KASTELEN EN KASTEELRUÏNES: ALTIJD EEN "GELDVERNICHTUNGSMASCHINE"?
Rebecca Hollewijn Sebastiaan Gerards
INHOUDSOPGAVE 1 2 3 4 5 6
Inleiding Nederlands-Duits grensgebied tijdens de Tweede Wereldoorlog Nederlands-Duits grensgebied na de Tweede Wereldoorlog Omgang met beschadigde en verwoeste kastelen Duurzaamheid ten gevolge van de omgangskeuzes Conclusie
1 INLEIDING
Onderzoeksvraag Op welke manier werd met kastelen omgegaan die tijdens de Tweede Wereldoorlog door oorlogsgeweld vervallen zijn in de Nederlands-Duits grensregio, en wat zijn de implicaties hiervan op het behoud van de cultuurhistorische waarden, de bouwkundige en economische duurzaamheid en het maatschappelijk draagvlak?
2 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG
2 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG 2.1 De jaren 1944-1945
• Operation Market Garden, September 1944 • Slag om Arnhem
• In Nederland was het laatste oorlogsjaar uiteindelijk verantwoordelijk voor meer dan 40% van de totale schade opgelopen op Nederlandse kastelen en buitenplaatsen. • De kastelen in het Duitse grensgebied kenden een dergelijk verhaal.
2 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG 2.2 Rol van kastelen tijdens de Tweede Wereldoorlog
• Al eeuwen geleden verloren kastelen hun militaire functie. • In de Tweede Wereldoorlog werden ze opnieuw gebruikt voor militaire doeleinden. • Mede hierdoor raakten ze ernstig beschadigd.
3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG
3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG 3.1 Restauratie van Kastelen
12 10 Aantal
8 6 4 2 0 Nederland
Duitsland
3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG 3.2 Toestand ten opzichte van hele onderzoeksgroep
Nederland
Duitsland
Gesloopt/afgebroken Ruïnes tot heden Gerestaureerd
3 NEDERLANDS-DUITS GRENSGEBIED NA DE TWEEDE WERELDOORLOG 3.1 Voor- en naoorlogs functies van kastelen
25 20 15 10
5 0
NL VOOR WO2 DE VOOR WO2 NL NA WO2 DE NA WO2
4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN
4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.1 Ruïne tot heden (geen actie)
Nederland (2)
• •
Wil om kasteel te herbouwen aanwezig Gebrek aan financiële middelen
Duitsland (2) • •
Gebrek aan financiële middelen Ingewikkelde erfkwesties
4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.2 Sloop
Nederland (6)
• • •
Instortingsgevaar ‘Niet meer te redden’ (bouwkundig, financieel, …) Hergebruik van bouwmateriaal voor andere doeleinden
Duitsland (2) • • •
‘Niet meer te redden’ (bouwkundig, financieel, …) Sloop blijkt in Duitsland enkel een optie kort na WOII te zijn Hergebruik van bouwmateriaal voor andere doeleinden
4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.3 Consolidatie
Nederland (4) • • •
Bewuste keuze om ruïne als ruïne (bijv. als ‘Mahnmal’) te behouden blijkt niet voor te komen Doelstelling: verval vertragen Geen vast recept voor consolidatie
Duitsland (2) • • • •
Bewuste keuze om ruïne als ‘Mahnmal’ te behouden blijkt niet voor te komen Gedeeltelijke consolidatie voornaamste optie wordt toegepast op ‘niet te reconstrueren delen’ (financieel, etc.) Volledige consolidatie wordt toegepast wanneer zelfs een gedeeltelijke reconstructie niet mogelijk is Geen vast recept
4 OMGANG MET BESCHADIGDE EN VERWOESTE KASTELEN 4.4 Reconstructie / restauratie
Nederland (18)
• •
Meest populaire keuze 4 van de 18 kort na WOII: bewoonbaar maken
Duitsland (18) • • • • •
Voornaamste keuze in Duitsland, behoefte om te herbouwen blijft bestaan Veelal toegepast kort na WO II: bewoonbaar maken Veelal toegepast kort na WO II (door particulier) Meest ‘lucratieve oplossing’ ondanks het feit dat heropbouw hogere beheers- en exploitatierisico's met zich meebrengt ‘Wiedernutzbarmachung’
5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES
5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.1 Bouwkundige duurzaamheid
1 Indien niets gedaan wordt krimpt een ruïne alle 10 jaar met 30 cm (Pallada, 2011). 2 Sloop is bouwkundig het minst duurzaam. 3 Consolidatie is een proces zonder einde, verval wordt vertraagd. Grondige consolidatie moet minimaal iedere generatie worden overgedaan. 4 Ook een gerestaureerd of gereconstrueerd gebouw moet onderhouden worden. (Gezien de grootte, de gebruikte materialen en de vaak slechte toegankelijkheid van de locaties van vele kastelen lopen de kosten op.)
5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.2 Financiële duurzaamheid
‘Burgen und Schlösser sind im rein wirtschaftlichen Sinne nicht nützlich’ (Herzog, 1991). • • •
‘Geldvernichtigungsmachine’ Onderhoudskosten voor een kasteel bedragen gemiddeld € 100.000 tot € 150.000 (Herzog, 2011; Van de Winkel, 2011). Context is bepalend: markt (mogelijke doelgroepen) en hieraan gekoppeld de ligging zijn belangrijk en vaak onderschatte factoren die de rentabiliteit van een nieuwe functie in grote mate meebepalen.
Voorbeeld Kessel • • •
Heropbouw: € 4.400.000 + onderhoud~2% van de kosten heropbouw (€ 88.000 per jaar ) Consolidatie: € 500.000 per 10 jaar + € 18.000 per jaar Sloop: € 650.000
5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.3 Maatschappelijk draagvlak
• • •
• •
Draagvlak is zowel in Nederland als Duitsland aanwezig. Draagvlak kan en moet gecreëerd worden. ‘Option value’: mensen vinden het blijkbaar niet zo erg om geld te betalen voor een bezoek aan een kasteel / kasteelruïne, wat wel als onaangenaam ervaren wordt is als de mogelijkheid tot bezoek helemaal niet gegeven is. Horecafunctie is gewenst. Mixed-use geniet groot draagvlak bij de bevolking.
Voorbeeld kasteeltuin Hemmen • • • •
30 vrijwilligers 450 donateurs (€5 - €100 per jaar per persoon) Lokale sponsors Voldoende draagvlak
5 DUURZAAMHEID TEN GEVOLGE VAN DE OMGANGSKEUZES 5.4 Behoud van cultuurhistorische waarden
• •
Behoud van cultuurhistorische waarden is één ding, herstel een ander. Authenticiteit versus authenticiteitbeleving
•
Schijnbare kloof tussen wat expert en leek willen:
Expert ‘Was sie einst waren und heute aussagen, wird nu begreiflich, wenn sie wie eh und jeh von der Besitzerfamilie bewohnt und bewirtschaftet werden’ (Herzog, 1991). • •
Enkel en alleen in dit geval zijn gebruik en instandhouding van het monument ideaal. Expert wil kennis overbrengen
Leek • •
Ankerplaats in persoonlijk leven Authenticiteitbeleving als onderdeel van identiteitsvorming
6 CONCLUSIE
Verschillen tussen Nederland en Duitsland zijn over het algemeen niet groot, behalve: • • •
Meer particuliere actie in Duitsland In Nederland actie door stichtingen Sloop vaker optie geweest in Nederland
Duurzaamheid
• • • •
Bouwkundig altijd een probleem Financieel altijd kosten Draagvlak is aanwezig Cultuurhistorisch: verschil authenticiteit en authenticiteitbeleving
Duurzaam beheer is mogelijk • • •
Structurele samenwerking Interactief proces Ondernemingsplan (kasteel zoekt gebruik en gebruikers)
