Katholiciteit en Vrijzinnigheid. Mijn antwoord op religieuze identiteitscrisis (I)

Civis Mundi Katholiciteit en Vrijzinnigheid. Mijn antwoord op religieuze identiteitscrisis (I) Wim Couwenberg

?1. Religieuze vervreemding Terugblikkend op de tijd van mijn jonge jaren kijk ik terug op een ver en vreemd geworden wereld. Niet alleen in technologisch, maar vooral ook in levensbeschouwelijk en maatschappelijk opzicht. Wel keert die wereld in religieus opzicht sinds een aantal jaren in zekere zin in een andere religieuze context en toonzetting terug, nl. in de denken leefwijze van moslims die in steeds grotere getale deel uitmaken van onze samenleving. Die ver en vreemd geworden wereld van het eigen verleden komt zodoende opnieuw nabij in een nieuwe religieuze uitbeelding die nu als Fremdkörper ervaren wordt in de sterk geseculariseerde samenleving van onze tijd en mede bijdraagt aan de terugkeer van religie als serieus te nemen maatschappelijk gegeven. De wereld van mijn jonge jaren was nog doortrokken van de geest der Middeleeuwen. Het universum leerde ik zien als een hiërarchische ordening met een op zichzelf staand Opperwezen als oorzaak en einddoel van al het geschapene en bron van alle aardse macht en gezag. Het was het premoderne beeld van God dat sinds Nietzsche sterk omstreden is geraakt is, maar nu niet langer een evidentie is zoals eeuwenlang het geval was.[1] Het was een wereld, waarin het denken nog beheerst werd door eeuwige, onveranderlijke waarheden en waarden, een tijd ook van complete alomvattende geborgenheid in de moederschoot van de heilige katholieke kerk. Maar ook een tijd met een repressieve seksuele moraal die niet onderdeed voor de seksualiteitsangst zoals die nu in de moslimwereld nog gecultiveerd wordt[2]; en met een van clericale zijde doelbewust aangekweekt zondencomplex, dat voor traditioneel opgevoede christenen een niet geringe psychische belasting is geweest.[3] Het zedelijke leven draaide primair om een kuise levenswandel als moreel ideaal. Dus geen seks vóór het

pagina 1 van 11 - www.civismundi.nl

kerkelijk huwelijk - voor katholieken telt het burgerlijk huwelijk niet als huwelijk -; ja, het woord seks was in het spraakgebruik in die tijd nog non-existent; voortplanting als het enig legitieme doel van een voor het leven aangegane verbintenis, die niet verbroken mocht worden. Ook al was het huwelijk een mislukking gebleken dan nog bleef men aan elkaar vastzitten. Want echtscheiding was streng verboden. Dat heeft heel veel ellende teweeg gebracht. Evenals in de islam werd de vrouw principieel ondergeschikt geacht aan de man en voor hem tevens een naaste gelegenheid tot zonde[4] met strikte scheiding der geslachten als vanzelfsprekend geacht uitvloeisel ter bescherming van de goede zeden. Echo's uit een ver verleden; het verleden van het rijk geheten roomse leven met al zijn rituelen, vanzelfsprekendheden en taboes[5] met zijn ultramontaanse kadavergelovigheid als norm en zijn waarschuwingen voor de grote gevaren van de moderne wereld die dringend gekerstend moest worden. En christelijke organisaties waren geroepen die opdracht van de tijd te volbrengen als uitvloeisel van het apostolaat van de christenheid in de moderne wereld. ?1.1. Bewustwording moderniteit als nieuw beschavingstype Met de culturele omwenteling van de jaren '60 werden de zorgvuldig bewaakte dijken ter bescherming van het christelijke erf tegen de gevreesde penetratie van het moderne denken onverhoeds doorbroken en kwam een proces van ontzuiling op gang, waardoor de seculariserende en individualiserende geest van de moderniteit sindsdien in versneld tempo binnendringt in de tot dan toe succesvol afgeschermde en gesloten wereld van katholieke gezinnen en organisaties. Met andere katholieken ben ik sinds die jaren in geestelijk en politiek opzicht op drift geraakt en geleidelijk aan ingeburgerd in die eens zo gevreesde wereld van de moderniteit. Een eerste bewustwording van de moderniteit als serieus te nemen alternatief van de premoderniteit voltrok zich in zekere zin al in de jaren '50. Als politiek journalist raakte ik toen geïnteresseerd in de cultuurhistorische achtergrond van de tegenstelling tussen progressiviteit en conservatisme die in die jaren een heel belangrijk thema was in het debat over de politieke verhoudingen in Nederland, want van linkse zijde met veel aplomb gepresenteerd als alternatief van de vooroorlogse godsdienstig-politieke antithese.[6] In de theorie van de historicus Jan Romein over Europa als afwijking van het Algemeen Menselijk Patroon van de premoderniteit[7] vond ik niet alleen een adequaat uitgangspunt om de achtergrond van die tegenstelling te verklaren, maar raakte ik tevens gefascineerd door de ontwikkeling van de moderniteit als nieuw beschavingstype. En dat heeft sindsdien


een sterk stempel gedrukt op mijn verdere religieuze en politieke ontwikkeling. De overgang van die premoderne en exclusief-katholieke levenssfeer naar de moderne geseculariseerde wereld, van de gesloten samenleving van de alomvattende katholieke zuil naar de open samenleving van de moderniteit betekende een cultuurschok waarvan de effecten tot in onze tijd doorwerken. Zo is er een diepe kloof gegroeid tussen de kerkelijke leiding die zich moeilijk kan losmaken van premoderne religieuze opvattingen en tradities, gestempeld door een mythologisch wereldbeeld van oudchristelijke signatuur, en gelovigen aan de basis die zich in groten getale afgewend hebben van wat hun oorspronkelijk te geloven was voorgehouden, zich door die leiding niet meer laten gezeggen en daarom hun eigen weg gaan. Dat geldt ook voor katholieke instellingen. Terwijl bijvoorbeeld de paus onlangs nog opgeroepen heeft tot een mondiale alliantie tegen de homoseksualiteit waardoor de goddelijke orde bedreigd zou worden[8] heeft de KRO zich er juist voor ingezet dat homo's uit de kast komen in een tv-programma dat zo succesvol is dat het kans maakt op een Emmy Kids Award. Inburgerend in de moderne samenleving en cultuur raakte ik er steeds meer van bewust dat het oorspronkelijke katholieke geloof uit mijn jeugd een FremdkÓ§rper was geworden in het nieuwe beschavingstype, waarvan Europa de bakermat is geweest. Sinds de 17e eeuw voltrekt zich daar als gevolg van de zogenaamde wetenschappelijke revolutie van de 17e en vervolgens de intellectuele, politieke en industriële omwentelingen van de 18e eeuw een radicale breuk met premoderne opvattingen en denkbeelden met een geheel nieuw beschavingstype als resultaat. De rk kerk is daar van stonde af aan principieel tegen in verzet gekomen, maar heeft de opmars ervan slechts tijdelijk kunnen afremmen.

1.2 Emancipatie van onderop met ontbinding van de katholieke eenheid als gevolg Geloof moet een innerlijke overtuiging worden en niet langer steunen op gezags- en groepsdwang, waarvan het bisschoppelijke mandement van 1954 over de katholiek in het openbare leven nog een saillante uiting was. De kerk, zo betoogden prominente katholieke theologen tegenover die gezags- en groepsdwang, moest niet langer pretenderen een noodzakelijk intermediair te zijn tussen individuele gelovigen en God, maar de voorwaarden scheppen voor de emancipatie van haar gelovigen.[9] Het is een emancipatie die een logisch uitvloeisel is van de emancipatorische oriëntatie van de moderniteit waarvan die kerk ongewild deel is


gaan uitmaken. Zij blijft daarin niettemin onverkort vasthouden aan de autoritair hiërarchische tradities die aan haar premoderne ontstaan ten grondslag liggen en die de harde kern vormen van haar functioneren als religieus instituut. Uit dien hoofde blijkt die kerk niet bij machte zelf mee te werken aan de emancipatie van haar gelovigen zoals bepleit, al is het tweede Vaticaanse Concilie daartoe wel een poging geweest. Maar die is al in de knop gebroken. Die emancipatie heeft zich niettemin op eigen initiatief van de eens zo volgzame gelovigen doorgezet en heeft ertoe geleid dat de eens zo gesloten katholieke eenheid op religieus, politiek en maatschappelijk terrein in onverwachts snel tempo verpulverd is. Dat heeft de naoorlogse Doorbraakgedachte in dit land waartegen het eerder genoemde bisschoppelijk mandement zich zo scherp schrap zette ineens zo'n geweldige nieuwe impuls gegeven dat die gedachte inmiddels op nog breder terrein dan aanvankelijk bedoeld gerealiseerd is.[10] Onder het etiket katholiek, dat tot ver in de 20e eeuw een scherp omlijnde inhoud had, gaat tegenwoordig een bonte verscheidenheid van geloofsovertuigingen schuil, zoals openlijk tot uiting komt in meerdere concurrerende stromingen, maar nog sterker, zij het meer in het verborgene in een zgn. katholicisme à la carte. Katholieken trekken zich en masse weinig of niets meer aan van het kerkelijk gezag. Men selecteert uit de katholieke traditie die rituelen die men nog min of meer relevant acht als religieus-esthetische opsmuk van het leven, zoals bijv. geboortehuwelijks- en overlijdensplechtigheden en de kerstviering. En voor zover men nog gelooft, heeft dat in de praktijk weinig meer te betekenen of geeft men daar een geheel eigen interpretatie aan. Van het eerder genoemde apostolaat van de christenheid in de moderne geseculariseerde wereld is niets meer over. Ook als men niet meer echt gelooft in God en in Christus als zijn Zoon en Verlosser onzer zonden, komt men er soms niettemin toe toch tot hem te bidden. Je weet immers maar nooit waar het goed voor kan zijn. Men blijft de uiterlijke vormen van het oude geloof zoals gebed, sacramenten en andere rituelen derhalve vaak nog wel in stand houden als eens vanzelfsprekend houvast en bron van troost. En zodoende blijft men doen alsof God toch bestaat. Die uiterlijke vormen dienen in deze context als performatieve handelingen, waarin mensen als het ware al doende in leven roepen wat ze uitspreken. Rituelen, zo is al vaak geconstateerd overleven het aanvankelijke geloof waarin men is opgegroeid nog geruime tijd. ?2. Resultaat emancipatieproces


In religieus opzicht uit zich die Roomse verpulvering zich in een reeks van verschillende richtingen. Zo spreekt men tegenwoordig van cultuurchristenen, ikdoe-alsof-christenen, ietsisten, minimaal christenen, post christenen, solo religieuzen, pan entheïsten en dergelijke. Veel maatschappelijk en politiek georganiseerde katholieken zijn geruisloos in de pas gaan lopen van de seculariserende geest van de moderne cultuur, hebben op pragmatische wijze gekozen voor succes in die cultuur en oorspronkelijk katholieke organisaties en instituten derhalve aangepast aan de geest en de principes van die cultuur met als resultaat dat van de oorspronkelijke katholiciteit nog slechts wat uiterlijk ritueel vertoon is overgebleven. Bijzonder in het oog springend is dat bij eens principieel katholieke universiteiten en hogescholen. Tal van katholieken hebben zelfs radicaal gebroken met hun geloof en presenteren zich nu trots als agnost of atheïst. Wat agnosten betreft, zijn er a-religieuze, maar ook bewust religieuze agnosten die een eigen agnostische spiritualiteit cultiveren. De oorspronkelijk rk Vlaamse filosoof en theoloog Jan van Verachtert is van dat laatste een markant voorbeeld en heeft van zijn overgang van rooms-katholiek naar religieus agnost uitvoerig verslag gedaan in zijn boek God heeft een brede rug (2009). Die nieuwe oriëntatie beleeft hij als een spirituele wedergeboorte en kenschetst hij als een derde weg tussen theïsme en atheïsme. Atheïsten van rk-zijde zijn er eveneens in meerdere versies, met name gematigde, maar ook heel radicale, die zich van de weeromstuit als rabiate atheïsten distantiëren van hun vroegere rooms-katholieke geloof.[11] Weer andere katholieken hebben op hun beurt hun toevlucht gezocht in nieuwe spirituele bewegingen[12] of proberen nog enig houvast te vinden in het zogenaamde ietsisme. Dat zijn, zo stelt een oorspronkelijk als katholieke theoloog opgeleide, maar atheïstisch geworden intellectueel als Ralf Bodelier[13], dat zijn mensen die niet meer geloven in de traditionele katholieke orthodoxie waarin zij zijn opgegroeid, maar in discussies over geloof en religie bij de vraag wat nu hun standpunt is zich daar met een Jantje van Leiden vanaf maken door slechts te verklaren zeker te weten dat er Iets is, iets dat ons verstand te boven gaat, maar niet bereid en in staat zijn dat mysterieuze iets nader toe te lichten, omdat dat nu eenmaal moeilijk in verstandelijke termen uit te leggen valt. Ik behoor zelf tot degenen die wel geprobeerd hebben de katholiciteit van hun geloofs/levensovertuiging staande te houden, maar dan wel losgemaakt van de traditionele katholieke orthodoxie en die te relateren aan de vrijzinnig-liberale geest van de moderniteit.


?3. Religieus alternatief ?3.1. Religieus individualisme Mijn speurtocht naar een nieuwe geloofsoriëntatie leidde als vanzelf tot een verkenning van de religieuze situatie in de wereld om mij heen. Alvorens mijn plaats daarin te bepalen zal ik eerst heel in het kort een beeld schetsen van die situatie voorzover ik die voor mijn eigen oriëntatie relevant acht. Het streven naar herkerstening dat ik zoals gezegd jarenlang als politiek ideaal zag, was gericht op terugdringing van het secularisatieproces. Ik ben echter geleidelijk aan tot de conclusie gekomen dat dit proces niet alleen zo diep verankerd is in onze cultuur dat het niet meer ongedaan te maken valt door pogingen tot herkerstening en re-evangelisatie-campagnes, maar dat het ook heel positieve kanten heeft. Het heeft gelovige mensen vrij gemaakt van verouderde geloofsvoorstellingen en van repressieve en onmondig makende kerkelijke structuren. Het heeft ook een positieve invloed gehad op de maatschappelijke doorwerking van een aantal fundamentele christelijke waarden.[14] Zoals secularisatietheologen in het licht gesteld hebben, heeft het katholieken bevrijd uit een mythische denksfeer die behoort tot een voorbije cultuurfase, maar zo voeg ik er aan toe, ook uit een diepgewortelde klerikale traditie die tot gedachteloze volgzaamheid noopte. Veel van de kritiek op en oppositie tegen de rk kerk valt te herleiden tot die traditie. Die heeft ertoe geleid dat die kerk telkens weer in de verleiding komt om zich als instituut primair te gedragen als doel in zichzelf. Dat kwam na het Tweede Vaticaanse Concilie opnieuw tot uiting in de reactie tegen de uitkomsten van dat Concilie van herlevende conservatieve krachten in het Vaticaan. Een opvallend aspect van dit secularisatieproces, dat ik hier slechts even aanstip, is ook het samengaan van twee tegenstrijdige tendenties: enerzijds een wijdverbreide neiging tot religieus scepticisme en agnosticisme, anderzijds een sterk groeiende belangstelling en ontvankelijkheid voor occultisme en magie, niet het minst onder hoger opgeleiden. Een belangrijke tendens in de huidige ontwikkeling van het religieuze bewustzijn is het groeiende religieuze individualisme. Wat de katholieke orthodoxie steeds als een liberale dwaling veroordeeld heeft, is in onze tijd normaal geworden en in Nederland in bestuurlijk-juridisch opzicht bekrachtigd doordat in de bevolkingsboekhouding niet langer melding wordt gemaakt van iemands kerkelijke of godsdienstige gezindte. Religie, eeuwenlang een politiek en maatschappelijk


bindmiddel van grote importantie, is privézaak geworden. Traditionele religieuze scheidslijnen verliezen hierdoor steeds meer hun betekenis evenals traditionele religieuze etiketten. ?3.2. Vrijzinnigheid in paradoxale positie Veel vrijzinnige opvattingen vinden al jarenlang gehoor en weerklank in katholieke milieus zonder dat men zich daarvan vaak rekenschap geeft. Vrijheid bij het zoeken naar religieuze waarheid en vrijheid van belijden, een kritische houding t.o.v. bijbel en overgeleverd geloofsgoed, het primaat van persoonlijke ervaring, het besef dat christelijk geloof niet langer kan en mag gelden als enig ware religie, het zijn opvattingen en tendenties die tegenwoordig ook leven onder veel katholieken. Men schrikt er ook niet meer voor terug in dit verband te spreken van een ontwikkeling van rooms (autoritair) - naar vrijzinnig-katholicisme.[15] Niet de geobjectiveerde leer is eigenlijke inhoud van het geloof, zo stelde de katholieke theoloog A.W.J. Houtepen in een themanummer van Civis Mundi over vrijzinnigheid als religieuze overtuiging, maar de in dezer leer bemiddelde ervaring van de ontmoeting met God. Religieuze ervaring is het medium van de zich openbarende God. 'Verlichting' maakt daar deel van uit, 'bevrijding' is het doel ervan. Waar het om gaat, is het zoeken naar waarheid die werkelijk vrij maakt. Aldus Houtepen.[16] In dit verband denk ik onwillekeurig terug aan een bekende uitspraak van de verlichte Duitse dichter en denker G.E. Lessing (1729 - 1781), die vaak is geciteerd in vrijzinnige kringen: ' Wanneer Gij, God, in Uw rechterhand de waarheid en in Uw linkerhand het zoeken naar de waarheid besloten hield, dan zou ik toch in ootmoed uw linkerhand grijpen en zegen: Vader, geef, want de volstrekte waarheid is voor U alleen, het bezit van de waarheid maakt traag en zelfgenoegzaam en alleen in het eeuwige zoeken naar de waarheid kunnen zich de krachten van de mens ten volle ontplooien,' Aldus Lessing. Ik herinner mij, dat ik nog in 1959 krachtig stelling nam tegen die uitspraak. Ik zag daarin de hoogmoed van de moderne autonome mens, die soeverein oordeelt over het waarheidsgehalte van de verschillende godsdiensten, waar hij zelf boven staat. [17] Nu herken ik in de uitspraak in hoge mate mijn eigen religieuze levenshouding. Door de individualisering van het religieuze bewustzijn en de proliferatie van vrijzinnige opvattingen in brede kringen van gelovigen die zich formeel niet tot het vrijzinnig christendom rekenen, heeft de uit de vorige eeuw stammende antithese tussen rechtzinnigheid en vrijzinnigheid veel van haar vroegere scherpte verloren. Die proliferatie kan door vrijzinnigen als een overwinning van hun richting worden


gevierd. Toch is er van enige feeststemming in vrijzinnige kringen geen sprake. Het tegendeel is eerder het geval. Deze geloofsrichting die zo'n belangrijke voortrekkersrol vervuld heeft bij het overbruggen van de kloof tussen christelijk geloof en moderne cultuur, verkeert zelf niet minder in een crisis als orthodoxe geloofsrichtingen. De inmiddels overleden godsdienstsocioloog P. Smits sprak al eind jaren '80 van een identiteitsimpasse in het vrijzinnige protestantisme. Ook in vrijzinnige kringen signaleerde hij niet alleen een sterke teruggang van het ledental, maar ook een tekort aan religieuze creativiteit. De vroegere voortrekkersrol is verkeerd in haar tegendeel: de vrijzinnigheid is zelf een culturele achterhoede geworden.[18] Dat laatste ben ik geneigd te weerspreken. Opvallend in dit verband is de herwaardering in vrijzinnige kringen van de mythische dimensie in religies, met verwijzing naar de binnenkant van het menszijn[19] die in een materialistische visie volstrekt ontkend wordt. Is dat wellicht een teken van herlevende religieuze creativiteit? We staan inmiddels voor de paradoxale situatie dat we enerzijds een reveil een brede verspreiding van liberale waarden beleven, maar dat we anderzijds aan religieuze en politieke vrijzinnigheid geen nieuwe inspiratie ontlenen en geen hernieuwd zelfvertrouwen. Is hier sprake van een uitputting van de oorspronkelijke creatieve impuls van het vrijzinnige denken, nu de antithese tussen vrij- en rechtzinnigheid veel van haar scherpte verloren heeft? Verzet tegen modernisering leidt tot marginalisering van kerk en religie meent de religiecriticus Paul Cliteur, het streven naar modernisering ervan leidt onvermijdelijk tot verdamping van de hele religieuze inhoud. Het is dus kiezen tussen marginalisering of verdamping.[20] Maar modernisering zoals beoogd door traditionele en eigentijdse uitingen van religieuze vrijzinnigheid leidt alleen tot verdamping van een bepaalde religieuze orthodoxie uit een voorbije cultuurfase, maar niet tot verdamping van ieder religieus besef. Tussen religieuze orthodoxie en ongeloof is sinds de 19e eeuw een goed begaanbare middenweg gebaand door de vrijzinnige beweging. Die vrijzinnige middenweg spreekt mij juist aan. Het religieuze bewustzijn, dat met de menswording van de evolutie tot ontwikkeling komt, blijft zodoende ook in de seculiere context van de moderniteit een integraal deel van het menszijn en tevens een noodzakelijke correctie op de ééndimensionale denkwijze die in de moderniteit de overhand krijgt en tot uitdrukking komt in de talrijke 'ismen' van het moderne denken. Dat religieuze bewustzijn is niet tot ontwikkeling gekomen om te ontsnappen aan de absurditeit en de zinloosheid van het menselijk bestaan, zoals de Franse literaire filosoof Albert Camus stelt,


maar als vrucht van de geestelijke wereld, waarvan de mens als biologisch wezen tevens deel gaat uitmaken. Terwijl Camus in zijn essay 'Le myth de Sisyphe' de absurditeit van het menselijk bestaan gelegen ziet in de botsing tussen enerzijds het menselijk verlangen naar zin en betekenis en anderzijds de wereld die zijns inziens perse betekenis- en zinloos is, lijkt mij in dat verlangen juist de zin van de antropogenese gelegen evenals van de ontwikkeling van het religieuze bewustzijn. ?3.3. Componenten nieuwe geloofs - en levensovertuiging In het licht van de juist kort geschetste religieuze situatie zal ik nu trachten mijn plaats daarin te bepalen. Die plaats zoek ik in een verbinding van de idee der katholiciteit met een vrijzinnig-religieuze oriëntatie. Bij de uitwerking van de idee der katholiciteit laat ik mij tevens inspireren door het holisme van de New Age Movement, zij het dat ik me daarvan distantieer wat de utopistische strekking ervan betreft en voorzover daarin de contouren van de menselijke individualiteit te zeer vervagen. Van rooms-katholieke orthodoxie naar een vrijzinnige geloofsoriëntatie is uiteraard een grote sprong in mijn religieuze ontwikkeling geweest. Het heeft ook vele jaren geduurd, voordat ik me daarvan volledig bewust ben geworden. Wat mij in die oriëntatie nu sterk aanspreekt, zijn met name vrijzinnige principes zoals de vrijheid van belijden en het primaat van persoonlijke bezinning en ervaring, het besef dat het in religie steeds om menselijke behoeften en ervaringen gaat en dat de mens dus vertrekpunt dient te zijn van religieuze bezinning; afwijzing van absolute waarheidspretenties in zaken van geloof en levensbeschouwing en historische relativering van de bijbel als wel een bijzonder belangrijke uitdrukking van het zich ontwikkelende religieus bewustzijn, maar aan tijd en plaats gebonden. De traditionele christelijke opvatting van de bijbel als een exclusieve openbaring Gods aan een door Hem uitverkoren volk (Israel) valt moeilijk meer te rijmen met het moderne evoluerende mensen wereldbeeld waarin een dergelijke religieuze exclusiviteit en superioriteit zelfs als religieus racisme ervaren wordt. Ook de bijbel is een historisch bepaald document dat in het licht van zijn tijd begrepen moet worden. Met dit evoluerende wereldbeeld kom ik op een derde component van mijn levensovertuiging. Ik leef uit het besef van continue evolutie en verandering en beleef dus alles in een evolutionair perspectief. Ik neem daarmee stelling zowel tegen het traditionele katholieke denken met zijn statisch, in een goddelijke en natuurlijke orde verankerde wereldbeeld als tegen het abstract-rationele, a-


historische denken van de Verlichting. In het tweede deel dat in het volgende nummer verschijnt, ga ik nader in op de verbinding van katholiciteit en vrijzinnigheid.

[1] Zie voor een gemoderniseerd godsbeeld o.a. A. Houtepen, red., Theologen op zoek naar God, 2001 [2] Zie o.a. Seksuele revolutie in Oost en West I, april en II, november, 1969; Seksuele Emancipatie, Civis Mundi, mei, 1978; en S.W. Couwenberg (red.), Seksuele revolutie ter discussie, Civis Mundi jaarboek, 2005, pp. 17-19 en p. 132 e.v. [3] Ook een bekende Duitse filosoof als Max Scheler, zo bekende hij, ging hieronder gebukt. Zie J.H. Nota. Max Scheler, 1979, p 113 [4] In de islamitische wereld kent men dat ook. De vrouw is volgens een hadith (overlevering over en van de profeet Mohammed) een verzoeking voor de man. [5] Aan een van die taboes - twee geloven op één kussen, daar sluipt de duivel tussen - dank ik feitelijk mijn bestaan. [6] Zie S.W. Couwenberg, De strijd tussen progressiviteit en conservatisme, 1959. De toenmalige politieke discussie daarover werd op het partijcongres van de KVP in 1955 op voorstel van de toenmalige KVP-voorzitter H.W. van Doorn - later toegetreden tot de PPR - afgesloten met een resolutie waarin het congres de valse tegenstelling tussen progressiviteit en conservatisme volstrekt afwees. Van protestants-christelijke zijde werd daartegen ook principieel stelling genomen, omdat de diepste levensvragen daardoor in de politiek miskend zouden worden, evenals de gerichtheid van de politiek op de voorbereiding van het koninkrijk Gods. [7] Zie J. Romein, Aera van Europa, 1954; idem, In de ban van Probanan, 1954; idem, Het Algemeen Menselijk Patroon, De Nieuwe Stem, 3, 1956 [8] Zie Paus: Homo bedreigt de goddelijke orde, NRC Handelsblad 24 december 2012. [9] Zie M. van den Bos, Verlangen naar vernieuwing. Nederlands katholicisme 1953-2003,


2012. [10] Zie S.W. Couwenberg, Wereld-gebeuren sinds de jaren '60, Civis Mundi Jaarboek 2012, p. 21 - 33. [11] Voorbeeld van zo'n radicale variant van atheïsme is de oorspronkelijk katholieke docent aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen Anton van Hooff. Hij werd namelijk voorzitter van de strijdbare Atheïstisch-Humanistische Vereniging De Vrije Gedachte. [12] Zie o.a. Betekenis van spiritualiteit en spirituele bewegingen in onze tijd, Civis Mundi 4, 1985. [13] R. Bodelier, Een atheïstisch geworden theoloog verantwoordt zich, in: Moderniteit en religiositeit, Civis Mundi 2, 2001 [14] Zie o.a. F. Lenoir, De filosofie van Christus, 2007. [15] Zie o.a. L. Winkeler, Intellectuelen, kerk en cultuur, in Intellectuelen en de politiek, Civis Mundi 2, 1990; en Van rooms naar katholiek. Ontwikkelingen in de katholieke kerk van Nederland 1960 - 1982, 1982. [16] A.W.J. Houtepen, De waarheid zal u vrijmaken in: Vrijzinnigheid als religieuze overtuiging en mentaliteit, Civis Mundi 2, 1988. [17] Zie S.W. Couwenberg, De strijd tussen progressiviteit en conservatisme, 1959, p. 220. [18] Zie P. Smits, De identiteitsimpasse van vrijzinnig protestantisme, 1989. [19] Zie H. Knoop, Leef je eigen mythe, 2012. [20] Zie P.B. Cliteur, In dialoog met Bert Laeyendecker over kerk en religie, in: A. Köbben e.a., (red),Homo Prudens, 2000, p. 34


Katholiciteit en Vrijzinnigheid. Mijn antwoord op religieuze identiteitscrisis (I)

Recommend Documents