Over kastelen, kunst en collectioneren

Over kastelen, kunst en collectioneren De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst door Jos Schatorjé

Historiografische plaatsbepaling In de wetenschappelijke belangstelling van vriend en collega-historicus Stefan Frankewitz hadden burchten, kastelen, adellijke huizen en hun bewoners in de territoria tussen Rijn en Maas (de Nederrijnlanden), en van het Gelders Overkwartier in het bijzonder, een zeer prominente plaats. Dat was al duidelijk in zijn dissertatie uit 1984 en was ook nog aantoonbaar in het laatste boek, mede van zijn hand, dat kort voor zijn overlijden in Geldern werd aangeboden. Een presentatie in Venlo enkele dagen later mocht hij helaas niet meer meemaken.1 Adellijke behuizingen en hun bewoners kunnen vanuit diverse historische invalshoeken worden bestudeerd, waarbij een interdisciplinaire aanpak soms nieuwe gezichtspunten kan opleveren. Dat bleek ook in het multidisciplinaire kastelenproject van het Limburgs Museum (1993–1996), waaraan Stefan Frankewitz een belangrijke bijdrage leverde. Het nieuwe Limburgs Museum moest nog worden gebouwd en ideeën over inhoud en presentatiewijzen werden getoetst en bediscussieerd. Het project zou richtinggevend blijken te zijn voor de narratief-museale aanpak van dit nieuwe provinciaal cultuurhistorisch museum in Venlo.2 Een van de meest interessante thema’s in dit kastelenproject was de ontwikkeling van de materiële cultuur in de tijd dat kastelen nog een primaire militair-strategische betekenis hadden. Dat onderwerp is voor het museum populair vanwege de doelstelling om het verleden toegankelijk en voor brede doelgroepen betekenisvol te maken, waarbij de beschikbaarheid van schriftelijke bronnen – doorgaans boedelbeschrijvingen – en authentieke gebruiksvoorwerpen bepalend is voor mogelijke onderzoeksresultaten. Eten en drinken speelden een belangrijke rol in het adellijk leven en de omvang en diversiteit van het keukengerei en tafelservies laten zien dat de welstand doorgaans hoger was dan in stedelijke milieus, 1 Zie de lijst van publicaties in deze bundel die door de redactie is opgesteld. 2 Jos Schatorjé, Voorwoord, in: W.M.H. Hupperetz e. a. (red), Middeleeuwse kastelen in Limburg. Verschijningsvormen van het kasteel, zijn adellijke bewoners en hun personeel, Venlo 1996, p. 5f.; Stefan Frankewitz, Haus, Burg und Schloss im Spiegel niederrheinländischer Urkunden, in: Ibid., p. 77–96.

525

Jos Schatorjé waardoor men bij belangrijke gebeurtenissen kon pronken. Markante momenten voor adellijke bewoners waren bijvoorbeeld de rites de passages, zoals door familiepolitieke motieven geregisseerde huwelijkssluitingen, waarbij de bijzondere afkomst en tradities van families werden benadrukt en in overeenkomsten en geschenken bekrachtigd. Ook speciale gebruiksvoorwerpen werden ingezet om aspecten uit adellijke groepsculturen in specifieke vertrekken in de versterkte woning te markeren. Tot de belangrijkste representatieve ruimten in het laatmiddeleeuwse kasteel behoorden de grote zaal, die opgesierd kon zijn met enig meubilair, vaandels, wapens, vloer- en wandtapijten met heraldische verwijzingen en de kapel. Daarnaast kwamen in de loop van de 15e eeuw steeds meer privé-vertrekken in gebruik, waar doorgaans matrassen prominent aanwezig waren en de inventaris verder gedomineerd werd door kisten (die zich in de loop der tijd ontwikkelden tot kasten) en zitkussens.3 Een hiaat in de regionale adellijke wooncultuur van de Late-Middeleeuwen waren schilderijen, in het bijzonder portretten die de familierelaties onderstreepten. Deze waren aan de vorstelijke hoven in Italië al in de 15e eeuw en in Bourgondië-Habsburg in de 16e eeuw geïntroduceerd. Adellijke personen en families werden in onze contreien nog uitsluitend afgebeeld in primair religieus bedoelde schilderingen, zoals memorietafels.4 Het zou tot de 17e eeuw duren voordat portretten functioneel onderdeel werden van de Nederrijnlandse adelscultuur. In deze bijdrage wil ik nader ingaan op de schilderijenverzameling van de Utrechtse baron Willem Vincent van Wittenhorst (ca. 1613–1674), die in 1660 het besluit nam naar Horst te verhuizen met (een deel van) zijn schilderijenbezit. Maar alvorens daartoe over te gaan is het noodzakelijk een korte historiografische beschrijving te geven over het onderzoek naar de familie Van Wittenhorst te Horst en haar kunstcollectie in het bijzonder. Adolf Steffens was de eerste onderzoeker die in 1888 publiceerde over de heren van Ter Horst. De beste passages uit zijn boek betreffen de tijd van Willem Vincent van Wittenhorst en diens opvolgers.5 Over de complexe middeleeuwse geschiedenis 3 Wim Hupperetz/Els Kloek, Rituelen en ceremoniën rondom geboorte, huwelijk en dood in adellijke kring, in: Ibid., S. 161–174; Wim Hupperetz, De materiële wooncultuur van het kasteel: indeling, inrichting, huisraad en kleding, in: Ibid. p. 175–194. 4 In de collectie Van Wittenhorst bevonden zich ook twee voorbeelden van dit genre, te weten het beroemde Lokhorst-altaar van Jan van Scorel (nu Centraal Museum te Utrecht) en de memorietafel Van der Does-Van Poelgeest beter bekend als De Openbaring van Johannes van Cornelis Engelbrechtsz (nu Museum de Lakenhal te Leiden). Zie ook noot 37. 5 Adolf Steffens, Geschiedenis der aloude Heerlijkheid en der Heeren van ter Horst in het Land van Kessel, Roermond 1888.

526

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst van de heerlijkheid werd precies honderd jaar later meer duidelijkheid verschaft door Marinus Flokstra en Jacques van Rensch.6 Van Rensch had als aankomend archivaris al jaren daarvoor gepleit voor meer aandacht voor het belangrijke huisarchief van Ter Horst, waarin hij interessante gegevens had ontdekt over de verbouwing van het kasteel vanaf 1660 in Hollandse Renaissancestijl in opdracht van Willem Vincent van Wittenhorst.7 Eerder waren door de Griendtsveense hoofdonderwijzer Heinrich G. ter Voert (1905–1984), die de winteravonden in het Peeldorp doorbracht met het bestuderen van geleende archivalia uit het in Maastricht bewaarde Horster huisarchief, tussen 1948 en 1978 circa 140 artikelen gepubliceerd over de lokale geschiedenis en het huis Ter Horst. Helaas vermeldde Ter Voert echter geen duidelijke bronbeschrijving.8 Flokstra schreef ook een beknopt overzicht van de bewoning van kasteel Ter Horst in zijn rijk geïllustreerd overzichtswerk over kastelen in het Land van Kessel, waarbij voor de eerste keer ook minder bekende portretten uit de familiecollectie Van Wittenhorst werden afgebeeld.9 Voor het lemma Horst kon hij dankbaar gebruik maken van vorderingen bij het inventariseren van het huisarchief, waardoor nieuwe bronnen werden ontsloten voor onderzoek naar leefstijl en de materiële cultuur van de adellijke bewoners.10 Een zeer belangrijk document is de in de jaren 1651–1659 opgestelde inventarisatie van de schilderijencollectie van Willem Vincent van Wittenhorst, die in de achttiende eeuw met een deel der kunstwerken vanuit Horst naar de familie Fürstenberg op kasteel Herdringen in Arnsberg (Noordrijn-Westfalen) is overgebracht, waar het stuk nog steeds wordt bewaard. De erudiete 6 M. Flokstra/Th. J. van Rensch, Geschiedenis van de heerlijkheid Horst tot het begin van de zestiende eeuw, in: PA. M. Geurts e. a. (red), Horster Historiën 2. Van heren en gemeentenaren, Horst 1988, p. 31–94. 7 Th. J. van Rensch, Enige aantekeningen over het huis ter Horst in de 17e en 18e eeuw, in: De Maasgouw 94, 1975, p. 105–113. 8 P.J.H. Ubachs, Horster Historiografie, in: G.F. Verheijen e.a. (red), Horster Historiën 5, Horst 1999, p. 333–376, met name 334–335. 9 Marinus Flokstra, Kastelen in het land van Kessel, Venray 2005, p. 167–195. Deze monografie is gebaseerd op een grote reeks artikelen die hij eerder publiceerde in Castellogica, het orgaan van de Nederlandse Kastelen Stichting. 10 Regionaal Historisch Centrum voor Limburg (RHCL), archief 16.1110, Huis en de heerlijkheid Ter Horst en de familie Van Wittenhorst en rechtsopvolgers. Inmiddels zijn de inventarisatiewerkzaamheden tot een einde gekomen en zijn de bereikte resultaten op internet geplaatst. Inventarisator mr Willy Keijser vond veel bijzondere details, die ten dele als aantekeningen in de inventaris zijn verwerkt. De annotatie van Flokstra is daarmee gewijzigd. Een concordans is niet gemaakt, want de beschrijving van de stukken is dusdanig dat ze na enig speurwerk vindbaar blijken te zijn.

527

Jos Schatorjé kunsthistoricus Max Friedländer wees al in 1905 op het kunsthistorisch belang van deze catalogus en publiceerde een naamlijst van de 57 aangetroffen kunstenaars en nieuwe gegevens over de belangrijkste 16e-eeuwse schilderijen van onder andere Cornelis Engelbrechtsz, Jan van Scorel en Thomas Mor.11 De collectie Van Wittenhorst was in Utrecht bijeengebracht en bevatte onder andere werk van plaatselijke kunstenaars die in contact stonden met de baron. Vandaar dat de inventaris van groot belang is voor de kennis van de schilderkunst in de Domstad, een thema dat werd onderzocht door kunsthistorica Carla H. de Jonge.12 Yvonne Cuppen onderzocht de verblijfplaats van de thans nog bekende schilderijen en vergeleek deze met de beschrijving in de inventaris, wat zeker geen sinecure was in het internetloze tijdperk.13 Het belang van de verzamelaar en de collectie Van Wittenhorst werd in 1997 nogmaals benadrukt in catalogi bij twee tentoonstellingen van internationaal toonaangevende kunstmusea.14 Als laatste analyseerde kunsthistorica Marion Boers in 2004 de samenstelling van de collectie, de voorkeuren van de verzamelaar en de gebezigde verwervingsmethoden. Zij plaatste gegevens over de aankoopbedragen, en de prijsevolutie van diverse werken in de ontwikkeling van het kunstklimaat in en na de Nederlandse “Gouden Eeuw” en publiceerde als eerste een transcriptie van de inventaris, die daarmee ook gemakkelijker ter beschikking kwam voor verder onderzoek. Met deze omvangrijke en heldere publicatie werd een belangrijke moment in het onderzoek naar de collectie Wittenhorst bereikt. Boers berekende dat Willem Vincent in zijn inventaris 210 objecten beschreef, waarvan er zes waren geruild, zes 11 M.J. Friedländer, Das Inventar der Sammlung Wyttenhorst, in: Oud Holland 23, 1905, p. 63–68. 12 C.H. de Jonge, Utrechtsche schilders der XVIIde eeuw in de verzameling van Willem Vincent, Baron van Wyttenhorst, in: Oudheidkundig Jaarboek, 4e serie 1, 1932, p. 120–134. 13 Y. Cuppen, Schilderijen uit de verzameling Wittenhorst, 2 delen, Doctoraalscriptie K.U. Nijmegen 1983. Zij publiceerde een samenvatting van haar bevindingen: Yvon A.W. Cuppen, De inventaris der schilderijencollectie van Willem Vincent van Wittenhorst, in: P.A.M. Geurts e.a. (red), Horster Historiën 1, Horst 1986, p. 96–105. 14 Jaap van der Veen, Schilderijencollecties in de Republiek ten tijde van Frederik Hendrik en Amalia, in: Peter van der Ploeg/Carola Vermeeren, Vorstelijk verzameld; de kunstcollectie van Frederik Hendrik en Amalia, Tentoonstellingscatalogus Mauritshuis Den Haag, 1997, Den Haag 1997, p. 87–96, met name 88–90 en 96; Ben Olde Meierink/Angelique Bakker, The Utrecht Elite as Patrons and Collectors, in: Joaneath A. Spicer e. a. (Hrsg.), Masters of Light. Dutch Painters in Utrecht during the Golden Age (Catalogus van de tentoonstelling, gehouden in Fine Arts Museums of San Francisco in het California Palace of the Legion of Honor, 13.9.–30.11.1997, Walters Art Gallery, Baltimore, 11.1.–5.4.1998, etc.), New Haven 1997, p. 72–85, met name p. 75–77.

528

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst dubbel waren beschreven, vier eigenlijk geen schilderij waren en twee van de hand waren gedaan, zoals het beroemde altaarstuk De Openbaring van Johannes door Cornelis Engelbrechtsz voor de prijs van 1.000 guldens. Het echtpaar had dus in 1660 192 beschreven schilderijen in hun Utrechts stadspaleis staan. Familieportretten hadden hierin een bijzondere positie. Van de collectie bestonden 50 schilderijen uit portretten, waarvan de ruime meerderheid van 41 stuks betrekking had op familieleden. Hiervan waren twaalf stuks door vererving in bezit gekomen en de rest was in opdracht geschilderd.15 Dit hoge aantal familieportretten in de collectie Wittenhorst is belangrijk en lijkt typisch te zijn voor adellijke collecties, die uiting zijn van het grote belang dat werd gehecht aan “bevestiging van de familie-identiteit en legitimering van de macht”. Bij de opkomende burgerlijke families van de Nieuwe Tijd vormde de reeks van familieportretten een echte Ahnengalerie die eer bewees aan de voorouders die verantwoordelijk waren geweest voor het aanzien van de familie.16 Het merendeel van de collectie bestond echter uit schilderijen die vanwege hun kunstzinnig karakter werden gecollectioneerd. Enerzijds gebeurde dat tegen de achtergrond van de smaak en drijfveren van de verzamelaar, terwijl anderzijds ook de stoffering van de woonruimten van belang was. Daarbij werden op het eerste gezicht zowel oudere genres als contemporain werk verzameld. De onderwerpen waren divers: landschappen al dan niet met Bijbelse en historische onderwerpen, genrestukken met taferelen uit het dagelijks leven van boer en burger, dierenstukken en stillevens, schilderijen met devotionele onderwerpen en zelfs marinestukken.17 De aandacht voor contemporaine kunst had Willem Vincent van Wittenhorst gemeen met rijke stedelijke collectioneurs, die doorgaans een voorkeur hadden voor jongere generaties kunstenaars uit hun eigen omgeving. De baron leefde in een tijd waarin hoge burgerij en adel duidelijk steeds meer eenzelfde culturele belangstelling en leefstijl ontwikkelden, waarbij katholieken, bij gebrek aan politieke macht, door middel van hun behuizing en inrichting de mogelijkheid aangrepen een bijzondere status te accentueren.18 In navolgende bijdrage geef ik enige informatie over de schilderijenverzameling van Willem Vincent van Wittenhorst, vanaf 15 Marion Boers, De schilderijenverzameling van baron Willem van Wittenhorst, in: Oud Holland 117, 2004, p. 181–243, met name p. 187–188. Waar ik in de navolgende tekst en annotatie de schilderijeninventaris gebruik, is dat de geannoteerde editie van Boers, die te vinden is in haar artikel op p. 214–231. 16 Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 187–188. 17 Ibid., p. 190–193. 18 Ibid., p. 185 met name noot 18.

529

Jos Schatorjé 1660 heer van de heerlijkheid Horst in het Gelders Overkwartier, en accentverschuivingen en betekenisveranderingen die ten aanzien van de collectie naderhand voor zijn familie optraden. Daarbij richt ik mijn focus op de (contemporaine) portretschilderkunst en kan ik gebruik maken van meerdere boedelbeschrijvingen en andere recente ontdekkingen in het huisarchief, waardoor een beter inzicht kan ontstaan over het gebruik van schilderijen in diverse ruimten op Ter Horst.19 Er worden ook schilderijen besproken die pas na de verhuizing van Utrecht naar Horst in 1665 zijn ontstaan voor de rituele positionering van naaste familieleden als nieuwe heersers in Horst en die de sociaal- en cultuurhistorische betekenis van portretten al-of-niet in een Ahnengalerie verduidelijken. Een van de kunsthistorisch van belang zijnde resultaten is het feit dat een drietal portretten nu kan worden toegevoegd aan de œuvres van twee belangrijke regionale portrettisten rond 1700, die ook in de schilderijenverzameling van kasteel Ter Horst bleken vertegenwoordigd te zijn. Voorafgaand moet echter de bijzondere band tussen de heerlijkheid Horst en de familie Van Wittenhorst worden uitgelegd, want dat is mede een verklaring van de keuze van Willem Vincent van Wittenhorst en Wilhelmina van Bronckhorst om hun bezittingen in het Utrechtse te verlaten ten faveure van het dorp aan de rand van de Peel en nabij de Maas.

Van Wittenhorst op Ter Horst In 1523 vestigde zich de eerste Van Wittenhorst op Ter Horst. Hertog Karel van Gelre benoemde op 31 juli van dat jaar de Kleefse edelman Johan van Wittenhorst (1490–1569) tot drost van het Gelders ambt Kessel, met kasteel Ter Horst als dienstwoning, en beleende hem een maand later met de helft van de tussen 1372–1394 gedeelde hoge heerlijkheid Horst. Een jaar daarna had Johan van Wittenhorst voldoende mogelijkheden om de andere helft van de heerlijkheid Horst in pand te verkrijgen. Doordat hij hertog Karel trouw terzijde stond en hem ook in financieel opzicht steunde in diens strijd tegen Karel V, werd dit pandschap in 1530 door de Gelderse hertog omgezet in een erfflich und ewelich koop, waardoor de halve heerlijkheid Horst nu als vrij (allodiaal) eigendom aan Johan van Wittenhorst en zijn echtgenote Josina van Wees kwam. Johan van Wittenhorst bracht de beide delen van de hoge heerlijkheid Horst bijeen en wist in 1565 ook nog de westelijk van het kasteel gelegen Hof ter Binnen bij het complex te voegen. Hierdoor werd 19 RHCL, archief 16.1110, nummer 1039. Dit inventarisnummer bevat vele belangrijke en gedetailleerde bundels met gegevens over het huisraad van de kastelen Gansoijen en vooral Ter Horst.

530

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst hij door zijn nazaten gezien als de ‘stamvader’, die als eerste Van Wittenhorst op Ter Horst de passende bijnaam ‘de Oude’ ontving.20 Johan van Wittenhorst de Oude stierf in 1569 in de beginperiode van de Nederlandse Opstand. Zelf had hij nog onverkort de landsheer gediend, onder andere als raadsheer van het Hof van Gelre te Arnhem. In die hoedanigheid had hij onderzoek verricht naar vormen van in landsheerlijk perspectief ongehoorzaam gedrag, zoals de twee beeldenstormen in Venlo in de nazomer van 1566. Zijn zoon Johan II van Wittenhorst (1520–1585) zou hem in veel opzichten opvolgen: als heer van Horst, als ambtman van Kessel en als adviseur van de landsheer. Maar het leven van Johan II werd ook gekenmerkt door grote veranderingen als gevolg van de oplaaiende oorlog in de Nederlanden. Alertheid op verlies van privileges, onbegrip over de wijze waarop het land door vertegenwoordigers van de koning vanuit een centralistische visie werd bestuurd, fanatisme van strijdende confessies om andersdenkenden te overtuigen en verbittering over het oorlogsgeweld dat veel onschuldige slachtoffers en grote materiële schade tot gevolg had, leidden tot nieuwe standpunten, keuzen en loyaliteiten. Deze scheiding van geesten ging vaak dwars door de oude verbanden van regionale gemeenschappen en familierelaties. Johan II was – evenals vele vooraanstaande edelen in Gelre – lange tijd loyaal aan de Gelderse landsheer en verdedigde uit diens naam in 1572 Venlo tegen de Prins van Oranje, leider van de opstandelingen. Hij zag zich echter met andere Gelderse adellijken, zoals zijn zwager Godert van Bocholtz tot Grevenbroek, genoodzaakt in de wintermaanden 1577–1578 nabij Roermond tegen de – in Gelders perspectief – bedreigende hulptroepen van de landsheer te strijden, waarmee ook het hertogdom Gelre voor het eerst duidelijk afstand nam van de regerende landvoogd. Nadat in 1579 ook zijn adellijk huis Ter Horst door Spaansgezinde troepen in bezit was genomen en daarbij gedeeltelijk werd verwoest, koos Johan II definitief voor de zijde van de opstandelingen en nam tot zijn dood in 1585 onder andere namens de Gelderse ridderschap zitting in de Staten-Generaal van de opstandige gewesten.21 Ook zijn jongere broers Herman van Wittenhorst (1534–1608), heer van Sonsveld en hofmeester van Prins Maurits, en Hendrik van Wittenhorst, heer 20 Flokstra/van Rensch, Geschiedenis (als noot 6), p. 76–79; Flokstra, Kastelen (als noot 9), p. 170–173. 21 Jos Schatorjé, Venlo in verandering. Een Oppergelderse stad in de tijd van de beeldenstorm, in: Duizend jaar Sint-Martinusparochie. Facetten van de geschiedenis van Venlo (Werken LGOG 17), Maastricht 2000, p. 192–297; J.M.W.C. Schatorjé, Wittenhorst versus Oranje. Johan II van Wittenhorst, heer van Horst, en de verdediging van Venlo tegen Willem, prins van Oranje (1572), in: P.A.M. Geurts e. a. (red), Horster Historiën 2, Horst 1988, p. 117–144; Steffens, Geschiedenis (als noot 5), p. 53–60.

531

Jos Schatorjé van Endt en drost van Huissen, werden in deze jaren dienstbaar aan de zaak van de opstandige Nederlandse provincies.22 Of de steun voor de opstand bij de Horster adelsfamilie al leidde tot confessionele veranderingen is niet bekend. Waarschijnlijk zullen de Van Wittenhorsten – zoals de meeste Nederlandse adellijken en stadsbestuurders – lange tijd de oude religie het voordeel van de twijfel hebben gegund, alvorens vanwege carrièreperspectief hun geloofspraktijk te wijzigen. Het is duidelijk dat nazaten van Herman van Wittenhorst, heer van Sonsveld in het hertogdom Kleef, gaandeweg een protestantse linie in de familie van Wittenhorst ontwikkelden, vooral toen lutherse vorsten in Kleef voorwaarden voor bestuurlijke loopbanen gingen bepalen. Inmiddels was het Gelders Overkwartier steeds vaster in militair bezit van de koningsgezinden gekomen en was het koninklijk Hof van Gelder overgebracht naar Roermond, waardoor bij het overlijden van Johan II van Wittenhorst diens zoon Walraven van Wittenhorst (ca. 1555–1623), de reconciliatiepolitiek van de nieuwe en vergevingsgezinde landvoogd Alexander van Farnese met beide handen aangreep en koos voor de zekerheid van het koninklijk drostambt en het behoud van de volledige heerlijkheid Horst. Hiermee verbond deze heer van Horst zich met zijn nazaten aan het koningsgezinde en katholieke kamp. Walraven van Wittenhorst kon zijn ambt in 1609 overdragen aan zijn oudste zoon Johan III van Wittenhorst (1576–1639), die echter kinderloos stierf. Het allodiale deel van de heerlijkheid Horst verkreeg toen neef Johan Godert Frans Huyn van Geleen. Toen deze in 1653 eveneens stierf zonder erfgenamen na te laten, kwamen de Horster bezittingen aan diens broer Arnold Wolfgang, die de halve heerlijkheid en het kasteel ter Horst uiteindelijk in 1660 verkocht aan Willem Vincent van Wittenhorst, een van de drie kleinzonen van Herman van Wittenhorst.23 Willem Vincent van Wittenhorst was de derde zoon van Johan van Wittenhorst (1568–1617), heer van Sonsveld, Drongelen en Gansoijen. Diens oudste zoon Herman (1610–1652) verkreeg de heerlijke rechten van Sonsveld, en zijn tweede broer Johan (ca. 1611–1658) werd na het overlijden van zijn vader beleend met Gansoijen en kwam ook in bezit van Drongelen. Zijn moeder Adriana van Schagen kocht voor hem bij haar geesteszieke neef Gerrit van Assendelft in 1651 ook nog de heerlijkheid Besoijen in Holland.24 22 Steffens, Geschiedenis (als noot 5), p. 37, 64–65. 23 Ibid., p. 69–85. 24 Zijn erfgenaam Johan van Assendelft werd in een duel doodgeschoten. Deze eer-dood wordt ook beschreven in de schilderijeninventaris onder nummer 18, zijnde een in 1650 postuum geschilderd portret door Cornelis Poelenburch; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 215f.

532

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst

Herman Saftleven, Kasteel Wittenhorst in Utrecht (pen in zwart, gewassen inkt met penseel; 47,4 × 38,8 cm). Bijzondere collecties Universiteitsbibliotheek Leiden, PK-T-AW-1228 (Foto: Universiteitsbibliotheek Leiden)

Via zijn moeder verkreeg Willem Vincent ook een riant aan de noordzijde van de Utrechtse Sint-Janskerk gelegen stadskasteel uit voormalig kloosterbezit, dat de familie al sedert 1628 in eigendom had.25 Toen zijn broer Johan in 1658 stierf na een ziekbed met “zeer vreemde imaginatien ende inbeeldingen”, werden zijn bezittingen aan de jongste broer vererfd.26 Inmiddels was Willem Vincent in 25 Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 183. Herman Saftleven (1609–1685) was bevriend met Willem Vincent van Wittenhorst en maakte in Utrecht onder andere een tekening (47,4 × 38,8 cm) van het ‘Kasteel Wittenhorst’, dat beter bekend staat als het ‘Huis Renesse’. Deze tekening berust bij de Universiteitsbibliotheek Leiden [PK-T-AW-1228]; een tweede tekening (22 × 18 cm) van zijn hand met mogelijk stadskasteel ‘Wittenhorst’ berust in de tekeningencollectie van het Rijksmuseum te Amsterdam [RPT-1888-A-1488]. Herman Saftleven maakte ook tekeningen van het kasteel Nijenrode en schilderde landschappen voor de collectie Van Wittenhorst. 26 Steffens, Geschiedenis (als noot 5), p. 89.

533

Jos Schatorjé 1646 gehuwd met de rijke en twaalf jaar oudere weduwe Wilhelmina van Bronckhorst (1601–1669), eerder gehuwd met Adolf van Ruitenberg († 1628) en Bernard II van den Bongard († 1641). Via haar broer Nicolas († 1616) werd Wilhelmina van Bronckhorst door vererving vrouwe van Stad aan het Haringvliet. Met name door haar tweede huwelijk had zij de adellijke bezittingen Nijenrode en Breukelen in Utrecht verkregen, alsmede diverse kunsthistorisch belangrijke schilderijen in bezit bij de familie Van den Bongard, zoals werken van Cornelis Engelbrechtsz en van Jan van Scorel, die in 1604 al waren opgemerkt door kunstkenner Carel van Mander in zijn Schilder-boeck.27 Het echtpaar Van Wittenhorst-Bronckhorst verbleef vooral in de Utrechtse stadswoning, maar vertoefde ook regelmatig op kasteel Nijenrode en in het kasteel in het Brabantse Gansoijen. Ondanks de aanwezige focus op Utrecht en omgeving, verlegden het paar 1660 in bewust de aandacht naar de heerlijkheid en het huis Ter Horst. In Utrecht werden katholieke edelen namelijk – indien ze hun katholieke overtuiging niet afzworen – gehinderd in hun bestuurlijke loopbaan.28 En dat bezwaarde Willem Vincent als overtuigd en praktiserend katholiek, die steun gaf aan de ‘Hollandse missie’, zeer nadrukkelijk.29 Hij kocht op 8 maart 1660 de halve heerlijkheid Horst van graaf Arnold Wolfgang Huyn van Geleen en werd twee maanden later met de andere halve heerlijkheid Horst beleend, waardoor hij op 28 september 1660 als lid van de ridderschap werd toegelaten tot de Staten van het Overkwartier van Gelre. De historische lotsverbondenheid van de familie met Horst en de religieuze lading van deze verwerving voor Willem Vincent blijkt ook uit zijn bijzetting in de grafkelder van de familie, die door stamvader Johan de Oude in de kerk van Horst was aangelegd. Zijn zinken binnenkist bevatte de veelzeggende inscriptie dat hij deese heerlickheyt int jaer 1660 heeft aengekocht weder aen die familie.30

27 Friedländer, Inventar (als noot 11), p. 64–66. 28 Jaap Geraerts, Dutch test acts, Oaths office holdings and the Catholic nobility in the province of Utrecht c. 1580–1700, in: Virtus 20, 2013, p. 61–82, met name p. 79–82; Olde Meierink/Bakker, Utrecht Elite (als noot 14), p. 79. 29 Eenmaal in Horst ontwikkelde de nieuwe heer een opmerkelijk katholiek leefpatroon. Hij stichtte jaargetijden die gehouden werden tijdens de zondagse hoogmissen, liet vaak missen voor andere gelegenheden lezen, gaf steun aan de parochiekerk onder andere door de bouw van een nieuw en pronkvol hoogaltaar, gaf giften aan diverse religieuze orden en leken-broederschappen, etc, etc. Zie de artikelen van H.G. Ter Voert, Geschiedenis van Horst, die in de periode 5 oktober 1973 tot en met 2 november 1973 wekelijks, in: De Echo van Noord-Limburg verschenen. 30 M.J. Janssen, De grafkelder der Wittenhorsten op het koor der Horster kerk, in: Limburgs Jaarboek 31, 1925, p. 135–149, met name 137.

534

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst

Alvorens naar Ter Horst te kunnen verhuizen moest tussen 1660 en 1665 het middeleeuwse kasteel, dat tijdens de Nederlandse Opstand menige aanval had te verduren, worden hersteld en aangepast aan de eisen van de nieuwe gebruikers. Ook na de intrek in het Horster kasteel ging men nog jaren door met het aanbrengen van verbeteringen, die vooral aan de westzijde plaatsvonden, waar het huis werd uitgebreid. Hier waren ook de representatieve ruimten van de adellijke familie gesitueerd, zoals een vestibule, de eetkamer en twee zalen met een representatieve schoorsteen (de grote saelet of ontvangstkamer en een voorzaal of sael, in de 18e eeuw ook wel bisschopskamer genoemd), waarvan ten minste een met gedraaide marmeren kolommen. Op de bovenverdieping lagen de slaapkamers en privé-vertrekken van de familie, het archief en het comptoir, alsmede het schilderijenkabinet. De hoofdtoren met poortgebouw, sloot aan bij de vleugel ten noordoosten van het complex, waarin de gevangeniskelder, de kapelaanskamer en de kapel in de bovenverdieping waren gesitueerd. De vleugel ten zuidoosten bevatte diverse voorraadkelders, een bakhuis en de grote keuken. Vertrekken voor het personeel waren voorname-

Jan de Beijer, Het huis Ter Horst vanuit het zuidwesten in 1738 (pen in zwart, gewassen inkt met penseel; 20,7 × 29,7 cm). Bruikleen van gemeente Horst aan Limburgs Museum te Venlo, L 27266. (Foto: Hans van der Beele, Sevenum)

535

Jos Schatorjé lijk gesitueerd in de voorburcht en in de twee vleugels waar veel kamertjes met matrassen en enig meubilair waren.31 Toen het huis Ter Horst bewoonbaar was geworden en zich een koper aandiende voor het Utrechtse stadspaleis, vertrok het echtpaar Van Wittenhorst-Van Bronckhorst in 1665 naar Ter Horst. Daarnaast bleef de familie in bezit van het kasteel te Gansoijen, dat blijkens de rekeningen in het familiearchief tot in het eerste kwart van de 18e eeuw regelmatig werd bezocht en bewoond door familieleden.32 Met het echtpaar Van Wittenhorst-Van Bronckhorst kwam ook (een deel van) hun in Utrecht aangelegde kunstverzameling naar het gemoderniseerde huis Ter Horst.

De schilderijencollectie Van Wittenhorst in Utrecht Dankzij de tussen 1651–1659 in Utrecht eigenhandig door Willem Vincent geschreven catalogus van het genummerde schilderijenbezit, zijn onderdelen van de Van Wittenhorstcollectie te reconstrueren.33 Willem Vincent noemde in zijn inventaris zelf drie kerncollecties, namelijk ten eerste het werk dat via het huwelijk met Wilhelmina van Bronckhorst in huis was gekomen, ten tweede de stukken die vanuit de familie Van Wittenhorst aan hem waren vererfd en tenslotte de kunstwerken die hijzelf had verworven.34 Vervolgens beschreef hij elk individueel werk, voegde details over de verwerving toe, en gaf waar mogelijk informatie over prijsontwikkeling. Daarbij trad hij in de voetsporen van zijn vader Johan van Wittenhorst die, volgens de inventaris van Willem Vincent, zelf ook kunstwerken had aangekocht en dit soort documentatie daarover had bewaard.35 Hij was dus niet ‘uit het niets’ met het verzamelen en het laten maken van schilderijen begonnen, maar 31 H.G. ter Voert, Het Huis van Horst, in: De Echo, 27.10.1972; Van Rensch, Eenige aantekeningen, p. 109f.; RHCL, archief 16.1110, nummer 1039 32 Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 14; RHCL, archief 16.1110, nummer 1039, met diverse boedelbeschrijvingen van Gansoijen en bijvoorbeeld nummer 1108, rekeningen uit de jaren 1713–1724, fol. 207–210. 33 Daarnaast zijn er nog schilderijen, met name portretten, die niet genummerd of in de inventaris beschreven zijn, maar vanwege opschriften of notities, hun fysieke kenmerken en hun pedigrée wel te herleiden zijn als afkomstig uit de verzameling van Van Wittenhorst. Dit is een kleine groep schilderijen zonder een duidelijke context en waarbij alleen voorzichtige thesen kunnen helpen bij een duiding van de herkomst en plaats in de collectie. Ik kom daar in paragraaf “Nieuwe portretten…” op terug. 34 Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 181. 35 Schilderijeninventaris fol 24, nr 70 en 54; fol 30vo. Ook Willem Vincents moeder, Adriana van Schagen-Beieren, beheerde diverse kunstwerken die ook in de Wittenhorstcollectie kwamen. Zie ook noot 46 en 61.

536

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst volgde een relatief recent vormgegeven traditie van zijn (groot) ouders en van (aangehuwde) familieleden van zijn echtgenote. Willem Vincent bewaarde zijn aantekeningen goed, vulde deze aan bij opdeling van de verzameling tussen de huizen te Gansoijen en in Horst, en bewaarde nog meer documentatie. Zo voegde hij na 1659 een aantal notities toe aan de schilderijeninventaris. In zijn archief bewaarde hij ook rekeningen van aankopen, zodat we weten dat hij meer interesse had voor prent- en tekenkunst, dan uit de schilderijeninventaris blijkt, waarin slechts een paar bladen grafiek waren opgenomen. In zijn bezit waren prentboeken van Pieter Paul Rubens, Jacques Callot, en boeken met afbeeldingen van vorstenfamilies en landschappen. In een niet gedateerde koop verwierf hij losse tekeningen en gravures van Herman van Swaneveld (maar liefst 68 exemplaren), twee stuks van Annibale Carracci, een graflegging van Albrecht Dürer, twee bladen van Adam Elsheymer, vijf landschappen van Paul Bril, twee portretten met het monogram van Hendrik Goltzius, drie bladen van Van Ostade, drie poirtraits met den wapen T. M., een groot stuk Nicolaes van Berchem, zestien werkjes van Jan Both met landschappen, apostelen en heremieten, alsmede drie bladen van Rembrandt. Daarnaast kocht hij ook een vergroot glas om van het fijne werk te kunnen genieten.36 Ook van schilderstukken die hij van de hand deed bewaarde hij documentatie. Het in de kunsthistorische wereld nog onbekende overdrachtsdocument van het beroemde schilderij van Cornelis Engelbrechtsz De Openbaring van Johannes, dat Willem Vincent en zijn echtgenote op 3 februari 1659 voor 1000 guldens in Den Haag ter hand stelden aan Wigbold van der Does, met de condities waaraan de ontvanger moest voldoen als anderen met een rechtmatige claim zich zouden melden bij de verre nazaat van de schenker, berust nog steeds tussen de familiepapieren.37 36 RHCL, archief 16.1110, nummer 1039, losse blad met overzicht van printboecken; fol 67 los blad van Dese naevolghenden stucken heeft mijn heer gecoemen. Uit het feit dat Willem Vincent in zijn inventaris vaak nauwgezette informatie kon geven over de verwerving blijkt dat hij waarschijnlijk meer documentatie (zoals bijvoorbeeld rekeningen) had bewaard. Deze zijn echter niet meer in het huisarchief opgenomen. 37 RHCL, archief 16.1110, nummer 1039. Los stuk betreffende de overdracht van het altaarstuk De Openbaring van Johannes van Cornelis Engelbrechtsz door Willem Vincent van Wittenhorst aan Wigbold van der Does (bekrachtigd met zegel in zwarte lak te Den Haag op 3 februari 1659). Laatstgenoemd document is nog niet bekend bij Nederlandse kunsthistorici en is door mij bij het schrijven van deze bijdrage als kopie ter hand gesteld aan collegae van De Lakenhal te Leiden, waar dit schilderij thans een van de pronkstukken van het museum is. Met uitzondering van deze oorkonde en de kwitantie (van 13 juli 1657) van de heer Jacob van Volbergen, secretaris van de generaliteitsrekenkamer uit Den Bosch vanwege de verkoop van een landschap van Paulus Potter, zijn er niet meer kwijtschriften in

537

Jos Schatorjé Zijn eerste schilderijen kocht de jonge baron in 1630 en 1634. Beide werken hadden een devotioneel karakter en onderstreepten de katholieke identiteit van Van Wittenhorst.38 In de latere jaren zouden nog meer religieus getinte schilderijen volgen, maar geestdriftig collectioneren vond in de beginjaren nog niet plaats; vóór het huwelijk werden niet meer dan zeven schilderijen verkregen.39 De aanwezigheid van tenminste 25 schilderijen met religieuze onderwerpen, met name betrekking hebbende op het Nieuwe Testament, het leven van Maria en andere heiligen, vormde een duidelijk bewijs voor de katholieke identiteit van de verzamelaar, die zijn confessioneel bewustzijn aldus accentueerde.40 Een belangrijke impuls voor de verzameldrang was ongetwijfeld het huwelijk in 1646 met Wilhelmina van Bronckhorst. Als vrouwe van Nijenrode was zij in haar tweede huwelijk in het bezit gekomen van de collectie schilderijen van Bernard III van den Bongard. Zelf had het echtpaar ook door Alexander Cooper een kleine serie portretjes laten maken met verguld-geëmailleerde lijsten, waarbij de echtelieden Van den Bongard-Van Bronckhorst identiek gekleurde lijsten hadden gekregen.41 De heer van Nijenrode

38

39

40

41

538

dit dossier aanwezig. De kwitantie geeft een goede beschrijving van het schilderij van Potter: Twee jagers te paard met hun jachtbuit aan het zadel komen aan bij een vervallen herberg, waar een vrouw met een naakt kind op haar arm in de deuropening staat, terwijl op een bankje een oude man met hond het tafereel gade slaat. Zie ook: Schilderijeninventaris, fol 38 waarin staat vermeld dat het schilderij van Potter drie jaren eerder zou zijn verworven. Het betrof een Annunciatie van Hendrick Bloemaert en een Salvator van Jan van Calcar; Schilderijeninventaris fol 36 nr 148 en fol 36 nr 103. Willen Vincent geeft twee dateringen voor de verwerving van de Bootschap Marie. In de inventaris staat duidelijk Maij 1630, maar in marge heeft hij als verwerving genoteerd int iaer 1645. Schilderijeninventaris noemt behalve de voorgaand beschreven twee religieuze werken ook nog de verwerving van een landschap van Berchem in 1638, twee landschappen van Philips Wouwerman in 1643 en 1645, een historiestuk van Leendert Bramer in 1642 verkregen via zijn oom, Dirk van Beieren van Schagen Heer van Gourian, en een portret van Willem Vincent dat in 1644 was ontstaan door samenwerking van de kunstenaars Duyck, Poelenburch, Van der Helst en Both. Zie ook: fol 15 nr 59; fol 22 nr 108; fol 26 nr 51; fol 36 nr 118; fol 36 nr 157. Schilderijeninventaris fol 6 zonder nummer (=fol 23, nr 3); fol 12vo nr 37; fol 13 nr 38, nr 40; fol 13vo nr 188 a en b; fol 14 nr 151, 152, 159 en 166; fol 14vo nr 167, 171, 173, 180; fol 23 nr 53; fol 24 nr 52; fol 24 vo zonder nummer; fol 25 nr 88; fol 28vo zonder nr; fol 29 zonder nr; fol 30 zonder nr; fol 30vo zonder nr; fol 36, nr 103, nr 109, nr 148; fol 40 nr 184. Schilderijeninventaris fol 34, drie niet-genummerde portretten die alle op 100 gulden werden getaxeerd, ongetwijfeld mede vanwege de kostbare lijsten. Het derde portret betrof De vrow van Duyvenvoorde Margarita van Scerpenseel als jonge vrouw in een goud-blauw geëmailleerde lijst. In 1651 werden aan deze reeks nog twee miniaturen toegevoegd van Willem

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst was geparenteerd aan belangrijke Hollandse adellijke geslachten en was door vererving in het bezit gekomen van beduidende werken, zoals twee memorietafels en portretten van familieleden, van onder andere Cornelis Engelbrechtsz, Jan van Scorel, Maerten van Heemskerck en Paulus Moreelse.42 Zelf verwierf Wilhelmina vóór haar huwelijk met Willem Vincent ook schilderijen, zoals in de jaren 1639–1654 een achttal bloem- en fruitstukken van Johan Matham, die haar twee van zijn werken bij testament schonk. Er moet dus een vriendschappelijke band hebben bestaan tussen de vrouwe van Nijenrode en deze kunstenaar, die in die tijd bij een familielid van haar tweede echtgenoot verbleef.43 Wilhelmina moet van kunst in haar directe omgeving hebben genoten; het was ook haar kabinet in het stadskasteel te Utrecht dat na het huwelijk uitgroeide tot absoluut epicentrum van de verzameldrift van het echtpaar, en dat in een lofdicht bezongen werd als Lof-weerdigh cabinet.44 Na het huwelijk in 1646 ontwikkelden zich snel initiatieven voor de uitbreiding van de verzameling, met name portretten uit familiebezit werden door schenking verworven of gekopieerd. Zelf kreeg Willem Vincent in 1647 en 1648 uit bezit van zijn beide broers en van een zwager een aantal schenkingen van geportretteerde familieleden, waaronder tenminste twee werken van de belangrijke zestiende-eeuwse portrettist en hofschilder Antonius Mor.45 Ook werd in die jaren nog een tweetal portretten toegevoegd, onder andere van zijn grootmoeder, die hij van zijn moeder

42

43 44 45

Vincent en Wilhelmina van Bronckhorst door een zekere Cary: Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 188. Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 183; Schilderijeninventaris: fol 21 nrs 2, 62, 81, 82, 93, 94; fol 21vo zonder nummers; fol 27vo nr 98; fol 28 nrs 57, 58, 61, 65; fol 28vo zonder nummer; fol 29 zonder nummer; fol 30 zonder nummer; fol 30vo zonder nummer; fol 34 zonder nummers. Cuppen bespreekt onder andere twee portretten van Moreelse uit de collectie Van den Bongard, die niet zijn opgenomen in de schilderijeninventaris: Schilderijen’ Deel 1, p. 193–196. Het portret van Josina Amstel van Mynden uit 1605 is nog steeds onderdeel van de Fürstenbergcollectie. Het portret van Bernardine van den Bongard, vrouwe van Raesvelt, in 1632 door Paulus Moreelse geschilderd, kwam via de verzameling van Van Wittenhorst en Fürstenberg in de collectie Van Galen te Münster, en werd 4 juli 2013 bij Sotheby’s in London verkocht. Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 192, met name noot 59, 60 en 61. Ibid., p. 185. Het betreft Claes van Assendelft en een onbekende heer van Assendelft, alsmede zijn grootvader Herman van Wittenhorst. Een vierde schenking betreft een onbekende heer door een onbekende meester. Schilderijeninventaris fol 31 nrs 79 en 80; fol 31 nr 25 en 69.

539

Jos Schatorjé ontving.46 Het idee dringt zich op dat het echtpaar onder intimi bekend had gemaakt een portrettengalerij aan te willen leggen, want ook de schilderijeninventaris begint met de groep van negentien kleine, uniforme en op koper geschilderde portretten, die door de katholieke Utrechtse kunstenaar Cornelis van Poelenburch in de jaren 1648–1654 werd vervaardigd en door vrijwel elke geportretteerde werd geschonken aen mijn vrow in haer cabinet. Alleen de portretjes van twee ongehuwde adellijke juffrouwen werden door hun respectievelijke vaders betaald; het portretje van Juffrouw Josine de Wael van Vronestijn werd door haar zelf betaald en na het overlijden van Wilhelmina van Bronckhorst weer teruggevraagd. Aan de achterzijde van de schilderijtjes werd de naam van de geportretteerde en het familiewapen aangebracht, zodat nakomelingen duidelijk zouden weten wie in deze portrettengalerij waren opgenomen.47 Een duidelijke meerderheid van de geportretteerden was geparenteerd aan beide echtelieden en had een – soms uitgesproken – katholieke achtergrond.48 Tevens gaf Van Wittenhorst in 1649 opdracht aan Toussaint Gelton het portret te kopiëren dat een jaar eerder door Poelenburch van hem op koper was gemaakt. Ook werd een pendant met de beeltenis van Wilhelmina van Bronckhorst gekopieerd, waarbij nadrukkelijk in de inventaris staat beschreven dat het voor het huis Gansoijen is gemaakt.49 Ongetwijfeld wilde het echtpaar de portretten van de huiseigenaren in elk van hun kastelen tonen. Daarnaast maakte dezelfde kunstenaar ook kopieën op paneel van twee portretten 46 Schilderijeninventaris fol 31 nrs 67 en 64. Het betreft onder andere een portret van zijn grootmoeder Anna van Assendelft. 47 Schilderijeninventaris fol 8 t/m fol 10, passim. Tot deze groep behoorde ook een portret van kunstschilder Jan Both die het aan Willem Vincent opdroeg en een tweede portret van zijn neef Jan van Assendelft die in 1649 in een duel was gedood. Dit laatste portret kreeg Willem Vincent van Cornelis van Poelenburch. Binnen deze reeks is het portret van Jan Both een uitzondering omdat hij niet van adel was. Het kreeg in de serie waarschijnlijk een plaats omdat Van Wittenhorst contacten met diverse kunstenaars onderhield, waarvan hij ook een zestal kunstenaarsportretten verwierf: zie Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), 188. 48 Bijvoorbeeld Thomas Walraven van Arkel, heer van Amerzoden (nr 12, is volgens RKD 178321 niet Otto Walraven van Arkel) en de Johan Albert Schellaert van Obbendorff, heer van Belle (nr 19, zie ook RKD 178360). Zie ook Olde Meierink/Bakker, Utrecht Elite (als noot 14), p. 79–81. 49 Schilderijeninventaris, fol 26vo nr 113. Het originele portret van Cornelis Poelenburch dat tot voorbeeld diende is niet bewaard en is ook niet in de schilderijeninventaris beschreven. Werd het voor een gelijksoortige portrettenreeks van een andere verzamelaar gemaakt? Toussaint Gelton kreeg vaker opdracht van Willem Vincent een werk van Poelenburch te kopiëren, dat vervolgens cadeau werd gedaan, onder andere na de aankoop van het huis Ter Horst aan de vorige eigenaar, de graef van Gleyn : Schilderijeninventaris fol 26vo nrs 112 en 121.

540

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst uit de jeugdjaren van de ouders van baron Van Wittenhorst, die daarmee ook als tegenhangers in de collectie kwamen.50 De belangrijkste pendanten van het echtpaar worden gevormd door twee portretten op doek (82 × 69 cm), die Bartholomeus van der Helst in 1650 van Willem Vincent en Wilhelmina maakte, en die een elegant beeld tonen van een zelfbewuste verzamelaar en een beminnelijke en wijze echtgenote. De beroemde portrettist uit Amsterdam genoot bekendheid voor zijn gladde glacerende penseelvoering en het fijne licht op harnaspartijen en kantwerk. Hij schilderde zes weken in Utrecht – de baron vond dat zijn ster hier lange tijt in versleeten heeft – aan deze prestigieuze opdracht.51 Helaas is niet bekend in welke ruimte van het stadskasteel deze “eyecatchers” werden getoond, maar vanwege de status die ze tentoon spreidden, moet dat in een zeer representatieve ruimte zijn geweest, die bezoekers onder indruk moest brengen van de fijnzinnige smaak waarmee zij hier werden geconfronteerd. Daarom werd aan hoven en in adellijke woonhuizen veel aandacht besteed aan portretten, die in wezen ook de oudste uiting van collectioneren vormden.52 Naast een vijftigtal portretten, bevatte de collectie Van Wittenhorst een breed palet van schilderijen met diverse onderwerpen, waarbij een voorkeur bestond voor relatief kleine schilderijen op koper of paneel, met een fijne en gedetailleerd uitwerking. Zijn smaak was zeer vooruitstrevend en zou pas in de samenleving (met name bij andere collectioneurs en bij veilinghuizen) in het begin van de 18e eeuw haar grootste populariteit bereiken, zoals die ook af te lezen valt in prijsontwikkelingen vanwege toegenomen vraag en de vorming van dit soort verzamelingen met name aan Duitse vorstenhoven.53 Willem Vincent van Wittenhorst had een bijzonder interesse voor origineel werk van contemporaine kunstenaars, zoals de landschapsschilders Nicolaes Berchem en Herman Saftleven en de italianisanten Philips Wouwerman en vooral Cornelis van Poelenburch. Hij probeerde daarom ook zelf werk van hen te verkrijgen en contacten met hen te onderhouden.54 In 1638 kocht Van Wittenhorst een van zijn eerste schilderijen bij de jeugdige Nicolaes Berchem; vanaf 1647 zouden nog vier aankopen volgen. In 1648 kocht hij zelf voor het eerst bij Herman Saftleven een serie van vier kleine landschappen, tevens voorstellende ‘de 50 Schilderijeninventaris, fol 26, nr 6 en 7. 51 Schilderijeninventaris fol 33, twee niet genummerde schilderijen. Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 188. 52 van der Veen, Schilderijencollecties (als noot 14), p. 87–96, met name 90. 53 Michael North, Niederländische Gemälde und Sammlungen in europäischen Residenzen und städtischen Zentren (18. Jahrhundert), in: Ekkehard Mai (Hrsg.), Holland nach Rembrandt. Zur niederländischen Kunst zwischen 1670 und 1750, Köln 2006, p. 1–18, met name 3–4 en tabel 1. 54 Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), p. 195.

541

Jos Schatorjé vier jaargetijden’.55 Er zouden nog veertien landschappen volgen, waarbij grotere en duurdere Rijngezichten op paneel en taferelen van een boerenkermis, die met name vanaf het midden van de jaren ’50 de collectie Van Wittenhorst kwalitatief versterkten. De aankopen van het werk van Saftleven waren duurder, waaruit is af te leiden dat Van Wittenhorst in de loop van de jaren ’50 zijn eisen op het gebied van kwaliteit verhoogde.56 Van Philips Wouwerman verkreeg de verzamelaar vier werken, waarvan drie duurdere schilderijen direct bij de kunstenaar zelf werden uitgezocht.57 Tenslotte moet de buitengewone belangstelling van Willem Vincent van Wittenhorst voor het werk van Cornelis van Poelenburch, in het bijzonder zijn pastorale en arcadische landschappen met historische en Bijbelse motieven, worden benadrukt. Juist de ontwikkeling van deze “styles of Counter-Reformation Italy” bezorgde Utrecht de naam van de meest on-Nederlandse kunststad van de Republiek, en het maakte deze kunstenaars ook bijzonder populair in de hoogste kringen. Gerard van Honthorst, Paulus Moreelse, Roeland Saverij en Cornelis van Poelenburch, die allen met meer werken vertegenwoordigd zijn in de collectie Wittenhorst, waren ook nadrukkelijk betrokken bij de schilderingen die voor huizen van stadhouder Frederik Hendrik von Oranje werden vervaardigd.58 Geen andere populaire contemporaine kunstenaar of ander genre was zo nadrukkelijk aanwezig in zijn collectie dan Cornelis van Poelenburch. In 1648 werden de eerste kleine Italiaanse landschappen van Poelenburch door de baron aangekocht, waarna vanaf 1654 een hausse valt te constateren voor groter en duurder werk, waarin vaak religieuze motieven zijn opgenomen.59 Ook dit past bij de constatering dat de katholiek Van Wittenhorst 55 Schilderijeninventaris, fol 16vo nrs 74–77. De vier jaargetijden waren bijzonder populair onder landschapsschilders. Saftleven bracht dit thema in 1650 ook uit op vier bladen (zie collectie Teylersmuseum Haarlem). De gravures met de zomer en de herfst hebben heel veel overeenkomst met de beschrijving van de gelijknamige schilderijen uit de Wittenhorstcollectie, die in 1722 werden verkocht; zie hierna noot 128–129. 56 Schilderijeninventaris, fol 15 nrs 47, 46, 59, 61, fol 15vo nr 178, fol 16vo nrs 78, 109, 110, 119, fol 17 nrs 134, 154, 155, 160, 161, 177, 188, 189 en 180. Van Wittenhorst betaalde voor elk jaargetijde 30 gulden, voor de grotere Rijngezichten 100 tot 150 gulden en voor de grote boerenkermis maar liefst 500 gulden. 57 Idem, fol 36, nrs 118, 157 en 165. 58 Benjamin J. Kaplan, Confessionalism and Its Limits: Religion in Utrecht, 1600–1650, in: Spicer, Masters of Light (als noot 14), p. 60; Olde Meierink/ Bakker, Utrecht Elite (als noot 14), 74. 59 Idem fol 12, nrs 29, 29bis, 30, 31, 32; fol 12vo, nrs 33, 34, 36, 37; fol 13 nrs 38, 39, 40, 43; fol 13vo nrs 106, 123, 130, 135, 136, 146, 188; fol 14, nrs 151, 152, 153, 156, 158, 159, 166; fol 14vo nrs 167, 171, 172, 173, 175, 176, 180, 187. In het huisarchief bevindt zich ook een document waarin alle 39 schilderijen van Poelenburch (exclusief de portretten die dus een andere status hadden)

542

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst gaandeweg zijn kwaliteitseisen naar boven bijstelde en als mecenas duidelijke keuzen maakte. Boers heeft terecht geconstateerd dat de in deze jaren bijeengebrachte collectie bijzonder was, bijvoorbeeld vanwege het feit dat zo weinig anonieme werken en weinig kopieën waren opgenomen. Van Wittenhorst streefde naar kwaliteit en als er kopieën in zijn collectie aanwezig waren, dan waren ze vaak in opdracht voor hem vervaardigd.60 Het is helaas niet precies aan te geven waar de schilderijen in Utrecht werden opgehangen. De belangrijkste ruimte was volgens de inventaris het kabinet van Wilhemina van Bronckhorst, maar exacte aantallen kennen we niet omdat er geen boedelbeschrijving is. In de inventaris beschreef Willem Vincent wel dat de diverse schenkingen van oudere kunst van zijn moeder in de jaren 1647–1650 in dit het kabinet waren ondergebracht.61 Ook de twee zestiende eeuwse portretten van Antonius Mor sierden deze ruimte.62 Maar er was ook heel divers contemporain werk in het kabinet, zoals de opdrachten aan de Amsterdamse dierenschilder Jan Weenix voor een schoorsteenstuk van alle honden van Wilhelmina en bovenal de portrettenreeks van negentien stuks die Cornelis van Poelenburch vervaardigde.63 Verder was het kabinet gevuld met divers werk uit de collectie: landschappen van Van Poelenburch, Berchem, Willem de Heusch, Bartholomeus Breenberg en Roeland Saverij; dierstukken van Jacques Saverij en Herman Saftleven; en zelfs een zeestorm.64 Van de decoratie in de andere woonvertrekken van het Utrechtse stadspaleis worden alleen de schoonen blompott hangende in mijn vrows salet en een groot schoon stuck scilderije voor de scoorstee in het groot salet van aldelij fruijtagie van Wilhelmina’s kunstrelatie Johan Matham genoemd.65 Tenslotte hing in de kapel van het huis een Passiestuk van Cornelis Engelbrechtsz uit het voormalig bezit van Johan van Wittenhorst, dat via zijn moeder aan Willem Vincent was gekomen.66 Ook op kasteel Nijenrode werden door het echtpaar nog een paar grote

60 61

62 63 64 65 66

worden opgesomd: RHCL Archief 16.1110, nr 1039, fol 63, Specificatie vande schilderijen altemael van Poelenburgh door derselve gecopieert oftewel geretoneert. Boers, Schilderijenverzameling, p. 187 Schilderijeninventaris fol 23, nrs 3, 4; fol 24, nrs 70, 54; fol 25, nrs 27 en 28. Boers nam aan dat deze werken via de moeder van Wilhelmina van Bronckhorst in de Wittenhorstcollectie waren gekomen, maar die was al decennia dood terwijl de moeder van Willem Vincent omstreeks 1657 stierf. Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), 186 met name noot 23. Idem, fol 31, nrs 79 en 80. Idem, fol17vo, nr 116; fol 8 tot en met 9vo, nrs 8 tot en met 115. Idem, fol 12vo, nr 36; fol 15, nr 47; fol 18, nr 120; fol 19, nr 87; fol 20, nr 49; fol 20vo, nrs 144, 145 en 183; fol 29, zonder nummer. Idem, fol 21vo. Idem, fol 30vo.

543

Jos Schatorjé panelen bewaard, zoals het Lokhorstaltaar van Jan van Scorel en de openbaringe Johannes […] van den vermaerden Mr Cornelis Engelbrechtsen van Leijden, waarbij Wittenhorst bij beide stukken met vertoon van kennis opmerkte waar dat Carel van Mander mentie van maeckt in sijn scilder boeck.67 De collectie Wittenhorst bleef tot ca. 1665 in Utrecht bijeen en werd toen gesplitst. Dankzij de aantekeningen in de inventaris en enkele boedelinventarissen is bekend wat de nieuwe verblijfplaats van elk schilderij was.

Naar Gansoijen en Ter Horst Nauwgezet noteerde Willem Vincent in de inventaris welke schilderijen naar Horst en welke naar Gansoijen werden gebracht. Maar liefst 82 van de 192 schilderstukken – vanuit huidig kunsthistorisch perspectief zeker niet de mindere – werden naar kasteel Gansoijen in het Brabantse Drongelen gebracht, terwijl het ander deel van de collectie naar het gerenoveerde kasteel Ter Horst in het Overkwartier werd vervoerd. Er is geen duidelijke of principiële keuze te ontdekken, maar het lijkt er op dat werken met een persoonlijke betekenis voor Wilhelmina van Bronckhorst, zoals de schoorsteenstukken van Matham en Weenix, het portret van Wilhelmina door Van der Helst, de kostbare werken van Cornelis Engelbrechtsz en Jan van Scorel uit haar familiebezit, ouder werk van Calcar en de portretten van Mor en Van Heemskerk, maar ook wat grotere en dus vaak duurdere werken van onder andere Poelenburch, Berchem, Gerrit Dou en Saftleven, naar Gansoijen zijn gebracht.68 In Horst kwamen vooral diverse kleine portretten terecht, zoals de reeks van Cornelis van Poelenburch en een aantal kunstenaars­ portretten, alsmede kleinere en fijnere schilderijen. Dit sluit heel goed aan bij de constatering van Boers dat de smaak van de baron juist bij dat werk lag.69 Het huis Ter Horst was juist gerenoveerd. Het was uitgebreid, gemoderniseerd en door toepassing van reliëfs in stukwerk, geprofileerde marmeren schouwen, wandtapijten, fijn

67 Idem, fol 28vo en 30. 68 Schilderijeninventaris, passim; In de inventaris wordt beschreven dat beide portretten van Van der Helst naar Horst zijn gebracht, maar in een latere toevoeging wordt vermeld dat het portret van Wilhelmina op Gansoijen is. Deze toevoeging wordt bij de inventaris op kasteel Herdringen bewaard. Graag bedank ik Y. Hermans-Cuppen voor de kopieën die ik hiervan heb mogen ontvangen. Ook de RKD te Den Haag bezit hiervan een xeroxkopie: Collectie J.G. van Gelder, doos 3, xeroxkopie fol 91. 69 Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), 193–194

544

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst behangtextiel en goudleer omgetoverd tot een luxe verblijf volgens de moderne smaakeisen van de opdrachtgever.70 Bij de schilderijencatalogus werd ook een tweetal indices gemaakt. In de eerste plaats werd een korte beschrijving van elk genummerd stuk gemaakt en geordend naar volgorde van collectienummers en met verwijzing naar de betreffende folio.71 Dit compacte overzicht zou ten behoeve van het huisarchief in de achttiende eeuw nog worden gekopieerd door de Horster secretaris Bartholomeus Verberckt (1656–1734).72 Daarnaast werd ook een overzicht vervaardigd van 22 ongenummerde schilderijen in de collectie. De lijst begint met de tien ongenummerde schilderijen die ook in de catalogus waren opgenomen. Bij elk werk wordt vermeld waar het op dat moment berust: De twee grotere werken van Matham met een bloempot en een schoorsteenstuk, het grote paneel van Lucas Valckenburch, de Lokhorsttriptiek van Jan van Scorel, het Passiestuk en de Openbaring van Johannes door Cornelis Engelbrechtsz, maar ook het portret van Wilhelmina van Bronckhorst door Bartholomeus van der Helst waren alle zeven in Gansoijen. In Horst zouden alleen de pendant van laatstgenoemd werk met de voorstelling van Willem Vincent van Wittenhorst en drie miniaturen van Wilhelmina van Bronckhorst, Bernard van den Bongard en de vrouwe van Duijvenvoorde aanwezig zijn. Omdat ook de op 3 februari 1659 verkochte Openbaring van Johannes door Engelbrechtsz in de lijst wordt vermeld, lijkt dat er een terminus ante quem is voor de datering van dit overzicht.73 Twaalf schilderijen – allemaal portretten – waren buiten de catalogus gebleven en vormde het tweede, en later opgestelde, deel van de lijst. Dit was voor Boers aanleiding voor de opmerking dat deze werken daarom waarschijnlijk na 1659 waren vervaardigd.74 Dit is echter niet het geval, want ze dateren alle van vóór 1659 en zijn dus op een later tijdstip bij de collectie Van Wittenhorst gevoegd en in deze beschrijving toegevoegd met de vermelding is op ter Horst. Dat sluit ook aan bij de beschrijving van de twee portretten door katholiek kunstenaar Gerard van Honthorst uit 1635 en 1644, voorstellende de (latere) heer en vrouwe van Horst, die deze titels pas in 1660 hadden verkregen. Deze twaalf toegevoegde portretten werden zorgvuldig genoteerd: Naast de twee genoemde portretten door Gerard van Honthorst, werd er nog een derde konterfeitsel uit 1635 van de hand van deze gevierde hofschilder beschreven, voorstellende broer Johan van Wittenhorst 70 71 72 73 74

Zie noot 31. Zie de opmerkingen over deze toevoeging in noot 68. RHCL, archief 16.1110, nummer 1039, fol 71–75. RKD, Collectie J.G. van Gelder, doos 3, xeroxkopie fol 91. Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 7.

545

Jos Schatorjé als heer van Drongelen.75 Van Michiel van Miervelt was een portret van Prins Maurits van Oranje aanwezig. De Utrechtse katholieke portrettist Paulus Morreelse was vertegenwoordigd met vier beeltenissen van Bernardine van den Bongard als vrouwe van Raesvelt, Overste Van Gendt en zijn echtgenote en van Josina Amstel van Mynden, de moeder van Wilhelmina van Bronckhorst. De overige vier portretten waren van onbekende meesters die konterfeitsels hadden gemaakt die door Van Wittenhorst werden omschreven als Aleida van Assendelft vrouw van Sonsfeld (2 maal), de heer van Sonsfeld en de heer van Ammelroy (Van Arkel van het huis Ammerzoden).76 Dit cluster van portretten heeft verwantschap met het echtpaar Van Wittenhorst-Van Bronckhorst, dat gelieerd was aan Van den Bongard, Van Gendt, Van Assendelft en Van Arkel, en waarvan diverse families gediend hadden bij Prins Maurits en Frederik Hendrik. Het is niet duidelijk vanuit welk bezit deze portretten in de collectie van Willem Vincent zijn gekomen, maar er zijn aanwijzingen dat vanuit Gansoijen de schilderijencollectie mogelijk is uitgebreid, met name ook met (oudere ?) portretten. Gansoijen lijkt vooral gebruikt te zijn als soort tweede woning of buitenverblijf, waarin wat oudere boedels waren bijeengebracht. Vandaar dat ook de diverse oudere portretten uit de collectie vanuit Utrecht naar Gansoijen waren overgebracht. Ook vinden we hier ouder gebruiksgoed van het echtpaar, zoals vererfde tafelstuk75 De portretten van heer van Horst Wittenhorst en van heer van Drongelen zijn beiden gesigneerd en gedateerd; ook het portret van de vrow van Horst Bronckhorst is gesigneerd en gedateerd. De portretten hebben alle een zelfde maatvoering waardoor ze geschikt zijn (gemaakt) voor een seriematige presentatie. De twee portretten van beide broers zijn zeer opmerkelijk omdat Honthorst de jeugdige Willem Vincent en Johan schilderde in het tenue van een Romeins officier. Een aantal portretten van Honthorst uit deze jaren heeft deze uitdrukkingswijze. Zie Richard Judson/Rudolf E.O. Ekkart, Gerrit Honthorst 1592–1656, Gent 1999, nummers 332 (1633 en 1636), 333, 342 (ca 1630), 470 (1633) en 411 (1649). De hier genoemde portretten van Honthorst staan niet in dit standaardwerk. 76 RKD, Collectie J.G. van Gelder, doos 3, xeroxkopie fol 91. Het portret van Prins Maurits van Oranje, wordt thans gezien als een kopie naar Van Mierevelt en wordt bewaard in de collectie van baron C. J. W. de Weichs de Wenne te Geijsteren. Ook de drie portretten van Van Honthorst bevinden zich hier, evenals een vierde portret van dezelfde kunstenaar voorstellende Wilhelmina van Bronckhorst als weduwe in 163. (onvolledig jaartal, maar hier zou 1630, 1631 of 1632 kunnen staan aangezien Wilhelmina tot 7 juli 1632 nog de status van weduwe had). Het portret van Josina van Amstel van Mynden door Paulus Moreelse en van een onbekende meester van Dirk van Assendelft en diens echtgenote Adriana van Nassau, worden bewaard bij de familie Von Fürstenberg in kasteel Herdringen. Het portret van Bernardine van den Bongard door Moreelse werd op 4 juli 2013 bij Sotheby’s in London als kavel 126 verkocht. Dit cluster ongenummerde portretten werd voor het eerst beschreven in Cuppen, Schilderijen, deel I, 187–199.

546

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst ken met wapens van Van Lokhorst, Van den Bongard, Van Schagen en Van Assendelft. Een boedelbeschrijving van 16 december 1684, dus 10 jaar na de dood van Willem Vincent, stelt daarnaast dat in het bovenhuijs nog aanwezig waren 14 groote conterfeitsels in het salet, 13 kleijne in hetselve salet, 18 schilderijen boven op de achterste caemer, 3 schilderijen op de caemer daernaest, 5 schilderijen van wapens in de voorsael, 5 schilderijen in de capel.77 Er hingen in Gansoijen toentertijd al beduidend minder schilderijen (58 stuks) dan er vanuit Utrecht naar toe waren gebracht (82 stuks). Een belangrijk deel van de contemporain aangekochte kunstwerken was toen waarschijnlijk al naar Horst overgebracht. Want we vinden in het kabinet in Horst veel werk uit Gansoijen terug, zoals meer dan elf werken van Van Poelenburch, zes schilderijen van Herman Saftleven en een van Cornelis Saftleven, de offerhande van Nicolaes Knüpfer, landschappen van Bartholomeus Breenberg, Both, Wouwerman, Berchem en David Teniers, en genrestukken van Dou, Pieter Herman Verelst en Jacob Duyck. In de grote zaal was werk toegevoegd van Berchem, Both en Hendrick Sorgh en in de kamer van de baron een werk van Herman Saftleven en een van Saverij.78 Het is voor de hand liggend dat ook het resterende deel van de (oudere) schilderijen op een gegeven moment naar Ter Horst werd overgebracht. Vinden we de sporen hiervan in het tweede deel van het overzicht van de ongenummerde schilderijen die buiten de catalogus waren gebleven? Zouden deze oudere portretten afkomstig zijn van Gansoijen? Tevens wordt uit deze boedelbeschrijving duidelijk dat de schilderijen zich in Gansoijen vooral bevonden in een beperkt aantal representatieve ruimten voor de familie, zoals de grote zaal of het salet (27), in een speciale kamer (18) en in de kapel (5).

Nieuwe portretten voor heersers in Horst Vier jaar na de verhuizing naar Ter Horst overleed Wilhemina van Bronckhorst op 25 mei 1669 in de leeftijd van ongeveer 68 jaar. Vijf dagen naar haar overlijden werd ze als vrouwe van Horst in het familiegraf in de parochiekerk bijgezet, terwijl men haar herdacht op 26 juni 1669 in een stijlvolle dienst met onder andere priesters in nieuwe en voor dat doel vervaardigde rouwgewaden met gebor-

77 RHCL, archief 16.1110, nummer 1039, boedelbeschrijving opgemaakt te Gansoijen op 16 december 1684. 78 RHCL, Archief 16.1110, inv. 1039, fol 49ro–vo: Overslagh ende specificatie der schilderijen welcke int cabinet sich bevinden, neffens de weerde des selve. Zie ook paragraaf 5.

547

Jos Schatorjé duurde alliantiewapens.79 Willem Vincent nam afscheid van zijn echtgenote met wie hij in meer dan 20 jaar een bijzondere collectie schilderkunst bijeen had gebracht. Het paar was op relatief late leeftijd gehuwd en had geen kinderen gekregen. Maar binnen een jaar was er een kandidate om de heer van Horst verder ter zijde te staan en eventueel voor nakomelingen te zorgen: zijn ongeveer 22 jaar jongere nicht Catharina Cecilia van Bocholtz tot Grevenbroek (ca. 1635–1724), dochter van Johan Willem van Bocholtz en Anna Hoen van Hoensbroeck. Met haar trad Willem Vincent van Wittenhorst op 1 oktober 1670 in het huwelijk. De Oppergelderse families van Wittenhorst en Van Bocholtz hadden al vanaf het midden van de zestiende eeuw vriendschappelijke betrekkingen, die werden omgezet in familiaire verbindingen.80 Vooral door huwelijksbanden met andere aanzienlijke families als Van Boedberg, Van Hoensbroeck, Huyn van Geleen en (de prins-bisschoppelijke familie) Van Groesbeeck groeide het aanzien van het geslacht Van Bocholtz en werd toegang verkregen tot hoge kerkelijke en wereldlijke posities in onder andere het keurvorstendom Keulen en vooral het prins-bisdom Luik, waar ooms van Catharina Cecilia vooraanstaande geestelijke ambten bezetten. Edmond Godfried van Bocholtz (1615–1690) was van 1657 tot aan zijn dood landcommandeur van de geestelijke Duitse Orde in de balije Alden Biesen.81 Onder zijn leiding werd toezicht gehouden op de katholiek-confessionele stabiliteit van de Duitse Orde in het Maasdal, dat door zijn voorgangers Edmond Huyn van Amstenrade en Godfried Huyn van Geleen was geconsolideerd vanuit een in barokke stijl verbouwde hoofdzetel van de balije Biesen. Ook hij droeg bij aan de verdere verfraaiing van de landcommanderij, waardoor deze meer grandeur verkreeg. Vooral de bibliotheek, als centrum van geestelijke geleerdheid en kunstzin, werd in opdracht van Van Bocholtz door de Luikse kunstschilder Walthère Damery (1610–1672/1678) in de jaren 1660–1665 gedecoreerd met acht panelen, voorstellende de vier elementen en de vier seizoenen.82 Van Bocholtz had zo veel vertrouwen in deze kunstenaar dat hij hem in 1664 een statieportret en een medaillon liet maken, waarvan het eerstgenoemde wordt 79 H.G. Ter Voert, Begrafenis van Wilhelmina van Bronckhorst, in: De Echo, 21 en 28 januari 1972. Deze rouwgewaden worden nog steeds bewaard in de Sint-Lambertusparochie te Horst, zie: Wim Moorman, De hemel op aarde. De Sint-Lambertuskerk in Horst en haar inventaris, Horst 2013, p. 29–30 80 Piet Dekker, Godert van Bocholt. Enige heer, grootgrondbezitter en zoutzieder van de Zijpe, Schoorl 1998, p. 42–60, 140–144. 81 Ebd., p. 56–59. 82 Philippe Farcy, Catalogue de l’oeuvre de Walthère Damery, in: Tentoonstellingscatalogus Alden Biesen, Walthère Damery 1614–1678, Leuven/ Parijs 1987, p. 124–137.

548

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst gezien als zijn meest geslaagde portret.83 Voor andere naaste familieleden schilderde Damery ook portretten, zoals in 1663 van Ferdinand van Bocholtz, broer van de landcommandeur en deken van Luik, die na de prins-bisschop de machtigste kerkbestuurder in de kerkprovincie Luik was.84 Catharina Cecilia’s oudere zus Anne Margaretha van Bocholtz (1628–1692) werd in 1672 eveneens door Damery geschilderd.85 Van Damery zijn slechts 33 schilderijen op paneel of doek en elf tekeningen of compositieschetsen bewaard.86 Damery staat mede aan de basis van de kwart eeuw na 1646 die het hoogtepunt vormt van de Luikse schilderschool. In dat jaar wordt hofschilder Gérard Douffet uit Luik verbannen en vertrekt een andere meester, François Walschartz, naar Maastricht. De weg is nu vrij voor twee talenten die huiswaarts keren van hun studiereizen in Italië, Frankrijk en Engeland: Bertholet Flémal en Walthère Damery, die als rivaliserende kunstenaars een prominente plaats gaan opeisen in de schildergemeenschap in Luik. Terwijl Flémal als classicistisch kunstenaar spoedig toonaangevend hofschilder in de bisschopsstad werd, en dankzij een atelier met getalenteerde leerlingen als Englebert Fisen aan een groot œuvre kon werken, bouwde Damery met een in omvang bescheidener repertoire een hechte clientèle op onder de wereldlijke en geestelijke elite.87 Aanvankelijk schildert Damery ritmisch en in de geest van barokke Italiaanse poëten als Pietro Cortona. Zijn portretten vertonen invloeden van de psychologische diepte in de stijl die Antoon van Dijck in Engeland ontwikkelt, vooral als zijn schilderijen omstreeks 1660 door Vlaamse invloeden minder complex en meer evenwichtig worden. Tot op latere leeftijd blijft Damery werken, maar de rijpheid van de jaren ’60 zal niet meer worden bereikt.88 Daaraan kan nu een schilderij uit de nadagen van de kunstenaar worden toegevoegd, dat echter wel de kenmerken van zijn belangrijkste kwaliteiten als portrettist in zich draagt.89 83 Idem, p. 135–144. Respectievelijk bewaard in een particuliere verzameling en in het Museum van de Duitse Orde in Wenen. Voor de waardering van dit schilderij zie: Catalogus van de tentoonstelling Ridders en priesters. Acht eeuwen Duitse Orde in Noordwest-Europa, Alden Biesen 1992, p. 150f. 84 Idem, p. 135–140. Het schilderij wordt bewaard in een particuliere verzameling. 85 Idem, p. 165–168. Het schilderij wordt bewaard in de Landcommanderij Alden Biesen. Een kopie bevindt zich op huis Cannenburg in Gelderland. 86 Farcy, Damery (als noot 82), p. 103–191 87 Pierre-Yves Kaires, Autour de Walthère Damery, in: Farcy, Damery (als noot 82), p. 22–53. 88 Philippe Farcy, L’Oeuvre de Walthère Damery, in: Farcy, Damery (als noot 82), p. 66–78. 89 Damery maakt ook twee tekeningen van een jonge vrouw die veel overeenkomsten vertoont met Catharina Cecilia van Bocholtz. Biograaf Farcy, die rekening hield met de vele opdrachten vanuit de families Curtius en

549

Jos Schatorjé Toen besloten werd dat ook van Catharina Cecilia een portret zou worden geschilderd, was het logisch dat de keuze viel op Walthère Damery, omdat die reeds eerder voor de familie had gewerkt.90 Hij signeerde het schilderij rechts beneden: W. DAMERY. PINXIT. Maar ook zonder de moeilijk vindbare signatuur zou het duidelijk zijn dat Damery de kunstenaar van het doek was. Damery schilderde de jonge vrouw volgens de vrijwel identieke compositie die hij eerder bij het portret van haar oom Edmond Godfried had toegepast. De jonge vrouw is in driekwart afgebeeld met het gezicht naar de toeschouwer en geschilderd in het voor Luikse kunstenaars kenmerkende sobere palet. Op haar borst draagt ze een grote met edelstenen ingelegde gouden broche met afhangende kettingen van kleine edelstenen. Haar hals wordt versierd door een snoer met grote parels. De rechterhand houdt een olijftakje vast, terwijl haar linker arm onder de omgeslagen kleding uitkomt en steunt op een sokkel waarop een hart met twee in elkaar grijpende rechterhanden is afgebeeld. Zij is gekleed in een witte blouse, een lichtblauwe jurk en een lichtpaarse omslagdoek, die allemaal gedrapeerd zijn. Linksboven op het schilderij is een doorkijk naar een verweerd en flets landschap. Ook het mooi uitgelichte geprofileerde gezicht met een scherp afgetekende neus en amandelvormige ogen, en de voor Damery karakteristieke schildering van de handen, bewijzen de grote schatplichtigheid van dit schilderij aan het doek met de beeltenis van Edmond Godfried. Wederom laat Damery zien dat hij een meester is in de psychologische tekening van de geportretteerde. In tegenstelling tot de hautaine en autoritaire blik van Edmond Godfried of de statige en waardige voorstelling van Ferdinand, staat hier een nog onzekere vrouw die weet dat taken op haar wachten die zij in alle waardigheid moet realiseren. Iconografisch verwijzen het hart en de twee in elkaar geslagen rechterhanden naar het huwelijk dat in 1670 wordt gesloten tussen leden van de bevriende families. De olijftak wordt gebruikt als symbool van vrede en nieuw leven, waarop ongetwijfeld werd gehoopt. Door het grote formaat (117,5 × 95 cm) wijkt het schilderij duidelijk af van de voorkeur van Willem Vincent voor een kleinere maatvoering. De portretten die Bartholomeus van der Helst in 1650 in opdracht van het echtpaar Van Wittenhorst-Bronckhorst vervaardigde, waren met maten van 82 × 69 cm al zeer groot vergeleBocholtz, vroeg zich al af of deze tekeningen van Damery niet d’une jeune dame de la famille des Bocholtz zou kunnen zijn. Farcy, Damery (als noot 82), p. 188–191. 90 De familie Van Bocholtz kende de traditie om portretten te laten vervaardigen. Van Catharina Cecilia’s vader Johan Willem van Bocholtz is ook een portret bewaard in het Musée de l’Art Wallon (inv. 2194). Het werd in 1642 vervaardigd door hofschilder Gérard Douffet, toentertijd toonaangevend kunstenaar in Luik.

550

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst

Waltère Damery, Portret van Catharina Cecilia van Bocholtz tot Grevenbroek, circa 1670 (olieverf op doek, 117,5 × 95 cm). Bruikleen van Museum De Kantfabriek te Horst aan het Limburgs Museum te Venlo. (Foto: Wolfgang Stark, Limburgs Museum)

Detailfoto van de signatuur van Waltère Damery op het portret van Catharina Cecilia van Bocholtz tot Grevenbroek. (Foto: Wolfgang Stark, Limburgs Museum)

ken met de andere aankopen en opdrachten in hun verzameling.91 Het lijkt daarom gewettigd te veronderstellen dat dit schilderij in het kader van de beoogde huwelijksvoltrekking is vervaardigd, waarbij het aannemelijk is dat de familie Van Bocholtz de banden 91 Zie ook noot 51. Beide portretten worden nu bewaard op kasteel Geijsteren bij de familie De Weichs de Wenne. Goede reproducties zijn afgebeeld door Flokstra, Kastelen (als noot 9), p. 182.

551

Jos Schatorjé met de Luikse kunstenaar Walthère Damery heeft aangewend om het doek door hem te laten vervaardigen. Het schilderij is in bezit gekomen van familie De Weichs de Wenne te Geijsteren, die onder andere dit schilderij heeft geschonken aan de gemeente Horst en in het bijzonder het aldaar gevestigde Museum De Kantfabriek. Er is geen familiewapen, chronogram of bijschrift op het schilderij aangebracht, maar door de pedigree, de iconografie, en de overeenkomsten met andere werken en gelaatstrekken, is het duidelijk dat hier Catherina Cecilia van Bocholtz is verbeeld.92 Liet Willem Vincent van Wittenhorst zich eerder vooral leiden door Utrechtse en Hollandse kunstenaars, door het huwelijksportret van Catharina Cecilia van Bocholtz was het blikveld in Horst nu ook verruimd met de voor het Maasdal belangwekkende schilderschool in Luik. Omdat de baron van Horst al in 1674 kwam te overlijden, heeft Van Wittenhorst waarschijnlijk weinig kansen gezien om blijvende sporen uit dit kunstenaarscentrum in Horst achter te laten. Uit een overzicht van 114 schilderijen afkomstig uit het schilderijenkabinet van het huis Ter Horst, die in 1701 vanwege de dreigende oorlog om veiligheidsredenen in twee grote koffers naar een huis van de familie nabij het Kruisherenklooster in Roermond werden gebracht, blijkt dat er wel diverse nieuwe schilderijen waren verworven met een duidelijke katholiek-religieuze signatuur, zoals bijvoorbeeld een schilderij met Onze Lieve Vrouw van de zeven smarten en een van St. Dominicus. Mogelijk dat douairière Van Bocholtz deze schilderijen heeft gekocht, want er was ook een werk bij met de voorstelling van Sint-Sofie, de beschermheilige van weduwen, en een van Sint-Cecilia.93 Willem Vincent’s tweede echtgenote schonk hem drie kinderen, waarvan het eerstgeborene, een meisje met de naam Anna Wilhelmina, als baby kwam te overlijden. Twee volgende kinderen, dochter Maria Adriana Alexandrina Theresia (1672–1738) en zoon Johan Willem Vincent (1673–1715) bereikten wel de leeftijd der volwassenen en werden ook geportretteerd door kunstenaars, onder andere afkomstig uit het Luikse en Limburgse Maasdal. Door de opvoeding en studie van beide kinderen werden diverse contacten onderhouden buiten Horst. Maria Adriana was vanaf 1684 in het 92 H.G. Ter Voert meende in De Echo van 4 februari 1972 dat het hier mogelijk een portret betrof van Catherina Cecilia’s dochter Maria Adriana. De moeder had in haar jonge jaren inderdaad overeenkomsten met haar dochter. Het schilderij wordt hier voor het eerst bestudeerd en kunsthistorisch binnen het œuvre van Walthère Damery geplaatst. 93 RHCL, archief 16.1110, nummer 1039, fol 79, Liste de pinture du cabinet de Horst tout fait des grands m’aissie et de grand prix 1701; Bij de openbare verkoop van de inventaris van kasteel Horst in 1760 werd het schilderij S. Cicillia boeven de deur voor 18 pattacons verkocht: Ter Voert, Grote verkoping van de inboedel op het kasteel te Horst, in: De Echo van 18.8.1978.

552

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst internaat bij de Ursulinen in Roermond en verbleef in 1687 korte tijd op school nabij haar broer in Brussel. Zij had belangstelling voor religieuze zaken en reisde ook regelmatig naar Munsterbilzen, waar onder andere een vrouwenstift voor adellijke kanunnikessen was. Johan Willem Vincent woonde tijdens zijn vormingsjaren in kosthuizen te Luik (1685–1686), Brussel (1687–1688), Keulen (1689–1690) en vanaf 1691 nabij de academie van Brussel. Zoals veel adellijken koos de jongeman voor een militaire carrière, die uiteindelijk zou resulteren in de rang van brigadier en kolonel in de cavalerie der Verenigde Nederlanden. Deze keuze was waarschijnlijk mede ingegeven door zijn financiële afhankelijkheid van zijn moeder, die de inkomsten uit haar heerlijkheden zelf behield, waardoor hij zich slechts in naam heer van Horst mocht noemen. Catharina Cecilia van Bocholtz was inmiddels in 1685 hertrouwd met markies Arnoud Adriaan van Hoensbroeck van het kasteel te Haag nabij de stad Geldern. De militaire loopbaan gaf Johan Willem Vincent enig perspectief op financiële onafhankelijkheid, maar dit kon niet verbloemen dat de verstandhouding tussen moeder en zoon nooit innig zou worden. De grote schuldenlast die Johan Willem Vincent in de loop der jaren opbouwde als militair-ondernemer, een schuld die uiteindelijk door zijn moeder moest worden ingelost, zal daar mede debet aan zijn geweest.94 In de collectie schilderijen op kasteel Herdringen bevindt zich ook een middelgroot (48 × 39 cm) portret uit Horst van Johan Willem Vincent van Wittenhorst in een ruiterharnas.95 De sierlijke jongeman van ca. 25–30 jaar, met de grote neus die eigen is aan Van Wittenhorst, is drie-vierde afgebeeld en naar rechts gekeerd, waarbij hij de toeschouwer aankijkt. Zijn uitgestoken rechterhand wijst naar een schermutseling van ruiters op een slagveld in het achterplan van het schilderij; een duidelijke verwijzing naar de militaire aspiraties van de baron. Van Wittenhorst draagt een donker ruiterkuras en de oranje sjerp van de Verenigde Nederlanden. Over zijn schouders hangt een blauw doek dat op de rechter schouder is vastgezet met een sierspeld. De baron draagt een hoge witte pruik, een kenmerkend modebeeld uit het begin van de achttiende eeuw. Dit type portret komt veelvuldig voor in de Noord-Nederlandse schilderkunst rond 1700 en is zonder aanvullende gegevens moeilijk precies te determineren.96

94 H.G. Ter Voert, De kinderen van Willem Vincent van Wittenhorst, in: De Echo van 25.2.tot 7.4. en op 25.8.1972. 95 Een mooie afbeelding van dit schilderij van olieverf op doek is als illustratie opgenomen in Flokstra, Kastelen (als noot 9), p. 184. 96 Zie bijvoorbeeld het werk van Nicolaes van Ravesteijn II, Janson van Ceulen II, Roelof Koets, Pieter Nason en de portretten van de familie Van Reede op kasteel Amerongen.

553

Jos Schatorjé

Philippe Coclers, Portret van Maria Adriana Alexandrina Theresia van Wittenhorst als Diana (olieverf op doek, 113 × 89 cm). Bruikleen van mgr Everts aan L.G.O.G. en van L.G.O.G. aan Bonnefantenmuseum Maastricht. (Foto: Peter Cox)

Het grote schilderij dat Luikenaar Philippe Coclers (1665–1721) in 1690 van Maria Adriana op 18–19 jarige leeftijd vervaardigde biedt meer aanknopingspunten.97 Het schilderij is gedateerd en draagt de signatuur van de maker links beneden: PHILLIPE COCLERS FECIT.1690. Het familiewapen van Van Wittenhorst is rechtsboven afgebeeld en geeft aan dat het schilderij een telg uit het geslacht Van Wittenhorst toont. De vrijfreule van Wittenhorst is naar links drie-vierde geschilderd en draagt de symbolen van de jachtgodin Diana, tevens van kuisheid en maagdelijkheid, die 97 Het schilderij van olieverf op doek meet 113 × 89 cm en is een bruikleen van Mgr H. Everts aan het LGOG, die haar schilderijenverzameling heeft ondergebracht in het Bonnefantenmuseum te Maastricht. Zie ook noot 102.

554

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst ongehuwde vrouwen eigen behoorden te zijn. Haar linkerarm steekt uit haar groene jak met rijke goudborduursels en houdt een boog in haar hand. Haar rechterarm grijpt naar een pijl in de koker, die over haar rechterschouder hangt. Een rode mantel is weelderig over haar schouderpartij gedrapeerd, waardoor duidelijk is dat hier geen jachtkleding is afgebeeld, maar de garderobe van een aantrekkelijke jonge vrouw die een interessante huwelijkskandidate is. Haar donker haar is opgestoken en heeft twee naar binnen gekeerde maanvormige lokken op het voorhoofd. Net als de maanvormige diadeem in het haar verwijst dit naar de ‘lichtdragende Diana’, het symbool van de geboorte van de maan als teken van nieuw licht en leven. In haar gezelschap is geen traditioneel hert, maar de hond als teken van haar trouw.98 Mogelijk dat haar tweede doopnaam (A)d(r)iana een directe verwijzing is naar het gebruik van deze mythologisch naam. Hendrikman heeft de mogelijke doelstelling van het schilderij met de aantrekkelijke freule verklaard door te wijzen op de status van de geportretteerde als potentiële huwelijkskandidate.99 Maar alleen bezoekers van het huis Ter Horst zullen dit schilderij onder ogen hebben gekregen. Het was te groot om op reis bij andere adellijke families te laten zien. Daartoe werden wel kleinere schilderijen en miniaturen gebruikt, zoals gebruikelijk was aan de Europese vorstenhoven waar hofschilders kleine portretten of medaillons vervaardigden om mogelijke huwelijkskandidaten door middel van ‘portretdiplomatie’ op te sporen en te interesseren in mogelijke partners.100 In de collectie op Herdringen bevindt zich een dergelijke miniatuur van Maria Adriana van Wittenhorst die duidelijk is geïnspireerd op het grote doek van Coclers. De vrijfreule is op een koperen drager van 9 × 6,5 cm geschilderd als Diana. Alle aandacht gaat uit naar haar fijn afgebeelde gezicht met vrijwel dezelfde haardracht – een lok op de linkerschouder is nieuw – sieraden en rijke kleding. Haar armen vallen buiten de portretrand en alleen de pijlkoker bij de rechterschouder en de maanvormige haarlokken en diadeem verwijzen naar de iconografie van Diana.101

98 J.J.M. Timmers, De Maastrichtsch-Luiksche Schildersfamilie Coclers, in: Publications de la Societé Historique et Archeologique dans le Limbourg (PSHAL) 76, 1940, p. 139–165, met name 152–154. 99 Lars Hendrikman, Collectie Nederlandse en Duitse schilderkunst 1500– 1800. Bonnefantenmuseum, Maastricht 2012, p. 123–125 en 189. 100 Bettina Baumgärtel, Himmlisch Herrlich Höfisch. Peter Paul Rubens, Johann Wilhelm von der Pfalz, Anna Maria Luisa De’ Medici, Düsseldorf, 2008, p. 40; van der Veen, Schilderijencollecties (als noot 14), p. 90. 101 Een afbeelding van deze miniatuur is als illustratie opgenomen door Marinus Flokstra, De kasteelruïne van Ter Horst, in: Castellogica 16, 1996, p.  171–178, afbeelding 6.

555

Jos Schatorjé In de historiografie van de schilderkunst in de regio Luik-Maastricht wordt vanuit Nederlandse zijde vaak een nadruk gelegd op de Maastrichtse jaren van Philippe Coclers. Timmers, die als eerste het schilderij van de Horster freule op waarde schatte, typeerde dit schilderij van Coclers als het meest interessante schilderij, dat zich van de oude Maastrichtse schilders in de Limburgsche hoofdstad bevindt voor zijn museaal streven om in Maastricht een keuze bijeen te brengen van het werk zijner oude schilders. Hierbij werd de redenering toegepast dat Coclers in Maastricht had gewerkt, dat dit schilderij in 1690 was gesigneerd en daarmee het oudst bekende doek van zijn hand was, en dat Coclers dus zeker vanaf 1690 in Maastricht moest hebben gewerkt. Dit schilderij vormt dus de basis voor de these dat Coclers vanaf 1690 in Maastricht atelier hield.102 Het oudste schriftelijke bewijs van Coclers’ aanwezigheid in Maastricht is de doopinschrijving van zijn eerstgeborene op 1 september 1692. Het is dus niet bewezen dat Coclers al in 1690 in Maastricht werkzaam was, ook al schilderde hij in dat jaar een freule uit Horst. Het feit dat Horst – net als Maastricht – thans in de Nederlandse provincie Limburg is gesitueerd en daarmee ’psychologisch’ dichter bij Maastricht is gelegen dan bij het buitenlandse Luik, kan een anachronistisch valstrik vormen voor de aanname dat men vanuit het huis Ter Horst frequenter in Maastricht vertoefde dan in de bisschops- en hofstad Luik. Luik had een grote aantrekkingskracht op adellijke families voor onderwijs, wereldlijke en geestelijke ambten, mode, kunst en kunstnijverheid. Vandaar dat ook regelmatig reizen naar Luik werden ondernomen. Het is dus onzeker of dit schilderij in Maastricht dan wel in Luik is geschilderd, maar voor die laatste these zijn zeker wel argumenten aanwezig. Van Catharina Cecilia van Bocholtz is, mede dankzij de zorgen van de familie De Weichs de Wenne, ook een op latere leeftijd geschilderd portret bewaard gebleven. Qua maatvoering (120 × 97 cm) en schilderwijze met getemperd coloriet met aardkleuren en nadruk op het inkarnaat, sluit het aan bij de portretten van de Luikse schilderschool, maar het is door het ontbreken van archivalia of een signatuur niet in relatie te brengen met een specifieke kunstenaar. De vrouwe van Horst – en sedert 1674 ook van Sevenum – is geschilderd als dame van ca. 50 jaren oud, zodat het schilderij in dezelfde periode kan zijn ontstaan als het portret van haar dochter. De oudere barones is hier drie-vierde en zittend op het uiteinde van een bank naar links geschilderd. Het inkarnaat van gezicht en armen lichten op tegen de donkere achtergrond, 102 Timmers, Coclers (als noot 98), p. 153; J. Verzijl, De schilder Philippe Coclers, in: De Maasgouw 81, 1962, p. 85–90; J. Brouwers, De schilders Philippe en Jean-Baptiste Coclers, in: Limburg 50, 1971, p. 97–101; J. Coclers, Philippe, in: Nationaal Biografisch Woordenboek 8, Brussel 1979, p. 179f.

556

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst

Anonimus, Portret van Catharina Cecilia van Bocholtz als oudere barones (olieverf op doek, 120 × 97 cm). Collectie Museum De Kantfabriek te Horst. (Foto: Wolfgang Stark, Limburgs Museum)

waarvan diverse delen later zijn overschilderd. Haar rechterbeen staat naast de bank, terwijl haar rechterarm op de binnenzijde van het been rust. Haar linkerbeen is voor de bank geplaatst en de linkerhand houdt ter hoogte van de linkerknie een rode omslagdoek vast, dat daardoor draperieën krijgt. De barones draagt een blauwe jurk met borduurwerk en sieraden. De hals en de mouwen van de jurk zijn afgezet met zeer fijn kant, waarbij de brede stroken mouwkant kwalitatief tot het beste authentieke schilderwerk van het doek behoort. Achter een geplooid donkerrood gordijn ter linker zijde is een doorzicht op een parklandschap met twee klassieke beelden bij een fontein verbeeld. Lichte toetsen verf suggereren dat verder in het park meer beelden (of lichtbronnen?) staan. Op de achterzijde staat geschreven Vrouwe Cecilia Catharina Geborne Baronesse van Bocholt Baronne Douwariere van Wittenhorst ende Horst 557

Jos Schatorjé etc. Het portret is dus zeker na de dood van Willem Vincent geschilderd. Er lijkt rechtsboven een wapen op het schilderij te staan, maar door slijtage van de verf en werking van de ondergrond zijn de sporen niet goed zichtbaar. Een lichtere ‘vlek’ kan geïnterpreteerd worden als een luipaardkop, zoals er drie (2-1) in het familiewapen Van Bocholt staan. Er zijn geen aanwijzingen dat dit schilderij gemaakt is naar aanleiding van haar tweede huwelijk en dat er een pendant van dit schilderij heeft bestaan met een portret van markies Arnoud Adriaan van Hoensbroeck. Op kasteel Haag werd, voor de verwoesting door geallieerde bommen in februari 1945, een grote en belangrijke kunstverzameling bewaard, waaronder portretten van de voormalige bewoners.103 Ter Voert gaf in 1972 een korte beschrijving van vier van de vijf schilderijen die baron De Weichs de Wenne in 1952 aan de gemeente Horst in bruikleen gaf. Deze zeer verdienstelijke lokale historicus wist door archiefstudie als geen ander welke problemen er allemaal waren geweest tussen de barones en haar gemeentenaren en kon daarom ook opmerken dat “wie het portret aandachtig bekijkt zal het gevoel krijgen, dat het een matrone voorstelt, waar men niet de kachel mee kan aanmaken. Haar houding en gelaatstrekken verraden een dominerende figuur. Talrijk en langdurig ook zijn de moeilijkheden geweest tussen haar en het gemeentebestuur van Horst. Het ene proces was nog niet beëindigd, of het andere werd al weer aanhangig gemaakt.”104 De twee laatste portretten uit de familie Van Wittenhorst die hier behandeld worden, betreffen de huwelijksportretten van barones Maria Adriana van Wittenhorst en graaf Antoine Ulrik van Frezin en Arberg etc. (ca. 1655–1724). Op 19 oktober 1714 werd het voorgenomen huwelijk van beide adellijken in de verbintenissen-protocollen van de schepenbank te Horst contractueel vastgelegd. Ze beloofden zo spoedig mogelijk het kerkelijk huwelijk te laten inzegenen en legden vast wat elke partij in het huwelijk inbracht. Hij bracht in dit huwelijk behalve veel uitgezet kapitaal diverse landerijen in, onder andere in de omgeving van Luik. De 103 Paul Clemen, Die Kunstdenkmäler der Rheinprovinz, Bd. 1, Abt 2: Die Kunstdenkmäler des Kreises Geldern, Düsseldorf 1891, p. 166–170. 104 Ter Voert, kinderen (als noot 94), 4.2.1972. Het bruikleen van deze schilderijen werd door de familie de Weichs de Wenne omgezet in een schenking. Ter Voert beschrijft ook een tweede portret van een jeugdige Maria Adriana van Wittenhorst. De beschrijving komt overeen met een schilderij dat thans in Museum De Kantfabriek wordt bewaard en dat ernstig is beschadigd door sub-recente ondeskundige overschilderingen van een ‘restaurator’. Delen van het doek hebben nog de originele schildering en het fijne craquelé, maar de partijen met beeltenis van de geportretteerde jonge vrouw zijn ‘dichtgesmeerd’. Het zou interessant en wenselijk zijn het schilderij te ontdoen van deze verflagen, om vervolgens de these van Ter Voert te onderzoeken dat dit ook een werk van Coclers zou zijn.

558

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst

bruid zou haar inbreng kunnen specificeren van zowel vaders- als moederszijde, zodra de familiezaken geregeld zouden zijn. De langstlevende kreeg de roerende goederen van de partner in bezit, terwijl de erfgoederen bij een kinderloos huwelijk zouden terugvallen aan de familie. Een kerkelijke huwelijksdatum werd nooit aangetroffen, net zo min als sporen van de financiële afhandeling van het huwelijksfeest.105 De bruidegom was zoon van Rijksgraaf Nicolaas van Arberg en de steenrijke Olympe de Gavre, barones van Elsloo, gravin van Fresin etc. De familie Van Arberg had in de Zuidelijke Nederlanden een reputatie opgebouwd als kundige aanvoerders bij militaire acties en slimme uitvoerders van dynastieke allianties, die hen toegang verschafte tot de belangrijkste geslachten. De graaf was eerder gehuwd geweest met prinses Cecile van Gonzaga, weduwe van de heer van Helmond (1683–1688) en van 1690 tot ca 1712 met Marie Bernadine de Renesse d’Elderen (1653–ca 1712), een volle nicht van Catharina Cecilia van Bocholtz. De beide portretten werden volgens het opschrift op de achterzijde van het schilderij van Maria Adriana van Wittenhorst in 1715 als pendanten geschilderd door de Roermondse kunstenaar Jan Frans Douven (1656–1727). Signatuur en datering zijn niet aan de voorzijde te ontdekken en zullen oorspronkelijk op de achterzijde van het doek hebben gestaan. Door een klassieke washarsbe-

 Jan Frans Douven, Huwelijksportret vann Antoin Ulrik van Frezin en Arberg, 1715 (olieverf op doek, 85 × 65,5 cm). Collectie Museum De Kantfabriek te Horst. Bruikleen van Museum De Kantfabriek te Horst aan het Limburgs Museum te Venlo. (Foto: Peter Bors, Beesel/ M. Flokstra, Venray)  Jan Frans Douven, Huwelijksportret van Maria Adriana Alexandrina van Wittenhorst, 1715 (olieverf op doek, 85 × 65,5 cm). Bruikleen van Museum De Kantfabriek te Horst aan het Limburgs Museum te Venlo. (Foto: Peter Bors, Beesel/ M. Flokstra, Venray)

105 Ter Voert, Het huwelijk van Maria van Wittenhorst, De Echo van 11.8.1972.

559

Jos Schatorjé doeking zijn de historische sporen aan de achterzijde verdwenen. De borststukken hebben een afmeting van 85 × 65,5 cm en zijn in ovaalvorm geschilderd op een vierkant doek. Het is opmerkelijk hoe de maatvoering van deze schilderijen overeenkomt met de gelijksoortige vierkant geschilderde portretten van Willem Vincent en Wilhelmina door Van der Helst. Het portret van Antoine Ulrik munt uit door de hoge schilderkundige kwaliteit, waarbij een trefzekere toets wordt gecombineerd met een zachte en glacerende afwerking. Hij is naar rechts geschilderd en heeft een zelfverzekerde en enigszins hautaine blik. De graaf is gekleed als kurassier en draagt een goedverzorgd harnas dat met rood leer en verguldsel is afgezet en dat past bij zijn militaire rang van brigadier en kolonel. Een sierlijk geknoopte witte doek zit om zijn hals. Antoine Ulrik draagt een hoog opgemaakte pruik met lang gekruld haar. Het portret van de barones is naar links geschilderd, zodat haar konterfeitsel voor de toeschouwer ter rechterzijde van de pendant moet hebben gehangen. Hoewel de barones ten tijde van dit schilderij al circa 43 jaren was, zijn de overeenkomsten met het jeugdportret nog duidelijk aanwezig. Het opgestoken haar heeft nog steeds twee lokken op het voorhoofd en haar gelaat is nog steeds ‘fris’ en vriendelijk. Over een geplooid hemd met diep decolleté draagt ze een goudkleurig jak, een donker groene shawl en een gedrapeerde rode schouderdoek. Beide doeken in vierkante lijst zijn op de achterzijde voorzien van een beschrijving van de geportretteerden: Vrouwe Maria Adriana Alexandrina Theresia Geborne Baronesse van Wittenhorst ende Horst. Gravinne van Frezin D’Arberg. Het andere doek heeft als opschrift: Heere Anthoni Vldarig Grave van Frezin, D’Arberg, Valengin, Vrijheere van Horst etc. Deze beschrijvingen zijn duidelijk later aangebracht, want de echtelieden werden pas op 13 juni 1716 in bezit gesteld van onder andere de heerlijkheid Horst. Pas nadat haar zoon Johan Willem Vincent na een kort doch hevig ziekbed op 16 september 1715 in het logement De Swaen in Den Bosch was overleden, besloot Catharina Cecilia dat de tijd rijp was om de belofte voor de bruidsschat van haar dochter concreet te maken.106 Met beide portretten kregen de echtelieden twee kunstzinnige schilderijen in bezit die door een bekende kunstenaar uit de MaasRijn-regio waren vervaardigd. Jan Frans Douven werd geboren in Roermond op 3 maart 1656 en zou gestudeerd hebben bij de onbekende kunstenaar Gabriel Lambertin in Luik en later bij zijn neef, de populaire schilder van landschappen en stillevens Christoffel Puytlinck. Op den duur legde Douven zich toe op portretschilde106 Ter Voert, Het overlijden van Johan Willem Vincent van Wittenhorst (16 september 1715), in: De Echo van 25.8.1972; Idem, De Markiezin doet afstand van de heerlijkheid Horst (13 juni 1716), in: De Echo van 1.9.1972.

560

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst ren, vooral toen de keurvorst van Palts-Neuburg, Johan Wilhelm (1658–1716), hem in 1682 in Düsseldorf aanstelde als hofschilder en adviseur voor de verwerving van schilderijen voor zijn verzameling. Douven bezocht diverse katholieke Europese hoven om handzame portretten te maken van bevriende vorsten en mogelijke kandidaten voor een diplomatieke of dynastieke alliantie. Veel indruk maakte hij met zijn imposante statieportretten voor het Düsseldorfer Hof, dat vanaf 1710 de primeur kreeg van de eerste Europese museale presentatie onder leiding van ‘conservator’ Douven.107 De twee portretten Van Arberg – Van Wittenhorst zijn duidelijk geconcipieerd volgens het schema dat Douven meermaals had toegepast, onder andere voor succesvolle konterfeitsels van keurvorst Johan Wilhelm en zijn echtgenote Anna Maria Luisa de’ Medici. De vraag rijst hoe deze contemporain gelauwerde portrettist, die in menige vorstelijke collectie was vertegenwoordigd en thans nog steeds als ‘museaal’ geldt, in contact is gekomen met het echtpaar dat zich in Ter Horst vestigde. De bruidegom had als Rijksgraaf meer maatschappelijk aanzien dan de gemiddelde adellijke in het Overkwartier van Gelre en was als regimentskolonel van de katholieke landsheer, vertrouwensman van de Keulse keurvorst en gelieerd familielid van menig aanzienlijk Zuidnederlands geslacht in staat om contacten hiervoor te leggen. Wellicht dat de kunstcollectie op Ter Horst ook een reden was voor Jan Frans van Douven om de graaf en zijn echtgenote te bezoeken, want hij probeerde kunst op te sporen en te verhandelen voor de kunstzinnige aspiraties van zijn opdrachtgever. In elk geval zou de collectie op Ter Horst hem ook in contact brengen met het geportretteerde echtpaar. 107 Kornelia Möhlig, Die Gemäldegalerie des Kurfürsten Johann Wilhelm von Pfalz-Neuburg (1658–1716) in Düsseldorf, Köln 1992; Jan Verzijl, Douven, in: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenbork (NNBW) 8, 1930, p. 423–425; Idem, De kunstschilder J.F. Douven en Familie, in: De Maasgouw 61, 1941, p. 62–64, dat vervolgens op p. 66–70 vervolgd werd door een discussie over de mogelijkheid om Douven’s werk te verkrijgen voor een museum over de Limburgse cultuur; M. Smeets, De kunstschilder J.F. Douven, in: De Maasgouw 1942, p. 33–36, heeft zich het beste georiënteerd op Limburgse’ werken uit het œuvre van Douven, maar noemt beide portretten uit de Wittenhorst-verzameling niet. Ze worden in dit artikel voor het eerst meer uitgebreid onderzocht en gepubliceerd. Met belangstelling wordt uitgekeken naar de verdere resultaten van het onderzoeksprogramma naar de reconstructie van de collectie van Johann Wilhelm van Palts-Neuborg, dat door het Museum Kunstpalast te Düsseldorf onder leiding van dr Bettina Baumgärtel wordt uitgevoerd. Inmiddels zijn twee belangrijke exposities en catalogi gerealiseerd: Ein Fest der Malerei. Die niederländischen und flämischen Gemälde im museum kunst palast (Düsseldorf 2005) en Himmlisch Herrlich Höfisch. Peter Paul Rubens, Johan Wilhelm von der Pfalz, Anna Maria Luisa de ‘Medici (Düsseldorf 2009).

561

Jos Schatorjé

Noodzakelijke verkoop Na het overlijden van Willem Vincent van Wittenhorst werd een overzicht opgesteld van de schilderijen in het schilderijenkabinet van de baron, van de kleine werken hangende onder de grote portretten in de grote zaal en van de stukken op den heer Baron sal(ige)r sijn Camer. Dit waren de drie ruimten op Ter Horst met de waardevol geachte schilderijen. Uit het overzicht blijkt dat ten minste 38 van de kostbare stukken die in 1665 naar Gansoijen waren gebracht, inmiddels in Horst waren opgehangen. Vooral in het kabinet moet het door de komst van 32 werken uit Gansoijen ‘van plint-tot-plint’ hebben volgehangen.108 Daarnaast hingen ook ‘nieuwe’ schilderijen in andere zalen, zoals in de huiskapel, en moet er ook in Gansoijen nog steeds werk zijn geweest.109 Het is mogelijk dat deze inventarisatie werd opgesteld met in het achterhoofd een eventuele verkoop van het meest kostbare deel van de verzameling.110 Daar bestond in de eerste twee decennia van de achttiende eeuw steeds meer reden voor. Hadden Willem Vincent van Wittenhorst en zijn eerste echtgenote de collectie nog beheerd als verwoed kunstverzamelaars, na het huwelijk met Catharina Cecilia van Bocholtz bleek de verwerving van nieuwe stukken beperkt te blijven tot portretten en een paar werken die de katholieke confessionaliteit van de eigenaren onderstreepten. De schilderijen lijken vooral gebruikt te zijn voor stoffering van de belangrijkste representatieve en private ruimten in het huis Ter Horst. De commercieel niet altijd succesvolle militaire loopbaan van Johan Willem Vincent en de schulden die hij achterliet na zijn voortijdig overlijden, de vele financieel geïnspireerde conflicten van Catharina Cecilia met de gemeentenaren van Horst, bijvoorbeeld over een vermeende vrijstelling voor schatting en het gewenste recht op herendiensten, alsmede de politiek woelige oorlogstijd met economische crises, bracht de vrouwe van Horst en Sevenum in financiële problemen, waardoor zij persoonlijke bezittingen zoals haar juwelen en het familiezilver trachtte te verkopen.111

108 RHCL, Archief 16.1110, inv. 1039, fol 49ro–vo: Overslagh ende specificatie der schilderijen welcke int cabinet sich bevinden, neffens de weerde des selve. 109 Zie ook paragraaf 3, met name noot 75 en 76. 110 Het is zeer opmerkelijk dat in deze inventarisatie Van Poelenburch’s werk van De historie van Clelia foutief wordt omschreven als de Geschiedenis van Romulus en Remus, een identieke vergissing die later ook in de veilingcatalogus van 1722 zal optreden. 111 Ter Voert, kinderen (als noot 94), 17./ 24.3.1972; Idem, Cecilia Catharina van Bocholtz contra de Gemeente Horst, in: De Echo van 21.4. tot 13.10. 1972; Idem, overlijden (als noot 6), 25.8.1972; Idem, Zilverwerk van Cecilia

562

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst De kwalitatief belangrijkste aderlating onderging de collectie met de voorbereiding van de verkoop die uiteindelijk vanaf 9 september 1722 ging plaatsvinden. Meer dan 36 van de op dat moment meest begeerde schilderijen uit de collectie werden openbaar verkocht op een veiling van 264 schilderijen, die de op 25 september 1721 overleden wijnhandelaar en kunstverzamelaar Jaques Meyers in Rotterdam had weten te verwerven.112 Van Gelder concludeerde uit het feit dat deze katholieke Rotterdamse collectioneur catalogi ter beschikking stelde aan liefhebbers dat hij niet alleen veel kocht, maar ook veel verkocht. Op het einde van zijn leven had Meyers veel belangrijke stukken van internationale – met name Franse – meesters in Europa verkocht en had hij een behoorlijke voorraad van Nederlandse meesters aangelegd, zoals Rubens, Adriaen Van der Werff en Wouwerman. Cornelis van Poelenburch spande echter absoluut de kroon met maar liefst 35 werken in de ‘stocklijst’ en daarnaast nog een separaat voorraadje van een dertigtal schilderijen. Van Gelder meende dat Meyers in het bezit was gekomen van de nalatenschap van Van Poelenburch en dat daarom een grote voorraad kon worden aangeboden, maar de Utrechtse kunsthistoricus wist (nog) niets van de interesse van mecenas Van Wittenhorst voor het œuvre van Poelenburch.113 Dankzij het onderzoek van Jonckheere naar de rol van het diplomatieke netwerk in de Europese kunsthandel, weten we dat Jaques Meyers in Nederland een toonaangevende rol had in de kunsthandel, die voor het bovenste marktsegment op internationale schaal was georganiseerd. De internationaal opererende kunsthandelaar Meyers had een uitgebreid netwerk, waarbij ook de geestelijke ridderorde van de Johannieters een rol had waardoor hij in contact kon komen met de hoogste katholieke edellieden en vorsten, zoals Lothar Franz von Schönborn, Anton Ulrich von Braunschweig en Paltsgraaf Johan Willem. Een belangrijke rol in dit netwerk had ook Jan Frans Douven, de Roermondse kunstenaar en adviseur aan het hof van Johan Willem in Düsseldorf, die ook toegang had tot vorstelijke verzamelingen bij de diverse Europese hoven. Douven was ook actief in de Nederlanden waar hij passende kunstwerken voor zijn opdrachtgever trachtte te vinden, waaronder ook als verzamelobjecten geliefde contemporaine kunstwerken uit de Republiek. Die verkreeg hij onder andere via Meyers en diens handelspartner Quirijn van Biesum. Meyers en Douven waren gezamenlijk eigenaar van de Catharina van Bocholtz, in: De Echo van 1.12.1972; Idem, Juwelen van Cecilia Catharina van Bocholtz, in: De Echo, 8.12.1972. 112 Het belang van de collectie van Jaques Meyers werd het eerst opgemerkt door prof. Dr. J.G. van Gelder, Het kabinet van de heer Jaques Meyers, in: Rotterdams Jaarboekje 2, 1974, p. 167–183. 113 Ibid., p. 174–176, 181.

563

Jos Schatorjé ruim 65 schilderijen van Poelenburch op de Rotterdamse veiling van 1722 en Douven stond toen bij de handelaar voor 6.386 gulden in het krijt.114 De contacten tussen Douven en Meyers waren kort voor Meyers overlijden in 1721 nog intensief, want Meyers verhandelde ook werk van Jan Frans Douven en zijn zoon, de kunstschilder Bartholomeus Douven, en liet de Roermondse kunstenaar kopieën maken van internationaal gevierde kunstenaars als Nicolas Poussin en Guido Reni.115 Naast een intensieve band tussen Meyers en Douven moet er ook een relatie hebben bestaan tussen de in 1715 door Douven geportretteerde nieuwe eigenaren van het huis Ter Horst en de kunstenaar-adviseur, want de in 1722 geveilde schilderijen van Poelenburch uit het gezamenlijk bezit van Meyers en Douven waren in belangrijke mate afkomstig uit de verzameling Van Wittenhorst, waarin Douven wellicht als mede-eigenaar kon participeren dankzij een krediet van Meyers. De vorstelijke verzameling in Düsseldorf zou geen stuk uit de collectie Van Wittenhorst verwerven. Daarvoor was de smaak van de keurvorst te exclusief en het interesse uit Düsseldorf plotseling verminderd. In 1716 stierf de keurvorst en stopten de lucratieve mogelijkheden van Douven om als adviseur jaarlijks voor veel geld kunst aan te kopen. Hij moest zijn inkomsten op een andere wijze gaan verkrijgen. Toen de financiële nood op Ter Horst steeds groter werd, werd de schilderijenverzameling via Jan Frans Douven bij een van de belangrijkste kunsthandelaren in de Republiek te gelde gemaakt. Kunstwerken uit Ter Horst zouden via deze veiling hun weg vinden naar internationaal belangrijke verzamelingen, zoals die van graaf Willem VIII van Hessen-Kassel, die hier nadrukkelijk acquireerde voor de eigen kunstcollectie-in-opbouw. Welke werken uit de collectie Van Wittenhorst werden in Rotterdam geveild? Een analyse van de in volgorde van waardering samengestelde Catalogus van Schilderijen van Jacques Meijers, verkogt den 9 september 1722 in Rotterdam geeft de indruk dat negentien werken zeker, en méér dan zeventien schilderijen waarschijnlijk via de collectie uit Horst op de Rotterdamse veiling kwamen.116 114 Koenraad Jonckheere, Kunsthandel & diplomatie. De veiling van de schilderijenverzameling van Willem III (1713) en de rol van het diplomatieke netwerk in de Europese kunsthandel (dissertatie Amsterdam, 2005), p. 86–89, 159–174, mn 171 noot 399; Van Gelder, Kabinet, p. 178. 115 Van Gelder, Kabinet (als noot 112), p. 178f. 116 De catalogus is gepubliceerd in G. Hoet, Catalogus of Naamlijst van Schilderijen met derselver prijzen zedert een lange reeks van Jaaren zoo in Holland als op andere plaatzen in het openbaar verkogt. Benevens een Verzameling van Lijsten van Verscheijden nog in wezen zijnde Cabinetten. Deel 1, ’s Gravenhage 1752, p. 265–288. Marion Boers heeft als eerste deze catalogus gebruikt bij het traceren van de verkochte werken. Zij heeft alleen achttien titels opgenomen die grote overeenkomsten hebben met de beschrijvingen van Van Wittenhorst. Gelet op de samenhang tussen de collectie Van Wittenhorst

564

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst Vrijwel zeker uit de collectie Van Wittenhorst was Van Poelenburch’s Kruisiging,117 Marteling Laurentius,118 Verering door de drie Koningen,119 Oordeel van Paris,120 Hemelvaart van Maria,121 Maria Magdalena,122 Offer van Abraham,123 Elias met de raaf,124 De historie van Clelia,125 Jezuskind met Sint Jozef126 en Maria met Sint Anna.127 Van Herman Saftleven werd diens Landschap met druivenoogst (Herfst)128 en het Landschap met maaiende boeren (Zomer) geveild 129, terwijl van Cornelis Saftleven diens Drift van beesten werd aangeboden.130 De Twee jagers voor de herberg van Paulus Potter kan niet vergeleken worden met de weinig concrete beschrijving in de catalogus van Van Wittenhorst, maar de karakteristieken komen wel overeen met de beschrijvende kwitantie in het huisarchief.131 Ook de Ofen de in 1722 verkochte werken, zullen beduidend meer verkochte werken, met een summiere beschrijving die geen sluitende vergelijking mogelijk maakt, een Wittenhorst-pedigrée hebben. Zie ook Schilderijenverzameling, noot 15. De navolgende vermeldingen van de huidige verblijfplaats zijn ontleend aan Cuppen, Boers en/of Jonckheere 117 Veiling Meyers nr 119; collectie Wittenhorst nr 159; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 14; nu London Apsley House, collectie duke of Wellington. 118 Veiling Meyers nr 120; collectie Wittenhorst nr 167; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 16; nu Gemäldegalerij Kassel. 119 Veiling Meyers nr 121; collectie Wittenhorst nr 152; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 13; nu Gemäldegalerie Kassel. 120 Veiling Meyers nr 122; collectie Wittenhorst nr 172; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 18; nu Gemäldegalerie Kassel 121 Veiling Meyers nr 127; collectie Wittenhorst nr 171; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 17; nu Gemäldegalerie Kassel. 122 Veiling Meyers nr 128; collectie Wittenhorst nr 151; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 12; 123 Veiling Meyers nr 129; collectie Wittenhorst nr 166; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 15. 124 Veiling Meyers nr 131; collectie Wittenhorst nr 40; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 10. 125 Veiling Meyers nr 124 en aldaar foutief omschreven als het verhaal van Romulus en Remus; collectie van Wittenhorst nr 43; zie ook noot 108 en 110. 126 Veiling Meyers nr 134; collectie Wittenhorst nr 37; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 8. 127 Veiling Meyers nr 135; collectie Wittenhorst nr 38; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 9 128 Veiling Meyers nr 164; collectie Wittenhorst nr 76; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 22 129 Veiling Meyers nr 165; collectie Wittenhorst nr 75; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 21 130 Veling Meyers nr 201; collectie Wittenhorst nr 105; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 68. 131 Veiling Meyers nr 171; collectie Wittenhorst 138; RHCL, archief 16.1110, nummer 1039, kwitantie van 13 juli 1657 van de heer Volbergen te Den Bosch vanwege de verkoop van een landschap van Paulus Potter met een

565

Jos Schatorjé ferhande door Knüpfer, Both en Weenix werd zeker in Rotterdam geveild.132 Van Herman Zwanevelt werd diens Diana en Venus met nimfen aangeboden133 en van Adam Willaerts het Zeegezicht met visvangst.134 Een van de laatste (en laagste) genoteerde werken die uit de collectie Van Wittenhorst kwam, was de Vrouw die brood snijdt van de minor master Verelst.135 Uit dit overzicht van deze zekere werken uit de collectie Van Wittenhorst blijkt de grote voorkeur in de markt voor het werk van italianisanten en classicistisch georiënteerde fijnschilders, terwijl stillevens van dieren, bloemen en fruit, alsmede portretten – op enkele uitzonderingen na – ontbraken. Dit beeld wordt ook bevestigd door de schilderijen in Rotterdam die het predicaat krijgen ‘waarschijnlijk uit de collectie Van Wittenhorst’. Hiertoe behoorden het hoog aangeschreven Hertenjacht en het Duingezicht van Philips Wouwerman136 en een groot Fruitstilleven van Jan Davidsz. de Heem.137 Waarschijnlijk was er ook meer werk van Herman Saftleven uit de Horster collectie op de veiling, zoals een Boerenkermis138 en een aantal Rijngezichten, waarvan Van Wittenhorst tenminste twee met hetzelfde onderwerp bezat.139 Van Van Berchem komen vier beschrijvingen in de veiling redelijk overeen met de catalogus van de baron uit Horst. Een groter en een kleiner schilderij met een Koeienmelkster,140 een kleiner werk met vele Beesten141 en een nog kleiner schilderij met een Drift van beesten.142 Van David Teniers kan een Dorp met boeren uit de collectie Van Wittenhorst afkomstig zijn.143 Jan Both was vertegenwoordigd met drie werken met een Landschap, terwijl van Wittenhorst twee vergelijkbare exponenten in zijn collectie

vervallen herberg en onder andere twee jagers te paard met hun jachtbuit; zie ook noot 37; Nu Staatliches Museum Schwerin. 132 Veiling Meyers nr 170; collectie Wittenhorst nr 42; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 28; nu Staatliches Museum Schwerin. 133 Veiling Meyers nr 202; collectie Wittenhorst 48; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 27. 134 Veiling Meyers nr 210; collectie Wittenhorst nr 89; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 48. 135 Veiling Meyers nr 242; collectie Wittenhorst nr 100; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 40. 136 Veiling Meyers nrs 112 en 117; collectie Wittenhorst nrs 165 en 118; 112 is nu Rijksmuseum Amsterdam, collectie Heteren-Gevers 137 Veiling Meyers nr 118; collectie Wittenhorst nr 137. 138 Veiling Meyers nr 156; collectie Wittenhorst nr 134. 139 Veiling Meyers nrs 157, 158, 160, 162 en 163; collectie Wittenhorst nrs 119 en 189; 157 is nu collectie Rijksmuseum Amsterdam, collectie Heteren-Gevers. 140 Veiling Meyers nr 172; collectie Wittenhorst nr 46 of 47; Veiling Meyers nr 174; collectie Wittenhorst nrs 59 of 61. 141 Veiling Meyers nr 173; collectie Wittenhorst nr 59 of 61 142 Veiling Meyers nr 175; collectie Wittenhorst nr 178. 143 Veiling Meyers nr 183; collectie Wittenhorst nr 163.

566

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst had.144 Willem Heusch kwam in de veilingopbrengst voor met twee langwerpige landschapsschilderijen, terwijl Van Wittenhorst er maar een in zijn collectie bewaarde.145 Van Verbeek was slechts een Landschap in de veiling en ook een in de collectiecatalogus.146 Ook Roeland Saverij was met maar een enkel werk met dieren in Rotterdam vertegenwoordigd, terwijl Wittenhorst er meer had.147 Van Poelenburch was ook in deze categorie het best vertegenwoordigd met een Vlucht naar Egypte148 en verder met maar liefst 23 landschappen met taferelen uit de klassieke en Bijbelse geschiedenis die alle raakvlakken kunnen hebben met schilderijen uit de collectie Van Wittenhorst.149 In de veilingcatalogus van Meyers wordt ook het paneeltje van Poelenburch van Tobias met de engel genoemd. Van Wittenhorst had hetzelfde onderwerp door deze kunstenaar ook in zijn collectie, maar dit werk blijkt binnen de familie Von Fürstenberg vererft te zijn en hangt nu, samen met een schilderij van Toussaint Gelton en de Winterscène van Herman Saftleven uit de Wittenhorstverzameling, op kasteel Hugenpoth (Essen) in Duitsland. De conclusie kan niet anders zijn dan dat in de veiling een ander exemplaar werd verkocht of dat de familie op kasteel Hugenpoth dit werk later in familiebezit heeft gebracht.150 Vraagtekens blijven ook bij twee schilderijen van Sorgh, voorstellende de Groentemarkt van Rotterdam en de Vismarkt van dezelfde stad. Deze twee schilderijen uit de collectie Wittenhorst zijn identiek aan de twee werken die nu in bezit zijn van de Gemäldegalerie te Kassel, maar de beschrijving in de veilingcatalogus wijkt duidelijk af.151 Onduidelijkheid bestaat ook bij een ovaal stuckie seer curieus op de manier van Elshamer dat geïnterpreteerd kan worden als de Kinderdans, een schilderij op

144 Veiling Meyers nrs 196, 197 en 198; collectie Wittenhorst nrs 44 en 45; 196 is nu in het Staatliches Museum Schwerin 145 Veiling Meyers nrs 212 en 213; collectie Wittenhorst nr 120. 146 Veiling Meyers nr 215; collectie Wittenhorst nr 89. 147 Veiling Meyers nr 216; collectie Wittenhorst 49 of 140 148 Veiling Meyers, nr 123; collectie Wittenhorst nr 180. 149 Veiling Meyers nrs 125, 130, 132, 133, 137, 138–155; nr 132 nu Mauritshuis Den Haag; 140–141 is nu Rijksmuseum Amsterdam, collectie Heteren-Gevers. 150 Veiling Meyers nr 136; collectie Wittenhorst nr 136; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 11; nu kasteel Hugenpoth. Spelers van Toussaint Gelton worden genoemd als nr 126 in de collectie Wittenhorst en de Winterscène van Safleven als nr 77. Zie ook Jonckheere, Kunsthandel (als noot 114), 291 nr 136 waar een werk wordt genoemd dat op 21.12.1956 bij Christie’s werd verkocht. 151 Veiling Meyers noemt onder nrs 203–204 twee werken van Sorgh maar beschrijft beide als Tabakrokende en Drinkende Boeren, die echter niet op de panelen zijn te ontdekken.

567

Jos Schatorjé koper dat nu ook in Kassel is, maar niet wordt beschreven in de catalogus uit 1722.152 Nadat in 1724 zowel Catharina Cecilia van Bronckhorst, alsmede Graaf Antoine Ulrik van Frezin en Arberg in Horst overleden, bleef Maria Adriana van Wittenhorst kinderloos achter op Ter Horst. Na haar dood in 1738 werd haar achternicht Maria Alexandrina von Fürstenberg universeel erfgenaam, wat vooral bij Frederik Otto van Wittenhorst-Sonsfeld kwaad bloed zette, aangezien hij van mening was recht te hebben op de erfenis. Een uitgebreid juridisch gevecht was het gevolg, waarbij Frederik Otto niet kon wachten op de uitspraak en zich de heerlijkheid Horst toeëigende en familieleden hun intrek liet nemen in het kasteel. De familie Von Fürstenberg maakte dit bij het Hof van Pruisisch Gelre in Geldern aanhangig, totdat men uiteindelijk in 1754 in het gelijk werd gesteld en de erfgenaam van Maria Alexandrina von Fürstenberg, haar broer Clemens Lotharius, rechtmatig eigenaar werd van de heerlijkheid Horst en Sevenum, de bijbehorende kastelen en de betreffende inboedels.153 Hij zorgde uiteindelijk ervoor dat het overgrote deel van de resterende schilderijen en de bijbehorende inventaris tussen 1763 en 1768 naar kasteel Adolfsburg en later naar kasteel Herdringen werden overgebracht.154

Betekenis voor representatieve ruimten De strijd om de erfenis heeft diverse boedelbeschrijvingen opgeleverd, die van grote waarde zijn om inzicht te verkrijgen in vele aspecten van de materiële cultuur op huis Ter Horst. Er zijn in

152 Collectie Wittenhorst 176; Boers, schilderijenverzameling (als noot 15), noot 20; nu Museum Kassel GK 191. 153 Flokstra, Kastelen (als noot 9), p. 189. De juridische schermutselingen en onduidelijkheden omtrent de waarheidsvinding in dit proces zijn nog onvoldoende bestudeerd. Er zijn aanwijzingen dat de heer Van Sonsfeld meer in zijn recht stond dan dat latere uitspraken rechtvaardigden. Mevr. W. Keyser heeft in 2005 samen met Stefan Frankewitz en Rien van den Brand in het archief Van Wittenhorst te Stammheim Obsinnich een acte ontdekt waarin Willem Vincent vertrouwelijk bepaalde dat bij kinderloos overlijden de kinderen van zijn broer Herman hem zouden opvolgen. Toen zijn dochter kinderloos overleed, lag het dus ook in de lijn der verwachtingen dat de heer van Sonsfeld rechtmatig dacht te handelen. Met dank aan mevr. W. Keyser voor deze mededelingen. 154 Clemens Lotharius controleerde de collectie in kasteel Adolfsburg op 24 februari 1769 en noteerde onderaan de kopie van de schilderijencatalogus van de Horster secretaris Verberckt: Ich solte schier meinen dass dies sein inventarium seijen von den schilderijen so zum Horst im cabinet seijen, wenigsten von einigen. RHCL, Archief 16.1110, inv 1039, fol 71.

568

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst totaal vijf beschrijvingen voor Ter Horst opgemaakt.155 De eerste, opgesteld na het overlijden van Willem-Vincent (na 1674) is in wezen geen beschrijving van de boedel, maar een overzicht van de waardevol geachte kunstwerken op Ter Horst, waarbij een duidelijk verschil werd gemaakt tussen de familieportretten en de primair als kunst gewaardeerde schilderstukken. Omdat het in voorliggend artikel om de schilderijen gaat, wordt deze beschrijving ook meegenomen in de ruimtelijke analyse van het schilderijengebruik op Ter Horst. Na het overlijden van Maria Adriana van Wittenhorst (1738) werd vanwege het Pruisisch Hof te Geldern een boedelbeschrijving gemaakt van de belangrijkste roerende goederen in het kasteel. Door de toewijzing van de erfenis (1754) werd opnieuw de boedel geïnspecteerd, onder andere om te controleren of niets ten onrechte naar Sonsfeld was afgevoerd. Rentmeester H. J. Houbben zorgde in opdracht van Clemens Lotharius von Fürstenberg ervoor dat het minder belangrijke deel van de landbouwwerktuigen, paardentuig, koetsen, voorraden, huisraad, meubels, muziekinstrumenten, een enkel schilderij en bovenal heel veel prullaria in 1760 openbaar werden verkocht voor de totale som van ruim 4.300 gulden. Hij beschreef de achterblijvende boedel in 1763 en 1768. Dankzij deze inventarisaties krijgen we een beter beeld van de plaats van schilderijen in de diverse ruimten. Het moge duidelijk zijn dat in de 25 ruimten van de voorburcht en de Hof ter Binnen geen enkel schilderij werd aangetroffen; deze waren allemaal ondergebracht in de hoofdburcht. In maar liefst 20 van de circa 45 vertrekken van het woonhuis hingen schilderijen, en op een uitzondering na waren dat allemaal de representatieve ruimten, de privé-vertrekken van de familie en de bijbehorende verbindingsruimten. In Utrecht nam het kabinet van Wilhelmina van Bronckhorst de centrale plaats in en op Gansoijen had de ruimte boven op de achterste caemer mogelijk eenzelfde functie als het kabinet in Utrecht. Zolang dit kabinet in Gansoijen door Wilhelmina in gebruik was, kon het kabinet op Ter Horst nadrukkelijk het kabinet van Willem Vincent zijn. Het kabinet in Ter Horst lag op de eerste verdieping naast de grote bovenkamer, en bevatte na de dood van Willem Vincent tenminste 155 Idem, fol 49, Overslagh ende specificatie der schilderijen, waarvan ook een 18e eeuws afschrift is opgenomen op fol 55–57; fol 83–107, Boedelbeschrijving ingevolge het besluit van het Pruisisch Hof van Gelre te Geldern van 27.8.1738; fol 447–489, Boedelbeschrijving ingevolge het besluit van het Pruisisch Hof van Gelre in Geldern van 16.12.1754; fol 703–712, Boedelbeschrijving van 10.3.1763; fol 735–745, Boedelbeschrijving van 5.5.1768. Ten onrechte meenden Ter Voert en Flokstra dat na de verkoop van 1760 de schilderijencollectie al uit ter Horst was weggevoerd. Ter Voert, Grote verkoping van de inboedel op het kasteel ter Horst, in: De Echo van 7.7. tot27.10.1978; Flokstra, Kastelen (als noot 9), p. 189.

569

Jos Schatorjé 68 schilderijen die Van Wittenhorst rekende tot zijn topstukken. We vinden hier alle belangrijke werken van en naar Van Poelenburch, ook die eerder naar Gansoijen waren gebracht en in 1722 verkocht zouden worden. Daarnaast komt de voorliefde voor Herman Saftleven, Jan Both en Philips Wouwerman vooral in het kabinet tot uitdrukking. De spaarzaam in de collectie aanwezige schilderijen van Dou, Breenberg, Verelst, Cornelis Saftleven, Cary, Berchem, Teniers en Duyck hadden hier ook een plek gekregen. Opmerkelijk is dat de reeks van kleine portretjes van Poelenburch niet in de inventarisatie werd genoemd. Indien deze en andere vergelijkbare werken ook in het kabinet waren ondergebracht, dan moeten meer dan 90 schilderijen de presentatie in het kabinet hebben uitgemaakt. In deze eerste beschrijving worden ook in de andere geïnventariseerde ruimten geen portretten uit de verschillende geparenteerde families genoemd, wat een duidelijke aanwijzing ervoor is dat aan de familieportretten een andere (persoonlijke ?) waarde werd toegedicht, terwijl de andere kunstwerken met name ook een geldelijke waarde hadden en gewaardeerd werden voor hun doorgaans fijne en classicistische uitstraling.156 In 1701 werden 114 belangrijke schilderijen uit Ter Horst tijdelijk in twee grote koffers overgebracht naar Roermond. Ook hiervan is het merendeel afkomstig uit het kabinet, maar ook zijn veel familiestukken en elders opgehangen schilderijen in veiligheid gebracht, zoals de portretten van Van der Helst, het schilderij van Potter en 24 kleine portretten van verwanten en vrienden van de familie die inderdaad hoog waren opgehangen in het kabinet.157 Bij de boedelinventarisatie van 1738 waren veel topstukken uit de collectie weg in verband met de beoogde verkoop via Jaques Meyers in Rotterdam. Toch hingen in het Cabinet van de vrouwe gravinne (Maria Adriana) nog 109 schilderijen en familieportretten. Lege plekken bleken dus te zijn opgevuld met ander werk, waardoor een centrale ruimte voor de kunstwerken op Ter Horst duidelijk aanwezig bleef. In 1754 bevatte het kabinet 121 schilderijckens en portraitstuckskens soo hangende als liggende waartoe ook drie gegraveerde koperplaten, vijf bladen van papier, een schildering op een wandkleedje en drie werken van albast werden gerekend, zodat het eigenlijke aantal schilderijen wederom 109 was.158 In 1768 bleek het kabinet te zijn leeggehaald.159 Twee andere belangrijke ruimten met schilderijen op Ter Horst waren op de begane grond de grote zaal en de bijbehorende voorzaal, die via de vestibule bereikt konden worden. In de grote zaal oftewel het saelet, waren na de dood van Willem Vincent een onbe156 RHCL, Archief 16.1110, inv 1039, fol 49. 157 Idem, fol 79. 158 Idem, fol 482. 159 Idem, fol 735 e. v.

570

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst kend aantal portretten hoog opgehangen, want we vinden hier 24 kleine schilderijkens hangende onder de portretten. Het was de zaal met het op-een-na hoogste aantal schilderijen en daarmee de belangrijkste representatieve ruimte. Meerdere schilderijen van ­Willaerts, Berchem, Sorgh, Duyck, Mostert en Cornelis Saftleven treffen we hier aan, en enkel werk van Both, Roeland Saverij, Pieter Verbeek, Abraham Mignon en Teniers, dat soms tot een ‘tweede keus kunst’ werd beoordeeld, want de inventarisator noemt onder andere vier schilderijen van Saftleven van het slechte soorte.160 Na de verkoop van de belangrijkste stukken, waarbij ook acht stuks uit de grote zaal, bevatte deze representatieve ruimte nog slechts twee familieportretten met vergulde lijsten bij de schoorsteen en twee schilderijen boven de twee deuren. De grote zaal was dus bewust uitgeruimd om werk elders te presenteren, waarschijnlijk vooral in het kabinet, dat na de verkoop was uitgedund.161 De voorzaal, ook wel sael of bisschopskamer genoemd, bevatte bij de inventarisatie van 1734 vreemd genoeg geen schilderijen, terwijl in 1754 hierin desselfs portrait [van de bisschop] voor den schouw staet. Daarnaast waren er nog vier portretten die boven de twee dubbele deuren van het vertrek waren opgehangen.162 Het lijkt er dus op dat pas ten tijde van Otto Frederik van Sonsfeld aan deze ruimte meer belang werd toegedicht. Het ligt voor de hand dat de portretten van Van der Helst en de grotere contemporaine portretten, zoals besproken in paragraaf 6, vooral voor deze ruimten passend waren. Portretten moesten doorgaans in de representatieve ruimten de bezoekers overtuigen van de belangrijke status van hun gastgevers.163 Op de begane grond waren nog enkele kamers met schilderijen. De eetkamer lag nabij de twee grotere zalen en had ook een representatieve functie. Vandaar dat hier in 1738 vijf portretten waren ondergebracht, terwijl in 1754 nog drie portretten boven de deuren hingen.164 Vlakbij, tussen toren en eetkamer, moet ook de kamer zijn geweest waerinne de Gravinne van Frezin gestorven is, alwaar eveneens in die jaren vier schilderijen hingen, waarvan drie portretten en een voorstelling van de Ecce Homo.165 Tenslotte werden in 1754 in een kamer naast de voorzaal en onder het kabinet, twee familieportretten en het opvallende drieluikje van 160 Idem, fol 49vo. Het valt op dat de getaxeerde waarde vaak minder was dan Willem Vincent eerder dacht. Wilde de inventarisator de waarde bewust reduceren? 161 Idem, fol 98 en fol 703 e. v. 162 Idem, fol 98 en fol 474f. 163 Peter van der Ploeg/Carola Vermeeren, Uyt de penningen van de zeeprinsen. De stadhouderlijke schilderijenverzameling, in: Vorstelijk Verzameld, p. 34–60, met name 58. 164 Idem, fol 95 en fol 452. 165 Idem, fol 96 en fol 451.

571

Jos Schatorjé Poelenburch met de voorstelling van de Annunciatie en de Aanbidding van de herders aangetroffen. Dat is een opmerkelijke locatie, want dit werk zou eerder verwacht worden in de kapel, waar het mogelijk op last van Frederik Otto van Wittenhorst-Sonsfeld werd verwijderd.166 Op de eerste etage lagen vooral de privé-vertrekken van de familieleden. Boven de voorzaal en nabij het kabinet, het ‘comptoir’ en de archiefruimte, lag het privé-vertrek van Willen Vincent van Wittenhorst. Na het overlijden van de baron hingen hier Bramer’s Dood van Piramis, een Boerenschuur van Herman Saftleven, Dieren van Roeland Saverij, en de Jagers van Potter, welke twee laatstgenoemde werken ook openbaar werden verkocht.167 In 1738 bevonden zich nog drie schilderijen in deze kamer, maar daarnaast ook drie portretten die eerder niet tot de kunstcollectie werden gerekend, maar nu wel tot de inboedel. Bij de boedelbeschrijving van 1754 waren er drie familieportretten, waarvan een als schouwstuk en drie andere schilderijen boven de deuren, terwijl vijf familieportretten waren opgeborgen bij de deur naar de archiefkamer.168 Het archief had nadrukkelijk niet uitsluitend de functie van opslag van documenten, want ook veel damast, lakens, tin en een ton vol zilvergoed werd hier bewaard.169 Boven de grote zaal lag de Salet-Caemer waar in 1734 twee portretten boven de schoorsteen (waarschijnlijk zoals de grote zaal hieronder ook met gedraaide marmeren kolommen) en een andere boven de deur was aangebracht. Bij de volgende inventarisatie in 1754 moest de kamer door de smid worden geopend omdat de sleutels waarschijnlijk in Sonsfeld waren achtergebleven, maar de schilderijen waren nog ongewijzigd.170 In de kapel en de bijbehorende voorkamer op de eerste etage hingen ook diverse schilderijen. In de eerste inventarisatie van de kapel uit 1738 hingen er toen 27 soo groote als kleyn schilderijen, terwijl in de voorkamer slechts een werk met de voorstelling van Onse Lieven Vrouw aanwezig was. Daarmee was de kapel de derde in rij qua hoeveelheid schilderijen. In 1754 was het aantal schilderijen in de kapel behoorlijk uitgedund en waren er nog maar zes over, waaronder een portret. De reden moet gezocht worden in het feit dat na het overlijden van Maria Adriana van Wittenhorst haar lutherse achterneef pretendeerde eigenaar van Ter Horst te worden en zijn familie hier ook ruim twee decennia liet wonen, waardoor de kapel geschikt moest worden gemaakt voor de dienst 166 Idem, fol 484–485. 167 Idem fol 49vo. 168 Idem, fol 86 en fol 480–481. 169 Idem, fol 87–90. 170 Idem, fol 479.

572

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst van het Woord.171 Waarschijnlijk zal de kapel voornamelijk gestoffeerd zijn met religieuze voorstellingen, zoals bijvoorbeeld de Lokhorsttriptiek van Jan van Scorel en het Passiestuk van Cornelis Engelbrechtz, die ook vanuit Horst tussen 1763 en 1768 meegingen naar de familie Von Fürstenberg. De oude kamer van de gravin was boven de eetkamer op de eerste etage gelegen, naast het oude privévertrek van Willen Vincent. Hier waren in 1754 nog drie portretten aanwezig.172 Voorbij het oude vertrek van Willem Vincent bereikte men het kabinet, waarachter een gastenverblijf was gesitueerd, waarin ten tijde van Maria Adriana van Wittenhorst de Gravinne van Lindorff plagh te logeren. In 1738 waren hier drie oude portretten en in 1754 een klein landschap en drie schilderijen boven de deuren, die als “slecht” werden geclassificeerd.173 Opmerkelijk is de decoratie in een klein kamertje achter het gastenverblijf. Hier werd in 1738 een werk met de voorstelling van Jan van Leyden wederdooper aangetroffen. In het katholieke milieu van Ter Horst kan het niet anders zijn dan dat het hier om een (gravure ?) met een moraliserende boodschap tegen heterodoxen handelt.174 Op de eerste etage waren in 1738 ook nog twee kleine portretten in de Maeghtscaemer, wat uitzonderlijk is omdat het een personeelskamer lijkt te zijn, terwijl op de kamer van de dienstbode Jongfer Roggen, die decennia de vaste hulp van de barones was, geen decoraties vanwege het huis Ter Horst waren aangebracht.175 Ook de capelcaemer naast de kapel en achter het ‘comptoir’, dus nabij de vertrekken van de kasteeleigenaar, was in 1738 en 1754 voorzien van vier familieportretten.176 Tenslotte was in 1738 naast de poortkamer de Sonsfeldse Caemer waar twee schilderijen hingen. Deze waren met het vertrek van de familie van Frederik Otto van Wittenhorst-Sonsfeld ook verdwenen.177 Nabij de centrale toren van het huis Ter Horst werden eveneens schilderijen ondergebracht. Daarbij moeten vijf ruimten worden onderscheiden, die alle min-of-meer een functie hadden als verbinding tussen de representatieve ruimten, de privé-vertrekken en de kapel. De kamer op de begane grond vóór de toren had in 1738 drie familieportretten en een schouwstuk dat boven de deur hing. Dat laatste is vreemd, want schouwstukken hoorden in een 171 Idem, Fol 96 en fol 474. De enorme twisten die in deze erfkwestie ontstonden tussen de families Van Wittenhorst tot Sonsfeld en Von Fürstenberg zijn nog onvoldoende onderzocht en vallen buiten de doelstelling van mijn bijdrage. 172 Idem, fol 459. 173 Idem, fol 85 en fol 458. 174 Idem, fol 87. 175 Idem, fol 94–95. 176 Idem, fol 96 en fol 472–473. 177 Idem fol 96 en fol 478.

573

Jos Schatorjé

Vestibule met trap van het kasteel Ter Horst. (Uit: A. Steffens, Geschiedenis der aloude Heerlijkheid ender Heeren van ter Horst, Roermond 1888, Plaat 1)

schoorsteen te zijn verwerkt, zodat dit exemplaar waarschijnlijk een van de twee voorbeelden uit de Utrechtse woning is. Deze ruimte had in 1754 een duidelijke functie voor verbinding tussen eetzaal en voorzaal alsmede voor opslag, want er waren toen maar liefst dertien familieschilderijen en drie religieuze werken opgeslagen.178 Op de eerste etage lag hierboven de caemer neffens de tooren, waar in 1738 drie schilderijen en twee familieportretten waren ondergebracht. Uit de beschrijving van 1754 kan men opmaken dat de twee familieportretten boven de dubbele deur met glas hingen en dat twee andere schilderijen eveneens boven deuren waren aangebracht. Aan de wand hing een gekruisigde Christus op een koperen plaat met een zwarte lijst.179 In de toren hing op de begane grond in 1738 en 1754 slechts een familieportret met een vergulde lijst boven de deur.180 Boven in de kleine torenkamer hingen in 1738 twee oude portretten en drie schilderijen, waaronder een landschap van Van Poelenburch naar Adam Elsheymer, dat vanuit Utrecht naar deze kamer was gebracht en als ‘kopie’ minder werd gewaardeerd, waardoor het niet was opgenomen in 178 Idem, fol 97 en fol 454. Had de familie Van Wittenhorst-Sonsfeld hier onder andere schilderijen uit de kapel bewaard? 179 Idem, fol 86 en fol 449. 180 Idem, fol 98 en fol 448.

574

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst de verkoop.181 Boven de poortdoorgang sloot ook de Caemer boove de poorte aan. Zowel in 1738 als 1754 hingen hier zes familieportretten en een O.L.V. met Kind.182 Nadat op last van Clemens Lotharius von Fürstenberg alle handzame en kostbare schilderijen uit Ter Horst naar het kasteel Adolfsburg in Kirchhundem waren vervoerd, bleven in 1768 slechts twintig schilderijen over. In de eetkamer hingen drie schilderijen, terwijl in de vestibule of blauwen sal zeventien schilderijen bijeen waren gebracht.183 Delen van deze restcollectie vonden in de eeuw na 1768 nieuwe eigenaren, toen het huis Ter Horst steeds meer een bouwval werd. Het portret van Philippe Coclers van Maria Adriana als Diana kwam bijvoorbeeld in bezit van de familie Everts te Sevenum, die als rentmeester van Ter Horst vanaf 1848 de afbraak van het kasteel coördineerde en aanbesteedde. In die tijd moeten ook ten minste elf portretten in bezit zijn gekomen van de familie De Weichs de Wenne te Geijsteren, die in het begin van de negentiende eeuw al standsbewust en met klassiek eergevoel voor zijn geparenteerde familie, een oogje in het zeil hield op de laatste bewoner van Ter Horst, de zonderlinge achterneef Franz Clemens von Fürstenberg (1755–1827). Vanuit Geijsteren werd ook de helpende hand toegestoken in de organisatie van de Horster boedelscheiding, toen in 1860 de nieuwe erfgenamen van Ter Horst, de drie kinderen van Charlotte Von Westerholt-Von Fürstenberg, een regeling troffen voor hun bezittingen in Horst.184

Samenvatting en conclusie De interessante kunstverzameling van Willem Vincent van Wittenhorst kan vanuit diverse disciplines worden bestudeerd. Omdat de baron zich in 1665 mét collectie op het voorouderlijk kasteel te Horst vestigde, is dit thema ook van belang voor het voormalige Gelders Overkwartier. De collectie was divers en vertoonde kenmerken die paste bij een verzameling die door een katholieke edelman gedurende het midden van de zeventiende eeuw in Utrecht, een van de belangrijkste kunststeden van de Republiek der Verenigde Nederlanden werd gevormd. In zijn adellijke woonhuizen in Utrecht en Gansoijen werden de schilderijen in een beperkt aantal ruimten opgehangen, waarbij de centrale zaal, de kapel en 181 Idem, fol 83; Schilderijeninventaris fol 13vo, nr 106. 182 Idem, fol 96 en fol 477. 183 Idem, fol 735. 184 Horst Conrad, Am Ende des Ancien Régime: Familienkonflikte im westfälischen Adel, in: W. Frese (red.), Zwischen Revolution und Reform. Der westfälische Adel um 1800, Münster 2005, p. 113–158, met name 153–154, noot 154; Flokstra, Kastelen (als noot 9), p. 193.

575

Jos Schatorjé vooral een speciale schilderijenkamer of kabinet de meeste schilderijen herbergden. Maar in tegenstelling tot Gansoijen en Utrecht, lijken de schilderijen in Ter Horst veel meer tot aankleding van diverse ruimten te zijn gebruikt. Die conclusie moet voorzichtig worden gehanteerd, want het doel van een beschrijving maakte vaak uit wat en hoe intensief werd geïnventariseerd. De schilderijen die om de kunstzinnige en geldelijke waarde werden gewaardeerd, hingen vooral in deze drie ruimten. Maar in de loop der tijd vonden ook herinrichtingen en verschuivingen plaats. De familie Van Wittenhorst verwierf vanuit Ter Horst nieuwe schilderijen, in het bijzonder portretten. Zowel aan Walthère Damery, Philippe Coclers en Jan Frans Douven werden opdrachten verleend om portretten van nieuwe heren en vrouwen van Horst te vervaardigen. Daarmee waren werkstukken van de belangrijkste contemporaine portrettisten uit het Maasdal in de collectie vertegenwoordigd. De meest belangrijke representatieve portretten uit deze collectie zullen waarschijnlijk vooral in de grote zalen op de begane grond zijn gepresenteerd, daar werden immers gasten ontvangen voor een gesprek of een diner. Relaties met de Düsseldorfse hofschilder Douven boden mogelijkheden om de geldelijk meest kostbare schilderijen uit de verzameling te verkopen, zodat ze via een opzienbarende veiling in 1722 te Rotterdam onder andere voor vorstelijke verzamelingen werden verworven. Het valt op hoeveel portretten bij schoorstenen en boven deuren waren bevestigd. Dat was niet uitzonderlijk in de Nieuwe Tijd, want de plaats van een portret had ook een rituele betekenis die bij ingewijden ‘vanzelfsprekend’ was.185 De (grote) schoorsteen in de grote zaal en de saeletcaemer hadden elk twee portretten die hoogstwaarschijnlijk pendanten waren, terwijl een enkel (waarschijnlijk groot) portret de schoorstenen van de voorzaal en in de vroegere privékamer van Willen Vincent sierde. Deze ‘schouwportretten’ waren meestal op een hoge plaats vast bevestigd in het stucwerk van de schoorsteen, dus ze waren ook moeilijker hieruit los te maken en mee te nemen. De overige portretten hingen, solitair of in duo, boven enkele of dubbele deuren. Maar liefst twintig portretten hingen boven minimaal achttien deuren. De logistieke routes in het kasteel gingen via deuren, dus de portretten waren steeds zichtbaar vanuit de looprichting, en wezen daarmee de aanwezigen op de voorname herkomst van de familie en hun verwanten, die letterlijk op hen neerkeken. Een klassieke “Ahnengalerie” met diachrone of ‘verticale’ allianties in de tijd werd in Ter Horst niet gepresenteerd, daarvoor waren de portretten met verschillende maatvoeringen te zeer verspreid over de belangrijkste ruimten in 185 Zie voorbeelden hiervan in diverse voor publiek opengestelde adellijke huizen en bij: Van der Veen, Schilderijencollecties (als noot 14), p. 90f.

576

De schilderijen van de familie Van Wittenhorst in Horst het woongedeelte van het kasteel. Welke groepen van portretten bijeen waren geplaatst, zoals bijvoorbeeld de vijf portretten in de Eetzaal of de zes konterfeitsels in de kamer boven de poort, is niet te achterhalen vanwege het summiere karakter van de boedelbeschrijvingen. De aanwezigheid van portretten van diverse voorouders stimuleerde wel het idee, om middels een portret de standsidentiteit te legitimeren en autoriteit uit te stralen. Ook de synchrone portretreeks met de ‘horizontale allianties’ van gelijkgestemden, die in opdracht van Willem Vincent en Wilhelmina van Bronckhorst door Cornelis van Poelenburch was vervaardigd, had deze functie. Uiteindelijk werd het grootste deel van de schilderijen tussen 1763 en 1768 vanuit Horst naar Adolfsburg en daarna naar Herdringen overgebracht, waar de familie von Fürstenberg ze nog steeds zorgvuldig bewaart. In Horst achtergebleven grotere portretten werden van de ondergang gered door familie De Weichs de Wenne uit Geijsteren en rentmeester Pieter Everts uit Sevenum. Bij de nieuwe eigenaren waren de resterende portretten veilig en kregen een toekomstbestendige bestemming, onder andere als museumstuk.

577

Jos Schatorjé

Zusammenfassung Über Schlösser, Kunst und Sammeltätigkeiten Die Gemälde der Familie van Wittenhorst in Horst Die Kunstsammlung des Willem Vincent van Wittenhorst (ca. 1613–1674) war heterogen. Sie erwies sich in ihren Merkmalen als Produkt der Sammeltätigkeit eines katholischen Adligen um die Mitte des 17. Jahrhunderts im wichtigen Kunstzentrum Utrecht. Der Besitzer brachte die Gemälde in seinen adligen Häusern zu Utrecht und Gansoijen (zu Drongelen in Brabant) jeweils in wenigen Räumen unter. Im Laufe der Zeit landete die gesamte Sammlung auf Haus Ter Horst im geldrischen Oberquartier. Dieses hatten Willem Vincent van Wittenhorst und seine erste Frau, Wilhelmina van Bronckhorst (1601–1669), im Jahr 1660 erworben, nachdem es sich bereits früher im Besitz seiner Familie befunden hatte. Bis 1665 wurde es gründlich renoviert. Hier dekorierten die Gemälde eine größere Zahl an Räumen. Die Gemälde, die besonders wegen ihres künstlerischen und finanziellen Wertes geschätzt wurden, hingen vorwiegend im großen Empfangssaal, in der Kapelle und im Gemäldekabinett. Später fanden Neueinrichtungen und Verschiebungen statt. Die Familie van Wittenhorst erwarb auch neue Gemälde für Ter Horst, vor allem Porträts. Es wurden sowohl die Lütticher Künstler Walthère Damery und Philippe Coclers als auch Jan Frans Douven aus Roermond mit der Anfertigung von Porträts neuer Herren und Frauen von Horst beauftragt. Zu ihnen zählte Catharina Cecilia van Bocholtz tot Grevenbroek (ca. 1635–1724), die Frau von Willem Vincent in zweiter Ehe (1670). Finanzielle Schwierigkeiten zwangen die Witwe um 1720 zu Verkäufen. Über Douven, der auch Hofmaler und Berater des Pfalzgrafen Johann Wilhelm in Düsseldorf war, gelang es, die wertvollsten Gemälde 1722 in Rotterdam versteigern zu lassen. Sie wurden u. a. für fürstliche Sammlungen erworben. Auffällig groß ist die Zahl der Porträts, die bei Kaminen oder über Türen angebracht waren. Das war in der Neuzeit aber nichts Außerordentliches, denn die Stelle, wo ein Porträt sich befand, hatte auch eine symbolische Bedeutung, die für Leute, die sich auskannten, ‘für sich’ sprach. Personen, die im Raum anwesend waren oder durch eine solche Tür gingen, wurden so auf die vornehme Herkunft der Familie und ihrer Verwandten, die buchstäblich auf sie hinunterblickten, hingewiesen. Letztendlich ist der größte Teil der Sammlung zwischen 1763 und 1768 von Haus ter Horst aus zur Adolfsburg und später nach Haus Herdringen überführt worden. Dort werden die Gemälde von der Familie von Fürstenberg noch immer sorgfältig gehütet. 578