Katern met uittips en poster: Welkom in onze natuur!

SPOORZOEKER 3-MAANDELIJKSE NIEUWSMAGAZINE VAN HET AGENTSCHAP VOOR NATUUR EN BOS JAARGANG 1 l NUMMER 2 l ZOMER 2007 l AFGIFTEKANTOOR 3000 - LEUVEN 1

Katern met uittips en poster: Welkom in onze natuur!

Op de barricades voor



de vleermuis

De Kalmthoutse Heide even op de schop

Natuur uit de oude doos: een halve eeuw Westhoekreservaat

Appels en peren uit het Museum

1

à

Erop uit in de natuur De Belgische natuurreservaten hebben al een heel leven achter zich. Het Westhoekreservaat wordt dit jaar vijftig, samen met het Reserve Naturelle des Hautes Fagnes in Wallonië. Het relaas van de strijd voor het behoud van het gaafste en grootste duingebied van onze kust, leest als een trein. In een ander symbolisch natuurreservaat, de Kalmthoutse Heide, is het dit najaar alle hens aan dek om de gevolgen van noodzakelijke werken aan een brandstofleiding in te perken. Groen erfgoed, al is het van een heel andere soort, vinden we ook in de Museumtuin van Gaasbeek. Dit levende, wereldwijk unieke

museum evoceert de rijke Vlaamse hovenierskunst van rond de vorige eeuwwisseling met een unieke collectie traditionele fruitsoorten. Planten en dieren houden zich niet aan grenzen: dat is één van de pijlers van het soortenbeleid. Met het Europese project BatAction richt het ANB samen met partner Natuurpunt op verschillende locaties in Vlaanderen verblijfplaatsen in voor de vleermuis. Der partners werken ook aan een imagocampagne voor dit fel onderschatte, maar vaak - en onterecht - gevreesde diertje. Het is al vaker gezegd en geschreven: de natuur is een

In dit nummer: 3 Leidingwerken in de Kalmthoutse Heide 6 Dossier Bataction: Europees vleermuizenproject

Welkom in onze natuur!

Reportage Vijftig jaar Westhoekreservaat

9

Portret Sportduiker wordt visserijbioloog

25

Het Pajottenland heeft zijn eigen Hof van Eden

Activiteiten

2

31

Nuttige adressen

32

Duivel, vampier, weldaad voor lichaam en geest. Ziekenhuispatiënten genezen sneller wanneer ze uitzicht hebben op bomen, een flinke boswandeling op tijd en stond helpt om een burnout te voorkomen. Gelukkig zijn er in Vlaanderen tal van groene plekken, natuurgebieden en parken om op verhaal te komen. De zuiders aandoende Mechelse Heide, het sprookjesachtige Buggenhoutbos, het internationaal beschermde vogelparadijs de IJzerbroeken en de moerassen van het Scheps: je vindt ze allemaal terug in deze Spoorzoeker, mét wandeltips en wegbeschrijving. Een dag in het groen … een schitterend idee!

ongeluksbrenger. Wellicht zit zijn uiterlijk er voor iets tussen, maar de vleermuis kampt al sinds oudsher met een imagoprobleem. Voeg daarbij het feit dat dit diertje in Vlaanderen nauwelijks nog verblijfplaatsen vindt, en je weet dat de vleermuis best een steuntje in de rug kan gebruiken. Het ANB en Natuurpunt Beheer vzw lanceerden daarom, met de steun van de Europa, BatAction.

ANB en Natuurpunt in de bres voor de vleermuis

“Batman keert terug naar Vlaanderen” Nergens thuis

11

26

© Joachim Demaeseneer

Oké, de aaibaarheidsfactor van de vleermuis scheert geen hoge toppen. Maar toch heeft dit kwetsbare diertje onze aandacht meer dan nodig. Veel van zijn verblijfplaatsen zijn in de loop der jaren immers verloren gegaan of ontoegankelijk geworden: bomen worden gekapt, spouwmuren opgevuld, oude gebouwen gerenoveerd. Door veranderingen in het landschap zijn bovendien zijn jachtgebieden en

vliegroutes grotendeels verdwenen. Verder doden veel bestrijdingsmiddelen niet alleen insecten, maar vergiftigen ze ook vleermuizen en hun jongen. Vleermuizen leven in grote groepen: het verdwijnen van één kolonieplaats heeft dan ook grote gevolgen voor de vleermuisstand in een heel gebied. Doordat de vleermuis meestal maar één jong per jaar krijgt, duurt het erg lang voor een groep weer over zo’n tegenslag heen is.

Aandacht niet nieuw De aandacht van het ANB voor vleermuizen is niet nieuw. In 2005 werden in de provincies Limburg en Antwerpen 63 oude verdedigingsbunkers ingericht voor vleermuizen, langs de Zuid-Willemsvaart, het Kanaal Dessel-Schoten, het Kanaal Bocholt-Herentals en het Albertkanaal. Dit project kwam tot stand in nauwe samenwerking tussen het ANB, de NV Scheepvaart, MIS en Natuurpunt vzw. De bunkers zijn eigendom van het ministerie van Defensie, dat voor de inrichting een concessie verleende. De Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt staat in voor de monitoring van de bunkers.

3

Ingekorven vleermuis © Laurens Vogelaers

Web van leefplekken

4

Vleermuizen zijn er overal in Vlaanderen. Het project loopt dan ook over de vijf provincies. “Toch hebben we voor de drie soorten vleermuizen locaties aangeduid die een

ze gelegen zijn in een Habitatrichtlijngebied voor vleermuizen.”

Internationale allures BatAction kijkt ook over de grenzen. Nico Verwimp: “Met dit project willen we meehelpen om de internationale bescherming van vleermuizen te verbeteren. Vleermuizen houden zich niet aan landsgrenzen: het zijn dus niet alleen Vlaamse vleermuizen die overwinteren in onze forten en mergelgroeven, maar ook vleermuizen uit Wallonië, Duitsland en Nederland. Het is dan ook belangrijk dat we onze krachten bundelen.” En tot slot: het Chinese woord ‘fu’ betekent zowel ‘geluk’ als ‘vleermuis’. Misschien kan een internationale blik dus ook helpen om de vleermuis van zijn onverdiende imago te verlossen …

Het aantal meldingen van problemen met vleermuizen in huis neemt hand over hand toe. Vaak hebben die klachten te maken met onwetendheid: mensen denken bijvoorbeeld dat de vleermuizen schade aanrichten aan hun huis of gevaarlijk zijn. Juiste informatie voor de burger is een prioriteit voor BatAction. “Het ideale zou zijn dat mensen met hun klacht terecht kunnen bij de gemeente of bij de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt via de website of via een telefooncentrale. We streven ernaar om op het einde van het project minimaal één van deze systemen operationeel te hebben. Op termijn hopen we dat vleermuizen op meer sympathie kunnen rekenen, waardoor ook het aantal klachten vermindert”, aldus Nico Verwimp.

De vleermuis tegen het licht Orde Voorkomen Voedsel Slaapplaats Bescherming BatAction Levensmotto Technologisch snufje Mythes ontkracht

Handvleugeligen (Chiroptera), dit zijn zoogdieren die kunnen vliegen Overal ter wereld, behalve in de poolgebieden Insecten. Bij gebrek aan insecten in het koude seizoen, houden ze een winterslaap. Grotten, ijskelders, groeves, bunkers, forten en holle bomen Wet op de beschermde diersoorten (B), Habitatrichtlijn (EU) Gericht op meervleermuis, ingekorven vleermuis en Bechsteinsvleermuis “Hoe meer zielen, hoe meer vreugd”: vleermuizen leven in grote groepen. Vleermuizen zenden ultrasone geluiden uit die op een prooi weerkaatsen en weer opgevangen worden. Zo kan de vleermuis de afstand tot zijn prooi en omgeving inschatten en vliegt hij bijzonder veilig. Vleermuizen die in onze streken voorkomen, drinken geen bloed en vliegen je niet in de haren!

à

“Het LIFE-project BatAction is gericht op de bescherming van de meervleermuis, de ingekorven vleermuis en de Bechsteinsvleermuis, drie soorten die door de Europese Habitatrichtlijn beschermd worden”, vertelt Nico Verwimp van het ANB. “Het zijn niet de eerste inspanningen die we hier in Vlaanderen doen om de vleermuis te beschermen. In 2000 heeft het ANB al een soortbeschermingsplan voor de vleermuis laten opmaken. Het LIFE-project BatAction is een vertaling hiervan naar een aantal terreinacties.” De uitwerking van het project op het terrein, is een samenwerking tussen het ANB en Natuurpunt Beheer vzw. “Natuurpunt werkt al verschillende jaren aan de bescherming van de vleermuis. Zij waren dan ook de geknipte partner om mee in dit verhaal te stappen.” Maar liefst € 1.892.271 hebben de partners veil voor het project. LIFE Natuur financiert 50 %, het ANB en Natuurpunt brengen de andere helft in.

prioriteit zijn: vier forten (in Temse, Duffel, Lier en Kessel) en twee mergelgroeves in Limburg. Het inrichten van verblijfplaatsen of het voorzien of verbeteren van geleidende elementen - die zijn enorm belangrijk omdat de vleermuis linten van kleine landschapselementen gebruikt als vliegroute van leefplaats naar jachtgebied - zijn voorbeelden van maatregelen die de projectpartners op deze plaatsen gaan nemen. De projectlocaties zijn met elkaar verbonden: op kleine schaal via beken of kleine landschapselementen, op grote schaal via waterlopen die als migratieroutes kunnen gebruikt worden. Zo ontstaat een soort van netwerk voor vleermuizen over heel Vlaanderen. Voor alle projectgebieden geldt trouwens dat

Eek, een vleermuis in je haar?

Bechsteinsvleermuis © Laurens Vogelaers

De Lacroixgroeve, het Eldorado De Lacroixgroeve in Riemst is een toplocatie in Vlaanderen als overwinteringsplaats voor vleermuizen. Vleermuizen van verschillende soorten komen in grote getale naar deze plaats om er de winter door te brengen. De groeve is niet alleen belangrijk voor vleermuizen uit Vlaanderen, ook hun Waalse, Nederlandse en Duitse familieleden vinden hun weg ernaartoe. Zelfs meervleermuizen met een kolonieplaats in Waddinxveen in Nederland, komen in het koude seizoen naar deze plek afgezakt. Het ANB en Natuurpunt nemen maatregelen om het deze honderden dieren nog meer naar hun zin te maken. Zo zal de toegang tot de groeve verbeterd wordt: die ligt immers in een open, agrarisch gebied, met weinig geleidende elementen. Daarnaast zijn er ook acties gepland om de vrij hangende Bechsteinsvleermuizen beter te beschermen.

à

Natuurpunt als geknipte partner

“Vleermuizen houden zich niet aan landsgrenzen. Om leefgebieden te herstellen, komt het er dan ook op aan om samen met de buurgewesten en - landen de krachten te bundelen”(Nico Verwimp)

De Lacroixgroeve in Riemst à © Joachim Demaeseneer

Meervleermuis © Laurens Vogelaers

Meer weten? Nico Verwimp - ANB [email protected] www.bataction.be

5

à

NATO-leiding aan vervanging toe

De Kalmthoutse Heide even op de schop Dit najaar is het in de Kalmthoutse Heide nét iets minder idyllisch wandelen. Door werken aan een pijpleiding van de NATO wordt een deel van de heide een tijdelijke werf. Karel Molenberghs, natuurwachter van de Kalmthoutse Heide en Veerle Mees van het ANB in Antwerpen, zijn formeel: “Deze werken zijn een ‘verplicht nummer’: ze zijn noodzakelijk omwille van de veiligheid, maar niet zonder risico voor de natuur. Het ANB ziet er dan ook strikt op toe dat de heide niet zelf het slachtoffer wordt van dit project.”

6

De natte heide is een apart en uiterst zeldzaam biotoop, waar kieskeurige plantjes als dopheide en kleine zonnedauw gedijen. © Naturesk

Een ondergronds geheim uit het verleden Geen mens, behalve dan misschien een ingewijde, die ervan weet. Tijdens een wandeling op de Kalmthoutse Heide verraden enkel de oranje driehoekige bakens haar bestaan: onder dit weidse natuurreservaat ligt als sinds de jaren vijftig een kerosineleiding. Die leiding maakt deel uit van een groot brandstofnetwerk dat zich uitstrekt van de Atlantische en de Middellandse Zee tot Duitsland, via Frankrijk en de Benelux. Dit NATO-netwerk werd oorspronkelijk aangelegd voor de bevoorrading van militaire vliegvelden. Vandaag wordt

het hoofdzakelijk voor de burgerluchtvaart gebruikt, onder meer om Brussels Airport van kerosine te voorzien.

Houdbaarheidsdatum overschreden Is het ondergronds transporteren van brandstof nog van deze tijd? Veerle Mees knikt bevestigend: “Toch wel, een pijpleiding is zelfs de meest veilige en milieuvriendelijke keuze om vloeistoffen als kerosine over grote afstanden te vervoeren. De NATO-pijpleiding neemt jaarlijks ongeveer 30.000 tankwagens met kerosine van de weg en dat is een goede zaak voor de veiligheid én het milieu.” Niet dat er aan een pijpleiding helemaal geen risico’s verbonden zijn, zo zegt Karel Molenberghs: “Door grondbewerking bij landbouwontginning en ook door erosie is de leiding in de Kalmthoutse Heide door de jaren heen steeds kwetsbaarder gewor-

den. Iedereen herinnert zich nog het tragische ongeval met de gasleiding in Ghislenghien in 2003. Dit heeft aangetoond dat het risico van een beschadiging door graafwerken – zeker bij een leiding die niet diep genoeg ligt – niet denkbeeldig is. De houdbaarheidsdatum van leidingwerk is bovendien niet oneindig: de NATO-pijpleiding is ook om die reden dringend aan vervanging toe.” Het Belgische ministerie van Defensie nam het initiatief om de leiding te vervangen tussen de BelgischNederlandse grens en de gemeente Schoten. Een hele klus, want maar liefst 23 km leiding moet worden gerenoveerd.

formaat: de pijpleiding loopt dwars door een parel van een natuurgebied. De bezorgdheid van de natuurbeheerders is op zijn plaats: de Kalmthoutse Heide is immers een Vlaams Natuurreservaat met een bijna symbolische waarde. Het maakt deel uit van een grensoverschrijdend natuurgebied met Nederland (het Grenspark De Zoom-Kalmthoutse Heide) en is aangeduid als VEN- en NATURA 2000-gebied. De Kalmthoutse Heide herbergt unieke en zeldzame biotopen, planten en dieren, die Europese bescherming genieten.

Gestuurde boring beschermt natte heide Karel Molenberghs: “Vanuit het ANB volgen we het project op de voet: de natuur is hier te kostbaar om zonder voorzorgsmaatregelen te werk te gaan. Tijdens de voorbereiding hebben we de impact op het

“De natuur is hier te kostbaar om zonder voorzorgsmaatregelen te werk te gaan” (Karel Molenberghs) Over deze afstand komt er een volledig nieuwe leiding, uit een corrosiebestendig materiaal en voorzien van een mantel om de kans op lekken nog te verminderen. De nieuwe pijpleiding komt dieper te liggen dan de huidige en wordt voorzien van een modern lekdetectiesysteem: ook dat verhoogt de veiligheid.

En wat met de heide? Het lijdt geen twijfel: de werken aan de NATO-pijpleiding zijn onvermijdelijk. Toch heeft de ambitieuze renovatie een Achilleshiel van

natuurgebied minutieus laten bestuderen in een milieueffectenrapport. Hieruit bleek dat er geen alternatieve route bestaat voor de pijpleiding, toch niet op een manier dat ze maatschappelijk te verantwoorden is voor de bewoners van de omliggende gemeenten. We wisten dan ook al vrij snel dat het huidige tracé moest behouden blijven. Het rapport toonde aan dat de schade aan het natuurgebied drastisch kon beperkt worden, mits bepaalde voorzorgsmaatregelen.” De gestuurde boring is daarvan de belangrijkste, zo legt Veerle

77

Mees uit: “Voor het vervangen van leidingen is het werken in open sleuf het meest gebruikelijk. Voor de meest kwetsbare delen van de heide zou deze werkwijze echter te veel schade berokkenen. De natte heide zou verdrogen door de bemaling die nodig is bij zulke werken, met alle gevolgen van dien voor de waardevolle planten en dieren. Waar het leidingtracé de natte heide doorkruist, passen we dan ook een natuursparend alternatief toe: de gestuurde boring. De leiding wordt letterlijk door de grond getrokken, zonder dat er gegraven wordt. Behalve aan het in- en uittredepunt, blijft het terrein boven de leiding onaangetast.”

De heide werd eeuwenlang door de mens als graasgebied gebruikt voor runderen en schapen. Het is precies dit samenspel tussen mens en natuur dat het ontstaan heeft gegeven aan een erg bijzonder, zij het dan ‘halfnatuurlijk’ landschap. De Kalmthoutse Heide ontleent haar status als NATURA 2000gebied aan enkele bijzondere habitattypen: de droge en de natte heide en het stuifzand. Het meest kwetsbare is wellicht de natte heide, een apart en uiterst zeldzaam biotoop, waar kieskeurige plantjes als dopheide en kleine zonnedauw gedijen. Tijdens het trekseizoen is het vochtige gebied een belangrijke rustplaats voor watervogels. Dat is dan weer de reden waarom de Kalmthoutse Heide is aangeduid als Ramsar-gebied, een lijst van internationaal belangrijke waterrijke gebieden, die koste wat kost behouden moeten blijven om zeldzame vogelsoorten te laten voortbestaan. Zeldzamere amfibieën zoals de heikikker en de rugstreeppad hebben in de natte hei hun voortplantingsplaatsen.

à

De werken aan de NATO-pijpleiding in Kalmthout en Schoten zijn gepland tussen augustus en november 2007. Ondanks de bedrijvigheid en de overlast, kan je in die periode toch in de Kalmthoutse Heide komen wandelen. De medewerkers van het ANB zien er op toe dat de hinder voor de bezoekers zo veel mogelijk wordt beperkt. Infoborden zullen duidelijk maken waar je wel kan wandelen en welke zones je beter vermijdt. Voor meer informatie kan je terecht bij Veerle Mees van het ANB in Antwerpen (tel. 03 620 18 40 of [email protected]).

à

Ook andere zogenaamde milderende maatregelen moeten voor de natuur het verschil maken. Karel Molenberghs: “Alle werkstroken worden op voorhand geplagd: het organische materiaal wordt afgeschraapt. Zo vermijden we dat organisch materiaal door de machines in de bodem gereden wordt, waardoor zich storingsvegetatie zoals distels en brandnetels zou ontwikkelen, een ware bedreiging voor de natuurwaarde van de heide. Ook vragen we aan de aannemers om rijplaten en rupsvoertuigen te gebruiken om het kostbare reliëf van de heide te sparen. Al deze maatregelen nemen we om de schitterende natuur in de Kalmthoutse Heide zo ongeschonden mogelijk uit het project te laten komen.”

8

Heide, niet droog zonder meer

Wandelen op een werf ?

Plaggen tegen brandnetels

“Tijdens de voorbereiding hebben we de impact op het natuurgebied minutieus laten bestuderen in een milieueffectenrapport. Dat toonde aan dat de schade aan het natuurgebied drastisch kon beperkt worden, mits bepaalde voorzorgsmaatregelen.” (Karel Molenberghs)

“Uniek aan het Westhoekreservaat is zijn omvang én het feit dat het in zijn eentje nagenoeg alle karakteristieke duinvegetaties van onze kust herbergt”

Westhoekreservaat viert verjaardag “Waar de leiding de kostbare natte heide doorkruist, passen we een natuursparende werkwijze toe: de gestuurde boring” (Veerle Mees)

De parel aan de kroon van het Westhoekreservaat is dit immense stuifduin, één van de grootste in zijn soort in heel West-Europa. Het stuifduin wordt met uitsterven bedreigd: een probleem waarover natuurbeheerders en wetenschappers zich momenteel buigen. © Johan De Meester

Natuur uit de oude doos: een halve eeuw Westhoekreservaat Precies vijftig jaar geleden werd het eerste openbare natuurreservaat op Vlaamse bodem opgericht. Het Westhoekreservaat is het gaafste en tegelijk het grootste aaneengesloten duingebied van onze kust. Decennialang vocht dit gebied tegen bouwwoede, verdroging en recreatiedruk. Het relaas van een reservaat dat zijn wonden likt, maar tegelijk worstelt met nieuwe problemen.

9

Driewerf uniek Het 345 ha grote Westhoekreservaat is het oudste Vlaams natuurreservaat. Samen met de Oosthoekduinen, de Houtsaegerduinen, het Kerkepannebos en de Zwarte hoek maakt het sinds 2005 deel uit van het 585 ha grote koepelreservaat en natuurdomein ‘Duinen en Bossen van De Panne’. Bijzonder aan het gebied is zijn omvang en het feit dat het in zijn eentje nagenoeg alle karakteristieke duinvegetaties van onze kust herbergt: een variatie die zich weerspiegelt in een enorme soortenrijkdom. Zo huizen er in de Westhoek meer dan 500 verschil-

waargenomen. Zeereep-, loop- en paraboolduinen, duinpannen, grijze en blonde duinen, duingraslanden en kalkmoerassen getuigen er van een levend landschap. De natuurwaarden van het Westhoekreservaat hebben internationale allures: de unieke habitats genieten dan ook Europese bescherming. Maar ook archeologisch is het gebied befaamd: de bewoningsresten die er werden teruggevonden, gaan terug tot in de IJzertijd.

Natuur achter hekwerk De geschiedenis van het Westhoekreservaat begint in de jaren

“Met de steun van het Europese Life-project ICCI werden maatregelen genomen om de historische biodiversiteit te herstellen”

10

à

lende soorten planten - dat is maar liefst één derde van de Vlaamse flora - waaronder echte rariteiten zoals duingentiaan en honingorchis. Nóg uniek aan de Westhoek is dat de dynamiek van duinvorming hier nog in al zijn stadia kan worden

Parnassia © Johan De Meester

vijftig. Het was de Koninklijke Maatschappij voor Natuur- en Stedenschoon die in die periode de aandacht van de Belgische overheid vestigde op enkele waardevolle Belgische natuurgebieden. Zodra in 1957 de wetgeving over de staatsnatuurreservaten gestemd was, richtte de Belgische Staat de Westhoekduinen (samen met de Hoge Venen in Wallonië) bij uitvoeringsbesluit op als natuurreservaat. Marc Leten, beheerconsulent bij het ANB, geeft meer bijzonderheden: “Het Westhoekreservaat

was in die tijd een heel ander soort reservaat dan degene die we vandaag kennen. Het natuurbeheer werkte in die tijd zonder duidelijk wettelijk kader: van het Natuurdecreet was bijvoorbeeld nog geen sprake. Afschermen was hét credo van het natuurbeleid. In het Westhoekreservaat werd elke vorm van menselijke invloed geweerd: het landbouwgebruik werd stopgezet, oorlogsrelicten werden verwijderd en rondom het reservaat werd een metershoge afsluiting opgetrokken. Achter dit hekwerk zou de natuur haar werk wel doen, zo redeneerde men. Men was er zich toen nog niet van bewust dat actieve ingrepen soms nodig zijn om ecosystemen beter te laten ontwikkelen.”

Welkom

in onze natuur!

De zomer en de vroege herfst zijn het moment bij

vervolg artikel pg 23

à

Oost-Vlaanderen

kijken, genieten van de rust en de omgeving … Spoorzoeker selecteerde zes bijzondere wandelplekken, verspreid over heel Vlaanderen. Er is voor elk wat wils: zo vinden de echte wandelfanaat én de minder doorgewinterde natuurliefhebber hun gading in onze top vijf. Zoek en vind je favoriete plek!

Kapers op de kust Vanaf de jaren zeventig bedreigde nog meer onheil de ecosystemen in het Westhoekreservaat. Door een eenzijdige ruimtelijke ordening verwerd het reservaat tot een geïsoleerde lap natuur, afgesloten van de Noordzee, het achterland en aanpalende natuurgebieden in Noord-Frankrijk. Marc Leten: “Aan de kust rukte de bebouwing op en pal op de natuurlijke overgang tussen duinen en strand werd een duinvoetversterking aangelegd. Aan de overgang met het poldergebied werden vakantiewoningen gebouwd, en net over de Franse grens kwam er een grote camping. De versnippering én de druk van toerisme en recreatie werden de grote vijanden van het reservaat. Een andere boosdoener was de waterwinning in het gebied, die het grondwater uit het gebied wegtrok en daardoor heel wat schade aanrichtte.”

Buggenhoutbos

uitstek om de natuur in te duiken. Wandelen, vogels

IJzerbroeken

Vlaanderen telt tientallen groene plekjes waar je terecht kan voor een frisse neus of extra zuurstof. De Vlaamse natuur zit niet achter slot en grendel: het ANB stelt de meeste van haar natuur- en bosgebieden open voor het publiek. Bewegwijzerde paden en infoborden maken je wegwijs; of je kan de natuur intrekken in het zog van een gids die je met kennis van zaken door het gebied loodst. En dan zijn er de Vlaamse Bezoekerscentra nog: deze toegangspoorten tot de Vlaamse natuurreservaten zijn de ideale uitvalsbasis voor een dagje onthaasten in het groen.

West-Vlaanderen

Scheps

Antwerpen

Mechelse Heide en Kikbeekbron

Limburg

Liedekerkeen Hertigembos

Vlaams Brabant

11

dossier Liedekerke- en Hertigembos: oase van rust in de Brusselse rand In dichtbevolkte gebieden zijn bossen een echte aantrekkingspool voor wie de drukte even wil ontvluchten. Op de grens van Liedekerke en Ternat à

ligt Liedekerkebos-Hertigembos, een prima plekje om op adem te komen

De spontane bosdynamiek in het bosreservaat - het meest kwetsbare stuk van het Liedekerkebos - is uniek voor Vlaanderen.

én de favoriete stek van heel wat wanà

delaars en joggers uit de buurt. Een bos dat groeit…

12

Liedekerkebos- Hertigembos ligt aan de rand van Liedekerke en de Ternatse deelgemeenten Wambeek en Sint-Katherina-Lombeek. Het is een miniem overblijfsel van het reusachtige ‘Kolenwoud’ dat zich vóór onze jaartelling in deze streek uitstrekte en waartoe ook het Zoniënwoud, het Meerdaalwoud en het Hallerbos behoorden. Toch groeit dit bos de laatste jaren opnieuw. In 1980 werd de eerste 55 ha Liedekerkebos verworven, midden jaren ’90 werd het Hertigembos aangeplant. In het najaar van 2004 werden het Liedekerkebos en het Hertigembos dan met elkaar verbonden en de twee bossen vormen nu samen een fraai domein van al bijna 160 ha. De komende jaren plant het ANB nog aankopen van naburige percelen, vooral voor de aanplant van bos, maar ook voor de ontwikkeling van graslanden.

Kamsalamander Bossen zijn een schatkamer voor de natuur; die krijgt in LiedekerkebosHertigembos dan ook bijzondere aandacht. Streekeigen boomsoorten krijgen stapsgewijs voorrang op de exotische bomen die nu nog in het bos voorkomen. De komende jaren zal er hier en daar gekapt worden, zodat er meer open plekken in het bos komen. Die zorgen voor meer variatie en een rijkere natuur. Een

erg bijzonder diertje, de kamsalamander, wordt hier met speciale zorgen omringd. De poelen in het bos krijgen een aangepast beheer, zodat deze zeldzame amfibie ook ’s zomers genoeg water heeft én wortels en boomstronken om zich schuil te houden. Tenslotte worden ook de waardevolle graslanden op een natuurvriendelijke manier beheerd. Het bosreservaat, het oude RTT-domein, is ontoegankelijk

Wandelweetjes In Liedekerkebos-Hertigembos komt zowel de zondagse al de geoefende wandelaar aan zijn trekken. De verharde wandelpaden en dreven kregen recent een opknapbeurt. Nog meer dan vroeger kan je nu naar hartenlust genieten van de natuur in een prachtig decor. De verharde paden dicht bij de toegangspoorten zijn bedoeld voor intensief gebruik, de meer afgelegen paden zijn onverhard om de drukte wat te beperken. Een aantal paden is wordt in de toekomst nog verbeterd voor mensen met beperkte mobiliteit. Dit bos is kindvriendelijk, met verschillende toegangspoorten, speelbos, speelweides en picknickplaatsen, alles op maat van jeugdbewegingen en ravottende kinderen.

Een fikse looptraining of een rustige wandeling in Liedekerkebos: ideaal om je batterijen op te laden

Hoe bereiken? voor het publiek. In dit reservaat speelt zich al vijftig jaar een spontane bosdynamiek af, zonder enige menselijke invloed. Dat is uniek in Vlaanderen en daarom ecologisch en wetenschappelijk gezien absoluut het beschermen waard.

Het bos is bereikbaar met het openbaar vervoer. Je neemt de trein tot in Liedekerke en wandelt tot aan het bos. Ook de buslijnen 103 (op donderdag), 116, 213, 355 of 625 brengen je ter plaatse.

Wandelen Op de parking in Liedekerke vertrekken vier wandellussen van 1,5 tot 15 km. De langste wandeling, de lus van Liedekerke, is een landschapswandeling die je ook met een kinderwagen kan maken. Er is ook een wat avontuurlijker lus van 6,5 km, waarvoor je best stevig schoeisel aantrekt. De twee korte lussen zijn bedoeld voor een korte verkenningstrip door het bos zelf. Via de verschillende knooppunten kan je ook wandelingen combineren.

Alle info en folder Houtvesterij Groenendaal, tel. 02 658 03 30, [email protected]’

13

dossier © Mathilde Bartels

De Mechelse Heide is één van de grootste

Wandelen Wandelweetjes

heidereservaten van Vlaanderen. Samen

De Mechelse Heide is één van de toegangspoorten tot het Nationaal Park de Hoge Kempen. Je kan kiezen uit een ruim aanbod van korte en middellange wandelroutes: uren wandelplezier verzekerd! Heb je meer tijd, dan kan je er zelfs een langeafstandswandeling van maken. Voor de geoefende wandelaar is er een parcours van 72 km. Hiervoor is een topografische wandelkaart beschikbaar. Augustus en september zijn echte topmaanden om de Mechelse Heide te bezoeken: dan staat de heide in bloei. De aanleg van de nieuwe parking kan deze zomer voor enige hinder zorgen. Ook al moet je deze werf trotseren om de Mechelse Heide te ontdekken, laat je hierdoor niet afschrikken: eens in het gebied, is de natuurpracht er niet minder om.

met evenknie Kikbeekbron vormt het dé wandelbestemming van de Hoge Kempen. Jarenlang gingen natuur en zandwinning hier hand in hand, vandaag groeit hier een ongerept natuurgebied zonder weerga.

Mechelse Heide en Kikbeekbron: klauteren in de Hoge Kempen

.Droog, droger, droogst

14

De Mechelse Heide is een erg droog gebied en die extreme omstandigheden zorgen voor bijzondere natuur. De typische plantjes van de

Kikbeekbron Vlakbij de Mechelse Heide, maar aan de andere kant van de E314, ligt de Kikbeekbron, een breed beekdal met heide, schraalgrasland, struwelen, vennen en plassen. Uit de zandgroeve van de Kikbeekbron werd vroeger het zuiverste witzand van heel de wereld gedolven, nu kan je er genieten van de wind die uitwaaiert over het wateroppervlak. Met behulp van een stuw op de Kikbeek wordt het grondwaterpeil, door de jarenlange zandwinning danig gezakt, opnieuw een paar meter verhoogd. Ook het peil van de zandwinningsplas werd verhoogd, zodat de natte natuur naast de plas haar gang kan gaan.

Hoe bereiken? Je volgt de E314 richting Aken en neemt afrit 32 Genk oost. Verder de N75 richting Dilsen. Aan de derde verkeerslichten draai je rechtsaf (Weg naar As). Na circa 7 km bevindt de parking van de Mechelse Heide zich aan je rechterkant (ter hoogte van feestzaal en camping Salamander). Voor de Kikbeekbron volg je de Weg naar As tot in Maasmechelen. Aan de eerste en aan de tweede rotonde kies je rechts. Je volgt dan de Oude Baan, rijdt onder de E314 door en neemt de eerste weg rechts. Die volg je tot aan de parking van de camping, waar de wandelingen naar de Kikbeekbron vertrekken.

Ronde zonnedauw is een echte bewoner van vennen. Het minuscule plantje vangt insecten om in z’n stikstofbehoefte te voorzien.

Koniks worden vaak en graag ingezet bij het natuurbeheer. Hun eetlust zorgt voor de nodige dynamiek in het ecosysteem. © Mathilde Bartels

à

De Mechelse Heide, één van de mooiste wandelgebieden in de Hoge Kempen, draagt de stempel van natuur én mens. Dit gebied werd jarenlang gebruikt voor zandwinning, daarvan getuigt ook het huidige landschap - zacht glooiend, rijk aan met heide en brem begroeide hellingen en afgewisseld met grote waterplassen (de vroegere zandwinputten). Voeg daar nog het warme microklimaat en het zuiderse tintje van kruipbrem en rode dopheide aan toe, en je waant je ver van hier. Al wandelend en klimmend - de hoogste ‘top’ is 104 meter hoog – beleef je in oostelijke richting adembenemende vergezichten tot ver in Duitsland.

heide vallen onmiddellijk op als je de Mechelse Heide binnenwandelt: verschillende soorten heide en brem – naast gewone brem onder- scheidt de kenner ook de zeldzamere stekelbrem en kruipbrem - geven je wandeling een kleurrijk cachet. In de struiken en verspreid staande bomen vinden zangvogels als boompieper en roodborsttapuit hun zangpost: zij vergasten je ongetwijfeld op een concert in het groen. De zonnige zuidhellingen van de Mechelse Heide vormen de ideale biotoop voor de in Vlaanderen bedreigde gladde slang. Ook voor sprinkhanen, zandloopkevers en talloze soorten mieren is de droge omgeving een waar paradijs. Wie zich bij valavond in het gebied waagt, maakt ongetwijfeld kennis met de nachtzwaluw. Met z’n sierlijke vlindervlucht en zijn typische geronk is hij één van de ambassadeurs van het gebied.

à

Zuiders tintje

Voor een wandeling in de Mechelse Heide vertrek je aan de toegangspoort op de Jozef Smeetslaan, dit is de baan tussen As en Maasmechelen. Er is parkeergelegenheid en je kan er ook terecht voor een hapje en een drankje. De wandelingen doorheen de heide vormen een lus langs de mooiste plekjes en zijn respectievelijk 3,5 km , 5,3 km, 5,5 km of 10 km lang. De Kikbeekbron bereik je via de camping aan de Kikmolen. Je kan kiezen uit een lus van 4,5 km door heide en bos of een wandeling van 6,5 km die je langs de oude zandgroeve leidt. Ook hier kan je na het wandelen genieten van een verfrissing in het restaurant van de camping aan het vertrekpunt. In het Nationaal Park en de ruimere omgeving van de Mechelse Heide kan je ook grenzeloos fietsen.

Alle info en folders Regionaal Landschap Kempen en Maasland, tel. 089 32 28 10, [email protected], www.nationaalpark.be

15

16

17

dossier Wandelweetjes

© Marc De Vos

Het Scheps,



Moerassen en broekbossen maken van het natuurgebied Scheps

waar de

Onlangs opende het ANB in het Scheps twee nieuwe wandelpaden: het moeraspad en het weidepad. Een deel van de wandeling loopt over een plankenpad door het moeras: trek dus laarzen of in elk geval stevige wandelschoenen aan wanneer je dit gebied komt verkennen. Aan de grootste waterplas is er een vogelkijkhut, waar vogelliefhebbers uren zoet zijn. Stille kijkers kunnen hier reigers zien vissen, meerkoeten zien vechten om een territorium of waterhoentjes hun kleintjes zien voederen. In de grote plas ligt een heus eiland dat je via een houten brug bereikt. Vroeger stond hier een vakantiehuis, maar dat was zonevreemd en werd afgebroken. Op deze idyllische plaats heeft het ANB nu een picknickplaats ingericht. De oevers van de vijver werden opnieuw schuiner gemaakt, zodat de moerasplanten hier opnieuw beter gedijen en het eiland één geheel vormt met het omliggende moeras. Als je de tijd neemt om de rust over je te laten komen, is het hier puur genieten!

Wandelen Een wandelweg van 5 km (het moeraspad) en één van 7 km, het weidepad, doorkruisen het gebied. Beide wandelingen starten aan de Halflochtdijk, waar je ook een parking vindt en een infobord. De picknickplaats ‘Het eilandje’ ligt op een 50 meter van de Zillendijk.

Nete stroomt en overstroomt

een pareltje van ongerepte, ruige natuur. Onbebouwd en geborgen in de vallei van de Grote Nete, is dit gebied een uitgelezen plek om het water en de natuur hun gang te laten gaan. Ben je niet bang voor natte voeten, zet dan koers richting Noorderkempen voor een avontuurlijke kennismaking met dit mysterieuze moerasgebied … Bevoorrechte getuige

18

Overvloedige regen veroorzaakt in onze streken de laatste jaren steeds meer waterellende. In valleigebieden lopen woonwijken onder en komen straten blank te staan. Het water heeft ruimte nodig om te stromen en te overstromen. Het Scheps is uiterst geschikt voor dit natuurlijke proces: de vallei van de Grote Nete is hier op z’n breedst en tal van zijlopen zoals de Asbeek en de Visbeek monden er op deze plaats in uit. Bij hevige regenval vormt dit natuurgebied een uitlaatklep voor het water: op die manier wordt in bebouwde gebieden de druk van de ketel gehaald, zodat daar minder

overstromingen optreden. Als bezoeker van het Scheps ben je - van op het moeraspad dat de natste stukken doorkruist - een bevoorrecht getuige van dit natuurlijke overstromingsproces. Maar het Scheps is niet alleen water; het gebied is ook rijk aan weilanden, waar vogels zoals wulp, kievit, roodborsttapuit en ijsvogel komen broeden.

Getalenteerde zanger Het mag in het Scheps dan een oase van rust zijn, ‘stilte’ is niet het juiste woord. Het Scheps is immers de thuis van tal van vogelsoorten die zich graag laten horen. De bosrietzanger is met z’n luidruchtige

zangimitaties geen seconde uit de ether. Samen met de blauwborst, de wulp en de steenuil maakt hij het Scheps tot een waar vogelparadijs. In een moerassig natuurgebied ontbreken ook amfibieën niet. Om kikkers, padden en salamanders het naar hun zin te maken, zijn er poelen gegraven en wordt het moerasgebied nog verder uitgebreid. Een gebied dat met de regelmaat van de klok onder loopt, is ook voor planten erg zeldzaam. Je treft hier dan ook typische moerasplanten aan, zoals moerasaardbei en adderwortel. Een van de percelen staat vol met de zeldzame slangenwortel.

Hoe bereiken? Ga vanuit het centrum van Balen naar Leopoldsburg. Na 1,5 km sla je, aan de oude kapel van Schoor, de weg Schoordorp rechts in. Nog 1 km, draai schuin links de St. Odradastraat in. De tweede weg links is de Half-lochtdijk. 300 meter verder vind je een parking en het vertrekpunt van de wandelingen. Je kunt de wandelweg ook bereiken via de deelgemeente Olmen. Volg, vanaf centrum Olmen, de Broekstraat over een afstand van 1,5 kilometer. Net voorbij huisnummer 115, aan de kruising met de Heiloopstraat, ga je linksaf. Het pad start op de onverharde weg. Kom je met de fiets, dan kies je de route tussen de fietsknooppunten 33 en 31, over de Zillendijk naar 32 en zo naar 39 (deze loopt doorheen of langs het gebied). Roodborsttapuit © Wouter Faveyts

19

dossier Wandelweetjes

De IJzervallei is een Europees beschermd Vogelrichtlijngebied en één van de meest opmerkelijke natuurgebieden van heel Vlaanderen. Dit weidse, natte natuurgebied is de hemel op aarde voor water- en moerasvogels. Voor vogelliefhebbers zijn de IJzerbroeken dan ook een absolute topper. Een boeiend extraatje is Voor tientallen watervogels uit het hoge Noorden is de IJzervallei het eindstation van de najaarstrek. © Paul Van Damme

de nagelnieuwe tentoonstelling over de IJzer- en de Handzamevallei die je vanaf deze zomer in het Vlaams Bezoekerscentrum De Otter kan bewonder-

en. Eén en al water

20

Zowat het hele winterseizoen kunnen de laaggelegen, drassige graslanden in het overstroombare winterbed van de IJzer (de ‘broekagie’) onder water staan. Een goede zaak voor de omliggende dorpen, want die worden tegen overstromingen beschermd door deze natuurlijke ‘wachtbekkens’. Centraal en op het laagste punt ligt De Blankaart, het internationaal bekende na- tuurgebied van Natuurpunt vzw. Ook de omliggende broeken langs de IJzer en de Handzamevaart zijn van bijzonder belang: dit gebied is het Vlaamse Natuurreservaat ‘De IJzerbroeken’. De rijke en gevarieerde natuur van het gebied valt of staat met het water: de broeken zijn een thuis voor tal van vogels en planten die van nattigheid houden. Op de natste plekken strekken zich rietvelden uit, in de drogere zones bloemrijke hooilanden. In de rietkragen vechten rietvogels voor de beste plekjes. In de lente klinkt langs alle kanten het gekwetter van rietzangers, kleine karekieten, bosrietzangers en rietgorzen.

Het mekka voor de vogelfanaten: de IJzerbroeken Schitterend schouwspel In de grachtjes zelf is het al even druk: wilde eenden, slobeenden en zomertalingen zoeken met hun kroost beschutting in verborgen hoekjes. Verscholen in de graslanden broeden weidevogels zoals grutto, tureluur en kievit. De uitgestrekte IJzervallei is ook een ideaal jachtterrein voor roofvogels. De bruine kiekendief heeft het er bijvoorbeeld uitstekend naar z’n zin. Een schitterend schouwspel in nazomer en herfst zijn de trekvogels die hier op hun reis naar het zuiden halt houden. Grote groepen grutto’s, kemphanen en goudplevieren zijn hier in het najaar geen uitzondering en met wat geluk zie je tijdens je bezoek ook een visarend, lepelaar of zwarte stern voorbij vliegen. Voor tienduizenden watervogels uit het hoge Noorden is de IJzervallei echter het eindstation. Vooral tijdens overstromingen zoeken grote vluchten smienten, wintertalingen en kolganzen hier de natste plekjes op.

De Otter, symbool voor herstel Naast de ongemeen rijke vogelfauna, ritselt er nog heel wat meer in de broeken. De grachtjes zijn een schatkamer voor vissoorten; de IJzervallei is tot ver in de omtrek gekend voor haar paling. De kikkerconcerten zijn oorverdovend en boven de talloze vijvertjes en slootjes gonst het van de libellen. Tot midden de jaren tachtig was de otter een inwoner van de IJzervallei. Door de verminderde waterkwaliteit, het verdwijnen van rust- en nestplaatsen en het opdrogen van natte hooilanden verdween dit veeleisende dier uit het gebied. De soort staat sindsdien symbool voor het natuurherstel in het gebied. Het Plan Otter is een actieplan van Natuurpunt in samenwerking met het ANB en andere partners om de natuur in de IJzervallei erbovenop te helpen.

De Otter heet je welkom Maandenlang werd er aan getimmerd, maar deze zomer is het eindelijk zo ver! In het Blankaartkasteel kan je vanaf 25 augustus de tentoonstelling over de IJzerbroeken en de Handzamevallei komen bezoeken. Laat je bij de hand nemen door de otter: dit symbooldier van de IJzerbroeken leidt je rond in de wondere vallei van de IJzer, van bron tot monding. Kamer in, kamer uit maak je kennis met de rijkdom aan natuurlijke biotopen en hun bewoners: water, riet, weilanden en moerasbos. Maar ook de mens heeft in de IJzerbroeken zijn plaats: broekratten (de volkse naam voor de bewoners van de IJzerbroeken), vissers, recreanten, jagers en boeren onthullen je hun geheimen. Hun authentieke verhaal kan je beluisteren en bekijken op het scherm. Het prachtige natuurgebied van De Blankaart is geen zaak van het ANB en Natuurpunt alleen: ook die boodschap geeft de tentoonstelling mee. Alle gemeenten uit het Regionaal Landschap IJzer & Polder tonen je een voorwerp dat iets over hun band met de IJzer- of Handzamevallei vertelt. Onder meer de stadssleutel van het oude Lo en een met een mortier doorboorde boomwortel uit de oorlogstijd maken deel uit van dit rariteitenkabinet. De tentoonstelling is een blijver, je kan ze bezoeken tijdens de week van 9 tot 16.30 u en in het weekend en op feestdagen van 13.30 tot 17.30 u. Tussen Kerstmis en Nieuwjaar is het Bezoekerscentrum gesloten.

à De otter, het symbooldier van de IJzervallei, gidst bezoekers door de tentoonstelling.

De IJzerbroeken zijn de place to be voor de vogelaar. Wanneer je hier ook komt wandelen, het hele jaar door krijg je gegarandeerd reigers of aalscholvers voor de lens van je verrekijker. Na hevige regenval is een flinke wandeluitstap naar de broeken geen goed idee. Dan staat het gebied gedeeltelijk of helemaal onder water en zijn de paden in de natste zones ontoegankelijk. Regenachtige periodes zijn wél het ideale moment om watervogels te spotten vanuit de kijkhutten. In de wijde omgeving van De Blankaart is nog veel meer te beleven: het Domeinbos in Koekelare, het Praatbos in Vladslo, de Viconia Kleiputten, de Handzamevallei … Ben je uitgewandeld, dan is een bezoekje aan één van de fraaie dorpjes of stadjes een welkome afwisseling. Vlakbij, in Diksmuide, is er de IJzertoren en voor de cultuurliefhebber zijn er tal van musea in de buurt. Bovendien draagt de streek nog talloze sporen uit de Eerste Wereldoorlog. Beslist een bezoekje waard zijn de Dodengang en de Duitse militaire begraafplaatsen van Vladslo en Langemark. Ook wie de sportieve toer opgaat, kan in deze streek zijn hart ophalen. De omgeving van De Blankaart maakt deel uit van het fietsroutenetwerk in West-Vlaanderen: je kan hier dan ook eindeloos trappen en genieten. De IJzer leent zich perfect voor een tochtje per boot of kano.

Hoe bereiken? Vanuit Gent volg je de autosnelweg richting Veurne en neem je de afrit Middelkerke-Diksmuide. Volg richting Diksmuide. In Diksmuide volg je richting Ieper. Anderhalve kilometer voorbij het centrum van Woumen zie je op je rechterkant een grote parking. Vanuit Ieper volg je de N369 richting Diksmuide. Een drietal kilometer voorbij het dorp Merkem zie je De Blankaart op je linkerkant, en vervolgens het kasteelpark en de parking.

Wandelen en fietsen Het Blankaartpad (9,6 km) leidt je doorheen de broeken, het natuurleer-

pad (2 km) is permanent toegankelijk. In de omgeving zijn er tientallen wandelroutes en maar liefst veertien fietsroutes.

Alle info en folder VBC de Otter, Iepersteenweg 56, 8600 Woumen-Diksmuide, tel. 051 54 59 48, fax 051 54 59 50, [email protected], www.otter.be of Westtoer, Koning Albert I-laan 120, 8200 Sint-Michiels (Brugge), tel. 050 30 55 00, www.westtoer.be

21

dossier

© Gustaaf Van Gucht

à

vervolg artikel pg 10

Op het punt waar Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant en Antwerpen elkaar raken, ligt Buggenhoutbos. Dit eeuwenoude, sprookjes-achtige bos is het geknipte decor om de herfst tegemoet te wandelen.

Buggenhoutbos, het feeërieke rijk van de beuk en wintereik Beuckenhoudt Het Buggenhoutbos heeft een woelig verleden achter de rug. In de twaalfde eeuw was dit bos op z’n grootst. Toen maakte het deel uit van het weidse ‘Beuckenhoudt’, waaraan ook de gemeente Buggenhout haar naam ontleent. Door de eeuwen heen werd er gekapt dat het een lieve lust was. Tijdens de Eerste Wereldoorlog gingen grote delen van het bos op aan landbouwgrond. Aan die teloorgang kwam pas een eind, toen de Belgische staat in 1933 het bos aankocht. Vandaag is het Buggenhoutbos eigendom van de Vlaamse overheid en wordt het beheerd door het ANB.

Wandelweetjes

22

In Buggenhoutbos kan je wandelen en fietsen op de aangeduide wegen. Sporten kan je op de fit-o-meter en het loopparcours in de omgeving van de ’Konijnenberg’. Op die plek is er ook een speelzone van 10 ha waar kinderen naar believen kunnen spelen en stoeien. Een bezoek aan het arboretum is zeker een aanrader: hier heb je alle bomen en struiken uit Buggenhoutbos met naam en toenaam binnen handbereik. Van de paddenstoelen blijf je beter af: het is zelfs verboden die te plukken omdat verschillende soorten beschermd zijn.

Beuk en eik broederlijk in één bos Het Buggenhoutbos – de naam doet het al vermoeden – is van oorsprong een echt beukenbos. Delen van het bos zijn echter intussen geëvolueerd tot wintereikenbos. De oude beukenbestanden geven een overheersend schraal bos, hoewel er in het voorjaar dalkruid en lelietjes-van-dalen bloeien. Het gemengde loofbos met wintereik heeft meer variatie in huis: je wandelt hier onder typische etages met een boom-, struik-, kruid- en moslaag. Nergens in Vlaanderen regeert de wintereik zoals in het Buggenhoutbos. In het voorjaar

ontdek je de bosanemoon en gele dovenetel; in de zomer valse salie en verschillende soorten varens. Die typische bosplanten getuigen van een eeuwenoude bosbodem. Hét herfstfenomeen bij uitstek zijn de paddenstoelen en het gamma is onuitputtelijk: amanieten, bovisten, boleten en zelfs de zeldzame gekraagde aardster hebben hier voet aan de grond. Ongetwijfeld spot je op je wandeling een buizerd, een sperwer, of een zwarte specht: in dit gevarieerde bos vinden deze broedvogels alles wat hun hartje begeert. Om de zeldzame vuurhagedis te treffen, heb je heel wat meer geluk nodig: die houdt zich op in de kronkelende Hollebeek.

Vijf voor twaalf In de loop van de jaren negentig keerde het tij. Europa lanceerde het NATURA 2000-netwerk en het actief natuurbeheer deed z’n intrede. Ook voor het Westhoekreservaat besefte men dat het vijf voor twaalf was. De toenmalige afdeling Natuur introduceerde een actief beheer om de meest kwetsbare biotopen, zoals duingraslanden en mosduinen, te vrijwaren. Om weerwerk te geven aan de verdroging, werd de drinkwaterwinning stapsgewijs afgebouwd. Met de steun van het Europese Life-project ICCI (‘Integral Coastal Conservation Initiative) werden maatregelen genomen om de historische biodiversiteit te herstellen. Aanplantingen en struikgewas werden gekapt; poelen werden uitgegraven en hersteld. Het open duinlandschap wordt sinds enkele jaren mee in stand gehouden door grazende Konikpaarden, Hooglandrunderen, Shetlandpony’s en ezeltjes. Van recentere datum zijn de twee slufters die aan zeezijde werden aangelegd. Via deze gecontroleerde inbraakgeulen stroomt de

zee bij springtij opnieuw de duinen in. Het ingekapselde reservaat krijgt op die manier een stuk van haar vroegere dynamiek terug.

De sahara kleurt groen Maar het natuurbeheer heeft niet voor alle problemen een pasklaar antwoord. Zo is er voor de vergroening van het centrale loopduin - de

men zich duintjes waar nieuw helm opschiet. Het is een zichzelf versterkend proces, waar weinig tegen te beginnen is. Bijkomende factoren zijn de toenemende neerslag, een algemene sterfte onder de konijnen enkele jaren geleden en de uitstoot van stikstof die het groen voedt”, aldus Marc Leten.

“In de Duinen en Bossen van De Panne hebben we speelzones en struinnatuur aangeduid: dit zijn afgebakende stukken om vrij te spelen en te wandelen” parel aan de kroon van de Westhoek en in de volksmond ‘Kleine Sahara’ genoemd - nog geen duurzame oplossing. Volgens Marc Leten is het stuifduin zelfs ten dode opgeschreven. “Het is nog een kwestie van jaren en dan ziet de hele Sahara groen. Het stuifduin werd in de loop van de jaren steeds groter, maar ook lager. Dicht bij het grondwater is helmgras beginnen groeien: dat remt het schurende zand af. Be- schermd achter de begroeiing vor-

Het verlies van dit waardevolle biotoop stelt het ANB voor een dilemma. “Enerzijds experimenteren we met mogelijke oplossingen. Op plaatsen waar het zand diep genoeg is, kan het helpen om de begroeiing kunstmatig te verwijderen: een techniek die we momenteel uitpro- beren in de duinen in Oostduinkerke. Toch stellen we ons de vraag of uitgerekend wij als natuurbeheerders tegen dit spontane proces

Hoe bereiken? Vanuit Dendermonde (E17, afrit 12) volg je de N17 tot Baasrode, iets verderop staan wegwijzers naar Buggenhout. In het dorp volg je richting Merchtem tot aan Buggenhoutbos. Vanuit Brussel: Langs de A12 neem je afrit Meise. Volg Wolvertem en in Merchtem richting Buggenhout. Even voorbij Merchtem passeer je het Buggenhoutbos. Openbaar vervoer: het station van Buggenhout ligt op ongeveer 2 km ten noorden van het bos. De buslijn 53 Dendermonde-Brussel heeft een halte bij de boskapel.

Wandelingen Er zijn vier uitgestippelde wandelingen in het Buggenhoutbos. Langs het 9,5 kilometer lange parcours kan je ook fietsen. Je vertrekt aan de boskapel (Kasteelstraat), tegenover de parking. Groepen kunnen een excursie met boswachter of -gids aanvragen bij boswachter Gustaaf Van Gucht, tel. 052 33 44 56 of gustaaf.vangucht@lne. vlaanderen.be.

Spektakel in De Westhoek. Via gecontroleerde inbraakgeulen stroomt de zee bij springtij de duinen in. © Marc De Vos

23

Dat Alain Dillen van water houdt, is een un-

’57-07’: een halve eeuw natuurreservaten in België

moeten ingaan. Het helmgras uitrukken met graafmachines om het zand weer vrij spel te geven: is dit wenselijk, duurzaam en maatschappelijk aanvaardbaar? Deze en andere vragen zullen aan bod komen in het nieuwe beheerplan voor de Westhoek, dat volgend jaar wordt opgemaakt.”

Wil je meer weten over de evolutie van het natuurbeheer en de geschiedenis van twee van onze bekendste natuurreservaten? In het Vlaams Bezoekersen Natuureducatiecentrum ‘De Nachtegaal’ loopt nog tot eind 2007 de tijdelijke tentoonstelling ’57-07’. Deze tentoonstelling wordt opgedragen aan de tweevoudige vijftigste verjaardag van het Westhoekreservaat en het Reserve Naturelle des Hautes Fagnes. Deze twee natuurgebieden zijn enorm verschillend, maar vertonen doorheen hun rijke geschiedenis ook gelijkenissen. De interactieve tentoonstelling schetst een beeld van de lange weg die is afgelegd om deze twee unieke stukken natuur te beschermen. De tijdelijke tentoonstelling ’57 – ’07 is een gemeenschappelijke realisatie van het Vlaams Bezoekers- en Natuureducatiecentrum De Nachtegaal (ANB) en het Centre Nature de Botrange (Provinciebestuur Luik) en kan je in beide bezoekerscentra gaan ontdekken. De tentoonstelling is gratis en vrij toegankelijk voor iedereen. Locatie: VBNC ‘De Nachtegaal’, Olmendreef 2, 8660 De Panne

derstatement van formaat. Als sportduiker en hengelaar is hij niet van het water weg te slaan. Maar ook beroepsmatig is hij vaak aan het water terug te vinden. “Als kind had ik één droom: visserijbioloog worden.”



Geen spel zonder grenzen Om kwetsbare stukken natuur te vrijwaren, moet ook de recreatie in goede banen geleid worden. “We passen in de Duinen en Bossen van De Panne het principe van compartimentering toe”, vertelt Marc Leten. “Het koepelreservaat is steeds vrij toegankelijk voor wandelaars op de aangeduide paden. Voor mountainbikers en ruiters zijn er aparte routes: die komen dus niet in het vaarwater van de wandelaar. Verder hebben we speelzones en struinnatuur aangeduid: dit zijn afgebakende stukken waar recreatie en natuur hand in hand gaan en waar je vrij kan spelen en wandelen. In de meest kwetsbare delen van het reservaat zijn we echter zeer strikt: die zijn voorbehouden voor de natuur en ontoegankelijk, tenzij tijdens één van de gegidste wandelingen.”

Meer weten?

24

Johan Lamaire – natuurwachter ANB tel. 0473 92 79 13 [email protected] www.vbncdenachtegaal.be

Openingsuren: - juli, augustus en september: elke dag van 10 tot 18 u - oktober tot paasvakantie: maandag tot vrijdag: van 10 tot 17 u zaterdag, zondag en feestdagen: van 13u30 tot 17u30 - paasvakantie tot 30 juni: maandag tot vrijdag: van 10 tot 17 u zaterdag, zondag en feestdagen: van 10 tot 17u30 Voor meer info kan je terecht bij Wouter Mortier, tel. 058 42 21 51, [email protected]. Op verkenning in het Westhoekreservaat In De Westhoek kan je vrij wandelen op de wandelpaden, een parcours van maar liefst 11 km lang. Wie tijdens het stappen ook nog wat wil opsteken, kan deelnemen aan een gegidste wandeling. Geleide wandelingen worden georganiseerd door de Dienst voor Toerisme van De Panne (www.depanne.be, rubriek ‘natuur’), tel. 058 42 18 18 of [email protected]) en het VBNC ‘De Nachtegaal’ (www.vbncdenachtegaal. be, rubriek ‘kalender’, tel. 058 42 21 51). Deelname aan deze wandelingen is gratis. Ook Natuurpunt vzw organiseert regelmatig geleide wandelingen in het gebied. Behalve voor leden zijn deze wandelingen betalend. Zie www.natuurpunt.be

Niet iedereen met duidelijke toekomstplannen, ziet die ook even vlot gerealiseerd. Bij Alain was dat wel het geval: hij haalde z’n diploma als bioloog en kon daarmee aan de slag bij het Instituut voor Natuurbehoud (IN)1 . “Toen na zes jaar mijn contract bij het IN afliep, was er toevallig een vacature voor visserijbioloog bij het ANB. Ik heb gesolliciteerd en werd zo ANB-visserijbioloog voor Oost-Vlaanderen. Er zijn er zo maar vijf, dus je kan wel zeggen dat ik geluk heb gehad …”

Verstandig vissen Alain werkt samen met z’n collega’s aan een duurzame visserij: wat houdt dat precies in? “Vissen is leuk, een ontspannende manier van natuur beleven. Maar de sportvisser ‘oogst’ uit de natuur. Op zich is daar helemaal niks mis mee, zolang dit op een verstandige manier gebeurt en het draagkracht van onze vispopulaties niet te boven gaat. Om de visstand in onze waterlopen te verbeteren, moeten er heel wat voorwaarden vervuld zijn: voldoende water, een goede waterkwaliteit, geen

Sportduiker wordt visserijbioloog onaangepaste stuwen of molens die de vissen verhinderen te migreren... Over al die aspecten waken we, maar daarnaast hebben we ook oog voor het recreatieve: de hengelaar moet in alle rust zijn sport kunnen beleven, zolang hij de regels volgt.”

“Een afwisselende job, als je het mij vraagt” De job van visserijbioloog lijkt heel specialistisch: gaat ze dan nooit vervelen? Alain Dillen: “Het onderzoek en de acties op het terrein zijn erg specifiek, dat klopt. Maar onze job is zoveel meer: praten en overleggen bijvoorbeeld met al onze partners. Met de waterbeheerders over de bekkenbeheerplannen of met natuurbeheerders of -verenigingen over gebiedsgerichte acties, met de vissersfederaties om hen te informeren en te sensibiliseren … Wij fungeren ook zo’n beetje als infoloket: in de eerste plaats voor hengelaars, maar ook voor een waterbeheerder die een stuw aanlegt, een provinciebestuur dat een soortbeschermingsactie op poten zet … Ten slotte vormt ook

het beleid een deel van de job: de regelgeving, de codes van goede hengelpraktijken. Een afwisselende job, als je het mij vraagt.”

Vissterfte: een spijtige zaak Gevraagd naar het hoogtepunt van zijn carrière, noemt Alain het onderzoek dat hij recent mee voerde naar de visstand in het Doeldok. “Dit dok wordt binnenkort gedempt door de Afdeling Maritieme Toegang en daarom werd op vraag van het ANB het visbestand onderzocht. Het onderzoek wees uit dat de meeste vissen ondertussen al veiliger en rustiger oorden hadden opgezocht. Een grootscheepse actie om de vissen uit het Doeldok te redden, was dus niet nodig. Voor de plaatselijke vissers was dit belangrijk nieuws. Het minst leuke aan de job vind ik de gevallen van vissterfte. Maar ook daarvan probeer ik het positieve te zien: vissterfte is altijd een spijtige zaak, maar veel vissen in het water duiden er wel op dat de waterkwaliteit gemiddeld aan de beterhand is.” 1 Het Instituut voor Natuurbehoud en het Instituut voor Bos- en Wildbeheer vormen sinds 2006 samen het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO)

25

à

“We merken dat de vraag naar oude fruitvariëteiten opnieuw in stijgende lijn gaat. De Museumtuin wil professionele boomkwekers én liefhebbers een handje helpen door entmateriaal en voorbeelden aan te bieden” (Marcel Vossen)

Museumtuin Gaasbeek bestaat tien jaar

De siertuin ademt met zijn geometrische vormen en Italiaanse toets een luisterrijk verleden uit. © Hendrik Vandewinkel

HET PAJOTTENLAND HEEFT HAAR EIGEN HOF VAN EDEN Zo’n honderdvijftig jaar geleden stond de Vlaamse tuinbouw wereldwijd aan de top. De fine fleur van deze ongemeen rijke Vlaamse hovenierskunst is verzameld in de Museumtuin van Gaasbeek. Dit levende museum is een streling voor al je zintuigen, met als heerlijk hoogtepunt de wereldwijd vermaarde verzameling leifruitbomen.

26

Smakelijk erfgoed “De Museumtuin is géén historische reconstructie. Wel willen we evoceren hoe zo’n kasteeltuin er vroeger moet hebben uitgezien”, benadrukt Marcel Vossen, provinciaal directeur van het ANB in Vlaams-Brabant en tevens gangmaker van de Museumtuin. “Wie vandaag in de winkel de keuze heeft uit drie, vier appel- of perenrassen, mag tevreden zijn. Nochtans hebben onze voorouders gedurende eeuwen honderden nieuwe fruitvariëteiten geselecteerd. Het doel van

de Museumtuin is dit tuinbouwkundige verleden - een stukje miskend cultureel erfgoed – opnieuw tot leven brengen en voor de toekomstige generaties bewaren.” Een echt museum is de tuin wél, zij het dan in open lucht. Kuierend door de verschillende ommuurde ‘zalen’ en begeleid door een deskundige gids ontdek ik de eeuwenoude fruittraditie van het Pajottenland en Vlaanderen in al haar geuren en kleuren.

Pruimen als zoetstof De eerste tuin dompelt me met zijn traditionele collectie pruimen op halfstam meteen onder in het Pajottenland van de negentiende eeuw. “Pruimelaars waren in die tijd rond alle boerenhoven terug te vinden”, zo vertelt Marcel Vossen. “De kleine halfstambomen hebben weinig grond nodig. De fruitwei kon daarom vlakbij het huis liggen, zodat de boerin er haar kippen en kleinvee kon laten rondlopen. Pruimen waren tot aan het begin van de twintigste eeuw erg gegeerd als zoetstof in de keuken. De ‘boerkozen’, groentenboeren die

hun eigen producten op de markt in het nabije Brussel verkochten, konden er een flinke stuiver mee verdienen.” De pruimencollectie in Gaasbeek omvat maar liefst 56 rassen op halfstam. Op termijn is het de bedoeling in de Museumtuin alle 74 variëteiten samen te brengen die een eeuw geleden in onze streken voorkwamen. Een werk van lange adem, want vele variëteiten zijn in de loop van de jaren verdwenen. Voor ieder ras is in de tuin al een plekje voorzien: nieuw ontdekte variëteiten worden immers geënt op bestaande bomen, soms verschillende op één boom.

Nuttig én fraai “Maar het fruitverleden van het Pajottenland heeft nog veel meer te bieden dan alleen pruimen”, zo loodst mijn gids me de tweede ommuurde tuin binnen. In deze levende schatkamer wordt een indrukwekkende fruitcollectie gekweekt.

Traditionele tuinen leven van vakmanschap en véél werk. © Hendrik Vandewinkel

27

Hier rijpen maar liefst 78 verschillende variëteiten van peren en 56 variëteiten appels, verschillende rassen kersen en krieken, perziken, abrikozen en nectarines. Ook de verzameling druiven en kleinfruit - kruisbessen, rode en witte aalbessen, cassisbessen, frambozen, vijgen, mispels, kweeperen, moerbeien, hazelnoten en amandelen - spreekt tot de verbeelding. “Je merkt dat in een traditionele tuin elke centimeter nuttig én fraai werd gebruikt. Zo zijn alle muren bekleed met leivormen van appelen en bramen, noordkrieken en kerselaars. De haag van geleide pruimen langs de middengang vormt niet alleen een zoete, maar ook een zeer efficiënte afsluiting.”

Aardbeispinazie, kardoen en zeekool Onze voorouders kweekten niet alleen fruit, zo leer ik aan onze volgende halte - de groentetuin. Ook het palet aan groentesoorten was omstreeks 1900 veel uitgebreider dan vandaag, zo blijkt. In de Museumtuin zijn 300 soorten ‘oude’ groenten terug te vinden met klinkende namen als aardbeispinazie, kardoen en zeekool. “De hovenier kweekte én zoete ui én stoofui én scherpe ui én inmaakui én rode ui

én zilverui om aan de vraag vanuit de keuken te kunnen voldoen.” Ook in deze tuin is de geometrie koning. Van op afstand ziet de groentetuin eruit als een schilderij van groenten en bloemen. Vier vierkante percelen maken de moestuin tot een kunstwerk, maar helpen ook de vruchtafwisseling te plannen. “Traditionele tuinders zorgden voor een precies berekende wisseling van de groenteteelten. Die hield de bodem vruchtbaar en gaf insecten en andere plagen minder kans.”

à

à

De leifruitteelt was niet alleen een kunst, maar in tijden van goedkope arbeid ook een economisch interessante techniek die een mooie opbrengst verzekerde. © Hendrik Vandewinkel

“Wie vandaag in de winkel de keuze heeft uit drie, vier appel- of perenrassen, mag tevreden zijn. Nochtans hebben onze voorouders gedurende eeuwen honderden nieuwe fruitvariëteiten geselecteerd: een stukje miskend cultureel erfgoed” (Marcel Vossen)

Levend kantwerk De Museumtuin vertelt de geschiedenis van de leifruitteelt in een notendop: alle groeivormen van omstreeks 1830 tot vandaag zijn er samengebracht, een collectie die wellicht wereldwijd uniek is. Wie goed kijkt, telt maar liefst 26 traditionele leivormen. De museumtuin werd twee jaar geleden uitgebreid met de hedendaagse ‘moderne’ snoeivormen, van 1950 tot vandaag. Blikvangers zijn de Jeukse haag en Bouché-Thomas. Ook werd er een traditionele fruitbewaarplaats ingericht en een paddenstoelenkwekerij. De leivormen ogen als levend kantwerk, maar Marcel Vossen legt uit dat ze naast hun esthetische ook nog een andere functie hebben: “De leifruitteelt was voor onze voorouders ook een economisch aantrekkelijke techniek. Fruitbomen in leivorm hebben weinig ruimte nodig: een strook van nog geen halve meter tegen een muur volstaat. Leibomen brengen meer en betere vruchten voort dan gewone bomen. Door de speciale snoei gaat de meeste energie immers naar de vruchtvorming, en niet naar overtollige takken en groen. Doordat leifruit bovendien rijpt aan ‘open bomen’, krijgen de vruchten bovendien meer zonlicht dan aan een gewone boom. Na de Tweede Wereldoorlog maakten snel stijgende lonen de leifruitteelt te duur en dat is ook vandaag nog de reden waarom ze niet meer wordt toegepast.”

28

29

Gemillimeterde buxus Even verderop word ik verrast door een prachtig uitzicht op de Italiaanse siertuin en het kasteelpark. Weerom zijn het de geometrische vormen die het luisterrijke verleden van het park oproepen. Ik heb niet veel verbeelding nodig om de laatste adellijke eigenares, markiezin Maria Arconati Visconti, langs de gemillimeterde buxushaagjes te zien flaneren. De oranjerie met vijg-, limoen-, bananen- en appelsienenbomen, sierplanten en cactussen, dit alles omgeven door dikke taxushagen, maakt het sfeertje compleet.

“Appelen en peren zijn geen museumstukken” De Museumtuin in Gaasbeek bestaat dit jaar tien jaar. Tijd voor een terugblik, maar ook een goed moment om vooruit te kijken, vindt Marcel Vossen. “De collecties van de Museumtuin geven nu al heel tuinierend Europa het nakijken. Maar onze ambities reiken nog verder. Het doel is om uiteindelijk honderd appel- en perenvariëteiten te hebben, en ook onze pruimen-

verzameling te vervolledigen. Misschien belangrijker nog dan die uitbreiding, is de link die we willen leggen naar de hedendaagse tuinbouw. Steeds meer liefhebbers experimenteren met eigen leibomen; de vraag naar oude variëteiten, zowel bij de boomkwekers als bij de consument, gaat opnieuw in stijgende lijn. De Museumtuin wil professionele boomkwekers én liefhebbers een handje helpen door kweekmateriaal en voorbeelden aan te bieden. Ook de kennis die hier aanwezig is over traditionele snoeimethoden willen we overdragen, bijvoorbeeld via demonstraties aan particulieren. Traditionele fruitrassen zullen op die manier opnieuw tot leven komen en dat is een goede zaak: appels en peren zijn immers geen museumstukken.”

De Museumtuin bezoeken De Museumtuin van Gaasbeek is enkel te bezoeken op aanvraag, van 15 mei tot 30 oktober. Naast groepsbezoeken worden elke zondag om 14 u ook rondleidingen voor individuele bezoekers georganiseerd. Reservaties: Sandra Van Houtvin [email protected], tel. 02 454 86 30. Het bezoek is gratis.

Wanneer?

Augustus

Alle info - Museumtuin: folder aan te vragen via tel. 02 454 86 30 of www.bruegelproject.be (rubriek ‘overzichtskaart’, ‘Gaasbeek Kasteelpark’, ‘Museumtuin’) - technieken en variëteiten: Marcel Vossen, provinciaal directeur ANB Vlaams-Brabant, [email protected], tel. 02 454 86 30

September

© Hendrik Vandewinkel

Oktober

30

Wat?

Waar?

Wie contacteren?

15 juni - 15 okt

Geurig Vordenstein!

Oranjerietuin Vordenstein

[email protected]

18 en 19

Wings and Wheels

Vliegveld Ursel

[email protected]

19

Geleide wandeling in de Kraenepoel

Aalter

[email protected]

19

Geleide wandeling ‘Paarse heide’

VBC De Watersnip

[email protected]

19

Geleide wandeling

VNR Ter Yde (ingang Noordzeedreef, Oostduinkerke) [email protected]

25

Dahliade

Park Paelsteenveld Bredene

25

Nacht van de Vleermuis

Houtvesterij Groenendaal

[email protected]

25

Nacht van de vleermuis

VBC De Watersnip

[email protected]

26

Kempendag

Grobbendonk

[email protected]

26

Watertanden’ Vertelgidsbeurt-Museumtuin Gaasbeek

Kasteel van Gaasbeek

[email protected]

26

Wandeling naar de terril

Eisden

[email protected]

26

Cursus lieveheersbeestjes

VBC De Otter

[email protected]

26

Heidewandeling

Rodebos - Overijse

[email protected]

31

Film in het Bos

Bosmuseum Jan van Ruusbroec - Groenendaal

[email protected]

1

Opening Laarzenpad

Natuurgebied Merkske

[email protected]

2

Natuurwandeling over zaden en bessen

Liedekerkebos

2

Wandeling ‘In het spoor van de heiboeren’

VBC De Watersnip

[email protected]

2

Openstelling wandelroutes in Kelchterhoef -

Bosberg - Kelchterhoef (Kelchterhoefstraat 10 -

[email protected]



Ter Haegdoornheide

3530 Houthalen - Helchteren)

2

Droomplanten in Vordenstein

Oranjerietuin Vordenstein

4

Mars voor het goede doel

[email protected] [email protected]

8

Geleide wandeling

VNR Ter Yde (ingang Noordzeedreef, Oostduinkerke) [email protected]

9

Geleide wandeling ‘Het leven in de priorij van

Houtvesterij Groenendaal



Groenendaal en de inwoners van Hoeilaart’

9

Wandeling: Beheerplan Hallerbos: start van onderzoek Hallerbos

[email protected]

15

Natuurbeheer in het militair domein Kwartier Kamp

[email protected]

Militair domein Kwartier Kamp Lombardsijde



Lombardsijde (demo schapendrijven, tentoonstelling, (Lombardsijde)



vrije wandeling, …) - onderdeel van Open Deurdagen



Defensie

15 en 16

Pannerma

VBNC De Nachtegaal (De Panne)

[email protected]

16

Paddenstoelentijd (voor kinderen)

VBC De Watersnip

[email protected]

16

Landschapswandeling naar ‘Tout lui faut’ en Odeghien Hallerbos

[email protected]

16

Geleide wandeling in Kraenepoel

Aalter

[email protected]

23

Welriekende wandeling of hoe ruikt het bos

Zoniënbos

[email protected]



in het najaar

23

Geleide wandeling

VNR Ter Yde (ingang Noordzeedreef, Oostduinkerke) [email protected]

23

Openstelling wandelroutes in Platwijers

Wijersgebied Midden-Limburg

25

Voordracht FSC-groepscertificering in Bossen van



de Lage Kempen

[email protected] [email protected]

30

Bomenwandeling

Hallerbos

[email protected]

30

“Watertanden”Vertelgidsbeurt

Museumtuin Gaasbeek

[email protected]

30

Start natuur- en recreatieve inrichting in de Stropers

Stropers

[email protected]

5

Opening tentoonstelling ‘Zaden op reis’

Bosmuseum Jan van Ruusbroec - Groenendaal

[email protected]

6

Week van het bos - Film in openlucht

Domeinbos Broek - Blaasveld

[email protected]



‘Tocht van de pinguins’

6 en 7

Pompoenen en fruithappening in Vordenstein

Oranjerietuin Vordenstein

[email protected]

7

Natuurwandeling over de vos in Liedekerkebos

Liedekerkebos

[email protected]

7 tot 14

Week van het Bos

ANB

www.weekvanhetbos.be

14

Geleide wandeling in VNR ‘Hoge Bergen’

Elstergoor

[email protected]

14

Geleide wandeling in de Kraenepoel

Aalter

[email protected]

14

Wandeling ‘Vruchten en zaden in het Hallerbos’

Hallerbos

[email protected]

18

Weg van de brede wegen wandeling - Zoniën

Zoniënbos

[email protected]

20

Feestprogramma 10 jaar Vlaams natuurreservaat

VNR De Baai van Heist (Knokke-Heist)

[email protected]



De Baai van Heist

21

Herfstwandeling in Hallerbos

Hallerbos

[email protected]

21

Wandeling ‘Het bos in de herfst’ (voor kinderen)

VBC De Watersnip

[email protected]

21

Geleide wandeling

VNR Ter Yde (ingang Noordzeedreef, Oostduinkerke) [email protected]

21

Geleide wandeling

VNR Scheps

[email protected]

24-26

Kerst in Vordenstein

Oranjerietuin Vordenstein

[email protected]

28

Sequoiadendronwandeling

Hallerbos

[email protected]

28

Waterwandeling

Webbekoms Broek - Webbekom

[email protected]

28 Wandeling ‘Op stap met de natuurwachter’ VNR De Ijzermonding (Nieuwpoort) [email protected]

31

Centrale Diensten Centrale Diensten Agentschap voor Natuur en Bos Koning Albert II-laan 20 1000 Brussel tel. 02 553 81 02 fax 02 553 81 05 e-mail: [email protected]

Provinciale Afdelingen ANB - Antwerpen Gebouw Anna Bijns Lange Kievitstraat 111/113 bus 63 2018 Antwerpen tel. 03 224 62 62 fax 03 224 60 90 e-mail: [email protected] ANB - Limburg VAC-gebouw Koningin Astridlaan 50 bus 5 3500 Hasselt tel. 011 74 25 00 fax 011 74 25 39 e-mail: [email protected] ANB - Oost-Vlaanderen Gebr. Van Eyckstraat 4-6 9000 Gent tel. 09 265 46 40 fax 09 265 45 88 e-mail: [email protected] ANB - Vlaams Brabant Waaistraat 1 3000 Leuven tel. 016 21 12 20 fax 016 21 12 30 e-mail: [email protected] ANB - West-Vlaanderen Zandstraat 255 8200 Brugge tel. 050 45 41 76 fax 050 45 41 75 e-mail: [email protected]

32

Vlaamse Bezoekerscentra

Natuureducatief Centrum De Vroente Putsesteenweg 129 - 2920 Kalmthout e-mail: [email protected] Bezoekerscentrum Webbekoms broek Omer Vanoudenhovenlaan 48 - 2390 Diest tel. 013-358 659

Bezoekerscentrum Boshuis Ravels Jachtweg 27 - 2380 Ravels e-mail: [email protected] Bosmuseum Pijnven Kiefhoekstraat zn - 3940 Hechtel-Eksel e-mail: [email protected] Bosmuseum Jan Van Ruusbroeck Duboislaan 2 - 1560 Hoeilaart e-mail: [email protected] Bosmuseum Hallerbos Vlasmarktdreef 4 - 1500 Halle e-mail: [email protected] Onthaalcentrum Het Broek Het Broek 1 - 2830 Blaasveld-Willebroek e-mail: [email protected] Bosmuseum Wildert (De Wildertse Duintjes) Wildertse duintjes 18 - 2910 Essen e-mail: [email protected] Coloma rozentuin Domein Coloma - J. Depauwstr 25 1600 Sint-Pieters-Leeuw e-mail: [email protected] Museumtuin Gaasbeek Spoorzoeker is een driemaandelijks Kasteelstraat 40 - 1750 Gaasbeek magazine van het Agentschap voor e-mail: [email protected] Natuur en Bos Oranjerie Vordenstein

Colofon

Horstebaan 2 - 2900 Schoten e-mail: [email protected] Vlaams Bezoekerscentrum De Watersnip Grauwe steenstraat 7/2 - 3582 Beringen Koersel tel. 011 45 01 91 fax 011 45 01 99 e-mail: [email protected] Vlaams Bezoekers- en Natuureducatiecentrum De Nachtegaal Olmendreef 2 - 8660 De Panne tel. 058-42 21 51 fax 058-42 21 52 e-mail: [email protected] website: www.vbncdenachtegaal.be Vlaams Bezoekerscentrum De Otter Kasteel De Blankaart - Iepersteenweg 56 - 8600 Woumen tel. 051-54.59.48 e-mail: [email protected] Vlaams Bezoekerscentrum Bastion VIII Begijnhoflaan 45 - 9200 Dendermonde tel. 052-21 08 74 fax 052-21 89 11 e-mail: [email protected] website: www.kad.be/bastion Vlaams Bezoekerscentrum De Grote Zaagbek Oude Bruggeweg 239 - 8460 Oudenburg e-mail: [email protected] Bezoekerscentrum Zoerselbos Boshuisweg 2 - 2980 Zoersel e-mail: [email protected] website: www.zoerselbos.be

Redactieraad: Mathilde Bartels, Griet Buyse, Katia De Bock, Yves Decuypere, Bart Goemaere, Rosetta Iannicelli, Wouter Mortier, Katelijne Norga, Régine Van Allemeersch, Patrick Verheye, An Wouters Redactie: Pantarein, www.pantarein.be Lay-out: Nadia De Braekeler Digitale Drukkerij BZ Drukwerk: Van Der Poorten nv website: www.vanderpoorten.be V.U.: Yves Decuypere, hoofd Team Communicatie ANB Redactieadres: Redactie Spoorzoeker, Team Communicatie ANB, Koning Albert II-laan 20 bus 8, B-1000 Brussel, tel. 02 553 76 78, e-mail: [email protected]