe) of het zuiden (om via het voormalige Oer-IJ ook naar het Vlie af te wateren). Gezien het beperkte reliëf in de lage delen van het gebied, kan niet uitgesloten worden dat stroomrichtingen met enige regelmaat wisselden. Vanaf het moment dat de omvang van de Zuiderzee sterk toenam in 1170 ondervond het Laag Hollandse veenweide gebied met enige regelmaat overstromingen. Dit leidde tot afzetting van kleihoudende sedimenten en van gedeeltelijk ook tot verstoring van het verkavelingpatroon. In sommige gevallen was de verstoring dermate ernstig dat het oude verkavelingpatroon niet meer wordt gevolgd tijdens het herverkavelen en zo ontstond een volledig nieuwe, zogenaamde secundaire verkavelingstructuur (zie bijlage 7).


24

Verstoring van de initiële verkaveling en huidige structuur waterlopen De hierboven beschreven initiële verkaveling is op veel plekken niet meer (volledig) aanwezig. Op hoofdlijnen zijn daarvoor drie processen aan te wijzen: overstromingen vanuit de Zuiderzee (13e15e eeuw), turfwinning (16e – 20e eeuw) en bebouwing (grotendeels na 1950). De overstromingen vanuit de Zuiderzee tijdens de 12e eeuw markeren een belangrijk moment in de ontwikkeling van de verkavelingstructuur. Wanneer overstroomde gebieden in hergebruik werden genomen werd, waar opportuun, het voormalige verkavelingpatroon gevolgd. Gedeeltelijk ook werden de ‘nieuwe’ overstromingsgerelateerde structuren gevolgd. Het gevolg is een gemodificeerde verkavelingstructuur, waarbij de initiële ontginningstructuur aangepast is na overstromingen. Dit kan ook het geval zijn bij secundaire verkaveling: een na een overstroming herverkaveld gebied (de initiële verkaveling is dan niet meer herkenbaar) kan daarna nog een keer zijn overstroomd waarna het verkavelingpatroon gemodificeerd is (zie bijlage 8). Met toenemende bevolkingsdichtheid na de middeleeuwen groeide onder andere de behoefte aan brandstof. Een belangrijke lokale bron daarvoor werd gevonden in turf (=gedroogd veen). Het gebruik van de baggerbeugel, een vanuit Engeland in 1530 AD overgewaaide uitvinding, vormde daarin een belangrijke schakel: daarmee kon ook veen onder de waterspiegel gewonnen worden. Zo ontstonden petgaten, in feite verbreedde en verdiepte sloten, die van elkaar gescheiden werden door legakkers waarop het veen te drogen werd gelegd. Recente bebouwing vormt de derde belangrijke en direct ook de meest ingrijpende vorm van modificatie van de verkavelingpatronen van het veenweidegebied (zie bijlage 8). De analyse van de gaafheid van blokgrenzen wordt gepresenteerd in bijlage 9. Daarin is te zien dat een groot deel van de blokgrenzen niet meer op de oorspronkelijke locatie ligt (en dus niet meer gaaf is). Dat heeft deels te maken met verstoring door de vorming van meren (de huidige droogmakerijen) en uitbreiding van het bebouwd oppervlak. Het huidige stelsel van grote waterlopen is het resultaat van de oorspronkelijk verkavelingblokken en de belangrijkste doorgaande waterwegen daarbinnen. Het vormt de ruggengraat van het gebied, zowel voor wat betreft de landschapsstructuur als wat betreft beleving (schaatsen, kanoën, zichtlijnen).


25


26

6. Inrichtingpatroon van de droogmakerijen Inleiding Het overgrote merendeel van Laag Holland bestond in de Vroege en Hoge Middeleeuwen uit moeras. Tegen het einde van de Middeleeuwen was dat grotendeels ontgonnen en in gebruik als grase land. Een enorme transformatie. Enkele eeuwen later, in de loop van de 16 eeuw werd het technisch mogelijk om veen onder het (grond)waterpeil te winnen voor brandstof (turf). Dit bleek zo lucratief dat deze ontwikkeling al gauw leidde tot en reeks aan transformaties van het landschap. Door de turfwinning nam het oppervlak binnenwater (petgaten/sloten/vaarten) toe ten koste van landoppervlak. Op diverse locaties werd de verhouding land/water dermate ongunstig dat de oevers onvoldoende bestand waren tegen de door stormen gegenereerd golven, een zelfversterkend en potentieel desastreus mechanisme: hoe groter het waterlichaam, des te meer energie golven kunnen opbouwen. Gevolg was dat er op verscheidene locaties in Laag Holland meren ontstonden van verschillend formaat. De grootste daarvan waren de Beemstermeer, de Schermermeer en de Wormermeer. Om te voorkomen dat nog meer land zou worden ‘opgeslokt’ werden deze meren (en nog vele andere, kleinere meren) drooggelegd en ontstonden droogmakerijen. Het principe was eenvoudig: leg een ringdijk om het meer, plaats er voldoende molens langs en pomp het leeg. In de praktijk bleek het ook te werken, hetzij met de nodige problemen. En zo werden de Beemster (1612), Wijde Wormer (1624) en Schermer (1631) aangelegd. De bestuursstructuur en techniek in Nederland waren inmiddels zo ver gevorderd dat de inrichting van de droogmakerijen centraal georganiseerd kon worden. Dit heeft geleid tot een sterk uniforme inrichting met rationele achtergrond. Er wordt dan ook wel gesproken van rationele verkaveling. Het inrichtingspatroon van de droogmakerijen is zo uitgesproken en vertegenwoordigt zo veel waarden dat ze internationaal grote bekendheid genieten en gedeeltelijk (Beemster) ook aangewezen zijn als UNESCO werelderfgoed. Indicatoren waarmee het inrichtingspatroon gekarakteriseerd is, zijn onder meer kavelmaten, blokmaten, etc. (zie tabel 6.1 voor een compleet overzicht). Vooral in de grote droogmakerijen komen deze verschillende facetten (blokgrootte, kavelgrootte, etc.) van het rationele inrichtingspatroon tot uiting. Vandaar dat ten aanzien van de kernkwaliteiten gefocust is op de drie grootste droogmakerijen in Laag Holland: Beemster, Schermer en Wijde Wormer.

Methodiek Geometrie Voor de beschrijving en in kaart brengen van het inrichtingspatroon van de droogmakerijen is gebruik gemaakt van diverse studies (o.a. Reh e.a., 2005; Geuze en Feddes, 2005; Steenbergen e.a., 2009). Er is onderscheid gemaakt tussen gebieden die onderdeel uitmaken van de zoom en van de mantel. De mantel van een droogmakerij vormt het hart ervan waarbij de geometrie niet wordt bepaald door de begrenzing van de droogmakerij. De zoom is het gebied dat om de mantel ligt, het gebied tussen de mantel en de ringdijk.

Verstoring De oorspronkelijke inrichting van de droogmakerijen is vanzelfsprekend veranderd in de afgelopen eeuwen. Veranderingen zijn in veel gevallen kleinschalig geweest en vaak ook goed ingepast de bestaande landschappelijke structuren. Sommige ontwikkelingen hebben het inrichtingspatroon moge-


27

lijk dermate veranderd dat het oorspronkelijke inrichtingspatroon (deels) niet meer herkenbaar is. In dat geval kan van verstoring van het inrichtingspatroon gesproken worden. Mogelijke oorzaken van verstoring zijn bebouwing, infrastructuur en ‘overige’ zoals golfbanen sportterreinen. Aangezien verstoring van het inrichtingspatroon op detailniveau, zoals relatief kleinschalige wegverbreding, etc., niet relevant is voor het schaalniveau van Laag Holland, is dat geen onderwerp van onderzoek geweest in deze studie. Bebouwing Bebouwing in de droogmakerijen heeft, behoudens die van enkele kleine dorpjes, oorspronkelijk een agrarisch karakter gehad en kende daarom een lage dichtheid: huizen, boerderijen en buitenplaatsen vormden geïsoleerde eenheden. Verstoring van dat patroon is beoordeeld door historische kaarten te vergelijken met de huidige situatie (GoogleEarth). Per blok is verstoring in 3 klassen weergegeven: 1. Niet/nauwelijks verstoord. Bebouwing staat grotendeels nog geïsoleerd en bebouwing is gekoppeld aan de oorspronkelijke weg/infrastructuur. 2. Matig verstoord. Bebouwing langs de oorspronkelijke infrastructuur is (gedeeltelijk) aaneengesloten. 3. Ernstig verstoord. Bebouwing langs de oorspronkelijke infrastructuur is (gedeeltelijk) aaneengesloten en er staat bebouwing langs nieuwe infrastructuur (bijvoorbeeld een woonwijk). Verstoring door infrastructuur Verstoringen door (nieuwe) infrastructuur zijn beoordeeld op de mate waarin nieuwe infrastructuur het oude inrichtingspatroon verstoort. Daar waar nieuwe infrastructuur het inrichtingspatroon niet volgt of op een geheel andere schaal is uitgevoerd zijn de polderblokken geclassificeerd als ‘verstoord’. Dit geldt bij uitstek provinciale wegen en rijkswegen met aparte af- en opritten. Overige verstoringen Polderblokken waar het inrichtingspatroon verstoord/doorbroken wordt door elementen anders dan infrastructuur en gebouwen worden geclassificeerd als ‘overige verstoring’. Daarbij zijn in Laag Holland voornamelijk golfbanen en sportterreinen aangemerkt.

Resultaten Geometrie De inrichting van de droogmakerijen is grotendeels op een rationele leest geschoeid. Het is een achter de tekentafel ontworpen landschap met een duidelijke verdeling van het nieuwe land in (onder meer) mantel, zoom, module, blok en kavel. De belangrijkste eenheden voor wat betreft het inrichtingspatroon staan in Tab. 6.1. Ondanks de grote overeenkomsten tussen de drie grote droogmakerijen zijn er duidelijke verschillen in het inrichtingspatroon die terug te voeren zijn op verschillende benadering bij het ontwerp en ontwikkeling van inzichten ten aanzien van dergelijke technische projecten. De Beemster, de oudste van drie grote droogmakerijen, is ontworpen vanuit een esthetisch perspectief. De kavels zijn ingedeeld in regelmatige blokken waarvan er 4 telkens weer een regelmatige poldermodule vormt. Aansluitend op het regelmatige verkavelingpatroon zijn ook de molens regelmatig verdeeld langs de ringvaart. Deze esthetische grondslag voor het ontwerp had een aantal praktische nadelen, met name vanuit het oogpunt van waterbeheersing. Die praktische nadelen vertaalden zich 20 jaar later, bij het droogleggen van de Schermer, in een structureel andere benadering voor het inrichten van het nieuwe land. Daar waar de Beemster beschouwd kan worden als esthetisch ontwerp, kan de


28

Schermer beschouwd worden als utiliteitsontwerp. Molens waren bij elkaar gegroepeerd, wat onder andere onderhouds- en bedieningskosten drukte. Bovendien lag het zwaartepunt van de geografische verdeling van de molens aan de oostzijde, de zone waar ze het hardst nodig waren wanneer westerstormen het water aan de oostzijde van de droogmakerij opzetten. De plaatsing van de molen had ook gevolgen voor het afwateringssysteem. Niet elke waterloop tussen 2 polderblokken was even belangrijk voor de afwatering. Met name de watergangen die direct op de molengroepen uitkwamen, zoals de Laanvaart, kregen een spilfunctie in de waterbeheersing. Het waterbeheersingsysteem van de Schermer was dermate geperfectioneerd dat pas in 1928/’29 overgegaan is op elektrische gemalen terwijl andere droogmakerijen decennia daarvoor al overgegaan waren, eerst op stoom en later op elektrische gemalen. De Wijde Wormer lijkt wat ontwerpgedachte een tussenvorm van die van de Beemster en Schermer. Het strikte esthetische is niet zo strak als in de Beemster, zie onder andere het ontbreken van de vierkante blokken, maar het waterbeheersingsysteem heeft nog het volmaakte karakter zoals dat van de Schermer. Ook het aanzienlijk kleinere oppervlak van de Wijde Wormer kan hierbij een rol hebben gespeeld: voor een groots uitgevoerde esthetische inrichting was de droogmakerij te klein en een ingenieus waterbeheersingsysteem werd mogelijk niet voldoende noodzakelijk geacht. Bronnen die een van beide zienswijzen staven ontbreken echter vooralsnog. Tabel 6.1. Overzicht van de belangrijkste geometrische karakteristieken van de drie grote droogmakerijen in Laag Holland

Naam

Jaartal aanleg

eenheid

kavel

Opp.

Polderblok

poldermodule

l

b

opp.

l

b

opp.

L

b

opp.

km2

m

m

km2

m

m

km2

m

m

km2

vorm verkaveling

Hoogte maaiveld t.o.v. NAP

geplande nederzetting

m

j/n

beplantingsplan

opmerkingen

verkaveling bij voorkeur haaks op ringvaart

Beemster

1612

72,1

900

180

0,16

900

900

0,81

1800

1800

3,2

vierkant

-3,6

ja

ja, uitvoering op particulier initiatief dus fragmentarisch, in 1994 integraal plan

Wijde Wormer

1624

16,9

625

var

var

var

var

Var

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

rechthoek

-4

nee

nee, plantrecht particulieren noordkant van de wegen, 1655 wilgen verboden, 1777 plantrecht beide zijden wegen

nee

nee, plantrecht aan noord en westzijde van de weg, 1947 beplantingsplan Stompetoren en ZuidSchermer

Schermer

1631

47,3

925

120

0,111

var

var

Var

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

rechthoek

-3,6

Verstoring Verstoring van het inrichtingspatroon heeft op verschillende schalen plaats gehad. Zo is bijvoorbeeld de wegbreedte in de loop van de tijd groter gemaakt, zijn erven aangepast/verdwenen, etc. Ook is bekend dat sloten zijn dichtgeschoven in de droogmakerijen (HHNK, 2009). De beschikbaarheid van data die deze aanpassingen/verstoringen beschrijven is echter zeer beperkt. De Beemster is wat dat betreft vaak intensiever onderzocht dan de andere 2 grote droogmakerijen. Bebouwing Bebouwing heeft in sommige gevallen de inrichting van de droogmakerijen verstoord. Hoewel de meerderheid van de blokken nog onaangetast is, zijn inmiddels 10 blokken in de Beemster ernstig verstoord (zie bijlage 10). Die blokken concentreren zich rond Middenbeemster en in de zuidoosthoek, daar waar Zuidoostbeemster sterk is uitgebreid. Verder valt op dat verstoring van het inrich-


29

tingspatroon door bebouwing in de Schermer hooguit als matig is geclassificeerd en dat het inrichtingspatroon van de Wormer niet wordt verstoord door bebouwing. Infrastructuur Infrastructuur verstoort in een aantal blokken het inrichtingspatroon op een ernstige wijze. Dat is het geval voor blokken in de Beemster en Wormer waar de rijksweg (A7) in is aangelegd (zie bijlage 11). Hetzelfde geldt voor de provinciale weg (N244) door de Beemster waarvan de open afritten het inrichtingspatroon ernstig verstoren. Overig Overige oorzaken van verstoring van het inrichtingspatroon van de droogmakerijen in Laag Holland, vooral golf- en andere sportterreinen, bevinden zich in het zuiden van de Wijde Wormer en in de zuidelijke helft van de Beemster (zie bijlage 10).


30


31


32

7. Lintdorpen Lintdorpen zijn kenmerkende dorpstypen in Laag Holland. Het zijn, zoals de term al aangeeft, lintvormige aaneenschakelingen van bebouwing. De meeste lintdorpen bevinden zich in het veenweidegebied en de oorsprong van die dorpen is dan ook gerelateerd aan de veenontginningen (zie bijlage 12). Het zijn daarmee in aanleg Laat Middeleeuwse structuren. Op zichzelf vertegenwoordigen lintdorpen ook een uitermate grote landschappelijke waarde (Provincie Noord-Holland, 2010). Door de doorgaans bescheiden omvang passen ze ook goed in het open landschap dat het veenweidegebied vaak is. Onderscheiden worden dijkdorpen, wegdorpen en vaartdorpen.

Methodiek Uit de literatuurinventarisatie bleek dat er nauwelijks kwantitatief onderzoek is gepubliceerd over de onderzochte lintdorpen in Laag Holland. De uitwerking van deze kernkwaliteit is dan ook grotendeels gebaseerd op voor dit onderzoek verzamelde gegevens. Hiertoe zijn de volgende 6 stappen uitgevoerd: 1. Allereerst is een lijst van te onderzoeken lintdorpen in Laag Holland opgesteld (zie tabel 7.1) en zijn de algemene kenmerken daarvan geformuleerd, zoals ‘structuurdrager’, ‘doorzichten’, etc. 2. De tweede stap bestond uit het bepalen van meetbare indicatoren voor deze kenmerken. Aan e e e deze indicatoren is vervolgens een 1 of 2 prioriteit gegeven (zie tabel 7.1). De 1 prioriteit indicatoren zijn gemeten voor alle in stap 1 genoemde lintdorpen en geven een algemeen beeld van e de kenmerken van lintdorpen in Laag Holland. De 2 prioriteit indicatoren geven verdieping aan dit beeld en werden gekwantificeerd voor een selectie van de lintdorpen (zogenaamde prioriteit 2 dorpen). Deze hebben voornamelijk betrekking op de relatie van het lintdorp met de omgeving. 3. Nadat de indicatoren benoemd waren, is een bureaustudie verricht naar de beschikbaarheid van kwantitatieve gegevens van de indicatoren. 4. Indicatoren waar geen of onvoldoende gegevens voorhanden waren zijn vervolgens gemeten op bestaande (topografische) kaarten, satellietbeelden (GoogleEarth) of in het veld, of zijn bepaald aan de hand van foto’s. Een toelichting hierop wordt besproken in onderstaande subparagrafen. e 5. Analyse van de 1 prioriteit indicatoren gaf aanleiding tot classificatie van lintdorpen in drie hoofdgroepen: dijkdorpen (14), vaartdorpen (2) en wegdorpen (12). Op basis van geografische e spreiding en analyse van 1 prioriteit kenmerken zijn voor elk van deze groepen een (vaartdore pen) of twee (dijkdorpen en wegdorpen) dorpen geselecteerd voor meting van 2 prioriteit indicatoren. e 6. Vervolgens zijn de 2 prioriteit indicatoren gemeten op kaart.

Prioriteit 1 karakteristieken Naast eigenschappen van de structuurdrager (geometrie, bestratingtype, etc.) zijn er kenmerken in kaart gebracht die toelichting behoeven. Wegsloten De bebouwing is in sommige gevallen van de structuurdrager gescheiden door een zogenaamde wegsloot (zie bijvoorbeeld fig. 7.1). De lengte daarvan is gemeten met behulp van GoogleEarth. Wanneer er aan beide zijden van de weg een wegsloot aanwezig was, zijn beide apart opgemeten. Daarbij is wegsloot 1 de sloot aan de noordzijde van de structuurdrager en wegsloot 2 de andere. Bij exact n-z oriëntatie (o.a. Watergang) is wegsloot 1 de westelijke wegsloot.


33

Figuur 7.1. Intacte wegsloot in Jisp.

Gedempte wegsloten Op historische foto’s (Regionaal Archief Alkmaar) zijn wegsloten vaak goed te zien. Een handmatige vergelijking van de situatie van 50 a 100 jaar geleden met de huidige situatie (GoogleEarth) geeft een indicatie in hoeverre deze sloten gedempt zijn. Daarnaast zijn in sommige gevallen gedempte wegsloten herkenbaar in het veld, bijvoorbeeld wanneer een bestaande wegsloot onderbroken is op een locatie waar recent bebouwing is toegevoegd. Doorzichten Doorzichten worden algemeen als een van de belangrijkste kenmerken van lintdorpen in Laag Holland gezien. Doorzichten bestaan bij de gratie van losstaande bebouwing waartussen een (smalle) open ruimte is. In dit onderzoek zijn alleen doorzichten opgenomen waarbij die ruimte een waarde had tussen 0.5 m en 10 m. Een doorzicht is voor dit onderzoek vervolgens gedefinieerd als een onbelemmerd zicht op het achterland (≥ 500 m vanaf de weg) tussen twee gebouwen door. In veel gevallen is het echter niet mogelijk om het achterland te zien vanwege zichtbelemmerende obstakels, zoals schuttingen/deuren, hagen, (nieuwe) bebouwing, etc. Is dat het geval, dan is dat in dit onderzoek gedefinieerd als potentieel doorzicht. Als indicator voor doorzichten van lintdorpen in Laag Holland is de ratio genomen van het aantal doorzichten en het aantal potentiële doorzichten van de lintbebouwing in de bebouwde kom van de lintdorpen.

Prioriteit 2 karakteristieken Belangrijk voor het karakter van de lintdorpen is de relatie met de omgeving. Kenmerkend daarvoor is de mate waarin de randzone van het lintdorp aangevuld is met elementen die niet bij de langwerpige structuur van het lintdorp passen. Dit zijn de betrekkelijk makkelijk te herkennen sportvelden en (naoorlogse) nieuwbouwwijken, de zogenaamde witte schimmel of puisten (zie onder andere Ten


34

Napel en Hellinga-Wolleswinkel, 2002). Daarnaast is het silhouet ook een bepalend kenmerk van lintdorpen; het karakteriseert het lintdorp voor de beschouwer vanuit het buitengebied. Nieuwbouwwijken De aanwezigheid van nieuwbouwwijken (zie bijvoorbeeld linkerzijde fig. 7.2) is onderzocht met behulp van GoogleEarth. Deze indicator kan 3 waarden krijgen: 1. Geen nieuwbouwwijken aanwezig 2. Eén of meerdere aaneengesloten nieuwbouwwijken aanwezig 3. Meerdere (niet aaneengesloten) nieuwbouwwijken aanwezig. Sportvelden De aanwezigheid van sportvelden is op dezelfde wijze op kaart gebracht als de hierboven beschreven nieuwbouwwijken. Ook hier zijn drie, vergelijkbare, klassen onderscheiden: 1. Geen sportvelden aanwezig 2. Eén of meerdere aaneengesloten sportvelden aanwezig 3. Meerdere (niet aaneengesloten) sportvelden aanwezig. Deze laatste klasse bleek niet voor te komen bij de onderzochte dorpen. Silhouet Het silhouet van lintdorpen is kenmerken voor de wijze waarop wij dergelijke bebouwing vanuit het buitengebied waarnemen. Om het silhouet te karakteriseren hebben we een tweetal silhouetvormende klassen geformuleerd, te weten bebouwing (onderverdeeld in: ‘gebouwen’ en ‘hoogspanningsmasten’) en vegetatie. Voor de onderzochte dorpen hebben de som van de horizontaal geprojecteerde lengte van deze klassen bepaald en de verhouding daarvan genomen als maat voor silhouetkarakteristiek (zie figuur 7.2).

Figuur 7.1. De bebouwing van Oosthuizen op drie momenten sinds 1900. Opvallend is dat het bovenaanzicht e van het dorp gedurende de eerste helft van de 20 eeuw nauwelijks verandert, terwijl de aanbouw van nieuwbouwwijken grote consequenties hebben voor het kaartbeeld van het lintdorp.


35

Resultaten De langwerpige vorm van lintdorpen in het veenweide gebied is hoogst waarschijnlijk gerelateerd aan de relatief kleine draagkracht van de ondergrond. Bouwen kon daarop niet zomaar, maar vergde versteviging van de bouwplaats. Aangezien verstevigde plaatsen deels al voorhanden waren zal het niet verbazen dat juist die locaties werden gekozen voor nederzettingen. Die verstevigde locaties werden gevonden langs wegen, verstevigde kaden langs vaarten en op/langs dijken. Deze langgerekte dragers voor bewoning vormden daarmee de basis voor de vorming van lintdorpen.

Prioriteit 1 karakteristieken De resultaten zijn gegroepeerd naar het soort lintdorp: dijkdorpen (tabel 7.1a), vaartdorpen (tabel 7.1b) en wegdorpen (zie tabellen 7.1c). Aangezien er slechts 2 vaartdorpen in Laag Holland liggen kunnen de gegevens voor die groep dorpen slechts als indicatieve waarden gezien worden. Voor de andere 2 groepen is het aantal dorpen aanzienlijk groter en hebben de gegevens vanuit statistisch oogpunt grotere waarde. De kernmerken van lintdorpen geven duidelijk het langwerpige karakter weer. Daar waar de lengtes variëren van 383 tot 5726 m (Noordeinde van Graft en Assendelft), is de breedte van lintdorpen vaak vergelijkbaar smal (van achterzijde bebouwing tot achterzijde bebouwing meestal niet meer dan 60 m). Gezien de verschillende typen structuurdragers van lintdorpen (dijken, vaarten en wegen) is het verassend dat de karakteristieken ervan vergelijkbaar zijn, zeker de gemiddelde waarden. Dat geldt niet alleen de lengte van de dorpen, maar ook het aantal meters wegsloot, etc. (vergelijk de waarden van Tabel 7.1a en 7.1c). Ook voor wat betreft doorzichten zijn de resultaten verassend weinig differentiërend. De gemiddelde doorzichtratio’s van wegen lintdorpen zijn identiek: 0,18. Die waarde geeft aan dat voor beide typen lintdorpen, gemiddeld genomen, er voor elke zes potentiële doorzichten er ongeveer één echt doorzicht is. Dat neemt niet weg dat er binnen de groepen grote verschillen bestaan. De waarden voor de doorzichtratio lopen uiteen van 0,00 (Watergang) tot 0,46 (Westbeemster).

Prioriteit 2 karakteristieken Voor wat betreft de relatie van lintdorpen met de omgeving blijkt uit de resultaten dat er grote verschillen bestaan. Het silhouet wordt bij sommige dorpen gedomineerd door bebouwing (bebouwing/vegetatie = 1,90 bij Durgerdam) terwijl dat van andere dorpen voornamelijk wordt bepaald door vegetatie (bebouwing/vegetatie =0,08 bij Middelie) (Zie ook figuren 7.2 tot en met 7.5). Gemiddeld genomen bepaalt vegetatie het merendeel van het silhouet (bebouwing/vegetatie = 0,70). Hierbij moet opgemerkt worden dat niet elk silhouetvormende object evenveel in het oog springt. Zo zullen kerktorens en hoogspanningsmasten sterk opvallen binnen een gelijkmatig gevormd silhouet, ook al vormen deze elementen waarschijnlijk maar een klein deel van het silhouet. Het silhouet is ook zeker niet de enige indicator die het aanzicht van een lintdorp bepaalt. Ook de aanwezigheid van een nieuwbouwwijk of sportcomplex is kenmerkend voor de relatie van het lintdorp met het buitengebied. Ongeveer de helft (15 van de 28) van de lintdorpen in Laag Holland heeft 1 of meer nieuwbouwwijken. Daar waar een nieuwbouwwijk een opvallend element is wanneer waargenomen vanuit het buitengebied, heeft de aanwezigheid van een nieuwbouwwijk weinig correlatie te hebben met de andere gemeten indicatoren. De gemiddelde waarde bijvoorbeeld voor doorzichtratio van dorpen


36

met minimaal 1 nieuwbouwwijk is 0,20, terwijl die voor de overige lintdorpen met 0,16 maar iets lager is.

Figuur 7.2. Overzicht van de gehanteerde methodiek voor het bepalen van het silhouetkarakter van een lintdorp. Het middelste paneel laat een interpretatie van het zijaanzicht van Schermerhorn zien. Daarboven is de relatieve lengte bepaald van de silhouetvormende eenheden (bebouwing en vegetatie).


37

Figuur 7.3. Silhouet van Durgerdam. Zie tekst en bijschrift van figuur 7.2 voor toelichting.

Figuur 7.4.Silhouet van Middelie. Zie tekst en bijschrift van figuur 7.2 voor toelichting.


38

Figuur 7.5. Silhouet van Westbeemster. Zie tekst en bijschrift van figuur 7.2 voor toelichting.

standaardafwijking

gemiddelde

Westzaan

West-Graftdijk

Watergang

Schermerhorn

Oost-Graftdijk

Noordeinde van Graft

Neck

krommeniedijk

Ilpendam

Grootschermer

Graft-De Rijp

Durgerdam

Driehuizen

Beets

Assendelft

eenheid

kenmerk

Tabel 7.1a. Overzicht van de indicatoren voor dijkdorpen in Laag Holland.

structuurdrager

klasse

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1,00

0,00

lengte lint

m

5726

3365

416

1352

2205

1654

1968

1777

560

383

625

1438

1115

1315

3928

1861

1530

bebouwing 2zijdig

m

5602

1941

316

0

1814

702

744

551

0

323

625

1215

616

497

3719

1294

1583

wegsloot 1

m

0

1481

0

0

441

463

59

0

0

0

0

0

379

0

0

202

409

wegsloot 1

% van lengte lint

0

44

0

0

20

28

3

0

0

0

0

34

0

0

9,21

15,43

wegsloot 2

M

2004

505

300

0

110

0

216

wegsloot 2

% van lengte lint

35

15

72

0

5

0

11

ged. wegsloot

lengte (m)

3736

m

8,90

5,00

4,65

7,00

4,90

4,70

5,00

aantal

335

70

22

71

157

65

doorzichten

aantal

34

11

8

15

27

doorzichtratio

-

0,10

0,16

0,36

0,21

doorzichten/ lengte lint

km

5,9

3,3

19,2

11,1

nwbouwwijk

klasse

3

2

1

1

sportveld

klasse

silhouet

ratio bebouwing/vegetatie

breedte str.drager potentiële doorzichten

-1

0

383

0

129

624

395

0

333

524

0

100

0

9

56

30

0

23,79

31,59

3928

2570

2188

4,50

6,70

4,75

3,50

5,35

2,95

5,10

7,10

5,40

1,55

76

57

29

20

43

96

14

29

198

88

89

18

15

13

2

3

7

14

0

11

26

13,64

9,97

0,17

0,28

0,20

0,23

0,07

0,15

0,16

0,15

0,00

0,38

0,13

0,18

0,10

12,2

10,9

7,6

7,3

3,6

7,8

11,2

9,7

0,0

8,4

6,6

8,40

4,69

2

1

2

1

2

1

2

2

1

2

3

1,79

0,70

1737

40

46

2

1

2

1

1,90

1,13

1,51

0,55

prioriteit 1 indicatoren prioriteit 2 indicatoren prioriteit 2 dorpen


39

standaardafwijking

Gemiddelde

Oosthuizen

Middelie

Eenheid

kenmerk

Tabel 7.1b. Overzicht van de indicatoren vaartdorpen in Laag Holland.

structuurdrager

Klasse

2

2

2

0

lengte lint

m

2865

2952

2909

62

bebouwing 2zijdig

m

2198

425

1312

1254

wegsloot 1

m

0

413

207

292

wegsloot 1

% van lengte lint

0

14

7

10

wegsloot 2

m

1719

738

1229

694

wegsloot 2

% van lengte lint

60

25

43

25

m

5,60

6,70

6

1

aantal

80

109

95

21

doorzichten

aantal

11

4

8

5

doorzichtratio

-

0,14

0,04

0,09

0,07

Doorzichten/ lengte lint

km-1

3,8

1,4

3

2

nwbouwwijk

klasse

1

3

2

1

sportveld

klasse

1

silhouet


0,08

lengte ged. wegsloot breedte str.drager potentiële doorzichten

m

0,08

standaardafwijking

gemiddelde

Wormer

Zuiderwoude

Westbeemster

Warder

Ransdorp

Oterleek

Noordbeemster Oostzaan (Noordeinde de Heul)

Landsmeer

Kwadijk

Jisp

Holysloot

Den Ilp

eenheid

kenmerk

Tabel 7.1c. Overzicht van indicatoren van wegdorpen in Laag Holland.

structuurdrager

klasse

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3

3,00

0,00

lengte lint

m

3291

670

1919

2500

1778

496

3974

727

554

2772

1337

775

1823

1733

1179

bebouwing 2zijdig

m

2855

227

1260

1820

1778

167

3753

582

514

2007

241

400

1823

1300

1165

wegsloot 1

m

0

221

0

2400

0

0

0

145

355

305

0

473

0

325

675

wegsloot 1

% van lengte lint

0

33

0

96

0

0

0

20

64

11

0

61

0

24

33

wegsloot 2

m

1234

0

1919

0

0

0

119

0

0

0

0

0

0

273

627

wegsloot 2

% van lengte lint

38

0

100

0

0

0

3

0

0

0

0

0

11,71

29,80

1553

692

6,06

1,53

80

65

lengte ged. wegsloot breedte str.drager potentiële doorzichten

m

2042

1064

0

m

8,00

3,60

6,45

4,80

7,00

9,10

6,60

5,77

5,35

5,70

6,00

4,35

6,50

aantal

120

36

106

55

164

15

228

56

49

88

13

25

203

doorzichten

aantal

15

8

14

13

19

1

32

4

7

18

6

7

27

12,00

8,45

doorzichtratio

-

0,13

0,22

0,13

0,24

0,12

0,07

0,14

0,07

0,14

0,20

0,46

0,28

0,13

0,18

0,11

doorzichten/ lengte lint

km-1

4,6

11,9

7,3

5,2

10,7

2,0

8,1

5,5

12,6

6,5

4,5

9,0

14,8

7,32

3,26

nwbouwwijk

klasse

1

1

3

2

3

1

3

2

1

1

1

1

1

1,67

0,89

sportveld

klasse

silhouet


1

1

1

0

0,11

0,27

0,19

0,08

Lintdorpen in Laag Holland vertegenwoordigen een grote landschappelijke waarde, mede vanwege de relatief grote hoeveelheid dorpen (ongeveer de helft) waarbij de relatie met de omgeving nog vergelijkbaar is met de situatie van een eeuw terug.


40


41


42

8. Openheid Dit hoofdstuk is gebaseerd op Nijhuis (2012).

Inleiding Openheid is een belangrijke karakteristiek voor het landschap van Laag Holland, maar niet overal op dezelfde manier en in de dezelfde mate. Het doel van deze studie is om inzicht te krijgen in het visueel-ruimtelijke karakter van Laag Holland als basis voor management, planning en monitoring van de kernkwaliteit openheid. Dit kan als basis dienen voor het operationeel maken van het openheidsbeleid op uitvoeringsniveau. De studie omvat analyse, beschrijving en vergelijking van het visuele landschap van Laag Holland bestaand uit verschillende deelgebieden. Het gaat daarbij vooral over ruimtelijke verschillen, uitgedrukt in termen van landschappelijke openheid. Het meten van de zichtbare open ruimte met behulp van wetenschappelijke methoden voor landschapsfysiognomisch onderzoek (landschapsbeeldkartering) met Geografische InformatieSystemen (GIS) staat centraal.

Methodiek In dit hoofdstuk wordt de ruimtelijkheid van het landschap, met openheid als een belangrijke variabele, geanalyseerd en beschreven met behulp van een expertbenadering waarbij verschillende methoden van landschapsfysiognomisch onderzoek gebruikt zijn. Het meten van ruimte op basis van principes uit de Geographic Informatiewetenschappen (GISc) en met behulp van Geografische InformatieSytemen (GIS) staat hierbij centraal. In dit hoofdstuk volgt een overzicht van de gehanteerde werkwijze en aanpak. Technische achtergronden worden nader toegelicht door Nijhuis (2009; 2011).

Landschapfysiognomie: meten aan ruimte met GIS Het voorliggende onderzoek maakt de kernkwaliteit openheid van het landschap in Laag Holland expliciet. Afhankelijk van de schaal worden bepaalde stelsels van vormen of aspecten van de ruimte belicht. Er zijn drie ruimtelijke schalen gehanteerd: de schaal van de provincie, schaal van de landschappelijke eenheid (zie figuur 1.2) en schaal van de visueel-ruimtelijke eenheid (zie figuur 8.1) met elk hun eigen scope (Vroom, 1986; Litton et al., 1974). Deze staan hiërarchisch met elkaar in verband en hebben elk een eigen methode van landschapsbeeldkartering. 1. Door de landschappelijke ruimte op de schaal van de provincie te benaderen, kunnen we de mate van openheid en de schaaluitersten bepalen. Dit heeft vooral te maken met patronen in het landschap. Hierdoor wordt duidelijk hoe het landschap van Laag Holland zich verhoudt ten opzichte van de rest van Noord-Holland. 2. Op de schaal van de landschappelijke eenheid kunnen we structurele (driedimensionale) aspecten van de landschappelijke ruimte in beeld brengen door het typeren van ruimtevorm. Deze kan handvatten bieden voor verdere ontwikkelingen in het landschap. 3. De schaal van de visueel-ruimtelijke eenheid wordt bepaald door het zichtveld (kijkcirkel) van de waarnemer. Hierbij zijn waarnemingspositie (hoogte en afstand), kijkrichting en atmosferische omstandigheden belangrijke factoren. Centraal in deze analyse staat de zichtbaarheid van de ruimte vanaf ooghoogte, met grondgebruik als een belangrijke eigenschap. Door dit horizontale perspectief te hanteren krijgen we grip op de verschijningsvorm en variatie in de landschappelijke ruimte zoals deze waargenomen wordt door mensen.


43

Raster- en zichtveldmethode Er zijn verschillende GISc-gebaseerde methoden en technieken voor landschapsbeeldkartering beschikbaar. Hierbij spelen vooral de rastermethode en zichtveldmethode een belangrijke rol. Deze zijn in dit onderzoek gebruikt om de mate van openheid en relatieve openheid te analyseren. Zie Nijhuis et al. (2011b) voor achtergronden en een overzicht van beschikbare methoden. Omdat er nog geen betrouwbare en werkbare GISc-gebaseerde methode voorhanden is om ruimtetypen te analyseren is gebruik gemaakt van ‘expert judgement’ zoals uitgevoerd in eerder onderzoek. Zie hiervoor Nijhuis (2009 & 2011). Rastermethode, mate van openheid: De rastermethode is gebruikt om de landschappelijke ruimte te analyseren vanuit het verticale perspectief. De mate van openheid en schaalkenmerken van landschappen kunnen hiermee in beeld worden gebracht (zie onder meer Dijkstra & Lith-Kranendonk, 2000). Hierbij worden in een ten opzicht van het landschap liggend raster van vierkanten (500 x 500m) metingen verricht waarmee de relatieve verhouding openheid – dichtheid met GIS wordt gekwantificeerd en gevisualiseerd. Per rastercel wordt geautomatiseerd berekend hoeveel en welke opgaande elementen er in voorkomen. Opgaande elementen kunnen zijn: bomenrijen, bebouwing, dijken, etc. De resultaten zijn geclassificeerd in openheidsklassen en gecorrigeerd aan de hand van een classificatiemethode die ontwikkeld en getoetst is door Palmer (1996) en het onderzoek van Dijkstra en Lith-Kranendonk (2000). Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een eerdere studie waarbij de landschappelijke ruimte op de schaal van de provincie is geanalyseerd met behulp van de rastermethode. Hierdoor is duidelijk geworden wat de mate van openheid is en wat de schaaluitersten zijn in het Noord-Hollandse landschap. Zie voor een uitgebreide toelichting Nijhuis (2009, 2011). Hierdoor is bepaald wat de mate van openheid is en wat de schaaluitersten in het Noord-Hollandse landschap zijn. Zichtveldmethode, relatieve openheid: De nadruk in dit onderzoek ligt op de toepassing van de zichtveldmethode. De zichtveldmethode is gebruikt om de zichtbaarheid van de landschappelijke ruimte te analyseren. Het betreft een driedimensionale analyse van open ruimte van binnenuit het landschap, dus vanuit het standpunt van de beschouwer: ofwel de relatieve openheid. In een regelmatig grid zijn zichtpunten gedefinieerd (16 per ha). Voor elk zichtpunt is bepaald hoeveel andere zichtpunten in het grid zichtbaar zijn. De relatieve openheid is vervolgens uitgedrukt als de percentuele hoeveelheid zichtbare zichtpunten ten opzichte van het totaal aantal zichtpunten in Laag Holland. Om randeffecten te voorkomen is het landschap rondom Laag Holland in de analyse meegenomen. De gehanteerde klasse indeling geeft de afwijking aan ten opzichte van het gewogen gemiddelde: van onder gemiddeld tot bovengemiddeld open in stappen van een halve standaard afwijking. Als kijkhoek is 360 graden aangehouden. Als kijkhoogte 1,60 meter boven maaiveldhoogte en als kijkafstand is 4.800 meter (maximale zichtbaarheid bij deze ooghoogte). Het resultaat van de analyse geeft een beeld van de ruimtelijke variatie die in het open landschap aanwezig is. Met behulp van de zichtveldmethode kunnen we ook analyseren welke vormen van grondgebruik visueel dominant zijn. Grondgebruik is een belangrijk element in de perceptie en waardering. Het maakt nogal uit of het natuurlijk grasland is of agrarisch grasland (zie ook Nijhuis, 2011). Door grondgebruik te koppelen aan relatieve openheid kunnen we bepalen welke vormen van grondgebruik zichtbaar zijn en (potentieel) het meest gezien worden. Voor elk standpunt wordt dan dus berekend welke typen landgebruik zichtbaar zijn, en hoe groot dat oppervlak is. Niet alleen de


44

zichtbare oppervlakte speelt een rol, maar ook de ‘opeenstapeling’ (hoe vaak wordt het gezien). Daarmee krijgen we een indruk welke vormen van grondgebruik het landschapsbeeld domineren: de visuele dominantie van het zichtbare grondgebruik. Deze visuele dominantie wordt geanalyseerd per deelgebied (zie fig. 8.1).

Digitaal basismateriaal Mate van openheid Om tot nauwkeurige en betrouwbare resultaten te komen is hiervoor een recent digitaal topografisch bestand 1:10.000 (TOP10NL, 2009) gebruikt. Ten behoeve van de berekening zijn op basis van definities van het Kadaster Topografische Dienst alle legenda-eenheden geselecteerd die hoger zijn dan ooghoogte, en omvatten opgaande elementen, bebouwing en beplanting. Deze selectie is waar nodig gecorrigeerd met behulp van recente luchtfoto’s en veldbezoek. Ruimtetypen Hier is op basis van kaartonderzoek, luchtfoto interpretatie, veldbezoek en Street View (GoogleEarth, 2009) vorm van de ruimte bepaald. De belangrijkste bron was het digitaal topografisch bestand 1:10.000 (TOP10NL, 2009), maar ook recente luchtfoto’s, Street View (GoogleEarth, 2009) en veldbezoek. Relatieve openheid Om tot nauwkeurige en betrouwbare resultaten te komen is een nauwkeurig digitaal landschapsmodel (DLM) geconstrueerd welke bestaat uit een terreinhoogtemodel (DEM) in combinatie met topografische gegevens. De basis is een terreinhoogte model met een hoge resolutie: het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN-1, 1997-2003) met een precisie van ongeveer 15 centimeter per vierkante meter. Het bestand is aangevuld met recente topografische gegevens: het digitaal topografisch bestand 1:10.000 (TOP10NL, 2009). Hiertoe zijn op basis van definities van het Kadaster Topografische Dienst alle legenda-eenheden geselecteerd die hoger zijn dan ooghoogte, en omvatten opgaande elementen, bebouwing en beplanting met een bepaalde hoogte. Voorts is het model verfijnd met gegevens afkomstig uit het Meetnet Kleine LandschapsElementen (MKLE, 2011). Het resulterende DLM is gecorrigeerd met behulp van recente luchtfoto’s, veldbezoek en Street View (GoogleEarth, 2009). De resultaten van de analyses zijn op hun betrouwbaarheid getest door veldbezoek en foto’s. Transparantie van laanbeplanting en andere lijnvormige beplantingen worden in de analyses niet meegenomen omdat er onvoldoende gegevens over plantafstanden, plantverbanden etc. voorhanden zijn. Lijnvormige beplantingen, zoals de bomenrijen in de grote droogmakerijen, gelden in de berekening dus als openheidsbegrenzers. Voor de analyse van de visuele dominantie zichtbaar grondgebruik is gebruik gemaakt van Landgebruik Nederland (LGN5, 2009). Het zichtbaar grondgebruik wordt per regio of deelgebied weergegeven. Gekozen is voor de indeling die Bosch Slabbers (2006) heeft voorgesteld (fig. 8.1). Hoewel deze indeling voor sommige andere doeleinden als te grof wordt gezien blijkt deze goed hanteerbaar voor de karakterisering van openheid.


45

Figuur 8.1. Indeling van Laag Holland in 13 deelgebieden op historisch geografische basis met inachtneming van de huidige ruimtelijke patronen van het landschap (gebaseerd op Bosch Slabbers, 2006). Zichtbaar landgebruik is voor elk deelgebied geanalyseerd.

Resultaten Het landschap van Laag Holland wordt gekenmerkt door zeer open gebieden bestaand uit grasland, water, natuurlijke begroeiing en lintbebouwing. De grote mate van openheid is een belangrijk kenmerk van deze gebieden, maar niet overal op dezelfde manier en in de dezelfde mate. Het blijkt dat hoewel Laag Holland als geheel een open tot zeer open karakter heeft, de landschappelijke eenheden onderling grote verschillen laten zien in de visueel-ruimtelijke opbouw. Dit impliceert dat elk gebied zijn eigen potenties en bedreigingen kent op het terrein van ruimtelijke ontwikkelingen. Het is daarom belangrijk elk gebied in de toekomst nader te onderzoeken op het ruimtelijke absorptievermogen vanuit het oogpunt van de beschouwer en daarbij ontwerpprincipes te ontwikkelen die recht doen aan de visueel-ruimtelijke karakteristieken van het gebied.


46

Mate van openheid Het landschap van Noord-Holland wordt gekenmerkt door grote schaaluitersten. Van grootschalige open gebieden in de Wieringermeer en Schermer (zie fig. 8.2) tot kleinschalige gesloten gebieden met veel groene opgaande elementen zoals het Gooi en gebieden met een stedelijk karakter. Laag Holland als geheel behoort tot de meest open landschappen van Noord-Holland en heeft overwegend een open tot zeer open karakter. Vooral de veenweidegebieden: Waterland-Oost, MiddenWormer en Assendelft, en ook droogmakerijen zoals de Schermer en Beemster zijn belangrijke voorbeelden. Deze gebieden worden gekenmerkt door weinig tot zeer weinig beplanting (< 5% van de oppervlakte) en zeer weinig bebouwing (< 5% van de oppervlakte). Rondom de bebouwingskernen in Laag Holland heeft het landschap een matig open karakter, vooral rondom Castricum, Purmerend en Zaandam. Deze gebieden worden gekenmerkt door de aanwezigheid van meer beplanting (< 50 % van de oppervlakte) en weinig tot matig veel bebouwing (< 10% van de oppervlakte).

Fig. 8.2. De openheid van de grote droogmakerijen is gemiddeld genomen zeer groot, zoals zichtbaar op deze opname van de Schermer.

Ruimtetypen Op het niveau van de landschappelijke eenheid kunnen we ruimte typeren op basis van structurele aspecten van de ruimtevorm. Het karakter van de open ruimte wordt dan beschreven in termen van de vorm, maat en begrenzing van de ruimte. Er kunnen vijf ruimtetypen worden gedefinieerd (Nijhuis 2011): 1. Alzijdig begrensde ruimten zijn aan alle zijden begrensd. 2. Tweezijdig begrensde ruimten hebben als kenmerk dat ze langgerekt zijn en dat het begin en eind van de ruimten veelal niet vanaf een positie is te overzien. 3. Gedeelde ruimten hebben als kenmerk dat de ruimte in twee delen wordt opgesplitst. 4. Het kenmerk van continue ruimten is dat de ruimtevormende elementen de ruimte niet begrenzen.


47

5. Tenslotte zijn er situaties te onderscheiden waarbij sprake is van geen ruimte, maar massa.

Relatieve openheid In dit onderzoek ligt de nadruk op de zichtbare landschappelijk ruimte op ooghoogte, ofwel de relatieve openheid. Het is een driedimensionale analyse van open ruimte ‘van binnenuit’ het landschap, dus vanuit het standpunt van de beschouwer. De totale relatieve openheid van Laag Holland is 43.047 ha (zichtbare oppervlakte) (zie bijlage 13). De mate van zichtbare open ruimte is relatief aan het aantal standpunten (n= 688.755), uitgedrukt in procenten. Een waarde van 5% betekent dus dat de open ruimte vanaf 5% van het totaal aantal standpunten wordt gezien. De classificatie is gebaseerd op stappen van een halve standaard afwijking ten opzichte van het gewogen gemiddelde wat ca. 3% is (gemiddelde 2,88; standaard deviatie 3,70). De klasse indeling relatieve openheid geeft de gradiënt weer van onder gemiddeld open ruimten (klasse 1: < 1% en klasse 2: ca. 1-3%) tot bovengemiddeld open ruimten (klasse 3: ca. 3-5%, klasse 4: ca. 5-10% en klasse 5: > 10%). Uit de analyse blijkt dat, hoewel Laag Holland als geheel een open tot zeer open karakter heeft, de deelgebieden (fig. 8.1) onderling een grote ruimtelijke variatie kennen. De oppervlakteverdeling van de klassen suggereert dat het voorkomen van onder gemiddeld open ruimten de overhand heeft. Maar als we de ruimtelijke spreiding daarbij betrekken blijkt dat deze ruimten zich vooral bevinden in de kleinere droogmakerijen (bijv. Broekermeer en Het Twiske), de overgangszones van de veenweidegebieden (bijv. Zeevang) en de randen van de Beemster. De gebieden met de grootse open zichtbare ruimten van Laag Holland vinden we in Waterland-Oost, het Assendelverveld, de Schermer, het noorden van Midden-Wormer, Polder Zeevang (m.n. het oostelijke deel) en het Ilperveld. Het landschapsbeeld van Laag Holland wordt gedomineerd door grondgebruik zoals grasland, natuurlijk grasland en open water (fig. 8.3). Vooral in de droogmakerijen, maar ook daarbuiten vinden we ook vormen van akkerbouw: maïs, bollen en graanteelt.

Figuur 8.3. Visuele dominantie zichtbaar grondgebruik Laag Holland.


48


49


50

9. Weide- en moerasvogels Dit hoofdstuk vat de belangrijkste conclusies samen van het recent gepubliceerde onderzoek naar weide- en moerasvogels in Laag Holland. Laag Holland is een belangrijk gebied voor weide- en moerasvogels. Net is als elders in Nederland is de stand van de meeste van deze soorten achteruit gegaan.

Weidevogels Ten aanzien van weidevogels (bijlage 14) rapporteren Van ’t Veer en anderen (2009): ‘aanzienlijke peilverlaging en toenemende predatie in combinatie met een intensief beheer vormen de belangrijkste problemen bij het moderne weidevogelbeheer’. Een van de beperkingen wordt genoemd het tekort aan kuikenland, waarbij naast soortspecifieke wensen vooral de lengte van het gewas in het voorjaar (m.n. mei) niet te groot mag zijn omdat dit de mobiliteit van de kuikens beperkt. Als oplossingen hiervoor worden aangedragen: geringere gewasproductie (verlaging bemesting), het remmen van de grasgroei (hoog waterpeil) of het toepassen van voorbeweiding, tot eind april. In zijn algemeenheid zal vergroting van de openheid, hoge waterstanden (<40 cm -maaiveld in maart), nestbescherming in combinatie met extensieve beweiding of voorbeweid land (tot eind april) in combinatie met late maaidatum (juni) leiden tot een stijging van weidevogeldichtheden.

Moerasvogels Belangrijke sturende factoren voor het voorkomen van moerasvogelsoorten (bijlage 15) zijn de oppervlakten overjarig riet, waterriet en vooral ook de variatie in ontwikkelingsstadia daarvan: hoe meer variatie, des te groter de kans op het voorkomen van bijzonder moerasvogelsoorten (Van ’t Veer en anderen, 2009). Ook verlanding van sloten en open wateren heeft een gunstig effect op het voorkomen van moerasvogelsoorten. De afgelopen jaren is als gevolg van een toename van het areaal overjarig riet de hoeveelheid moerasvogelsoorten flink toegenomen. Deze gemiddeld gunstige trend geldt niet voor grote karekiet, vanwege het ontbreken van jonge verlandingen langs brede wateren. Verder wordt aanbevolen het voorkomen van waterriet langs brede wateren te stimuleren middels peilschommelingen, goede waterkwaliteit en schone slootbodems, en verdroging te voorkomen.


51


52

10. Kernkwaliteiten geïntegreerd In de voorgaande hoofdstukken zijn de kernkwaliteiten van Laag Holland beschreven en in kaart gebracht. De afzonderlijke kernkwaliteiten zijn in voorkomende gevallen niet los van elkaar te zien. Aan dergelijke onderlinge relaties ligt doorgaans een gezamenlijke ontstaansgeschiedenis ten grondslag. De samenhang tussen de kernkwaliteiten biedt een robuuster kader, niet alleen voor het landschappelijke verhaal maar ook voor de vertaling in beleid aangezien behoud van de ene kernkwaliteit samengaat met het behoud van andere kernkwaliteiten. Hieronder wordt, zonder uitputtend te zijn, per landschapstype (zie fig. 1.2) de voornaamste samenhang tussen de kernkwaliteiten besproken.

Strandwallenlandschap Het strandwallenlandschap vormt het westelijk gedeelte van Laag Holland. De ondergrond bestaat grotendeels uit strandwallen en –vlakten die hoofdzakelijk zijn opgebouwd uit zand. Dit landschapstype is gepositioneerd op de overgang van laag (veenweidegebied) naar hoog (jonge duinen) en vormt daarmee een zeer aantrekkelijke vestigingslocatie, ook al in de prehistorische tijd. De oudste bewoningssporen in Laag Holland zijn dan ook in dit gebied gevonden en stammen uit de neolithicum (zie bijlage 2). Het is een afwisselend open en gesloten landschap waarbij de voor landbouw geschikte strandvlakten het meest open zijn. De wat hogere en voor bewoning geschikte strandwallen zijn veel minder open. Aangezien veen voorkomt in de ondergrond van de strandvlakten, zijn deze gebieden ook geanalyseerd ten aanzien van verkavelingpatronen. Daaruit blijkt dat de oorspronkelijke verkavelingstructuur is gemodificeerd, hetzij door overstromingen, hetzij door vervening (zie bijlage 8).

Veenweidegebied Het veenweidegebied vormt samen met de droogmakerijen de kern van nationaal landschap Laag Holland. Vanwege het natte en moeilijk te ontginnen karakter komt (relatief grootschalige) menselijke bewoning in het veengebied pas voor vanaf de late Middeleeuwen. Om het land te kunnen bewerken moest het peil verlaagd worden, wat bij veen tot gevolg heeft dat het oxydeert. De daarmee samenhangende maaivelddaling was vervolgens de reden om het peil verder te laten zaken om landbewerking nog mogelijk te maken. Dit zelfversterkend mechanisme laat in een notendop de kwetsbaarheid van het veenweidegebied zien. Maaivelddaling had namelijk tot gevolg dat de zee gemakkelijker invloed kreeg op het gebied. Aan deze kwetsbaarheid ontleent het gebied ook de karakteristieke (prehistorische) bebouwingsvormen. Er werd gebouwd op de hoogste locaties, hetzij op zelf opgeworpen terpen, hetzij langs kades en vaarten, op dijken of langs wegen, resulterend in de goed herkenbare lintbebouwing. Het steeds lager wordende maaiveld zorgde vanaf het eerste ontginningsmoment voor een steeds lastiger wordende afwatering waardoor een uitgebreid slotenstelsel vereist werd om toch voldoende afstroming te kunnen genereren. Dit verkavelingpatroon is nog steeds een van de meest kenmerkende elementen van het veenweidegebied. Wanneer het peil voldoende laag staat leent veenondergrond zich uitstekend voor agrarische activiteiten. Het gebied is dan ook van oudsher in gebruik als grasland. Bijverschijnsel daarvan is de grote openheid die het gebied kenmerkt en het daaraan gekoppelde voorkomen van weide- en moerasvogels. De openheid is echter geen verschijnsel dat zich overal in het veenweidegebied manifesteert.


53

Vanwege de, vanuit agrarisch oogpunt, soms minder gunstige omstandigheden in het veenweidegebied, zijn er ook gebieden te vinden die relatief minder open zijn (bijvoorbeeld Oostzanerveld, Eilandspolder en Beetskoog, zie bijlage 13).

Droogmakerijen Droogmakerijen liggen als grote laagten en als apart landschapstype in het veenweidegebied en zijn na drooglegging van het meer ingericht volgens een rationeel ontwerp. De kleiige ondergrond biedt uitstekende condities voor landbouw waarbij huidige peilstanden geen invloed hebben op maaiveldniveau. Het optimaal benutten van het agrarisch areaal heeft tot gevolg dat de openheid over het algemeen groot is (zie bijlage 13). Het feit dat weide- en moerasvogels nauwelijks voorkomen in de grote droogmakerijen van Laag Holland wordt dan ook niet veroorzaakt door een gebrek aan openheid, maar voornamelijk door lage peilstanden en een voor deze vogels onvoldoende adequaat maairegime (zie ook hoofdstuk 9).

Overige De overige landschapschaptypes die in Laag Holland liggen zijn: oude zeekleilandschap (kleine oppervlakten bij Oterleek en Schardam), jonge duinen (bij Bakkum) en het voormalig Zuiderzeelandschap (langs de huidige kust van het IJmeer en Markermeer). Het oude zeekleilandschap en de jonge duinen zijn uitlopers van grote gebieden waar dit landschapstype voorkomt en zijn daarom te beschouwen als uitbijters in Laag Holland. Dat ligt anders voor het voormalige Zuiderzeelandschap. In Laag Holland is het voormalige Zuiderzeelandschap aanwezig op de grens van het veenweidegebied en de huidige IJmeer en Markermeer. Daar werd een relatief smalle strook buitendijks land beïnvloed door de Zuiderzee. Erosie van veen vond plaats, klei werd afgezet en de invloed van de mens op deze gebieden was minimaal ten opzichte van de gebieden aan de andere zijde van de dijk. De betekenis en waarde van dit landschapstype in Laag Holland moet niet gezocht worden in het oppervlak want dat is relatief weinig, maar vooral in de nauwe verbondenheid met de (geografische) geschiedenis van het veenweidegebied in Laag Holland. Dit landschap markeert enerzijds de overgang van ruigte (Zuiderzee) naar ontgonnen gebied (veenweidegebied) en vervult een belangrijke zichtbare (!) schakel in de strijd tussen mens en water.


54


55


56

11. Conclusies en aanbevelingen Veen

1

2

Veen is sterk vertegenwoordigd in de ondergrond van Laag Holland. De grootste dikte veen (tot max. 11 m) in de ondergrond komt voor in het zuid-oosten (Waterland) en neemt af in noord-westelijke richting. Het GeoTop model (gemaakt door TNO, Geologische Dienst Nederland) waarmee de veendikte is bepaald, is gebaseerd op alle beschikbare, betrouwbare gegevens van de ondergrond (ong. bovenste 30 m). Hoewel de meeste gegevens waarop het model gebaseerd is dateren van vóór 1990, is bij het berekenen van de veendikte al rekening gehouden met maaiveld daling (tot ~2006). Daar waar het huidige maaiveld (oppervlak) hoger ligt dan het voormalige maaiveld ten tijde van de boring, is de veendikte in de boring verminderd met het verschil in maaiveldhoogte. Dat betekent vervolgens dat wanneer een update plaatsvindt van de maaiveldhoogte (AHN) ook een update gemaakt kan worden van de veendikte in Laag Holland. Elke 5 jaar wordt het AHN ververst. Dit kan dan direct vertaald worden in een nieuwe veendiktekaart. Aanbevolen wordt om de veendikte elke 5 jaar te monitoren (aanbevelingen in dit hoofdstuk zijn genummerd in de kantlijn). Aangetekend moet worden dat steekproefsgewijs veldcontroles plaats moeten vinden om de betrouwbaarheid en nauwkeurigheid van de veendikte kaart te waarborgen. De dalingsnelheid van de ondergrond (tektonische beweging) is gering in vergelijking met de huidige en verwachte bodemdalingsnelheid waardoor correctie voor deze factor geen invloed zal hebben op het resultaat. Processen die potentieel effect hebben op de veendikte zijn oxidatie (gekoppeld aan laag grondwaterpeil en/of chemische samenstelling van het grondwater) en compactie door zware belasting. De ondergrond van Laag Holland bevat veel veen. Hoewel duidelijk is dat de samenstelling grote variatie vertoont kon die variatie niet goed in kaart worden gebracht. Dit vanwege de beperkte beschikbaarheid van geschikte gegevens hiervan. Met de ruimtelijke variatie en de opeenvolging van verschillende veentypes kan het ontstaan van het landschap gereconstrueerd worden. Strikt genomen is het in kaart brengen van het veentypes de enige manier om het verhaal van het ontstaan van het veenweidelandschap compleet te maken. En dat is relevant voor bijvoorbeeld de overstromingsgeschiedenis waarmee schattingen van huidige overstromingsrisico´s sterk verbeterd kunnen worden. Het verdient dan ook aanbeveling om veentypes in kaart te brengen.

Archeologie Laag Holland heeft erg veel archeologisch vindplaatsen van (zeer) hoge waarde. De archeologische vindplaatsen in het strandwallenlandschap zijn in sommige gevallen erg oud, tot in het neolithicum. In het veenweidegebied bestaan deze voornamelijk uit terpen en andere verhoogde woonplaatsen (vnl. lintdorpen) daterend uit de Late Middeleeuwen. Er is in ruime mate voorzien in wettelijke bescherming van archeologische waarden. Als het vermoeden bestaat dat archeologische waarden aangetast/gevonden kunnen worden bij werkzaamheden moet dat bij de RCE gemeld worden en verder worden onderzocht. Die wettelijke bescherming bevat geen beheercomponent, en dat vormt potentieel een bedreiging voor archeologische waarden in Laag Holland. In Laag Holland bevindt een groot gedeelte van de archeologie zich namelijk in het veenweidegebied. Aangezien archeologie in de ondergrond zit is het daar afhankelijk van het veenpakket. Bescherming van deze archeologische waarden kan alleen dan adequaat plaatsvinden wanneer oxydatie van het veenpakket stopt. Voor het behoud van archeologische waarden (met name in


57

3 4

het veenweidegebied) is het dan ook noodzakelijk om een verantwoord peilbeheer te voeren, in de meeste gevallen: een hoger peil dan het huidige. De zichtbaarheid en ontsluiting van archeologische waarden evenals het beheer ervan is minder ver ontwikkeld dan de wettelijke bescherming. De legitimiteit van de bescherming van archeologie wordt ook groter naarmate het publiek er meer van kan genieten. Het verdient aanbeveling om de zichtbaarheid en beleefbaarheid van archeologische waarden te verhogen. Dat kan onder meer door het beheer van archeologische locaties (nog) beter in te vullen.

Verkaveling en watergangen in het veenweidegebied

5

De geschiedenis en het karakter van het veenweidegebied manifesteren zich voor een belangrijk gedeelte in de verkavelingstructuur en de historische watergangen. Zowel het ontginningstype als de mogelijke modificaties daarvan leveren een zeer divers beeld. Zo zijn oorspronkelijke verkavelingtypen gemodificeerd door overstromingen (vanuit de Zuiderzee), door vervening en door meer recente uitbreidingen van woonkernen. Ondanks de in sommige gevallen grootschalige uitbreiding van woonkernen zijn veel van de oorspronkelijke structuren in het veenweidegebied nog aanwezig. Het verkavelingpatroon in het veenweidegebied is iets om zuinig op te zijn. Het vertegenwoordigt een periode van maarliefst 1000 jaar geschiedenis. Er zijn maar weinig gebieden waar een dermate lange periode zo goed zichtbar is gebleven. Vanuit agrarische bedrijfsvoering geredeneerd is schaalvergroting noodzakelijk en ligt het dichtschuiven van sloten voor de hand. Of dat ook gebeurt, is niet bekend en als het gebeurt, is onduidelijk op welke schaal het plaatsvindt. In de Beemster is enkele jaren teug een studie uitgevoerd door HHNK waarin het aantal sloten is gekarteerd inclusief de ooit bestaande. Een dergelijk overzicht is voor het veenweidegebied erg nuttig omdat daarmee inzichtelijk wordt of en, zo ja, in welke mate het verkavelingpatroon op slootniveau verandert. Het verdient aanbeveling om een overzicht temaken van individuele huidige en historische sloten in het veenweidegebied.

Inrichtingspatroon van de droogmakerijen

6

Het inrichtingspatroon van de droogmakerijen in Laag Holland neemt een internationaal erkende unieke positie in. Het rationele ontwerp is nog heel duidelijk herkenbaar en zichtbaar. Wel blijkt het inrichtingspatroon in de droogmakerijen onderhevig aan erosie. Grootschalige infrastructuur (snelen autowegen en de bijbehorende open afritten) alsmede de ontwikkeling van grote sportterreinen (golfbanen, sportcomplexen) en oprukkende bebouwing verstoren in grote mate het inrichtingspatroon en de zichtbaarheid daarvan. De belangrijkste oorzaken voor verstoring liggen in de aanleg van bebouwing, infrastructuur en aanleg van sportterreinen (sportcomplexen en golfbanen). Het verdient aanbeveling om juist deze ontwikkelingen te monitoren zodat veranderingen in het inrichtingspatroon goed in beeld komen.

Lintdorpen Lintdorpen zijn karakteristiek voor Laag Holland. Karakteristiek voor deze dorpen zijn, naast de morfologie (lang en smal), onder meer, de aanwezigheid van wegsloten en doorzichten tussen de bebouwing door naar het zeer open achterland. Daarnaast is aan een aantal dorpen nieuwbouwwijken en sportcomplexen gebouwd die dat karakteristieke beeld verstoren. Hoewel ontwikkelingen in en om lintdorpen sinds de jaren ’50 niet allemaal passen in de eeuwenoude bouwtraditie van die dorpen kennen we in Laag Holland nog genoeg voorbeelden van lintdorpen die nauwelijks zijn veranderd sinds die periode. Processen die potentieel resulteren in verandering van deze kernkwaliteit zijn ruimtelijke ontwikkelingen (uitbreiding van het dorp), plaat-


58

7

sing/verwijdering van beplanting en obstakels bij (potentiële) doorzichten, dempen/graven van wegsloten en aanpassing van de wegstructuur. Het verdient aanbeveling om ontwikkelingen in en om lintdorpen te toetsen op het effect op de kenmerken van het lintdorp.

Openheid

8 9

Laag Holland is in zijn geheel als open te karakteriseren en heeft een relatief grote oppervlakte, dat geldt als zeer open. Met name grote delen van het veenweidegebied en de Schermer zijn zeer open. Het zichtbaar grondgebruik is grotendeels grasland terwijl het areaal maïs niet boven de 5 % komt. Openheid krijgt op het moment veel aandacht, ook op bestuurlijk niveau. Het wordt gezien als een belangrijke kernkwaliteit van het landschap. Openheid heeft ook direct invloed op de beleving van het landschap, denk aan bijvoorbeeld de doorzichten in lintdorpen, en het voorkomen van weidevogels. Bij aanleg van infrastructuur en bebouwing zal de openheid op de een of andere manier aangetast worden. In welke mate dat gebeurt hangt, sterk af van het ontwerp en de locatie. Om in een vroeg stadium te bepalen of een ontwerp geen ongewenst grote invloed op de openheid heeft, zou elk ontwerp getoetst moeten worden op het effect ervan op de openheid. Het verdient daarnaast aanbeveling om openheid mee te nemen bij het uitwerken van ontwerpprincipes (zie verderop in dit hoofdstuk).

Weide- en moerasvogels

10

De hoeveelheid weide- en moerasvogels is afnemende, ongeveer met 5 % per jaar. Desondanks blijft Laag Holland een uitermate belangrijk gebied voor dit soort vogels. Openheid, maairegime en grondwaterstand zijn daar onder meer belangrijk voor het voorkomen van weidevogels. Aanbevolen wordt om de kwaliteit van de leefgebieden niet te laten verslechteren. Openheid dus handhaven op het huidige niveau, liefst op locaties waar ook de peilniveaus op <40 cm gehandhaafd kunnen worden in combinatie met uitgesteld maaibeheer en nestbescherming.

Rekening houden met kernkwaliteiten op lokaal niveau

11 12 13

Kernkwaliteiten voor Laag Holland zijn in dit document op ‘nationaal landschap’ schaal beschreven en in kaart gebracht. Maar wat betekent deze beschrijving nu voor het lokale schaalniveau? In deze paragraaf worden aanbevelingen gedaan ten aanzien van het gebruik van de in dit rapport beschreven kernkwaliteiten naar gemeentelijk en provinciaal beleid, en ten aanzien van publieksvoorlichting. De uitwerking van de kernkwaliteiten biedt een praktisch toepasbare basis voor de vaststelling en formulering van gemeentelijk en provinciaal beleid. Het verdient aanbeveling om de resultaten van dit rapport formeel te koppelen aan de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie (PNH, 2010) zodat deze een stevig en toepasbaar onderdeel is van het provinciaal ruimtelijk beleid. Het verdient ook aanbeveling om de kernkwaliteiten op te nemen in bestemmingsplannen. Daarnaast verdient het aanbeveling om stimuleringsmaatregelen te nemen, bijvoorbeeld door het aanwijzen van kansen voor ‘behoud door ontwikkeling’ en het uitwerken van ontwerpprincipes. Behoud door ontwikkeling kan bijvoorbeeld toegepast worden op tal van onderwerpen. Bijvoorbeeld ten aanzien van ontwikkeling van agrarische bedrijven in het veenweidegebied. Het aanbieden van ecosysteemdiensten zou een antwoord kunnen zijn op de economische ontwikkelingen waarbij behoud van kernkwaliteiten gewaarborgd blijft. Een ander voorbeeld voor kansen voor behoud door ontwikkeling is het zichtbaar en bereikbaar maken van de kernkwaliteiten voor de bewoners en recreanten. Daarmee neemt de waardering ervoor toe, wat indirect ook financieringsmogelijkheden genereert.


59

14

15

Ontwerpprincipes zullen binnen de drie sterk vertegenwoordigde landschapstypes grote overeenkomsten hebben. Aanbevolen worden om ontwerpprincipes te formuleren voor het veenweidegebied, voor de droogmakerijen en voor het strandwallenlandschap. De ontwerpprincipes kunnen invulling aan uitbreidingsstrategieën van individuele dorpen, rekening houdend met ALLE kernkwaliteiten. Bij de uitwerking van dergelijke ontwerpprincipes zal ook rekening gehouden moeten worden met de uitkomsten van de Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA) Laag Holland. Gekoppeld aan de lokale beleidsuitwerking van de kernkwaliteiten biedt het overzicht in dit rapport uitdrukkelijke aanknopingspunten voor publieksvoorlichting en educatie. De kaarten maken de ruimtelijke verdeling van de kernkwaliteiten inzichtelijk. Aanbevolen wordt om de kaarten inclusief versimpelde toelichting te presenteren in (afzonderlijke) brochures/flyers, zodat ze ook voor de bewoner en recreant beschikbaar en hanteerbaar zijn.

Monitoren van kernkwaliteiten Het vaststellen van de kernkwaliteiten zoals dat in dit document gedaan is, biedt een goed overzicht van de belangrijkste kwaliteiten van het huidige landschap. Aangezien landschap per definitie onderhevig is aan verandering, of dat nu door de mens komt of door natuurlijke processen, zullen dus ook deze kwaliteiten veranderen. Waar die verandering optreedt en hoe sterk deze is kunnen we meten. Het periodiek meten, het zogenaamde monitoren, van die veranderingen kan vervolgens een belangrijke bron zijn voor beleidsmakers en openbaar bestuurders voor het opstellen van beleid. Monitoring, zeker wanneer het met enige regelmaat plaatsvindt, kan namelijk ongewenste landschappelijke veranderingen in een vroeg stadium zichtbaar maken zodat beleidsinstrumenten tijdig ingezet kunnen worden. Het tijdsbestek waarin landschappelijke verandering optreedt, verschilt, zo is de verwachting, per kernkwaliteit en wellicht ook per regio. Op een hoger schaalniveau wordt in 2012 door Landschap Noord-Holland invulling gegeven aan de provinciale landschapsmonitor, een provinciedekkend instrument waarmee verandering van de provinciale kernkwaliteiten (geformuleerd in de Leidraad Landschap & Cultuurhistorie; Provincie Noord-Holland, 2010) periodiek en systematisch gemeten kan worden. Deze provinciale landschapsmonitor dekt geen van de kernkwaliteiten van het nationaal landschap Laag Holland volledig, maar overlapt gedeeltelijk wel wat betreft Aardkundige waarden (c.q. veenpakket), Historische structuurlijnen (verkavelingstructuur en historische waterlopen in het veenweidegebied), Dorps-DNA (lintdorpen) en Openheid.

16

17

De in dit rapport beschreven kernkwaliteiten zijn volgens een systematische en herhaalbare wijze in kaart gebracht. Hieronder wordt aangegeven wat de meest voor de hand liggende benadering is voor het monitoren van de kernkwaliteiten van Laag Holland. De archeologische waarden die in dit rapport zijn opgenomen zijn grotendeels ontleend aan een inventarisatie van provinciale en landelijke databases. Het monitoren van archeologische waarden heeft op dit moment de aandacht van de RCE. Het lijkt daarom logisch op dit moment om geen onafhankelijk monitoringssysteem voor archeologie in Laag Holland op te zetten, maar om landelijke gegevens en updates daarvan over te nemen. Het adequaat monitoren van kernkwaliteiten Veenpakket en Openheid is onder meer afhankelijk van de update frequentie van het AHN (elke 5 jaar een vernieuwde versie). Het monitoren van deze kernkwaliteiten kan dus niet vaker dan elke 5 jaar. Aanbevolen wordt deze periode aan te houden voor deze twee kernkwaliteiten.


60

18

19

De kernkwaliteiten verkavelingstructuur en Historische Waterlopen in het veenweidegebied, Inrichtingspatroon van de droogmakerijen en Lintdorpen kunnen (sterk) aangetast worden door nieuwbouw en de aanleg van infrastructuur en andere ruimtelijke bestemmingen. Aanbevolen wordt om de eerste herhaalmeting na 2 jaar uit te voeren voor (onderdelen van) deze kernkwaliteiten om in een vroeg stadium veranderingen op te kunnen merken. Al naar gelang de uitkomst daarvan kan een volgende herhaalmeting gepland worden. Het monitoren van de weide- en moerasvogelstanden vindt elk jaar plaats en dat is ook wenselijk gezien de grote (vnl. negatieve) veranderingen die voor die kernkwaliteit gelden.


61


62

Literatuur Besteman, J.C., 1997. Van Assendelft naar Amsterdam. Occupatie en ontginning van de NoordHollandse veengebieden in de middeleeuwen. In: D.E.H. de Boer, E.H.P. Cordfunke & H. Sarfatij (red.); Holland en het water in de middeleeuwen. Strijd tegen het water en beheersing en gebruik van het water. Verloren, Hilversum. P21-40 Bont, C. de, 2008. Vergeten Land. Ontginning, bewoning en waterbeheer in de Westnederlandse veenontginningen (800-1350). Dissertatie Wageningen. Bos, I.J., H. Feiken, F. Bunnik en J. Schokker., 2009. Influence of organics and clastic lake fills on distributary channel processes in the distal Rhine–Meuse delta (The Netherlands). Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 284 (3-4), 355-374. Bos, J.M., 1988. Landinrichting en archeologie: het bodemarchief van Waterland. Nederlandse Archeologische Rapporten (NAR) 6. ROB, Amersfoort. Bosch Slabbers (2006) Beleidskader Landschap en Cultuurhistorie, Noord-Holland. Provincie NoordHolland, Haarlem. 144 p. Cock, J.K. de, 1965. Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland in de middeleeuwen op fysisch-geografische grondslag. Dissertatie Groningen. J.B. Wolters, Groningen. Cock, J.K. de, 1975. Historische geografie van Waterland. Holland 7: 329-349. Dijkstra, H., & J. Van Lith-Kranendonk (2000) Schaalkenmerken van het landschap in Nederland. Monitoring Kwaliteit Groene Ruimte (MKGR). Wageningen, Alterra (rapportnr. 40). Geuze, A., & F. Feddes (2005) Polders! Gedicht Nederland. NAi Uitgevers, Rotterdam. 399 p. Grontmij 2011. Maatschappelijke Koste/Batenanalyse Laag Holland. Gebiedsanalyse en scenariobeschrijving. 45 p. Haartsen, A. & C. ten Oever-van Dijk, (2001). Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Holland: de cultuurhistorie van Waterland en de Zaanstreek (inclusief Beemster en Schermer). Provincie Noord-Holland, Haarlem. Litton, R.B., R.J. Tetlow, J. Sorensen & R.A. Beatly (1974) Water and Landscape. An aesthetic overview of the role of water in the landscape. New York, Water Information Center. Molenaar, S., C.M. Soonius & D. Bekius (2009) Noord-Holland Laagland; De archeologie en het landschap in 7 lagen. RAAP-rapport 1838. Molenaar, S., C.M. Soonius & D. Bekius (2009) Noord-Holland Laagland. De archeologie en het landschap in 7 lagen. RAAP-RAPPORT 1838, 69 p. Nijhuis, S. (2009). Het visuele landschap. In: Werkboek bouwstenen structuurvisie Noord-Holland 2040. Analyses en Verkenningen 3/3. Haarlem, Provincie Noord-Holland. Nijhuis, S. (2011) Landscape policy and visual lanscape assessment. The Province of Noord-Holland as a case study. In: Nijhuis, S., R. Lammeren, F.D. Van der Hoeven (redactie). Exploring the Visual Lanscape. Advances in Physiognomic Landscape Research. Amsterdam, IOS Press. Research in Urbanism Series 2. p. 103-145. Nijhuis, S. (2012) Openheid Laag Holland. Meten aan landschappelijke ruimte. TU Delft. 68 p. NITG-TNO (1998) 10 Profielreconstructies door de Zaanstreek tussen Groenendijk en Twiske (3000 v. Chr. – heden) t.b.v. de tentoonstelling ‘De dubbele Bodem’ van het Zaans Museum. Aanvullende geologische informatie. NITG 98-136-B. 37p. Palmer, J.F. (1996) Modeling spaciousness in the Dutch Landscape. Wageningen, DLO-Staring Centrum (rapportnr. 119). Pons, L.J. & M.F. van Oosten, (1974). De bodem van Noordholland. Toelichting bij blad 5 van de bodemkaart van Nederland, schaal 1:200.00. Stichting voor Bodemkartering (STIBOKA), Wageningen. Provincie Noord-Holland (2010) Leidraad voor landschap en cultuurhistorie. Reh, W., C. Steenbergen & D. Aten (2005) Zee van land. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier/Technische Universiteit Delft. 340 p.


63

Soonius, C.M., D. Bekius & S. Molenaar (2001) Streekplan Noord-Holland Zuid, provincie NoordHolland; een archeologisch bureauonderzoek. RAAP-rapport 709. Steenbergen C., W. Reh, S. Nijhuis, M. Pouderoijen (2009) De Polderatlas van Nederland. Pantheon der Lage Landen. Uitgeverij THOTH Bussem. 639 p. Ten Napel, E. & A. Hellinga-Wolleswinkel (2002) Kleine kernen kookboek. LA4Sale. 127 p. Van ’t Veer, R., J. Van der Geld & K. Scharringa (2009) Kernkwaliteiten Laag Holland: Weidevogels en moerasvogels. Landschap Noord-Holland en Van ’t Veer & de Boer Advies. Heiloo. Vroom. M.J. (1986) The perception of dimensions of space and levels of infrastructure and its application in landscape planning. Landscape Planning 12. p. 337-352.


64

Verklarende woordenlijst In deze verklarende woordenlijst worden termen gedefinieerd zoals gebruikt in dit rapport. Basisveen Basisveen is onderdeel van de Formatie van Nieuwkoop het is de onderste veenlaag van het Holocene pakket, die direct op de afzettingen uit de ijstijd gevormd is. Blok Een blok is samengesteld uit verschillende kavels die grote overeenkomsten vertonen wat betreft oriëntatie en ontginningshistorie. Een blok wordt doorgaans (gedeeltelijk) begrensd door doorgaande waterlopen Cope ontginning Cope-ontginning is de kenmerkende langgerekte en systematische strokenverkaveling die bekend is uit het Utrechtse veengebied en ontstaan is in de 12e en 13e eeuw. Doorzicht Een doorzicht vereist een ruimte tussen twee gebouwen in een lintdorp van >0,5 m en <10 m, waarbij er vanaf de structuurdrager vrij uitzicht is op het achterland, tot minimaal 500 m. Doorzichtratio De ratio van potentiële doorzichten en doorzichten (doorzichtratio = pot. doorzicht / doorzicht). Een doorzichtratio van 1 wil dus zeggen dat het aantal doorzichten gelijk is aan het aantal potentiële doorzichten. Formatie van Nieuwkoop De Formatie van Nieuwkoop is een geologische formatie in Nederland waarin alle organische pakketten zijn ondergebracht die in het Holoceen (=na de laatste ijstijd) zijn gevormd. Gyttja Organisch sediment. Gyttja bestaat hoofdzakelijk uit plantenresten die op een andere plek sedimenteren dan waar ze gevormd zijn, of uit algenbezinksel. Het wordt gevormd in meren en zwakstromende stroompjes. Hollandveen Hollandveen is onderdeel van de Formatie van Nieuwkoop en in Laag Holland bestaat uit alle veen die niet tot het Basisveen gerekend wordt. Het omvat dus alle organische pakketten in het bovenste deel van het Holocene pakket. Holoceen Het Holoceen is de geologische periode die begint na de laatste ijstijd en nog steeds voortduurt. Onder andere vanwege de relatief hoge temperaturen tijdens het Holoceen kan veen op grote schaal gevormd worden. Kavel Een kavel is de basiseenheid van de verkaveling. Een kavel is een aangesloten stuk grond dat omgeven wordt door sloten.


65

Mantel De mantel is het centrale gedeelte van droogmakerijen waar de blokken uniform geconstrueerd zijn zonder dat de grens van de droogmakerij bepalend is voor de vorm van het blok. Lintdorp Dorp waarvan de oorspronkelijke bebouwing (< ~ 1950 AD) een (aaneengesloten) lint vormt. Modificatie van verkaveling Verandering van het verkavelingpatroon waarbij het verkavelingpatroon niet onherkenbaar verstoord is. Module Een (polder)module is samengesteld uit een aantal blokken en wordt begrensd door hoofdwaterlopen. De term wordt gehanteerd in de droogmakerijen. Oorsprong van verkaveling De oorsprong van het verkavelingstype geeft aan of het gebied een primaire of een secundaire verkavelingsstructuur laat zien. Openheid Openheid omvat visuele aspecten het landschap. Lengte van de zichtlijn, zichtbaar oppervlak en zichtbaar grondgebruik zijn daarin belangrijke thema’s. Potentieel doorzicht Situatie vergelijkbaar aan die bij een ‘doorzicht’ waarbij het vrij zicht op het achterland belemmerd wordt, bijvoorbeeld door een schutting, deur, haag, schuur, bomen of andere onroerende obstakels. Primaire verkaveling Primaire verkaveling ontstond tijdens de eerste ontginningsfase van de veengebieden van Laag Holland. Relatieve openheid De relatieve openheid van een plek is het aantal zichtpunten dat waargenomen vanaf die plek, ten opzichte van het totaal aantal zichtpunten in het geanalyseerde gebied. Secundaire verkaveling Verkaveling die ontstaan tijdens de tweede fase van ontginning. Deze tweede fase vond plaats nadat eerder ontgonnen land overstroomd was en de oorspronkelijk (primaire) verkavelingsstructuur (grotendeels) verwoest was. Structuurdrager De structuurdrager wordt gevormd door de landschappelijke basis voor een dorp. Voorbeelden zijn dijken die de structuurdragers zijn voor dijkdorpen, of wegen die de basis zijn voor wegdorpen. Veen Veen is materiaal dat opgebouwd is uit voornamelijk opgehoopte plantenresten. Waterscheiding Een waterscheiding is de grens tussen twee stroomgebieden. Aan de ene zijde van de waterscheiding stroomt het water af naar een andere waterloop dan aan de andere zijde.


66

Zoom De zoom is het gedeelte van droogmakerijen dat ligt tussen de mantel en de ringdijk. Het inrichtingspatroon van de zoom werd mede bepaald door de vorm en positie van de ringdijk.


67


68

Bijlagen 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Veenverspreiding en cumulatieve Holocene veendikte Periode archeologisch vindplaatsen Waardering archeologische vindplaatsen Historische waterlopen en waterscheidingen Hoofdstructuur van de waterwegen Verkavelingstype Oorsprong van het verkavelingstype Modificatie van het verkavelingstype Gaafheid van blokgrenzen van veenweidegebieden Verstoring van het inrichtingspatroon van droogmakerijen door bebouwing en ‘overige’ Verstoring van het inrichtingspatroon van droogmakerijen door infrastructuur Overzicht van de ligging van lintdorpen in Haag Holland Relatieve openheid in Laag Holland Weidevogels Moerasvogels Kaart met fotolocaties Overzicht van foto’s behorende bij dit rapport Cijfermatig overzicht nulmeting kernkwaliteiten A. Veenpakket B. Archeologie C. Veenverkaveling en waterlopen D. Inrichtingspatroon droogmakerijen E. Lintdorpen F. Openheid G. Weide- en Moerasvogels


69

Kernkwaliteiten nationaal landschap Laag Holland

Recommend Documents