Kennisdossier 6:
Zin in zelfredzaamheid Zingeving en welbevinden in de Wmo
Oktober 2013
Inhoudsopgave
Samenvatting ........................................................................................................................................... 3 1. Waarom aandacht voor zingeving in de Wmo?................................................................................... 4 2. Voor cliënten is zingeving een sleutel om te kunnen participeren ...................................................... 6 3. Zingeving als drijvende kracht bij mantelzorgers en vrijwilligers ....................................................... 10 4. De rol van professionals bij zingeving in de Wmo ............................................................................. 12 5. Tips voor Wmo-raden en cliëntenorganisaties .................................................................................. 15 6. Praktijkvoorbeelden en literatuur ....................................................................................................... 17 Literatuur................................................................................................................................................ 19
Auteurs
Vilans, Christien Begemann en Marije Vermaas Met dank aan:
MOVISIE, Petra van Leeuwen
Aandacht voor iedereen Het programma Aandacht voor iedereen heeft als doel het toerusten van Wmo-raden en belangenbehartigers. Eén onderdeel van het programma is het beschikbaar stellen van goede voorbeelden uit de praktijk waarmee Wmo-raden hun adviesrol beter kunnen vervullen als de gemeenten hun beleid ontwikkelen. De landelijke kennisinstituten Vilans en MOVISIE verzamelen en verrijken deze voorbeelden in samenwerking met twee kennismakelaars van het programma. De themadossiers die hieruit ontstaan worden via de communicatiekanalen van het programma en de websites van Vilans en MOVISIE beschikbaar gesteld. Er zullen naar verwachting 10 themadossiers worden ontwikkeld over diverse onderwerpen. Nadere informatie is te verkrijgen bij de kennismakelaars Nienke van der Veen (
[email protected]) en Henk Beltman (
[email protected]) en op de websites www.aandachtvooriedereen.nl, www.vilans.nl en www.movisie.nl.
2
Samenvatting Voor u ligt een kennisdossier over zingeving in de Wmo. Een onderwerp waarbij u zich wellicht afvraagt, wat dat met maatschappelijke ondersteuning van doen heeft. Is zingeving niet meer iets voor de kerk en voor wat mensen privé beleven? Dat is echter niet het geval. De Wmo heeft tot doel om de participatie en zelfredzaamheid van mensen met een ziekte, beperking of aandoening te vergroten. Aandacht voor zingeving tijdens het keukentafelgesprek of in de dagelijkse ondersteuning van cliënten door mantelzorgers, vrijwilligers of professionals is essentieel om deze Wmo-doelen te bereiken. In dit dossier kunt u lezen dat aandacht voor zingeving in de Wmo:
noodzakelijk is om te zorgen dat cliënten betekenisvol kunnen participeren, gebruik kunnen maken van hun eigen en elkaars kracht en na verlies en rouw toch weer verder kunnen; nodig is om mantelzorgers en vrijwilligers goed te begrijpen en begeleiden; noodzakelijk instrumentarium is voor professionals om cliënten te ondersteunen bij participatie en zelfredzaamheid, en hun eigen kracht te stimuleren.
Het dossier beschrijft de rol van zingeving in de Wmo met duidelijke en aansprekende voorbeelden. Daarnaast beschrijft het vier succesvolle aanpakken en geeft het praktische tips voor Wmo-raden en belangenbehartigers om direct mee aan de slag te kunnen.
3
1. Waarom aandacht voor zingeving in de Wmo?
Wat is zingeving? Zingeving is belangrijk voor ieder mens. Iedereen zoekt immers naar een goede of prettige levensinvulling en naar een manier om ertoe te doen in het leven. Mensen geven zin aan hun leven als zij zich bezighouden met activiteiten die hen een gevoel van geluk, zelfvervulling of welbevinden geven. Hierbij gaat het niet alleen om grootse idealen of succesvolle projecten. Mensen vinden juist vaak inspiratie en betekenis in alledaagse bezigheden, in relaties, werk of dagbesteding, vakanties, hobby’s, spiritualiteit of de plek waar ze wonen. Ook voor mensen met een ziekte, aandoening of beperking is zingeving belangrijk. Het kan helpen bij het leren omgaan met ziekte, aandoening of beperking. Of om nieuwe mogelijkheden te leren zien en aan te spreken. Aandacht voor zingeving is een manier om bewust op zoek te gaan naar activiteiten die bijdragen aan zelfvervulling en welbevinden. Wanneer iemand voor zijn gevoel zinvol bezig is, kan dit bijdragen aan meer levensplezier en minder klachten.
Waarom is zingeving relevant voor de Wmo? De Wmo heeft tot doel om de participatie en zelfredzaamheid van mensen met een ziekte, beperking of aandoening te vergroten. Aandacht voor zingeving tijdens het keukentafelgesprek of in de dagelijkse ondersteuning van cliënten door mantelzorgers, vrijwilligers of professionals helpt om een betekenisvolle invulling aan deze Wmo-doelen te geven. Cliënten krijgen beter zicht op de ‘bronnen’ (relaties, hobby’s, vrijwilligerswerk, enz.) die bijdragen aan hun geluk of welbevinden. Aandacht voor zingeving versterkt hiermee de eigen regie: cliënten kiezen voor oplossingen die daadwerkelijk bij hen passen. Zingeving in de Wmo is belangrijk voor:
1
De cliënt zelf zinvol bezig zijn, de mogelijkheid hebben om talenten te benutten en te ontwikkelen geeft plezier aan het leven. Daarnaast helpt zingeving mensen om te gaan met hun ziekte, beperking of aandoening. En om nieuwe manieren te vinden om plezier en zin in het leven te ervaren. Mantelzorgers en vrijwilligers voor hen is het belangrijk dat zij positief worden aangesproken op de betekenis van hun inzet voor henzelf, voor andere mensen en voor de samenleving. Dat geeft hen kracht en de erkenning dat zij zinvol bezig zijn. Professionals (denk aan Wmo-consulenten ondersteuners en welzijnswerkers) door in het keukentafelgesprek en in dagelijkse ondersteuning van cliënten meer gericht te zijn op die zaken die van wezenlijk belang zijn voor het welbevinden en de zelfvervulling van cliënten, verbeteren professionals de kwaliteit van hun werk.
In de volgende hoofstukken werken we dit verder uit.
1
Als we in dit dossier spreken over cliënten, dan hebben we het over mensen met een chronische ziekte, aandoening of beperking die te maken hebben met de Wmo.
4
Voor wie is dit kennisdossier bedoeld en hoe is het opgebouwd? Dit dossier is een hulpmiddel voor leden van Wmo-raden en regionale en lokale belangenbehartigers. Het is een aanmoediging om met elkaar en met de gemeente in gesprek te gaan over de speciale aandacht die zingeving binnen de Wmo vraagt. En de mogelijkheden en aanknopingspunten die het onderwerp biedt voor het vergroten van het welbevinden van cliënten (hoofdstuk 2). Het kennisdossier beschrijft ook waarom zingeving van belang is voor het mobiliseren en duurzaam inzetten van mantelzorgers en vrijwilligers (hoofdstuk 3). Tenslotte beschrijft het dossier hoe Wmo-professionals het onderwerp zingeving een plek kunnen geven in hun werkzaamheden (hoofdstuk 4). Hoofdstuk 5 beschrijft tips voor Wmo-raden en regionale en lokale belangenbehartigers om het thema zingeving in het gemeentelijke beleid en in de lokale uitvoering van de Wmo te borgen. In dit dossier gebruiken we veel goede voorbeelden uit de praktijk. Een aantal voorbeelden wordt aan het einde van dit dossier verder uitgewerkt, en voor wie meer wil lezen is er achter in het dossier bovendien een kort overzicht met interessante publicaties en websites opgenomen (hoofdstuk 6).
5
2. Voor cliënten is zingeving een sleutel om te kunnen participeren
Betekenisvol participeren Net als andere mensen willen ook mensen met een ziekte, aandoening of beperking meedoen in de samenleving. Ze willen hun talenten en kwaliteiten op een voor hen betekenisvolle manier inzetten; hun sociale contacten onderhouden en zich bezighouden met activiteiten zoals werk, studie of hobby’s. Andere cliënten geven bovendien aan dat ze niet zozeer vermaakt willen worden, maar dat ze er toe willen doen en nuttig voor anderen willen zijn. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat mensen met een verstandelijke beperking of verslaving, vaak liever werk willen doen in een maatschappelijk project dan aan activiteiten meedoen die ‘de dag helpen invullen’ (zie het kader hieronder). Als cliënten deze behoefte hebben, dan moet de ondersteuning die in het kader van de Wmo aan hen geboden wordt daarop gericht zijn.
“Positieve reacties van collega’s en klanten op de dagbesteding geeft mensen het gevoel dat ze waardering krijgen voor wat ze doen. Zij voelen zich gerespecteerd. Zinvol werk doen en gewaardeerd worden, wordt door de ondervraagden als zeer belangrijk ervaren.” Dat staat er in het rapport Overheveling dagbesteding naar Wmo. En even verderop: "Binnen de dagbesteding vinden cliënten het prettig wanneer ze zich kunnen ontwikkelen. Het leren van nieuwe vaardigheden leidt tot verbetering van gevoel van eigenwaarde en zelfredzaamheid. Ook hierbij kan een werk- of zorgplan 2 uitkomst bieden.”
Zorgboerderijen zijn een mooi voorbeeld, omdat zij werk of dagbesteding bieden dat betekenisvol is voor cliënten, en waarbij deze cliënten ervaren dat zij iets wezenlijks kunnen bijdragen.
“GGZ-cliënten geven aan dat zij deelname aan de zorgboerderij positief ervaren. Zij voelen zich gewaardeerd, hebben door het werk en de sociale contacten het gevoel deel uit te maken van de maatschappij en halen plezier uit de zeer diverse activiteiten in de natuur die de zorgboerderij hen 3 biedt. Het verblijf op de boerderij doet hen goed: lichamelijk, sociaal en mentaal.”
Door zingeving gebruik maken van eigen kracht Ook al hebben mensen een beperking, ziekte of zijn ze oud, de meesten willen hun leven op hun eigen manier inrichten en daarin zoveel mogelijk zelf blijven doen. Op eigen kracht varen, zelfredzaam zijn! En hierbij kan zingeving een sleutelrol vervullen.
2
Rapport Overheveling dagbesteding naar Wmo, LOC Zeggenschap in zorg, Zorgkantoor, VGZ en Zorgbelang Gelderland (2013), p. 7-8. 3 Vermaas (2009), Respijt voor de mantelzorger – kansen voor zorgboeren, de zorgboerderij als respijtvoorziening voor mantelzorgers van volwassen ggz-cliënten, Expertisecentrum Mantelzorg, p. 10.
6
Casus Paul Hemels (53), sociaal psychiatrisch verpleegkundige, vertelt over één van zijn cliënten: "De zoon van deze cliënt was overleden. Dit grote verlies kon de man niet goed verwerken; hij ontwikkelde depressieve klachten. Henk hield van kunst. Voor de grafsteen van zijn zoon maakte hij bijvoorbeeld een schitterend beeldhouwwerk, ingelegd met mozaïek. Henk nam me mee naar het graf om het kunstwerk te laten zien. Kunst liep als een rode draad door onze gesprekken, kunst bleek de sleutel voor zijn toekomst. Hij gaf zijn werk als huisschilder op en begon een nieuwe carrière. Voor een symbolisch bedrag kocht Henk een monumentaal pand. Het oude pand werd – bijna geheel eigenhandig – in ere hersteld. De verbouwing maakte ik van dichtbij mee en gaandeweg het proces zag ik Henk veranderen. Door creatief bezig te zijn vond deze aanvankelijk gesloten man een manier om met zijn gevoelens om te gaan. Kunst werd voor hem een uitlaatklep en die manier om zich te 4 uiten deelt hij nu met zoveel mogelijk mensen. Nog altijd voeren Henk en ik goede gesprekken.”
Het is heel belangrijk om te weten wat voor cliënten het allerbelangrijkste is in hun leven, wat voor hen het leven zinvol maakt. Daarin schuilt meestal ook hun grootste kracht en mogelijkheid om op een voor hen betekenisvolle manier aan de samenleving deel te nemen.
Casus Met intensieve begeleiding is Jan van zijn verslaving af en woont in een mooie woning. Maar dan? Oude vrienden moet hij mijden om niet weer in zijn oude patronen terug te vallen. Hij vraagt zich af: “Is dit nu het leven?”. De verleiding is groot om allerlei adviezen te geven om zijn netwerk uit te breiden, vrijwilligerswerk te gaan doen enz. Maar welke contacten zijn voor Jan zelf van betekenis? En welk beroep kan daarbij worden gedaan worden op zijn eigen kracht en zijn bestaande netwerk? Met behulp van deze vragen vindt Jan zijn eigen oplossing; hij zoekt weer contact met zijn dochter en 5 kleinkinderen. Hij kan zijn leven inhoud geven door opa en vader te zijn.
Verlies en rouw, en toch verder… zingeving Verlies en rouw horen bij het leven, en ieder mens maakt dit mee. De uitdaging is om het een plek proberen te geven en te zoeken naar nieuwe zin in het bestaan. Mensen met een beperking, ziekte of van hoge leeftijd hebben daarbij horende verlieservaringen, en hebben daar vaak verdriet van. Bijvoorbeeld het uitdunnen van het sociale netwerk wanneer men ouder wordt, of het verlies van een baan wanneer iemand door een infarct nog maar beperkt tot werken in staat is. Wanneer het mensen op eigen kracht niet lukt om weer positieve zin in hun leven te ervaren, is het belangrijk dat zij ondersteuning krijgen bij:
4 5
http://www.venvn.nl/Actueel/Persoonlijkverhaal/tabid/2203/Articleid/1412/mid/4652/Default.aspx. Naar: casus in ‘Het Gesprek een stap verder’, deel 3, p. 27, VNG (2012).
7
omgaan met verlies van zelfredzaamheid; omgaan met pijn en verdriet; hervinden van eigenwaarde, ook in de ogen van anderen. Iemand kan zich bijvoorbeeld afvragen: wat is mijn nut, hoe ben ik (nog) van betekenis en van toegevoegde maatschappelijke waarde nu ik in een rolstoel zit? hervinden van dingen die het leven weer kleur geven, die dag de moeite waard maken.
Wanneer dit slaagt, kan iemand weer beter op eigen kracht verder en verbetert het welbevinden. Het voorbeeld hieronder maakt dat duidelijk.
Casus Mevrouw Simonis (83) belt regelmatig naar het Wmo-informatiepunt. Telkens heeft ze andere vragen en problemen. Tijdens een gesprek met een Wmo-consulent vertelt ze dat ze vaak ’s nachts wakker ligt. De consulent vraagt haar hoe het is om zo wakker te liggen: mevrouw Simonis vertelt dat ze dat prettig vindt, omdat op die manier haar man dicht bij haar is en haar steun geeft. Ze mist hem verschrikkelijk. Samen met de consulent bedenkt mevrouw dat ze graag regelmatig naar het graf van haar man wil; een vrijwilliger wil haar daarbij helpen. Doordat mevrouw haar verdriet kon uiten en 6 regelmatig het graf bezocht, knapte ze weer op en had ze minder hulp nodig.
Cliënten steunen elkaar bij zingeving Cliënten zijn vaak van grote waarde voor elkaar, bijvoorbeeld door middel van lotgenotencontact, gespreksgroepen of maatjesprojecten (zie ook de praktijkvoorbeelden in hoofdstuk 6). Ze kunnen hun ervaringen en zingevingsvragen delen en elkaar stimuleren om actief in het leven te blijven staan. Door er voor elkaar te zijn, ervaren cliënten bovendien dat ze van betekenis zijn voor een ander. Ook in preventieve zin is lotgenotencontact van grote waarde.
6
Naar: casus in ‘Het Gesprek een stap verder’, deel 3, p. 11, VNG (2012).
8
Casus Kees Jan leeft voor de sport. Geen enkele sport is hem te gek. Op jonge leeftijd krijgt hij bij een val een dwarslaesie, waardoor hij vanaf zijn middel verlamd raakt. Tijdens de revalidatieperiode en daarna ontdekt hij steeds weer dat hij meer kan en wil dan zijn omgeving denkt. Bij de gemeente krijgt hij een rolstoel, terwijl hij om een ski-stoel (een rolstoel met ski’s) heeft gevraagd. Om zin in zijn leven te blijven ervaren, wil hij extreme sporten blijven beoefenen. Zijn inzet heeft geleid tot zijn eigen bedrijf, waarbij hij jongeren helpt om met hun beperking te leren omgaan. Kees Jan: “Ik geloof erin dat het in het leven voor iedereen en onder alle omstandigheden de kunst is te genieten van de dingen die je wel kan doen. Door mensen met een beperking handvatten te geven en hun de weg te wijzen naar een actiever leven en daarnaast de maatschappij voorlichting te geven over de mogelijkheden van mensen met een beperking, wil ik ernaar streven dat het overal vanzelfsprekend wordt dat 7 mensen met een beperking deelnemen aan de maatschappij.”
7
http://www.kjprojects.com/Geschiedenis.html en http://www.vilans.nl/Pub/Home/Home-Weblog/Marije-Vermaas/Skin-zonder-benen.html.
9
3. Zingeving als drijvende kracht bij mantelzorgers en vrijwilligers
Mantelzorg Mantelzorgers zorgen in eerste instantie vanuit een persoonlijke band (liefde, vriendschap, plichtsbesef) voor hun naaste. Zij geven aan dat zorgen voor een ander zwaar kan zijn, maar ook veel voldoening geeft en zin aan hun leven.
Casus Thea van der Steeg zorgt voor haar 100-jarige moeder. “Het zorgen zelf geeft me veel voldoening, ik heb er plezier in. Ik ervaar het als zin, doel van mijn leven nu om voor haar te zorgen. Vrienden begrijpen soms niet dat ik er veel vreugde en voldoening door ervaar. Het is niet altijd gemakkelijk, er zijn soms ook moeilijke momenten. Maar ik zorg vanuit mijn hart voor mijn moeder. Het zit, denk ik, in de genen: mijn moeder was (en is nog) een heel zorgzame vrouw. Zij zorgde goed voor ons gezin, nu geven wij dat aan haar terug. Als mensen zijn we afhankelijk van elkaar. Er is sprake van wederzijdse afhankelijkheid. Bij ouderdom uit afhankelijkheid zich meer zichtbaar. Mijn moeder geeft mij veel 8 liefde. Zo hebben we elkaar veel te bieden.”
Uit goede bedoelingen zijn hulpverleners vaak te sterk gericht op de belastende kant van mantelzorg, terwijl mantelzorgers het ook prettig vinden erkend te worden in de voldoening die het geeft. Wmoconsulenten en andere ondersteuners kunnen gericht aandacht geven aan deze positieve kant van de mantelzorg: de zin en betekenis die het heeft voor de mantelzorger. Dit kan bijdragen aan de draagkracht en veerkracht van de mantelzorger. Natuurlijk krijgen mantelzorgers in het zorgen voor hun naaste ook te maken met zingevingsvragen rond de belasting die de mantelzorg met zich meebrengt. Aandacht voor zin en het ‘bewust zoeken naar nieuwe krachtbronnen, kan helpen om de mantelzorg langer vol te houden en om meer 9 voldoening te vinden.’ Een voorbeeld is een vrouw die naast de mantelzorg voor haar kind met een handicap vrijwilligerswerk in een kinderboerderij doet. Uit dit vrijwilligerswerk put zij nieuwe energie, wat bijdraagt aan haar draagkracht als mantelzorger.
Vrijwilligerswerk In Nederland zetten miljoenen vrijwilligers zich dagelijks in voor de samenleving. Een aanzienlijk deel hiervan doet dat in de zorg, welzijn en sport. Vrijwilligerswerk vormt dus een belangrijk onderdeel van een lokale samenleving waarin zelfredzaamheid en zorg voor elkaar belangrijk is. Het zijn heel verschillende mensen met heel verschillende motieven. Het werk biedt hen zin, draagt bij aan hun leefplezier, heeft een doel en geeft veelal ook structuur in het leven. Daarnaast kunnen vrijwilligers in hun werk mogelijkheden vinden om zich te ontwikkelen en talenten te benutten. In al het vrijwilligerswerk schuilt een element van klaar staan voor een ander en van betekenis willen zijn. 8 9
Vermaas, M., Zorgen voor mijn moeder geeft voldoening en zin aan het leven, in: De mantelzorger - Mezzo (juli 2011). Kruijswijck, W. en Cuijpers, M., De relatie centraal, over zingeving en mantelzorg, in: Maatwerk (2013) p. 12.
10
Mensen ervaren door het doen van vrijwilligerswerk dat zij hun talenten kunnen inzetten ten dienste van anderen, wat voldoening geeft. Ze ervaren dat ze ertoe doen.
Casus In het project Een luisterend oor van SWO de Bilt gaan vrijwilligers op bezoek bij een oudere met zingevingsvragen. Een oudere vrijwilligster vertelt: “Een 84-jarige meneer vroeg om een persoonlijk gesprek, omdat hij contactarm geworden was. Hij had een aantal jaren gezorgd voor zijn ernstig zieke, hulpbehoevende vrouw. Nu zijn vrouw was overleden ervoer hij twee verliezen: dat van zijn vrouw, maar ook van zijn rol als mantelzorger. Hierdoor was hij het zicht op een zinvolle dagbesteding kwijt. Hij vertelde ononderbroken over wat zijn vrouw voor hem betekend had. Ik luisterde alleen maar, zijn verdriet mocht er zijn. Hij bedankte me hier meerdere keren voor. Vanaf het eerste gesprek maakte hij van het theedrinken een ritueel: Engelse kopjes en cake. Dit ritueel herhaalde zich alle keren dat ik kwam en ik merkte hoe belangrijk het voor hem was om op deze manier dienstbaar aan mij te zijn. Toen ik deze indruk aan meneer terug gaf, beaamde hij deze. Geven is ontvangen, zei hij. Meneer bedankte me voor de gesprekken. Ik bedankte meneer voor zijn openheid en gastvrijheid. We hadden zo een tijdlang contact en uiteindelijk vonden we een bepaalde activiteit waardoor hij zijn leven weer als zinvol kon ervaren. Toen ik na een jaar bericht kreeg dat meneer overleden was, kreeg ik een klein 10 krasje op mijn ziel… Meneer was ook voor mij van grote betekenis geweest.”
Bij het werven van vrijwilligers is het heel belangrijk om te laten zien hoe zinvol vrijwilligerswerk is: niet alleen voor de samenleving maar ook voor vrijwilligers zelf. Omdat veel vrijwilligers hun werk vanuit een behoefte aan zin in hun leven verrichten is het heel belangrijk om daar in hun begeleiding aandacht aan te geven. Door hen expliciet te waarderen en ruimte te geven zich te ontwikkelen. Veel mensen willen ondanks een drukke baan en gezin best klaar staan voor een ander, juist om van betekenis te zijn breder dan voor hun eigen kringetje. Daar zijn tegenwoordig gemakkelijk mogelijkheden voor via websites die lokale koppelingen tot stand brengen.
Casus Simeon heeft een drukke kantoorbaan. Af en toe heeft hij wel wat tijd over, en wil dan graag van betekenis zijn. Hij wil graag ‘iets nuttigs doen’, waarbij hij snel resultaten ziet. Een concreet, afgebakend project past daarom het beste bij hem. Hij is graag bereid voor een zinnig project zijn handen uit de mouwen steken. Op Facebook ziet hij regelmatig oproepen van de lokale Stichting Present voorbijkomen van concrete projecten. Als hij kan, is hij erbij en pakt hij afhankelijk van de aard van het project een kwast of gaat met iemand een stuk wandelen. Dit levert hem bijzondere ontmoetingen op in zijn eigen buurt. Hierdoor heeft Simeon het gevoel dat hij in zijn vrije tijd snel en 11 gemakkelijk zinvol bezig is.
10 11
Meer over het project van SWO de Bilt: http://www.netwerklevensvragen.nl/enl/Zingeving-(De-Bilt).html. Bekijk de volgende websites voor meer informatie: www.stichtingpresent.nl of www.nederlandcares.nl.
11
4. De rol van professionals bij zingeving in de Wmo
De rol van de Wmo-consulent en het keukentafelgesprek Hulpvragers komen bij de Wmo terecht met een geschiedenis; vaak hebben ze al heel wat achter de rug voordat ze zich melden. Elke cliënt heeft zijn eigen unieke wensen en behoeften, zijn netwerk en zijn (on)afhankelijkheid. Goed luisteren naar dit verhaal van de cliënt is essentieel voor het vinden van een goede match tussen hulpvraag en ondersteuning. Wanneer in het contact tussen Wmo-consulent en de cliënt duidelijk wordt welke betekenis de cliënt aan zijn beperking geeft en wat er voor hem werkelijk toe doet, kunnen zij samen trefzeker de juiste ondersteuning kiezen.
Casus Twee mensen hebben een dwarslaesie. De eerste was een fervent sporter en kan nu niets meer. Hij wil eigenlijk niet meer verder leven; de hele dag thuis is een verschrikking. De tweede vindt zijn situatie wel uit te houden. Hij hield altijd al van lezen en schaken. De wereld gaat door; wel zoekt hij nog een schaakmaatje. Twee mensen met dezelfde beperking. Het gesprek erover en een passend vervolg is heel verschillend omdat de situatie voor beide mensen een heel verschillende betekenis heeft. De één wordt doorverwezen naar een maatschappelijk werker terwijl voor de tweede een 12 telefoonnummer van een maatjesproject al genoeg is.
Tijdens het keukentafelgesprek kunnen bijvoorbeeld de volgende vragen gesteld worden om te achterhalen wat voor de cliënt van betekenis is en wat de beperking/situatie betekent:
12
Wat geeft u energie? Wat maakt voor u een dag de moeite waard? Welke hobby’s of passies heeft u? Wat betekent deze situatie voor u, nu u …? (bijv. niet meer kunnen lopen) Welke gewoontes, bezigheden of rituelen zijn belangrijk voor u? Heeft u iemand met wie u een vertrouwelijk gesprek kunt voeren? Voor wie bent u van betekenis?
Naar: casus in ‘Het Gesprek een stap verder’, deel 3, p.8, VNG (2012).
12
Casus Mieke is moeder van drie kinderen. Zij klopt aan bij het Wmo-loket en vertelt daar dat haar jongste kind leukemie heeft. De Wmo-consulent denkt in eerste instantie direct te weten wat Mieke nodig heeft: huishoudelijke hulp. Toch reageert Mieke daar afwijzend op: “Ik heb helemaal niets in de hand over het ziekteverloop van mijn kind. Mijn kind heeft geen weerstand, het kan van een klein beetje viezigheid al ernstig ziek worden. Het enige dat ik zelf kan doen, is zorgen dat mijn huis zo goed mogelijk schoon is. Wilt u het beetje dat ik zelf in de hand heb van me af nemen? Ik zou zodra de huishoudelijke hulp weg is, alles opnieuw doen om te weten dat het echt goed gebeurt!” Het zelf schoonmaken van haar huis helpt Mieke om een plek te geven aan de ziekte. Na een goed gesprek blijkt dat Mieke het liefste lotgenotencontact wil. Zodat ze weet hoe andere moeders omgaan met een ziek kind. De Wmo-consulent helpt haar bij het vinden van een geschikte lotgenotengroep.
Wat kunnen andere professionals doen? Ook in het contact van overige professionals binnen de Wmo met hun cliënten geldt, dat aandacht voor zingeving een belangrijke sleutel is om de zelfredzaamheid en participatie te vergroten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan maatschappelijk werkers, ouderenwerkers/adviseurs, jongerenwerkers en MEE-consulenten. Het meeste dat hierboven beschreven staat voor de Wmo-consulent geldt dan ook voor de overige professionals. Het leven van cliënten is niet statisch: vaak treden er veranderingen op in de gezondheidssituatie die ook een verandering in de zinsbeleving met zich meebrengen. Door aandacht te hebben voor wat de (veranderde) situatie voor de cliënt betekent, kunnen professionals hem helpen om zijn leven zo in te richten dat hij zoveel mogelijk welbevinden ervaart en zich van waarde voor een ander kan blijven voelen.
Casus Marcus heeft MS en wordt van anderen afhankelijk voor het aan- en uitkleden. Hij heeft daar veel moeite mee en wordt depressief. Zijn maatschappelijk werkster neemt de tijd om met hem door te praten wat hij daar precies zo moeilijk aan vindt. Marcus vertelt dat hij er doodongelukkig van wordt dat anderen zoveel van hem overnemen, hij voelt zich minder waard. Al pratend komt naar boven dat Marcus behoefte heeft om meer voor anderen van betekenis te zijn. De maatschappelijk werkster en hij verkennen daar mogelijkheden voor. Het lijkt hem misschien wel wat om te helpen bij huiswerkbegeleiding op een school. De maatschappelijk werkster vertrekt met de afspraak dat Marcus daar contact over opneemt met de vrijwilligerscentrale; over een week spreken ze elkaar weer.
In bijna alle gemeenten in Nederland wordt gewerkt aan het inrichten van sociale wijkteams waarin professionals samenwerken om zo goed mogelijk ondersteuning te geven bij de versterking van zelfredzaamheid en eigen kracht. Aandacht voor zingeving moet een geïntegreerd onderdeel zijn van de werkwijze van deze teams. Een belangrijke voorwaarde daarvoor is dat professionals de gelegenheid krijgen om zich daarin te verdiepen om meer vertrouwdheid en deskundigheid te ontwikkelen hiervoor. Ditzelfde geldt overigens ook voor de Wmo-consulent.
13
Casus In Nijmegen heeft het Centrum voor Ontmoeting in Levensvragen (www.ontmoetinginlevensvragen.nl) de laatste jaren trainingen en intervisies ontwikkeld, o.a. een training voor welzijnsprofessionals, een training voor buurtbeheerders van woningcorporaties, en starttrainingen en terugkombijeenkomsten voor vrijwilligers van het COiL. Het COiL wil met eraan bijdragen dat kwetsbare mensen zich bij professionals die ‘sensitief zijn voor zin’ beter gehoord en gezien voelen in hun zoeken naar zin en eigen kracht, waardoor zij betere ondersteuning krijgen.
De resultaten zijn: De cliënt is ondersteund in het (her)vinden van de eigen kracht, namelijk dat wat ‘zin heeft’ voor deze cliënt. Het appèl op de eerstelijnszorg vermindert. De eerstelijnsprofessional en sociale professionals (huisarts, paramedicus, verpleegkundige, maatschappelijk werker, ouderenadviseur, welzijnswerker) die sensitief is ten aanzien van zinvragen, heeft meer (eigen) handelingsruimte, meer bevrediging in het dagelijks werk, minder ervaren werkdruk.
14
5. Tips voor Wmo-raden en cliëntenorganisaties Op welke manier kunnen Wmo-raden en cliëntenorganisaties aandacht voor zingeving binnen de Wmo bevorderen? Hieronder een aantal concrete tips.
Tip 1: Spreek de gemeente aan Gemeentes zijn zich lang niet altijd bewust van het belang van aandacht voor zingeving in de Wmo. Wijs – als dat niet het geval is - uw gemeente op het maatschappelijk belang ervan: meer onderlinge betrokkenheid tussen burgers; betere ondersteuning en meer draagkracht van mantelzorgers; andere mogelijkheden voor werving en begeleiding van vrijwilligers; mogelijk minder beroep op Wmo-voorzieningen. Dit thema leent zich erg goed voor een werkconferentie met lokale betrokkenen (zoals 13 vrijwilligersorganisaties, kerken, welzijnsorganisaties, buurtverenigingen, zorgorganisaties ) om het samen concreet handen en voeten te geven. Gebruik hierbij goede voorbeelden uit het land: goed voorbeeld doet volgen en overtuigt dat het werkt.
13
Tip 2: Versterk burgers in hun kracht Pleit voor mogelijkheden voor de empowerment van burgers, ook wanneer zij een beperking hebben. Onderzoek of er binnen de in opkomst zijnde sociale wijkteams aandacht is voor levensvragen/zingeving van de cliënten waar men contact mee heeft. Stimuleer gespreksgroepen over zingevingsthema’s, zoals omgaan met ziekte en tegenslag, stress, tijd voor jezelf, omgaan met verlies. En stimuleer dat mensen hun talenten gebruiken. Wanneer mensen zich bewust worden van hun talent, de mogelijkheid hebben het talent in te zetten en te ontwikkelen, dan geeft dat voldoening. Dagbesteding moet zinvolle activiteiten aanbieden die aansluiten bij de behoefte, vraag en mogelijkheden van de burger. De gemeente kan dit stimuleren door eisen te stellen aan de dagbestedingscentra. Zinvolle vrijetijdsbesteding laat mensen ervaren dat zij iets bij te dragen hebben, dat zij van betekenis kunnen zijn. Dit draagt bij aan positief zelfbeeld en een gevoel van welbevinden.
Tip 3: Investeer in de deskundigheid van Wmo-consulenten Wanneer Wmo-consulenten in hun gesprek met cliënten aandacht voor zingeving hebben zijn de kansen groter dat de eigen kracht van de burger wordt aangesproken en die ondersteuning wordt ingezet die hem/haar helpt om zo zelfredzaam mogelijk te blijven. Wmo-consulenten 14 zijn zich niet altijd bewust van hoe belangrijk dat is. Investeren in hun deskundigheid , zodat zij de vraag leren verstaan, helpt mee. Daarnaast is het belangrijk om in het Keukentafelgesprek standaard een aantal vragen op te nemen over de betekenis van de beperking van de burger en over de eigen kracht(bronnen). In de VNG brochure ‘Het Gesprek 15 een stap verder’ staan voorbeelden.
Een mooi voorbeeld van een samenwerking tussen lokale partijen is de stedelijke werkgroep Zingeving en omgaan met verlies in Utrecht. Deze werkgroep heeft tot doel te zorgen dat de thema’s zingeving en omgaan met verlies de aandacht krijgen die ze verdienen binnen de maatschappelijke opvang, psychiatrie en verslavingszorg in Utrecht. Activiteiten werden gefinancierd door de gemeente Utrecht. Kijk op: www.zinwijzer.nl. 14 Het Expertisenetwerk Levensvragen en Ouderen biedt trainingen voor Wmo-raden en Wmo-adviseurs over cliëntgericht werken met aandacht voor zingeving. In de trainingen leren deelnemers komen tot de vraag achter de vraag, iemands drijfveren en krachtbronnen. Kijk op: www.netwerklevensvragen.nl/trainingswinkel. 15 Het Gesprek een stap verder (VNG, voor Wmo-adviseurs, over aandacht voor zingeving in het Gesprek) Kijk op: http://www.vng.nl/onderwerpenindex/maatschappelijke-ondersteuning/wmo-project-de-kanteling/publicaties/het-gesprek-deel-iiieen-stap-verder.
Tip 4: Onderzoek of er voldoende aandacht is voor zingeving bij de ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers Adviseer organisaties voor mantelzorgondersteuning en vrijwilligersorganisaties om mantelzorgers en vrijwilligers te versterken in het beleven van zin in hun rol en taak. Bijvoorbeeld door: bij de werving van vrijwilligers goed aan te sluiten bij hun talenten en ontplooiingswensen; hen te coachen in hun ontwikkeling in het werk; aan een Steunpunt Mantelzorg te vragen of ze aan de positieve beleving aandacht schenken. Bijvoorbeeld door hierover op een website verhalen te plaatsen, het in hun benadering van mantelzorgers te integreren en mantelzorgers te faciliteren om hier onderling met elkaar over te praten. Nodig deze organisaties uit daarover na te denken, bied eventueel aan daar een rol in te willen spelen.
Tip 5: Adviseer uw gemeente om vrijwilligersinitiatieven op het gebied van zingeving te ondersteunen Er zijn in Nederland al dertig initiatieven van vrijwilligers en professionals die in nauwe samenwerking zingevingsondersteuning aan kwetsbare mensen bieden: adviseer uw gemeente om dergelijke initiatieven in de eigen lokale praktijk op te sporen en te ondersteunen. Kijk voor meer informatie op www.netwerklevensvragen.nl/pril.nl.
Tip 6: Adviseer om een goede sociale kaart over ondersteuning bij levensvragen te maken in uw gemeente De deskundige Wmo-consulent die aandacht schenkt aan levensvragen is in staat om door te verwijzen wanneer een burger meer aandacht nodig heeft dan de adviseur kan geven. Dat kan door lotgenotencontact, vrijwilligers en professionals worden geboden en belangrijk is dat duidelijk is welke organisaties dat doen: de consulent moet dus over een goede sociale kaart beschikken over ondersteuning bij zingevingsvragen.
16
6. Praktijkvoorbeelden en literatuur We beginnen dit hoofdstuk met een beschrijving van vier voorbeelden. In alle voorbeelden speelt zingeving een rol in de Wmo. Voor wie verder wil lezen over zingeving is aan het einde van dit hoofdstuk een kort overzicht met interessante publicaties opgenomen.
Vraagwijzer Rotterdam Bij Vraagwijzer IJsselmonde (Wmo-loket Rotterdam) krijgt het thema zingeving extra de aandacht. De Vraagwijzerconsulenten beschouwen het als hun taak om naast de praktische hulpvraag ook te kijken naar de situatie waar de klant zich in bevindt. In de gesprekken wordt gewerkt met een ‘luisterraster’ waarmee verschillende levensdomeinen wordt afgetast, waaronder zingeving en inspiratie. Het gaat daarbij om wat de hulpvrager motiveert, van betekenis vindt. Binnen dit domein kan door de consulent zinverlies worden geconstateerd, of een worsteling met levensvragen. Merkt een consulent dat hulp of begeleiding wenselijk of noodzakelijk is, dan informeert hij/zij de hulpvrager over MOTTO (Meelevende Ondersteuning ten bate van Thuiswonende Ouderen. MOTTO is het lokale project waar mensen terecht kunnen voor ondersteuning bij zingevingsvragen). Indien gewenst en in overleg met de hulpvrager, wordt contact met MOTTO opgenomen. MOTTO heeft veel contact met ouderen met zingevingsproblematiek. Het zijn ouderen met levensvragen, die met een praktische hulpvraag naar de Vraagwijzer gaan en die daar door de consulent, in een persoonlijk gesprek, worden ‘gehoord’ in waar zij ten diepste behoefte aan hebben. De ouderen die zo in contact met MOTTO komen zijn met name ouderen die recent een of meerdere betekenisvolle naaste(n) zijn verloren, ouderen die bezig zijn hun levensbalans op te maken, ouderen die worstelen met lichamelijke achteruitgang, of ouderen 16 voor wie de mantelzorg zwaar valt.
Ondersteuning van vrijwilligers bij zinbeleving in hun werk Het Centrum Ontmoeting in Levensvragen (COiL) in Nijmegen beschikt over deskundigheid op het gebied van geestelijke verzorging en heeft een groot netwerk van vrijwilligers die mensen thuis bezoeken. Vrijwilliger zijn bij Centrum Ontmoeting in Levensvragen is een zinvolle maatschappelijke bezigheid en biedt vrijwilligers mogelijkheid tot verdere ontwikkeling van hun deskundigheid in persoonlijke aandacht geven rondom levensvragen. Het COiL zet gericht in op de coaching en ontwikkeling: het COiL verzorgt scholing en training voor de eigen vrijwilligers én voor vrijwilligers van andere organisaties in welzijn, zorg en wonen. Daarnaast biedt het COiL ook individuele begeleiding 17 en coaching aan de vrijwilligers.
Ondersteuning van mantelzorgers Het Steunpunt Mantelzorg Amersfoort is een voorbeeld van een steunpunt dat aandacht heeft voor zingeving. Zij organiseerden in 2012 in samenwerking met de diaconie van de Protestante Gemeente Amersfoort een themamiddag voor mantelzorgers over: 'Gevoelens van verlies bij het zorgen voor je naaste’. Aan de orde kwamen vragen als: Wat betekent het om je naaste (onherkenbaar) te zien veranderen en daarmee eigenlijk te verliezen als je vertrouwde partner, kind of ouder? Hoe (h)erken je dit proces en hoe geef je het een plek in je eigen leven? Een geestelijk verzorger van een verpleeghuis en een professioneel rouwbegeleider verzorgden inleidingen met voorbeelden en handvatten om zo goed mogelijk met verlies om te gaan.
16 17
Kijk op: www.netwerklevensvragen.nl/pril, www.centrumvoorlevensvragenrotterdam.nl en www.ijsselwijs.nl. Kijk op: www.ontmoetinginlevensvragen.nl.
Initiatief Zingevingsondersteuning Welzijnswerk Door het gehele land zijn er initiatieven waarbij vrijwilligers ouderen ondersteunen bij hun levensvragen. De stichting WijZ (welzijnswerk in Zwolle) is hier een voorbeeld van. Het welzijnswerk werft vrijwilligers die ingezet worden als ‘ouderencoach’. De ouderencoach gaat regelmatig bij een oudere op bezoek, om met hem/haar te praten over levensvragen. Het project richt zich met name op de sociaal geïsoleerde oudere, die zichzelf heeft aangemeld of aangemeld is via het signaleringsnetwerk. Voor de oudere die wordt bezocht helpen de gesprekken (opnieuw) zin in het leven te vinden. De ouderencoaches zelf ervaren zin door dit vrijwilligerswerk te doen. Naast de individuele gesprekken vinden er ook themabijeenkomsten plaats voor alle ouderen rondom 18 levensvragen. Ouderen vinden daar aansluiting bij ‘lotgenoten’ die de levensvragen (h)erkennen.
18
Kijk op: www.netwerklevensvragen.nl/pril en www.wijz.nu.
18
Literatuur Voor wie verder wil lezen is in dit hoofdstuk een kort overzicht met interessante publicaties opgenomen. Publicaties a) Huizing, W., Begemann, C. en Bremer, E. (2012), Het Gesprek deel III: een stap verder. Den Haag: VNG. b) Maat, J.W. van de, Vermaas, M., Kruijswijk, W. (2012), Omgaan met eenzaamheid onder mantelzorgers, herkennen, bespreken en aanpakken, Utrecht: Expertisecentrum Mantelzorg. c) Cuijpers, M. en Kruijswijk, W. (2013), De relatie centraal, over zingeving en mantelzorg, in: Maatwerk (2013). d) Carbo, C. en Baart, A. (2013). De Zorgval, Amsterdam: Uitgeverij Thoeris. e) Kirkels, V. (red.) (2000), Chronische zorg, zingeving en zinbeleving, op zoek naar de zin van chronisch ziek zijn, Nijmegen: Valkhof Pers. Hieronder staat de publicaties kort beschreven. Er staat ook waar u de publicaties kunt vinden. a. Het Gesprek deel III: Een stap verder Soort publicatie Handreiking voor Wmo-ambtenaren, geschreven door drie auteurs. Wat is de strekking van deze publicatie? De handreiking geeft praktische tips over hoe zingeving een plek kan krijgen binnen de Wmo en het keukentafelgesprek. Het gaat in op vragen als wat is zingeving, hoe heb je oog voor de uniciteit van elke hulpvrager, hoe gaan mensen om met verlies en beperking? Thema's die aan de orde komen zijn: In gesprek over betekenis: een aanpak, de basis van het gesprek, deskundigheid van de gespreksvoerder, financiën en samenwerking. Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee? De publicatie biedt verdiepende kennis over het belang van aandacht voor zingeving in het Keukentafelgesprek. De handreiking geeft concrete tips en voorbeelden voor Wmo-ambtenaren om in het Keukengesprek aandacht aan zingeving te geven. Waar is deze publicatie te vinden? De publicatie is gratis te downloaden via de website van de VNG: http://www.vng.nl/onderwerpenindex/maatschappelijke-ondersteuning/wmo-project-dekanteling/publicaties/het-gesprek-deel-iii-een-stap-verder
b. Omgaan met eenzaamheid onder mantelzorgers, herkennen, bespreken en aanpakken Soort publicatie Handreiking geschreven door drie auteurs. Wat is de strekking van deze publicatie? Deze handreiking geeft praktische tips over het herkennen van eenzaamheid onder mantelzorgers.
19
Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee? Wmo-ambtenaren komen veel in contact met cliënten en hun mantelzorgers. Deze brochure toont aan dat het van belang is om aandacht te schenken aan eenzaamheid onder mantelzorgers. De handreiking biedt praktische tips en concrete voorbeelden. Waar is deze publicatie te vinden? http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Omgaan_met_eenzaamheid_onder_man telzorgers.pdf
c. De relatie centraal Soort publicatie Artikel van twee auteurs. Wat is de strekking van deze publicatie? Dit artikel laat zien hoe zingeving een rol speelt bij mantelzorgers. Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee? Wmo-raden krijgen inzicht in het belang van stimuleren en aanspreken van zingeving bij mantelzorgers. Door mantelzorgers hierop aan te spreken, voelen zij zich gezien en gewaardeerd, waardoor zij de zorg mogelijk langer kunnen volhouden. Waar is deze publicatie te vinden? http://www.netwerklevensvragen.nl/enl/levensvragen-dossiers/Eenzaamheid.html
d. De Zorgval Soort publicatie Boek van twee auteurs. Wat is de strekking van deze publicatie? In dit omkeerboek krijgt kritiek op de zorg twee gezichten. In een wetenschappelijk essay behandelt prof. dr. Andries Baart de (on)mogelijkheden van zelfredzaamheid en eigen kracht en welke rol kwetsbaarheid hierin speelt. Christa Carbo schetst aan de andere kant aansprekende praktijkportretten van mensen. Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee? Wmo-raden kunnen inzicht krijgen in het nabij-zijn bij kwetsbare mensen en het belang van luisterend aanwezig zijn. Het boek biedt praktische voorbeelden over hoe zorg en hulpverlening vorm gegeven kan worden. Waar is deze publicatie te vinden? http://www.bol.com/nl/p/de-zorgval/9200000010442082/
20
e. Chronische zorg, zingeving en zinbeleving, op zoek naar de zin van chronisch ziek zijn Soort publicatie Boek met artikelen van meerdere auteurs. Wat is de strekking van deze publicatie? Dit boek geeft inzicht in de zinbeleving van zieke en kwetsbare mensen. Hoe ervaren zij hun ziekte en wat hebben zij nodig om toch te kunnen (blijven) participeren in de samenleving? Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee? Wmo-raden kunnen inzicht krijgen in de vraagstukken die spelen bij zieke en kwetsbare mensen. En hoe iemand bij deze doelgroep nabij aanwezig kunt zijn en kunt stimuleren om in de maatschappij mee te doen. Waar is deze publicatie te vinden? http://www.bol.com/nl/p/chronische-zorg-zingeving-en-zinbeleving/666875433/
Extra informatie Naast de bronnen waar in de voetnoten naar verwezen wordt raden wij graag deze websites aan:
www.netwerklevensvragen.nl
De website van het Expertisenetwerk Levensvragen en Ouderen biedt informatie over zingeving en levensvragen. Bijvoorbeeld wat zingevingsvragen zijn, ervaringsblog over zingevingsvraagstukken, verdere literatuur en informatie over zingeving en de Wmo. Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee? Een Wmo-dossier biedt informatie speciaal gericht op Wmo-professionals. Waar is deze website te vinden? http://www.netwerklevensvragen.nl
www.expertisecentrummantelzorg.nl
De website van het Expertisecentrum Mantelzorg biedt informatie over mantelzorg. Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee? Verdiepende kennis over mantelzorg en zingeving. Waar is deze website te vinden? http://www.expertisecentrummantelzorg.nl
21
