techniek / technique e CE-markering in de praktijk D Le marquage CE en pratique
architectuur / architecture De Sacramentstoren in Zoutleeuw La tour du Saint-Sacrement de Zoutleeuw
funeraire sector / funeraire VZW Grafzerkje heeft een hart voor begraafplaatsen en grafmonumenten ! La vzw Grafzerkje, une association passionnée par les cimetières et les monuments funéraires !
Kap jezelf een carrière in de steensector
Taillez-vous une carrière dans la pierre
Tijdschrift uitgegeven door de Belgische Federatie van Aannemers van Natuursteenbewerking - Officieel orgaan van de vzw Pierres et Marbres de Wallonie Périodique édité par la Fédération Belge des Entrepreneurs de la Pierre Naturelle Organe officiel de l’ASBL Pierres et Marbres de Wallonie
juni/juin 2008- 2
Gedeeltelijk zicht op een aanzienlijke privé woning in Californië (VS), waarin alle witte steen, zowel binnen als buiten, werd uitgewerkt in ‘Chamesson Banc G’ van de firma SOGEPIERRE in F-21400 Nod-sur-Seine, lid van onze groep in de ‘Haute-Bourgogne’. Vue partielle d’une importante résidence privée en Californie (USA), dont toutes les pierres blanches, extérieures et intérieures, ont été exécutées en pierre de la qualité “Chamesson Banc G.” produite par la Société SOGEPIERRE à F-21400 Nod-sur-Seine, membre de notre groupe en Haute-Bourgogne. De andere producent van Franse siersteen voor toelevering van ruwe blokken, platen, tegels en alle soorten gehouwen steen. L’autre producteur de pierres ornementales françaises pour vos fournitures de blocs bruts, tranches, dallages et toutes pierres taillées.
EditoriAal / Editorial
inhoud / sommaire
Beste trouwe, regelmatige lezer, Binnen ons redactiecomité vond men het toch niet normaal dat steeds weer dezelfde mensen zich moeten uitsloven om een boeiend vakblad aan te bieden waar, zoals iedereen weet, de meest moeilijke lezers naar uitkijken. Daarom hebben we besloten u aan het werk te zetten ! Jawel ! U hebt het goed geraden : een opiniepeiling ! De zoveelste ! Het zou kunnen dat u net nog aan de telefoon aan een ondervraagster met een accent en vreemd taalgebruik hebt gezegd dat u geen duidelijke mening hebt over de beste manier om te stoppen met roken of over een of andere zaak van fundamenteel belang. Wel, terwijl het ijzer heet is, vertel ons wat u vindt van ons… of liever…, van uw blad. Toegegeven, het ziet er “super” uit, maar dat de gedachte “wat jammer dat men dit of dat”… bij u nog nooit is opgekomen, dat moet u ons niet wijsmaken ! Niet getreuzeld dus ! U hebt beslist een waslijst van ideeën die wij maar al te graag zouden bekijken en in de praktijk brengen. Of misschien hebt u bemerkingen op thema’s die wij behandeld hebben of die andere natuursteenliefhebbers u aangeboden hebben. Mogelijk stelt u ons voor zelf een artikel te schrijven over een bepaald thema of over een nieuw punt van aandacht. Hé, hé ! Straks kunnen we het allemaal nog niet verwerken in ons volgend nummer ? Cher lecteur fidèle et assidu, Il nous a semblé, au comité de rédaction, qu’il n’était tout de même pas normal que ce soit toujours les mêmes qui s’échinent à vous proposer une revue qui réjouit, comme chacun sait, les plus difficiles. Alors, nous avons décidé de vous mettre au travail ! Ben, oui, vous avez deviné : un sondage ! Encore un ! Probablement venez-vous justement de répondre au téléphone à une scrutatrice à l’accent et au vocabulaire incertains que vous n’avez pas d’opinion précise sur le meilleur moyen d’arrêter de fumer ou l’une ou l’autre question aussi fondamentale. Alors, tant que le fer est chaud, dites-nous ce que vous pensez de notre, … non…, de votre revue. D’accord, elle est “super“ comme elle est, mais enfin, vous n’allez tout de même pas prétendre que vous ne vous êtes pas dit, au moins une fois, “Tiens, c’est dommage que …”. Hein, avouez-le ! Alors, au travail. Vous fourmillez d’idées, nous n’en doutons pas. Et nous, nous ne demandons qu’à les mettre en pratique. Ou éventuellement avez-vous un avis différent sur certains sujets que nous avons traités ou que nous ont proposés d’autres amoureux de la pierre. Peut-être même allez-vous nous proposer un article dans lequel vous défendriez un point de vue original ou présenteriez un nouveau sujet de réflexion ? Oh là là ! Comment allons-nous mettre tout cela dans le prochain numéro ? C.B. NOS ANNONCEURS / ONZE ADVERTEERDERS
opleiding / formation 04 Kap jezelf een carrière in de steensector Taillez-vous une carrière dans la pierre
techniek / technique De CE-markering in de praktijk 08 Le marquage CE en pratique
portret / portrait Een nieuwe bloei voor het zwarte marmer van Salet 12 Renouveau pour le marbre noir à Salet
tribune / tribune Een software voor de berekening van de verkoopprijs 16 van blauwe steen Un logiciel de calcul de prix de vente du petit granit
Actueel / Actualite Architectuurwedstrijd Natuursteen op World Roc Expo 18 Concours d’architecture Pierre Naturelle à World Roc Expo 20 Nieuws uit de Belgische Federatie van Aannemers van Natuursteenbewerking Nouvelles de la Fédération Belge des Entrepreneurs de la Pierre Naturelle
architectuur / architecture Carrières du Hainaut
De Sacramentstoren in Zoutleeuw 22 La tour du Saint-Sacrement de Zoutleeuw
Funeraire sector / funeraire 26
Driemaandelijks tijdschrift uitgegeven door de Belgische Federatie van Aannemers van Natuursteenbewerking, lid Confederatie Bouw / Publication trimestrielle éditée par la Fédération Belge des Entrepreneurs de la Pierre Naturelle, membre Confédération Construction : Rue du Lombardstraat 34-42 B-1000 Brussel / Bruxelles T +32(0)2 223 06 47 . F +32(0)2 223 05 38
[email protected] [email protected] Officieel orgaan van de vzw PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE 11, rue des Pieds d’Alouette, 5100 Naninne Tél : 081/ 22 76 64 Fax : 081/ 74 57 62
[email protected] Organe officiel de l’asbl PIERRES ET M ARBRES DE WALLONIE 11, rue des Pieds d’Alouette, 5100 Naninne Tel : 081/ 22 76 64 Fax : 081/ 47 57 62
[email protected]
Verantwoordelijke uitgever / Editeur responsable : D. De Haen, Rue du Lombardstraat 34-42, B-1000 Brussel / Bruxelles Bestuurcomité / Comité directeur D. Deelen, Voorzitster van de Federatie / Présidente de la Fédération V. Brancaleoni, Voorzitter / Président P.M.W. Redactiecomité / Comité de rédaction C. Bonhomme – D. De Haen – F. Tourneur – F. Dominique – R. De Battice. Coördinatie / Coordination F. Dominique, P.M.W. Lay out / Mise en page Mandragore T +32(0)2 346 33 28 Druk / Impression Corelio Printing T +32(0)2 210 01 00 ISSN 1373 – 7007
ZW Grafzerkje heeft een hart voor begraafplaatsen V en grafmonumenten ! La vzw Grafzerkje, une association passionnée par les cimetières et les monuments funéraires !
Actueel / Actualite 29
L aten we ons “gezicht tonen” Allons nous “faire voir”
BIBLIOTHEEK / BIBLIOTHEQUE 30
nze selectie O Notre sélection
agenda / agenda 31
Beurzen en salons Foires et salons
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 3
opleiding / formation
Kap jezelf een carrière in de steensector De laatste jaren kent de steensector een groeiend tekort aan werkkrachten. Parallel daaraan is ook het aantal kandidaten en opleidingen voor deze beroepen drastisch verminderd. Het aanbod aan doorlopende opleidingen beantwoordt dan weer niet aan de noden van de bedrijven.
Beatrix Liénard CEFOMEPI vzw CEFOMEPI asbl
Anne-Françoise Cannella IPW - Centre de formation aux métiers du patrimoine de la Paix-Dieu IPW - Centre de formation aux métiers du patrimoine de la Paix-Dieu
Taillez-vous une carrière dans la pierre Ces dernières années le secteur de la pierre connait une pénurie croissante de main-d’œuvre. Parallèlement, le nombre de candidats et donc l’offre de formations de base à ces métiers a considérablement diminué. Les propositions de formations continues quant à elles ne rencontrent pas suffisamment les besoins des entreprises.
4
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Meer dan ooit wordt de toekomst van de natuursteensector bepaald door aantrekkelijke opleidingen voor de jongeren. Zonder een degelijke opleiding en opvolging zal het statuut van het steenhouwersberoep veranderen van knelpuntberoep naar verdwenen beroep. Zonder steenhouwers wordt de toekomst van de groeven eveneens bedreigd.
Plus que jamais, le devenir du secteur de la pierre naturelle passe par des formations attirantes pour les jeunes. Sans formation adéquate et sans relève, le métier de tailleur de pierre passera d’un statut ”en pénurie“ à celui de secteur en perdition. Sans tailleurs de pierre, l’avenir des carrières est aussi menacé.
Bewust van deze toestand hebben verschillende actoren uit de steenen opleidingsector (Centre de formation aux Métiers du Patrimoine de la Paix-Dieu, CEFOMEPI Centre de formation aux métiers de la Pierre, les Compagnons du Devoir, Belgische Federatie van Aannemers van Natuursteenbewerking, Confédération Construction Wallonne, Construform Hainaut, FOREM, IFAPME, centrum MBC, Pierres et Marbres de Wallonie, Skillsbelgium, Union des artisans du Patrimoine) een werkgroep samengesteld die een grotere waarneembaarheid en een betere promotie van de natuursteenberoepen op het oog heeft. De doelstelling is : een groot aantal jongeren aantrekken om zo de onontbeerlijke aflossing te garanderen in deze keten. Men heeft het hier niet over een vorming om te vormen, maar wel over een vorming die de jongeren een toekomst biedt en ze in staat stelt zich te ontplooien in een netwerk van veelzijdige beroepen.
Face à ce constat, différents acteurs du secteur de la pierre et de la formation - le Centre de formation aux Métiers du Patrimoine de la Paix-Dieu, le CEFOMEPI Centre de formation aux Métiers de la Pierre, les Compagnons du Devoir, la Fédération belge des Entrepreneurs de la Pierre Naturelle, la Confédération Construction Wallonne, Construform Hainaut, le Forem, IFAPME Centre MBC, Pierres et Marbres de Wallonie, Skillsbelgium, l’Union des artisans du Patrimoine - ont constitué un groupe de travail visant une meilleure visibilité et la promotion des métiers de la pierre. L’objectif déclaré : attirer de nombreux jeunes afin d’assurer la relève indispensable dans ces filières. Nous ne parlons pas ici de former pour former, mais bien de former pour bâtir un avenir à ces jeunes et leur permettre de s’épanouir dans une filière riche de métiers diversifiés.
3.
1.
2.
1-2-3 © IPW
Vanaf de ontginning tot de bouw, langsheen erfgoed, kunst of industrie, natuursteen biedt een waaier aan uiteenlopende professionele toekomstgerichte mogelijkheden waar ambachtelijke technieken worden gebonden aan speerpunttechnologie. Bijna vijftig in een rijk verleden verankerde, maar toch heel hedendaagse beroepen, hebben te maken met natuursteen ! De uitbating ervan is essentieel voor het goed functioneren van de economische activiteit in ons land. De economische en sociale impact is heel positief vanaf de ontginning -van siersteen en aggregaten- tot de bouw. In 2005 was de natuursteenontginning in het Waalse Gewest goed voor meer dan 2.500 directe banen.
De l’extraction à la construction en passant par le patrimoine, l’art ou encore l’industrie, la pierre offre des opportunités professionnelles diversifiées, porteuses d’avenir, qui allient techniques artisanales et technologies de pointe. Près d’une cinquantaine de métiers ancrés dans un riche passé et pourtant tellement contemporains touchent à la pierre naturelle ! Son exploitation est essentielle au bon fonctionnement de l’activité économique du pays. De l’extraction -de la roche ornementale et des granulats- à la construction, l’impact économique et social est largement positif. L’extraction de pierre représentait en 2005 en Région Wallonne, plus de 2500 emplois directs.
Daar kunnen we nog vele honderden indirecte banen aan toevoegen (onderaanneming, transport, bewerking, gereedschappen, vaste en verplaatsbare ontginningsuitrusting, industrieel diamant en schuurmiddelen, groothandel, plaatsers : aannemers, metselaars, tegelzetters, steenhouwers en marmerbewerkers, enz...).
Ajoutons à ce chiffre plusieurs centaines d’emplois indirects (la soustraitance, les filières du transport, de la transformation, de l’outillage, de l’équipement fixe et mobile d’extraction, du diamant industriel et des abrasifs, des grossistes, des poseurs : entrepreneurs, maçons, carreleurs, tailleurs de pierre et marbriers, etc).
De “FOREM” schat het aantal inactieve werkzoekenden in deze sector op 47. De ontginningsector is in volle bloei dankzij bedrevenheid en aanpassing aan de meest recente technologieën. Het is tevens een sector die belangrijke uitdagingen te verwerken krijgt, zoals de concurrentie, leefomgeving en veiligheid. De Belgische steengroeven van Petit Granit–Belgische blauwe hardsteen stellen een duizendtal personen tewerk en hebben een jaarlijkse omzet van ongeveer 100 miljoen €.
Le Forem estime à 47 le nombre de demandeurs d’emploi inoccupés dans ce secteur. L’extraction est un secteur en pleine croissance, grâce à la qualité de son savoir-faire et à l’adaptation aux technologies les plus récentes. C’est également un secteur qui doit relever des défis importants tels que la concurrence, l’environnement et la sécurité. Les carrières de Petit Granit-Pierre Bleue de Belgique occupent un millier de travailleurs avec un chiffre d’affaires annuel d’environ 100 millions €.
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 5
De twee belangrijkste groeven bevinden zich in Soignies en de andere in het bekken van de Ourthe (Sprimont, Ouffet, Avins-en-Condroz) of de “Vallée du Bocq”. De Belgische bouwsector telt meer dan 160.000 arbeiders verspreid over ongeveer 25.000 bedrijven. De steen- en marmerverwerkingsbedrijven vertegenwoordigen in België 1.750 banen, waarvan 390 in het Waalse Gewest. Het zijn aannemers van natuursteenbewerking of bedrijven die actief zijn in de restauratie van historische monumenten. Vele steenhouwers- en marmerverwerkingsbedrijven zullen in de komende jaren over te nemen zijn. Die zijn gedoemd te verdwijnen bij gebrek aan goed opgeleide overnemers, zowel wat het vak als de beheerskennis betreft. De moeilijkheid zit hem in twee dingen : perfect op de hoogte zijn van de werkaanbiedingen in de sector, en de KMO aanzetten om jongeren in de leer te nemen. Het is dus nodig in het beroep ontdekkingsstages te promoten en beter te communiceren met de bedrijven die nog sterk verspreid zijn ook. Ondanks de gunstige conjunctuur ondervinden deze bedrijven, zoals alle bedrijven in de bouwsector, aanwervingmoeilijkheden. Het gebrek aan bekwame werkkrachten heeft namelijk te maken met de rotatie van hoger opgeleid personeel, gekoppeld aan het gebrek aan kandidaten in de bouwopleidingen. Stages en opleidingen in de natuursteenberoepen moeten evolueren en worden aangepast aan de technologische evolutie. Het beroep van steenhouwer-marmerbewerker vereist een lange leertijd en een kwalitatieve alternerende opleiding. Het belang van het groevebekken in de provincie Henegouwen vroeg om de inrichting van een gespecialiseerd centrum dat kan steunen op bekwame opleiders en voorzien is van uitrustingen en toereikende middelen. Het ”Centre de formation de l’IFAPME“ in ‘s Gravenbrakel zorgt voor basisopleidingen in de verwerking van steen via haar afdelingen ”leertijd“ en ”ondernemersopleiding“ en de samenwerking met de ”Forem Formation“ en de ”Compagnons du devoir“. Voor de voorbereidende opleiding tot groefarbeider en doorlopende opleidingen in deze sector, werd de vzw ”CEFOMEPI“, een paritair opleidingfonds, hier eveneens ondergebracht. Hoewel dit centrum 72% van het opleidingsaanbod in de Belgische natuursteenberoepen vertegenwoordigt, tellen we voor het schooljaar 2007-2008 slechts 41 jongeren. De doorlopende opleidingen en de specialisaties zijn essentieel voor het voortbestaan van deze beroepen. In de erfgoedberoepen, om alleen maar die te vernoemen, werden de voorbije 8 jaar meer dan twintig stages georganiseerd door het ”Centre de formation aux métiers du patrimoine de la Paix Dieu“.
6
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
4.
Les deux plus importantes carrières sont à Soignies et les autres sont situées dans le bassin de l’Ourthe à Sprimont, à Ouffet, aux Avins-enCondroz ou encore dans la Vallée du Bocq. Le secteur de la construction compte en Belgique plus de 160 000 ouvriers répartis dans presque 25 000 entreprises. Les entreprises de taille de pierres et les marbreries représentent 1750 emplois en Belgique dont 390 en Région wallonne. Ce sont des entrepreneurs de pierre naturelle ou des entreprises de restauration de monuments historiques. Beaucoup de chantiers de taille de pierre et de marbreries seront à remettre dans les prochaines années. Faute de repreneurs bien formés au métier et à la gestion, ils sont condamnés à disparaitre. La difficulté est double : connaître avec précision l’offre d’emploi dans ce secteur et amener ces PME à prendre des jeunes en apprentissage. Il est donc nécessaire de favoriser les stages de découverte du métier et de mieux communiquer avec ces entreprises de surcroit très dispersées. Malgré une conjoncture favorable, ces entreprises -comme toutes celles de la construction- connaissent des difficultés de recrutement. La pénurie de main d’œuvre qualifiée s’explique notamment par une rotation du personnel élevée conjuguée par le manque de candidats dans les différentes filières de formation de la construction. L’apprentissage et la formation aux métiers de la pierre doivent évoluer et s’adapter à l’évolution technologique. Le métier de tailleur de pierremarbrier exige un apprentissage long et une formation en alternance de qualité. L’importance du bassin carrier de la province de Hainaut a nécessité le développement d’un pôle spécialisé doté de formateurs compétents, d’équipements et de moyens suffisants. Le Centre de formation de l’IFAPME implanté à Braine-le-Comte accueille pour les formations de base à la taille de pierre, outre ses sections ”apprentissage“ et ”candidat chef d’entreprise“, le Forem Formation et les Compagnons du devoir. Pour la formation préparatoire d’ouvrier carrier et la formation continue dans ce secteur, le CEFOMEPI asbl, fonds paritaire de formation, y est également hébergé. Bien que représentant 72 % de l’offre de formation aux métiers de la pierre en Belgique, on n’y compte que 41 jeunes en formation pour l’année scolaire 2007-2008. La formation continue et les spécialisations sont essentielles pour la pérennité de ces professions. Ne citons que les métiers du patrimoine : depuis 8 ans, le Centre de formation aux métiers du patrimoine de la Paix Dieu a organisé plus d’une vingtaine de stages, 110 professionnels y ont participé dont 39 % d’entrepreneurs et de tailleurs de pierre.
110 vakmensen namen hieraan deel, waarvan 39% ondernemers en steenhouwers. 82% van de stagiairs waren ouder dan 30 jaar ; de opleidingen zijn er dus niet enkel voor de jongeren ! Het centrum in Paix Dieu beperkt haar activiteiten niet tot vervolmakingstages ; het houdt zich ook bezig met het sensibiliseren van de jongsten voor erfgoedberoepen. Gedurende het hele schooljaar worden er inlevingsklassen gehouden waarbij de leerlingen van de eerste graad in het secundair onderwijs worden geïnitieerd in het steenhouwen. Ook de jongeren tussen 6 en 13 jaar werden niet vergeten, want voor hen is er de zomerstage ”compagnons en herbe“.
82% des stagiaires étaient âgés de plus de 30 ans. La formation n’est donc pas qu’une affaire de jeunes !Le Centre de la Paix Dieu ne limite pas son action aux stages de perfectionnement, il agit aussi en amont en sensibilisant les plus jeunes aux métiers du patrimoine. Des classes d’éveil sont organisées tout au long de l’année scolaire et permettent aux élèves du premier degré du secondaire de s’initier notamment à la taille de pierre. Les plus jeunes -de 6 à 13 ans- ne sont pas oubliés puisqu’un stage d’été ”compagnons en herbe“ est également organisé.
6.
7.
5.
4-5-6-7 © IPW
;<:FLMI< C<JD
@ @
@
D8I9I@
@ @ @
@
@
@
@ J:LCGK
@
@
@
@ @ @
@ @
@ @ @
@ @ ;<9@K
Sensibilisatie, opleiding, herwaardering en promotie van natuursteenberoepen ; dat is onze uitdaging ! Sensibilisation, formation, valorisation et promotion des métiers de la pierre : tel est notre défi !
www.metiersdelapierre.be
@E=FID<$KF@jli
nnn%d\k`\ij[\cXg`\ii\%Y\
Om informatie naar de jongeren toe te verspreiden, hebben we een affiche laten maken en een website ontwikkeld. U, lezers, bent de beste ambassadeurs van onze beroepen. U heeft zeker de middelen deze informatie te verspreiden en affiches uit te hangen. Laten we er een heuse communicatiecampagne van maken. Maak kennis met onze website, geef commentaar, vul aan waar nodig en nodig anderen uit een kijkje te nemen : www.metiersdelapierre.be
Une affiche et un site Internet ont été créés pour diffuser l’information auprès des jeunes. Vous, lecteurs, êtes les meilleurs ambassadeurs de nos métiers. Vous avez certainement la possibilité de diffuser cette information et de placer ces affiches. Alors, réalisons une véritable campagne de communication : Visitez, commentez, complétez et faites visiter le site internet www.metiersdelapierre.be
Contacteer ons via :
[email protected], we bezorgen u met plezier affiches en alle nodige informatie. Dank u !
Contactez-nous :
[email protected], nous vous remettrons volontiers des affiches et vous donnerons tous les renseignements nécessaires. Merci !
Op 25 juni organiseerde het centrum ”MBC“ van het ”IFAPME“ in ‘s Gravenbrakel een opendeurdag waar bijzondere aandacht werd besteed aan de natuursteenberoepen. Er werden demonstraties van het steenhouwen georganiseerd en bezoeken aan steengroeven en werven.
Le 25 juin à Braine-le-Comte, le centre MBC de l’IFAPME organisait une journée Portes Ouvertes avec un focus particulier sur les métiers de la pierre. Des démonstrations de taille de pierre, des visites de carrières et de chantiers ont été organisées.
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 7
techniek / technique
De CE-markering in de praktijk Aangezien het logo CE al voorkomt op de meeste courante consumptiegoederen, mogen onze producten in “natuursteen” daar zeker niet bij ontbreken ! De CE markering is immers een verplichting waaraan zowel kleine als grote producenten en leveranciers zich niet kunnen onttrekken. Benoit Misonne Directeur KwaliteitVeiligheid-Leefmilieu. Carrières de la Pierre Bleue Belge Directeur QualitéSécurité-Environnement. Carrières de la Pierre Bleue Belge
Si nous avons l'habitude de voir le sigle CE sur la plupart des produits de consommation courante, il devrait en être de même pour nos produits en “pierre naturelle” ! Le marquage CE est en effet une obligation à laquelle les producteurs et fournisseurs (du plus petit au plus grand) ne peuvent se soustraire.
Samengevat1, de CE markering vloeit rechtstreeks voort uit de Bouwproductenrichtlijn (89/106/CEE), die stelt dat bouwmaterialen dienen te voldoen aan een aantal vereisten inzake veiligheid, gezondheid en leefmilieu. Deze richtlijn beoogt een harmonisatie van de nationale reglementeringen en standaarden.
En résumé1, le marquage CE découle directement de la Directive Produits de Construction (89/106/CEE) qui exige que les matériaux de construction répondent à certaines exigences relatives à la sécurité, la santé et l’environnement. Cette directive vise à l'harmonisation des réglementations et standards nationaux.
Anders gezegd is de CE markering een paspoort voor het vrije verkeer van producten op het geheel van de Europese markt. Niettemin is het de taak van de verbruiker om na te gaan of de verklaarde productkenmerken wel degelijk geschikt zijn voor de gewenste toepassing.
En d'autres termes, le marquage CE est un véritable passeport pour la libre circulation des produits sur l’ensemble du marché européen. Il appartient néanmoins au consommateur de vérifier que les performances déclarées d'un produit répondent à l'usage qu'il veut en faire.
De CE markering legt geen prestatie-eisen op voor de toepassing, die worden voorgeschreven door de nationale reglementeringen van de Lidstaten. In België zijn het bijvoorbeeld de PTV’s en de TV’s die de minimale te behalen prestaties bepalen. Niet alle bouwproducten zijn al aan deze markering onderworpen. In de natuursteensector moeten volgende producten een CE markering hebben :
Le marquage CE n'impose pas de performances pour une application. Ce sont les réglementations nationales des Etats membres qui s'en chargent. En Belgique, ce sont, par exemple, les PTV et les NIT qui déterminent les performances minimales à atteindre. Tous les produits de construction ne sont pas encore soumis à ce marquage. Dans le secteur de la pierre naturelle, sont obligatoirement soumis au marquage CE :
1
1
8
Le MARQUAGE CE en pratique
e situatie werd uitvoerig in kaart gebracht in twee artikels verschenen in ons tijdschrift ”Steen & Marmer”nr 02 en nr 03/2007 “ Europese normalisatie en technische D specificaties voor natuursteenproducten” Deel I & II, van Kris Redant (Normen Antenne OCW), Fabrice De Barquin (WTCB), Toon De Ruyver (COPRO). Le détail de la situation a déjà été évoqué dans deux articles récemment publiés dans la revue "Pierre & Marbre" 02/2007 et 03/2007 : ”La normalisation européenne et les documents techniques de référence pour les produits en pierre naturelle“ - Partie I & II, cosignés par Kris Redant (Antenne-Normes CRR), Fabrice De Barquin (CSTC), Toon De Ruyver (COPRO).
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Norm Norme
Product Produit
Toepassingsgebied Domaine d'application
Verplicht sinds Obligatoire depuis
Wegenbouw - Voirie NBN EN 1341
Tegels Dalles
b > 150 mm - b ≥ 2 d l > 150 mm l ≥ 2h
01.10.2003
NBN EN 1342
Straatstenen Pavés
Afmetingen tussen 50 en 300 mm L, b ≤ 2d - d ≥ 50 mm dimensions entre 50 et 300 mm L, l ≤ 2h - h ≥ 50 mm
01.10.2003
NBN EN 1343
Kantstenen bordures
L ≥ 300 mm (min. 500 mm voor gebogen elementen) L ≥ 300 mm (min. 500 mm pour les éléments courbes)
01.10.2003
gebouwen - BÂTIMENT NBN EN 1469
Wandplaten Dalles murales
Binnen- en Buitenwandbekelding Revêtements muraux intérieurs et extérieurs
01.09.2006
NBN EN 12057
Modulaire tegels Plaquettes modulaires
Bekleding voor vloeren, trappen, wanden en plafonds. Toepassing binnenshuis en buitenshuis Afmetingen ≤ 610 mm - Dikte ≤ 12 mm Revêtements de sols, escaliers, murs et plafonds, intérieurs et extérieurs Dimension ≤ 610 mm - Epaisseur ≤ 12 mm
01.08.2006
NBN EN 12058
Platen voor vloeren en trappen Dalles sols et escaliers
Tegels voor vloeren en trappen Toepassingen binnenshuis en buitenshuis, vlakke platen - Dikte > 12 mm Dalles pour sols et escaliers intérieurs et extérieurs Eléments plats - Epaisseur > 12 mm
01.08.2006
01.08.2007
Ter herinnering - Pour mémoire NBN EN 771-6
Metselstenen Maçonnerie
Metselstenen van natuursteen Toepassing binnenshuis en buitenshuis - Dikte ≤ 80 mm Eléments de maçonnerie intérieurs et extérieurs dont épaisseur ≤ 80 mm
prEN 12059 (pr= ontwerpnorm) (pr = prénorme)
Elementen van gehouwen steen Eléments en Pierre de taille
Elementen met een dikte > 80 mm Revêtements de murs et plafonds intérieurs et extérieurs - Dimension ≤ 610 mm - Epaisseur ≤ 12 mm
We merken op dat er 4 niveaus zijn in de CE markering. Onze sector werkt met een markeringsysteem van niveau 4, hetzij een verklaring van de fabrikant op basis van zijn eigen proeven2. De producent is dus verantwoordelijk voor de verklaring van overeenstemming van zijn product met de hem opgelegde vereisten en voor het aanbrengen van het CE-merkteken op zijn product.
In voorbereiding
À venir
A noter qu'il existe 4 niveaux de marquage CE. Notre secteur a obtenu un système de marquage de niveau 4, soit déclaration du fabricant sur la base de ses propres essais2 . C’est donc le producteur qui est responsable de déclarer la conformité de son produit aux exigences le concernant et d’y apposer le marquage CE.
Wat moet verklaard worden ? DE CE markering legt de vermelding op van de volgens de norm vereiste prestaties van het product. Hiervoor dient een basisdocument te worden opgesteld waarin de zogenaamde ”initiële typeproeven“ zijn opgenomen (ITT, Initial Type Testing). De onveranderlijkheid van deze karakteristieken in de tijd moet vervolgens gewaarborgd worden door een productcontrolesysteem in de fabriek (FPC, Factory Production Control).
Que déclarer ? Le marquage CE impose une communication de performances du produit requises dans la norme. Ceci implique l'élaboration d'un dossier de base rassemblant les ”essais de caractérisation initiaux“ (ECI – également connu sous le vocable ITT pour Initial Type Testing). La constance de ces caractéristiques doit ensuite être assurée par un système de Contrôle de Production en usine (CPU – ou FPC pour Factory Production Control).
De structuur van de technische goedkeuring met de (ATg) certificering en de kwaliteitscontrolesystemen (type ISO 9001-2000), kunnen beslist voldoen aan de vereisten van de productiecontrole en –opvolging die de CE markering oplegt. Het is het principe dat de steengroeven Les Carrières de la Pierre Bleue Belge SA hebben aangehangen.
La structure de l’”Agrément Technique avec certification“ (ATg) et les systèmes de contrôle de la qualité (type ISO 9001-2000, par exemple) peuvent répondre avantageusement aux exigences de contrôle et de suivi de production requises pour le marquage CE. C’est le principe suivi par les Carrières de la Pierre Bleue Belge.
2 2
et meest veeleisende niveau is het niveau 1+: certificatie aan de hand van proeven uitgevoerd door een derde partij (”certificeerder“). H Pour mémoire, le niveau plus exigeant est le niveau 1+: certification avec essai par une tierce partie (certificateur).
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 9
Hoe gebeurt de verklaring van een ”natuursteen“ product ? De CE markering moet worden aangebracht, ofwel op het product zelf, ofwel op de verpakking of op de commerciële documenten die het product vergezellen. Het merkteken moet zichtbaar, leesbaar en onuitwisbaar zijn. Ook moet de fabrikant een CE gelijkvormigheidsverklaring ter beschikking stellen. De CE markering moet in één van de officiële talen van de Unie opgesteld zijn. Om commerciële redenen is het ook aangeraden de documenten op te maken in de taal van de lidstaat waarvoor het product is bestemd.
Comment déclarer un produit ”pierre naturelle“ ? Le marquage CE doit figurer soit sur le produit, soit sur l'emballage, soit encore, sur tout document commercial accompagnant le produit. Il doit être visible, lisible et indélébile. Le fabricant doit également mettre à disposition une déclaration de conformité CE. Le marquage CE doit être rédigé dans l'une des langues officielles de l'Union. Pour des raisons commerciales, il est vivement conseillé de rédiger également les documents dans la langue de l'Etat membre dans lequel le produit est destiné.
Het voorbeeld hiernaast toont een CE markering met minimale informatie : - NBN EN 1341 : referentienorm van het product (1341 : buitenplaveien in natuursteen) ; - 08 : de laatste twee cijfers van het jaar waarin de markering is aangebracht (bijv. : 08 voor het jaar 2008) ; - Producent xx : identificatie (naam of merk) van de producent. L'exemple ci-contre montre un marquage CE avec informations minimales : - NBN EN 1341 : norme de référence du produit (1341 : dalles de pierre naturelle pour le pavage extérieur) ; - 08 : les deux derniers chiffres de l'année d'apposition du marquage (ex. : 08 pour l'année 2008) ; - Producteur xx : nom ou marque d'identification du producteur.
Dit soort markering volstaat als de volledige vereiste kenmerken3 voorkomen op de documentatie samengaand met de CE markering. Volgens de normen is het eveneens verplicht om bij elke zending de benaming van de steen volgens de norm EN 12440 en de hoeveelheden en afmetingen van het product te vermelden. Ook is het geraadzaam het totale gewicht van het verpakte product + de afmetingen en het gewicht van de verpakking afzonderlijk te vermelden. Om aan de verplichtingen te voldoen heeft de producent verschillende mogelijkheden. Bij de Carrières de la Pierre Bleue Belge koos men voor een vlotte en doeltreffende manier van werken met een computergestuurd drietalig markeringsysteem (Frans, Nederlands en Engels) voor de geproduceerde paletten : 1- Etiket, aangebracht op elke palet (zie figuur1) ; 2- EG – conformiteitverklaring beschikbaar op het internet, waarin alle vereiste informatie en prestaties van de steen wordt vermeld. (zie http ://ce.pierrebleuebelge.be) De verklaring van overeenstemming van de steengroeven “Carrières de la Pierre Bleue Belge” bevat volgende informatie : - Naam en adres van de fabrikant ; - Benaming en toepassing van het product ; - Een kopie van de informatie die de CE markering vergezelt ; - De eigenschappen waaraan het product voldoet ; - De gebruiksomstandigheden ; - De naam en de functie van de persoon die bevoegd is om de verklaring te tekenen.
Ce type de marquage suffit si les caractéristiques complètes requises3 figurent sur la documentation accompagnant le marquage CE. Les normes imposent également qu'à chaque envoi soient mentionnées la dénomination de la pierre selon la norme EN 12440 ainsi que les quantités et dimensions du produit. Il est également conseillé de mentionner la masse totale du produit emballé, ainsi que les dimensions et la masse de l'emballage. Pour être en conformité, plusieurs options peuvent être choisies par le producteur. Les Carrières de la Pierre Bleue Belge ont choisi une solution permettant de gérer aisément et efficacement un système informatique de marquage trilingue (français, néerlandais, anglais) des palettes produites : 1- Étiquette apposée sur chaque palette (voir figure1) ; 2- Déclaration de conformité CE disponible sur Internet reprenant toutes les informations requises ainsi que les performances de la pierre (voir pour exemple http ://ce.pierrebleuebelge.be) La déclaration de conformité des Carrières de la Pierre Bleue Belge reprend les informations suivantes : - Les nom & adresse du fabricant ; - L'identification du produit et son application ; - La copie des informations accompagnant le marquage CE ; - Les dispositions auxquelles ledit produit répond ; - Les conditions d'utilisation ; - Le nom et la fonction de la personne habilitée à signer la déclaration.
Figuur 1 Etiketvoorbeeld van de CE markering van Les Carrières de la Pierre Bleue Belge SA (Nota : ”Pavé Patrimoine®“ is een commerciële benaming die, naargelang het formaat, niet noodzakelijk verwijst naar de norm NBN EN 1342 ”Straatkeien in natuursteen“) Figure 1 Étiquette de marquage type des Carrières de la Pierre Bleue Belge SA. (Note : ”Pavé Patrimoine®“est dénomination commerciale qui, suivant les formats, ne renvoie pas nécessairement à la norme NBN EN 1342 ”Pavés de pierre naturelle pour le pavage extérieur“)
10
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Een EG- verklaring via een webstekpagina ? In mei 2007 verduidelijkte de Commissie van het Europees Comité voor normalisatie (CEN) dat de Bouwproductenrichtlijn niet uitsluit dat een producent de eigenschappen van zijn product op een andere manier kan bekendmaken dan via een CE markering,… zodat het ook mogelijk is de vereiste informatie via een webstek pagina4 te verspreiden...
Une déclaration CE via une page web ? En mai 2007, la Commission a précisé officiellement au Comité européen de normalisation (CEN) que la Directive Produits de Construction n'exclut pas qu'un producteur puisse indiquer les performances de son produit autrement que par le biais du marquage CE… ce qui inclut la possibilité de diffuser les informations requises par le biais d'une page web4 …
Wat gebeurt er bij het niet naleven van de regels ? Als de CE markeringsregels niet worden nageleefd kunnen de controleautoriteiten boetes opleggen aan de overtreder. Er kunnen processen-verbaal worden opgesteld, en in sommige gevallen zal het product uit de markt worden genomen. In België is de FOD economie verantwoordelijk voor het toezicht. In sommige landen van de Unie waren er al jurisprudentiegevallen. In Italië diende op die manier een buitenbevloering in natuursteen opgebroken en vervangen te worden omdat deze niet aan de vereiste eigenschappen beantwoordde. Het ontbreken van een CE markering was het zwaarst wegende juridische argument dat tot deze sanctie leidde.
En cas de non-respect ? Le non-respect des exigences du marquage CE expose à des sanctions par les autorités de contrôle. Des procès-verbaux peuvent être rédigés et, dans certains cas, le produit retiré du marché.
Voor meer informatie... Guidance Paper D (concerning the Construction Products Directives – 89/106/EC), CE marking under the construction products directive, European Commission – Enterprise Directorate-General, May 27th 2004.
Pour un complément d'information… Guidance Paper D (concerning the Construction Products Directives – 89/106/EC), CE marking under the construction products directive, European Commission – Enterprise Directorate-General, May 27th 2004.
En Belgique, c'est le SPF-Economie qui est responsable de la surveillance. Des cas de jurisprudences ont déjà été rencontrés dans certains pays de l'Union. Ainsi, en Italie, un dallage extérieur en pierre naturelle a dû être démonté et remplacé parce qu'il ne répondait pas aux exigences. L'absence de marquage CE a été l'argument juridique prépondérant qui a mené à la sanction.
e prestaties aan te geven per productnorm werden meegedeeld in het artikel "Europese normalisatie en technische specificaties voor D natuursteenproducten" – Deel I, door Kris Redant (Normen Antenne ) & Fabrice De Barquin (WTCB). 4 Er moet aan toegevoegd worden dat de Commissie liever zou hebben dat deze mogelijkheid direct aangeduid wordt in de productnormen. 3 Les performances à déclarer par norme produit ont été publiées dans l'article "La normalisation européenne et les documents techniques de référence pour les produits en pierre naturelle" - Partie I, cosigné par Kris Redant (Antenne-Normes CRR) & Fabrice De Barquin (CSTC). 4 Il convient néanmoins de préciser que la Commission souhaiterait que cette possibilité soit directement mentionnée dans les normes produits. 3
LA PIERRE BLEUE BELGE
authentiek duurzaam verrassend
Het winnen van dit decoratieve gesteente vereist een vakmanschap dat men niet van vandaag op morgen onder de knie krijgt. Les Carrières de la Pierre Bleue Belge koppelt respect voor de traditie aan technologische durf en ontgint, zaagt en bewerkt Belgische Blauwe Hardsteen op haar twee exploitatieplaatsen: Les Carrières Gauthier & Wincqz, met exploitatie begonnen in 1668 en la Carrière du Clypot, ontstaan in 1898.
1, CHEMIN DES CARRIÈRES - B-7063 SOIGNIES +32(0)67346800 -
[email protected]
Les Carrières de la Pierre Bleue NV, uw partner.
www.pierrebleuebelge.be
ann 190x134 NL.indd 1
3/11/08 11:39:57 AM
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 11
portret / portrait
SALET
Een nieuwe bloei voor het zwarte marmer Na de eigenaarwissel en de modernisering van haar installaties in de groeve van Arbre, lanceert de NV Debras opnieuw haar ontginning van zwart marmer van Dinant te Salet in de provincie Namen. Een nieuwe sprong voor onze zo vermaarde Waalse marmers...
Renouveau pour le marbre noir Suite au changement de propriétaire et à la modernisation de ses installations à la carrière d’Arbre, la société Debras SA relance son site d’extraction de marbre noir de Dinant à Salet en province de Namur. Un nouvel élan pour le secteur si réputé des marbres wallons…
12
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
De Molignée valei ligt bezaaid met steengroeven. Op de kaart van Ferraris uit het einde van de 13de eeuw, werden in heel de regio van Denée niet minder dan 7 uitgravingen en 2 steenbergen opgenomen. Het hoogtepunt werd bereikt op het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw, toen er dertien groeven in gebruik waren. Door deze hoge concentratie van ontginningen nam de vraag naar arbeidskrachten toe en het is dus niet verwonderlijk dat er met Italië akkoorden tot bevordering van de immigratie werden afgesloten. Een groot aantal inwoners is er zich bijgevolg permanent komen vestigen.
La vallée de la Molignée est une terre de carrières. Exploitées depuis des siècles, pas moins de 7 excavations et 2 terrils étaient recensés sur la carte de Ferraris à la fin XVIIIe siècle pour toute la région de Denée. A la fin du XIXe siècle et au début du XXe siècle, époque de pleine apogée, jusqu’à treize carrières étaient en activité. Cette forte concentration de gisements avait induit une forte demande de main d’œuvre et il n’est donc étonnant que des accords aient été trouvés avec l’Italie afin de favoriser l’immigration. Nombre d’habitants s’y sont par conséquent installés de manière permanente.
Men merkte ook de grote verscheidenheid aan ontgonnen natuursteen. Bovenop de zwarte marmers van Denée en Dinant, citeren we als voorbeeld de groeven en kalkbranderijen van Haut-le-Wastia en de ondergrondse ontginning van de vermaarde Bleu Belge, die nu is gestopt. Zoals in het in heel Wallonië het geval was, heeft het gebrek aan rentabiliteit van de ontginningen en het opduiken van concurrerende materialen de bovenhand gekregen op deze overvloed.
On retrouvait également l’extraction d’une grande variété de pierres. Outre les marbres noirs de Denée et noirs de Dinant, on citera pour exemple les carrières et four à chaux de Haut-le-Wastia et l’extraction souterraine du fameux Bleu Belge, aujourd’hui arrêtée. Le manque de rentabilité des extractions et l’apparition de matériaux concurrents a eu raison de cette abondance comme ce fut le cas dans l’ensemble de la Wallonie.
Het zwarte marmer van Dinant is een compacte zwarte kalksteen met zeer fijne korrel uit het vroeg Viséen, die in dunne lagen werd afgezet. Hij is samengesteld uit verschillende microfacies en wordt gekenmerkt door de eventuele aanwezigheid van kalkspaat, kwarts of crinoïde. In functie daarvan is het zwarte uitzicht soms egaal, soms gevlekt, of soms met strepen bedekt. Bij blootstelling aan weer en wind krijgt hij een zeer bleek patina, bijna wit.
Le marbre noir de Dinant est un calcaire compact noir, à grain très fin du Viséen inférieur qui se dispose en bancs peu épais. Composé de différents microfaciès, il se caractérise par l’éventuelle présence de calcite, de quartz ou de crinoïde en fonction de laquelle il présente une apparence tantôt noire absolue, tantôt mouchetée et tantôt rubanée. Lorsqu’il est soumis aux intempéries, il prend une patine très claire, presque blanche.
Verwant aan het zwarte marmer van Golzinne en de “Noir de Denée”, kan hij eveneens worden toegepast bij alle marmerafwerkingen, hoewel hij geëffend en gepolijst beter tot zijn recht komt. Dit marmer heeft een reputatie die onze grenzen tot in Indië overschrijdt. We vinden hem terug in beeldhouwwerken en monumenten zoals de graven van Philippe Le Hardi in Saint-Denis en van de Deense koningen in Roskilde. Deze groeve is eigendom van de NV Debras. De laatste jaren werd ze doelgericht en naargelang de behoefte uitgebaat, en de vervanging van de directie in 2007 zou moeten bijdragen tot de heropleving van de ontginning. De recente en officiële aankoop van het terrein zal grote veranderingen in de exploitatie met zich meebrengen.
Apparenté au marbre noir de Golzinne et au Noir de Denée, il se prête également à toutes les finitions marbrières, bien que ce soit l’adouci et le poli qui le mettent le mieux en valeur. Cette pierre marbrière a une réputation fameuse qui dépasse nos frontières, jusqu’en Inde. On le retrouve notamment dans des sculptures et monuments comme par exemple le tombeau de Philippe Le Hardi à Saint-Denis ou les tombeaux de rois du Danemark à Roskilde. Cette carrière appartient à la société Debras SA. Alors qu’elle était exploitée de manière ponctuelle et suivant les besoins ces dernières années, le changement de direction intervenu depuis 2007 devrait contribuer à une redynamisation du gisement. L’achat récent et officiel du terrain va être accompagné de grands bouleversements dans l’exploitation. Le site, situé sur le versant ouest de la Molignée, recouvre actuellement 2 ha et 4 ha seront prochainement acquis. Historiquement, l’ancienne exploitation était principalement à ciel ouvert avec une extension souterraine à 20-25 mètres de profondeur comme en témoignent les quelques départ de galeries, si sommairement aménagés. Afin de faciliter l’extraction, les carrières Debras souhaitent dégager l’entièreté du site afin de créer une exploitation à ciel ouvert.
De op de westelijke helling van de Molignée gelegen site is op dit ogenblik 2 ha groot en binnenkort zullen nog eens 4 ha worden aangekocht. De oude uitbating gebeurde voornamelijk in open lucht, met een 20 à 25 meter diepe ondergrondse uitbreiding, waarvan enkele delen eenvoudig ingerichte galerijen nog getuigen. Om de ontginning te vergemakkelijken wil de steengroeve Debras gans de site vrijmaken en de exploitatie in open lucht laten gebeuren.
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 13
Voor deze aanzienlijke ingreep werd een overeenkomst aangegaan met Philippe Cuvelier, die zich, in onderaanneming, onder toezicht van een vertegenwoordiger van het bedrijf, zal bezighouden met het opruimen en openleggen van de site. Er wordt een jaarlijkse productie verwacht van 100 000 ton gruis en 20 000 ton gekalibreerde steen voor schanskorven. Na deze belangrijke opruimingsfase zal de ondergrondse site worden blootgelegd en kan de productie van siersteen starten. De carrière Debras zou in de volgende maanden al in staat moeten zijn afgewerkte producten aan te bieden (gezaagd, gepolijst...)
Pour atteindre ce but, un important travail de découverture préalable est nécessaire et c’est pourquoi un accord a été conclu avec Philippe Cuvelier qui en sous-traitance va s’occuper du nettoyage et de la découverture du site, sous la supervision d’un représentant de la société. Une production de 100 000 T de concassés et 20 000 T de gabions par an est espérée. Après cet important travail de découverture, le gisement souterrain proprement dit sera mis au jour et la production de roches ornementales pourra commencer. La carrière Debras devrait être à même de proposer des produits finis (sciés, polis…) dans les prochains mois.
De heraanleg van de site is opgevat met heel veel aandacht voor de buurtbewoners ; niet alleen is er genoeg afstand tussen de groeve en het dorp van Salet en zijn woningen, de NV Debras heeft ook de grootste zorg besteed aan het behoud van de rust op de site en het beheer van het niet ontginbaar gebied rondom.
Le réaménagement du site a été conçu de façon à protéger au maximum les riverains ; outre la distance suffisante qui sépare la carrière du village de Salet et de ses habitations, la société Debras SA a apporté le plus grand soin au respect de la tranquillité du site et à la gestion des non-exploitables autour de celui-ci. F.D.
14
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Overname van de NV Debras De NV Debras was vroeger in handen van André Debry en werd in het begin van 2007 overgenomen door de heren Johan Bosmans, Luigi Tontodimamma en Roger de Sousa. Afgezien van de site in Salet is het bedrijf vooral bekend voor de uitbating van de belangrijke groeve in het dorpje Arbre, waar zandsteen van de Condroz wordt ontgonnen. De nieuwe ploeg heeft het hoofd moeten bieden aan talrijke uitdagingen en deed zware investeringen in een nieuwe infrastructuur zodat kwaliteitsvolle afgewerkte producten kunnen worden geleverd. Vernoemen we maar de succesvolle gezaagde en gepolijste zandsteen. Dankzij haar technologische experimenten slaagt de NV Debras erin “onmogelijke” producten aan te bieden die al meerdere professionelen en particulieren hebben bekoord. Rachat de la SA Debras Anciennement détenue par André Debry, la société Debras SA a été acquise au début d’année 2007 par MM. Johan Bosmans, Luigi Tontodimamma et Roger de Sousa. Outre le site de Salet, cette société est principalement connue pour l’exploitation de l’importante carrière de grès du Condroz située dans le village d’Arbre. La nouvelle équipe a du faire face à de nombreux défis et a investi massivement dans une nouvelle infrastructure afin de pouvoir proposer des produits finis de qualité. Parmi ceux-ci, on citera notamment le succès rencontré par les grès sciés et polis. Grâce aux expérimentations technologiques, la société Debras est à même de proposer ces produits réputés impossibles qui ont déjà séduit plusieurs professionnels et particuliers.
platen & tegels
in marmer - kalksteen - blauwe hardsteen - leisteen - graniet - trafficstone
tranches & dalles
en marbre - pierre calcaire - pierre bleue -schiste - granit - trafficstone
Politieke Gevangenenstraat 40 8530 Harelbeke, België/Belgique T ++ 32 56 23 70 00 F ++ 32 56 23 70 02
www.beltrami.be
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 15
tribune / tribune
Een software voor de berekening van de verkoopprijs van blauwe steen In de loop van de jaren 1970, werkte een gemengde commissie steengroeven - bedrijven aan een gemeenschappelijk tarief voor de levering van bewerkte blauwe steen. De import en buitenlandse concurrentie waren toen nog lang niet aan de orde. De markt van de steen voor gebouwen en voor grafmonumenten beperkte zich dus grotendeels tot het materiaal dat we als onze nationale steen kunnen beschouwen.
Un logiciel de calcul de prix de vente du petit granit Dans le courant des années 1970, une commission mixte, carrières-chantier, avait entrepris l’élaboration d’un tarif commun de fourniture de pierres façonnées en petit granit. L’importation et la concurrence des pierres étrangères n’étaient encore, à l’époque, guère à l’ordre du jour. L’essentiel du marché de la pierre de construction et du monument funéraire restait donc limité à ce que l’on peut considérer comme notre pierre nationale.
We moesten destijds ook noodgedwongen vaststellen dat sommigen geen al te goed begrip hadden van de kostprijs. Er bestond weliswaar een ”Verkoopstarief”, een gemeenschappelijke uitgave van de Belgische Arduin Industrie en van de Belgische Bond der Meester-Steenhouwers daterend van juni 1968. Maar naar verluidt zou het enkel gediend hebben als onderbouwing voor de argumentering van marktverstoorders voor wie het een referentie was om cliënten te lokken met percentsgewijze kortingen. De heropbouweuforie ontstaan na het einde van de oorlog was stilaan afgezwakt, zodat de hele sector kwam te lijden onder de gewetenloosheid van “flibustiers”die misschien, laat het ons hopen, wel talent hadden om met de houten hamer te werken, maar zeker niet met een rekenmachine. Die gemengde commissie werd dus bijeengeroepen met de vaste bedoeling een lijst samen te stellen van de verschillende elementen die bij de kostprijsberekening komen kijken. Was het echt zo naïef te denken dat men tot een consensus zou komen zodra men het ééns geraakte over het feit dat die en die bewerkingen toch ongeveer bij iedereen dezelfde tijd in beslag namen, dat de in voege zijnde lonen en sociale lasten voor iedereen identiek waren, dat de meest vindingrijke machinebediener een bepaalde minimumhoeveelheid afvalpercentage niet kon voorkomen, dat sommige algemene onkosten natuurlijk voor iedereen gelijk, onvermijdelijk en niet herleidbaar waren, dat het bedrijf geen filantropisch instituut was ? Ja, op dat moment, was onze droom van een overeenkomst rond onze kostprijzen, en dus ook die van onze buren, binnen bereik. Maar die droom zou nooit uitkomen. De redenen daartoe zijn nogal duister. Wat we met zekerheid weten en hebben bijgehouden is dat de werkzaamheden van de commissie pas werden onderbroken nadat ze er toch in geslaagd was, met ieders goedkeuring, een nomenclatuur op te maken van de noodzakelijke uitvoeringstijden van de meest courante bewerkingen. Het project zou later, op individueel vlak, hernomen worden aan de hand van de zonet aangehaalde gegevens. Vermits de informatica in die periode nog in zijn kinderschoenen stond en de mogelijkheden veel beperkter waren dan nu, moest men genoegen nemen met een Basic programma. Toch beantwoordde het aan de verwachting een verkoopprijs op te maken op basissen waar de personen die het programma hebben gezien zich konden bij aansluiten.
16
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Et force était de constater que certains n’avaient à l’évidence pas une vue exacte de la notion de prix de revient. Un ”Tarif de vente“ avait bien été édité en juin1968 en commun par la Fédération de l’industrie du petit granit et la Fédération belge des Maîtres tailleurs de pierres. Mais il semblerait qu’il ait surtout servi à l’argumentation de bradeurs, qui n’y avaient vu qu’une référence pour allécher la clientèle par des pourcentages de réduction. L’euphorie de la reconstruction qui avait suivi la fin de la guerre s’étant petit à petit calmée, l’ensemble de la profession souffrait évidemment de l’inconscience de quelques flibustiers, peut-être doués pour le maillet, du moins espérons-le, mais en tout cas sûrement pas pour la machine à calculer. Cette commission mixte avait donc été réunie avec l’ambition proclamée de se concerter en vue d’établir de commun accord les différents éléments qui interviennent dans l’élaboration d’un prix de revient. Était-il vraiment naïf d’imaginer qu’à partir du moment où l’on aurait constaté ensemble que tels et tels façonnages nécessitaient nécessairement chez chacun grosso modo le même laps de temps, que charges sociales et salaires étant pour chacun à l’identique ce qu’ils étaient, que l’appareilleur le plus génial ne pourrait jamais éviter tel pourcentage minimum de déchet, que certains frais généraux étaient décidément communs, inévitables et incompressibles, que l’entreprise n’était pas une institution philanthropique, un consensus pourrait être trouvé ? Oui, vraiment, à ce moment-là, on pouvait rêver tomber d’accord sur des prix de revient et donc de vente voisins. Ce rêve n’allait pourtant pas devenir réalité. Les raisons en sont assez mystérieuses. Mais, en tout cas, ce que l’on sait et qu’il en est resté, c’est que les travaux de ladite commission ne furent interrompus qu’après qu’une nomenclature des temps nécessaires aux opérations de façonnage les plus courantes ait tout de même été établie avec l’accord général. Une initiative individuelle allait par après reprendre le projet où il avait été abandonné, en se basant notamment sur les résultats partiels que nous venons d’évoquer. Les possibilités informatiques de l’époque étant encore embryonnaires en comparaison de ce que nous connaissons maintenant, il fallut bien se contenter d’un programme en Basic. Mais ce programme répondait au désir d’établir un prix de vente sur des bases telles qu’il réunit le consensus de ceux qui l’ont consulté.
Wij hebben deze software hernomen en aangepast aan de gebruiken van vandaag, ttz we hebben het omgezet naar Microsoft Office Excel. De werkzaamheden waarop het toepasselijk is zijn weliswaar minder exclusief dan enkele tientallen jaren geleden, maar wij denken dat het voor sommigen wel nuttig kan zijn. Het principe is eenvoudig : men voegt achtereenvolgens alle elementen van een verkoopprijs in en de computer geeft u het resultaat. Dat is zo duidelijk als wat. Maar welke gegevens men moet invoegen, dat ligt iets moeilijker. Het gaat om drie soorten. Primo, lonen en sociale lasten. Hierover valt niet te discussiëren, we zijn er allemaal even erg aan toe. Secundo, de tijd voorzien voor de verschillende bewerkingen. We hebben ons gesteund op de bovenvermelde evaluaties, die normaal niet zijn veranderd. Als men in 1970 ongeveer vier uur nodig had voor het handmatig beitelen, met 15 slagen, van een vlak van 1 m², dan vergt dit werk nog steeds vier uur. En tertio, de gegevens die moeten geëvalueerd worden, zoals de algemene onkosten. Iedereen heeft de mogelijkheid die gegevens te wijzigen, zoals alle andere overigens.
Nous avons repris et remis au goût du jour ce logiciel, c'est-à-dire que nous l’avons transcrit en Microsoft Office Excel. Si, bien sûr, les travaux auxquels il s’applique sont moins exclusifs qu’il y a quelques dizaines d’années, nous pensons qu’il pourra quand même être utile à certains. Le principe en est donc simple : on introduit toutes les données constitutives d’un prix de vente et la machine vous fournit le résultat. C’est aussi clair que deux plus deux font quatre. Ce qui l’est moins évidemment, ce sont les données à introduire. Elles sont de trois ordres. Primo, les salaires et charges sociales. Là, il n’y a pas à discuter, nous sommes tous logés à la même enseigne. Secundo, le temps nécessaire aux diverses opérations de manutention et façonnage. Nous avons repris les évaluations mentionnées plus haut, qui ne doivent pas avoir varié. S’il fallait en 1970 plus ou moins quatre heures pour ciseler à la main, à quinze coups, un mètre carré de face, il en faut toujours quatre maintenant. Restent bien sûr, tertio, des éléments sujets à évaluation, comme par exemple les frais généraux. Chacun pourra modifier celles qui sont proposées, ainsi que toutes les autres, d’ailleurs.
Het programma kan, op aanvraag, gratis per e-mail doorgestuurd worden naar alle leden van de Belgische Federatie van Aannemers van Natuursteenbewerking en van de vereniging Pierres et Marbres de Wallonie asbl. Voor niet leden bedraagt de prijs voor deze dienstverlening 100 Euro, inclusief BTW.
Ce programme sera fourni gracieusement aux membres de la Fédération belge de la pierre naturelle ou de Pierres et Marbres de Wallonie intéressés qui nous en feront la demande. Il sera vendu 100 € TVAC aux non-membres.
XXXTJ[FDPNNVOJDBUJPODPN
C.B.
9ZcVijjgXgZ
Zgi!
7aVjlZHiZZcj^i=ZcZ\djlZc[VhX^cZZgi#
CARRIERES DU HAINAUT
#4PJHOJFT°5FM
Une pierre si proche de vous
%FOBUVVSTUFFOEJFEJDIUCJKVTUBBUX X X C M B V X F T U F F O C F
Pierre&Marbre NL.indd 1
03/06/08 12:34:00
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 17
actueel / actualite
Concours d’architecture Pierre Naturelle à World Roc Expo
1. Kerk en parochiecentrum van de Heilige Familie / Eglise et centre paroissial de la Sainte-Famille 2. Maison communale des associations de Cabrières 3. Ecole Nationale de Musique, Grand Rodez 4. Montée de la Grande Côté, Lyon
1.
Alles kan, als je er maar zin in hebt. Zin in natuursteen, ontstaan bij het ontdekken van een ruw materiaal of een gehouwen steen in een vernieuwend architectuurproject. Het gaat goed met de natuursteensector, en met zijn omzet eveneens. In Frankrijk echter, een land met een grote verscheidenheid aan stenen en kleuren, blijft de concurrentie van substitutiemateriaal een net zo alarmerend verschijnsel als de miskenning van traditionele materialen en hun toepassingen door de vaklui in de bouwsector. De ideeën en initiatieven om hieraan te verhelpen ontbreken niet. In die zin hebben de ”Région du Languedoc-Roussillon“, de stad Montpellier, het tijdschrift ”Pierre Actual“ en het ”Syndicat National des Industries de Roches Ornementales et de Construction“ zich verenigd in een project rond de organisatie van de eerste Architectuurwedstrijd Natuursteen. De wedstrijd werd tussen 27 en 29 maart jongstleden gehouden ter gelegenheid van het salon “World Roc Expo” in Montpellier en vereiste een synergie tussen de natuursteenproducenten en de bouwmeesters, tussen de natuursteensector en de bouwsector.
18
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Dit initiatief gaf aanleiding tot 23 verschillende projecten (bouwwerken, stadsplanning…) die de aandacht van professionelen en het grote publiek hebben gevestigd op kwaliteitsvolle realisaties.
Et si tout n’était qu’une question d’envie ? Une envie de pierres née suite à la découverte d’un matériau brut ou d’un moellon taillé dans un projet d’architecture novateur. Le secteur de la pierre se porte bien, son chiffre d’affaires aussi.
Door op deze manier te bewijzen dat natuursteen een hedendaags materiaal blijft, kunnen we alleen maar hopen dat er meer van dit soort wedstrijden zullen komen, en dat de nieuwsgierigheid, interesse en inspiratie worden gevoed.
Mais en France, dans ce pays à la géologie riche de pierres et de couleurs, la concurrence des matériaux de substitution demeure un fait aussi alarmant que la méconnaissance des matériaux traditionnels et de leurs applications par les professionnels de la construction.
Met deze manifestatie werden ook de rijkdommen van de ”Languedoc-Roussillon“ op het voorplan gebracht, enerzijds door de keuze van een regionale beurs als wedstrijdcontext, en anderzijds door de bekroonde projecten die zich voornamelijk in het zuiden van Frankrijk bevinden. Een keuze die goed bedacht is als men weet dat de regio rijk is aan kalksteen. De projecten konden door het publiek worden bewonderd gedurende de hele duur van het salon, en een speciale catalogus zal worden uitgegeven voor wie de gelegenheid heeft gemist, of voor wie zijn herinnering wil vastleggen.
Afin d’y remédier, les idées et les initiatives ne manquent pas. Dans ce sens, la Région du Languedoc-Roussillon, la ville de Montpellier, la revue Pierre Actual et le Syndicat National des Industries de Roches Ornementales et de Construction se sont associés afin d’organiser le premier Prix d’Architecture Pierre naturelle. Tenu lors du Salon World Roc Expo de Montpellier qui se déroulait du 27 au 29 mars dernier, ce concours sollicitait une synergie entre les producteurs de pierres et les maîtres d’œuvre, entre le monde de la pierre et celui de la construction.
Cette initiative a rassemblé 23 projets divers (constructions, aménagements urbains…) qui ont attiré le regard des professionnels et du grand public sur des réalisations de qualité. En prouvant ainsi que la pierre demeure un matériau contemporain, nous ne pouvons qu’espérer que ce concours fasse des émules et suscite la curiosité, l’intérêt et l’inspiration. Outre sa thématique ”pierre“, cette manifestation a également permis de mettre en valeur les richesses du Languedoc-Roussillon, d’une part par le choix d’un salon régional comme contexte à ce concours et d’autre part par les projets primés, situés principalement dans le sud de la France. Un choix pas tout à fait anodin lorsque l’on se rappelle que cette région est terre de pierres calcaires. Les projets des candidats ont pu être découverts par le public durant toute la durée du salon et une publication permettra à ceux qui ont manqué l’occasion de se rattraper ainsi qu’à ceux qui l’ont découverte de pérenniser leur souvenir.
F.D.
Architectuurwedstrijd Natuursteen op World Roc Expo
4.
2.
3.
Prijswinnaars
Palmarès
Gebouw – 1ste prijs “Ecole Nationale de Musique“ in Grand Rodez Bouwmeester : D. Joyes, L. Gouwy, A. Grima, J.-L. Rames Natuursteenbedrijf : Vermorel S.A.
Bâtiment – 1er Prix Ecole Nationale de Musique du Grand Rodez Maître d’œuvre : D. Joyes, L. Gouwy, A. Grima, J.-L. Rames Entreprise de la pierre : Vermorel S.A.
Gebouw – Vermelding “Maison communale des associations de Cabrières” Bouwmeester : Pierre Soto & Axelle Bourdeau Natuursteenbedrijf : Carrière SOC
Bâtiment – Mention Maison communale des associations de Cabrières Maître d’œuvre : Pierre Soto & Axelle Bourdeau Entreprise de pierre : Carrière SOC
Stadsplanning – 1ste prijs “Montée de la Grande Côté” in Lyon Bouwmeester : L’atelier des Paysages Natuursteenbedrijf : Guinet Derriaz
Aménagement urbain – 1er prix Montée de la Grande Côté à Lyon Maître d’œuvre : L’atelier des Paysages Entreprise de la pierre : Guinet Derriaz
Stadsplanning : Vermelding “Mas Legal” in Chamborigaud Natuursteenbedrijf : Association A.B.P.S.
Aménagement urbain : Mention Mas Legal à Chamborigaud Entreprise de la pierre : Association A.B.P.S.
Inrichting – Vermelding Trap met symmetrische schroef Bouwmeester : A. Rissler Natuursteenbedrijf : Carrière du Cro Magnon
Décoration – Mention Escalier à vis asymétrique Maître d’œuvre : A. Rissler Entreprise de la pierre : Carrière du Cro Magnon
Technische vernieuwing – 1ste prijs Kerk en parochiecentrum van de Heilige Familie Bouwmeester : F. Gautier Natuursteenbedrijf : Proroch, Euromarbles, Anatech
Innovation technique – 1er prix Eglise et centre paroissial de la Sainte-Famille Maître d’œuvre : F. Gautier Entreprise de la pierre : Proroch, Euromarbles, Anatech
www.worldrocexpo.com
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 19
actueel / actualite
Belgische Federatie van Aannemers van Natuursteenbewerking Een terugblik op de dag van 26 april 2008 te Antwerpen
De dag begint al vroeg. Sommige deelnemers komen van ver. Het weer lacht ons toe, maar het is nog vrij koud. Er wacht ons een warm onthaal met heerlijke koffie en koeken in de Confederatie Bouw Antwerpen. Na de algemene statutaire vergadering die door Mevrouw Deelen, voorzitster, snel en efficiënt wordt geleid, gaan we onmiddellijk op pad voor het eerste bezoek. De voorzitster kwam op het idee om beroep te doen op gidsen van de vzw Antwerpen Averechts die begeleide wandelingen organiseert in bekende en minder toeristische stadsdelen. Aan die gidsen was te zien dat ze verliefd zijn op hun stad en ze hebben dat op ons overgedragen in de twee talen. Zo maakten we ‘s ochtends een tocht door het ”Sint Andries“ kwartier dat ooit een zeer arme buurt van Antwerpen was. Het is een ”gemengd kwartier“, want men vindt er een mengeling van sociale woningen en woningen van meer gegoede mensen. De straatnamen herinneren aan het havenverleden van het kwartier. We voelen aan dat het hier aangenaam is om te leven ; het is een dorp in de stad, verklaart onze gids. Men merkt ook dat er in het kwartier veel rehabilitatiewerk is verricht : oude huizen werden gerestaureerd met zoveel mogelijk respect voor volumes en structuren en er werden nieuwe woningen gebouwd. Het schept een harmonie die soms een beetje ongewoon is, maar in ieder geval heel menselijk. Net als in alle steden zijn er hier ook veel werken aan de gang en we gaan dagdromen van een stad waar alles onberispelijk is, waar kranen, stellingen, enz. buiten het zicht zouden staan. Na een lichte lunch in de lokalen van de Confederatie Bouw Antwerpen, is het tijd om de tweede wandeling aan te vatten : het leven in de oude stad. De grote markt, het Beenhouwershuis, het Steen en zijn ontzagwekkende kerk. De dames dromen voor de winkels van beroemde modeontwerpers : de ”zes van Antwerpen“ hebben de Belgische mode in heel de wereld bekend gemaakt. De mannen bekijken met kennersogen de gebouwen, renovaties, het kleinste stukje bewerkte steen. Om de dag af te sluiten, is Henri Vanderlinden niet weinig trots dat hij ons een van zijn realisaties kan tonen : de monumentale trap die hij zoals vanouds herbouwd heeft in de gerestaureerde Stadsfeestzaal van Antwerpen bezorgde hem heel veel werk dat hij met veel passie beschrijft, en dat hem ook een paar slapeloze nachten heeft bezorgd, fluistert zijn echtgenote ons in het oor. Maar met welk resultaat ! Daarna valt de groep al snel uiteen ; het is een lange en warme dag geworden en iedereen is moe van al dat wandelen. We slaan zelfs de verfrissing af die op de drukke Grote Markt was voorzien. Iedereen vertrekt opgetogen over deze mooie zaterdag, nagenietend van deze Antwerpse sfeer die zo weinig gekend is.
20
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
La journée commence tôt. Certains viennent de loin. La météo est souriante, mais il fait encore froid. Nous sommes accueillis par une bonne tasse de café et des couques délicieuses. Après l'assemblée générale statutaire, menée tambour battant par la Présidente, Madame Deelen, on se met immédiatement en route pour la visite. La présidente a eu l'idée de faire appel à un groupement de guides ”Antwerpen Averechts“ qui propose des promenades moins ”touristiques classiques“. En plus, on sentait qu’ils étaient amoureux de leur ville et ils nous l’ont transmis dans les deux langues. C'est ainsi que dans la matinée nous nous sommes promenés dans le quartier ”Sint Andries“ autrefois un quartier très pauvre d'Anvers. C'est un quartier ”mixte“, c'est-à-dire un quartier où se mélangent des habitations sociales et des logements de gens plus aisés. Les noms des rues et des places rappellent le passé portuaire du quartier. On sent qu'il doit faire bon y vivre : c'est un village dans la ville, commente notre guide. On sent aussi qu'il y a eu un gros travail de réhabilitation du quartier : les maisons anciennes ont été restaurées en respectant le plus possible les volumes et les structures, des logements neufs ont été construits. Cela crée une harmonie, parfois insolite. En tout cas, très humaine. Comme dans toutes les villes, beaucoup de travaux et on se plait à rêver de connaître une cité ou tout est impeccable, où les grues, échafaudages etc. seraient rangés hors des yeux ? Après un lunch frugal dans les locaux de la Confederatie Bouw Antwerpen, il est temps de partir pour la seconde promenade : la vie dans la vieille ville. La grande place, la Maison des Bouchers, le Steen et son église imposante.
© Brigitte Gallez
Fédération Belge des Entrepreneurs de la Pierre Naturelle Echos de la journée du 26 avril 2008 à Anvers Brigitte Gallez Federatie van Aannemers van Natuursteenbewerking Fédération Belge des Entrepreneurs de la Pierre Naturelle
Les femmes rêvent devant les boutiques des créateurs de mode célèbres : “les six d'Anvers” ont fait connaître la mode belge dans le monde entier. Les hommes observent d'un œil connaisseur les constructions, les rénovations, les moindres pierres taillées. Pour terminer la journée, Henri Vanderlinden est très fier de nous montrer une de ses réalisations : dans la Salle des fêtes d'Anvers restaurée, l'escalier monumental qu'il a reconstruit à l'identique lui a procuré beaucoup de travail qu'il commente avec détails et passion, mais aussi quelques nuits blanches nous glisse son épouse. Mais quel résultat !... Après, le groupe se défait vite : la journée a été longue et chaude et nous sommes tous fatigué d'avoir tant marché... A tel point que nous renonçons même au drink prévu à la Grande Place !... Mais chacun repart heureux de ce beau samedi, les yeux pleins de cette ambiance anversoise si peu connue.
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 21
ARCHITECTUUR / ARCHITECTURE
Jacques Vereecke Jan Verbeke Martina Stillhammerová
La tour du Saint-Sacrement de Zoutleeuw La tour du Saint-Sacrement de Cornelis Floris II date de 1552 et est considérée comme un chef-d’œuvre de la renaissance flamande, unique dans nos contrées dans sa catégorie. Le monument présente la forme d’un ostensoir et s’élève à une hauteur de 18 mètres, il est composé de neuf étages, sa surface est estimée à 640 m2 et plus de 180 sculptures ou groupes sculptés le décorent. Le monument se situe dans le transept nord de l’église Saint-Léonard à Zoutleeuw, une des rares églises à avoir “échappé” à la vague iconoclaste, et donc à avoir conservé son caractère médiéval et sa riche collection de trésors artistiques.
22
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
De Sacramentstoren in Zoutleeuw De Sacramentstoren van Cornelis Floris II dateert van 1552 en wordt beschouwd als een meesterwerk van Vlaamse Renaissance, heel uniek in haar soort in onze contreien. Het monument heeft de vorm van een monstrans, is 18 meter hoog, heeft negen verdiepingen, zijn oppervlakte wordt geschat op 640 m² en het is getooid met meer dan 180 sculpturen of taferelen met beeldjes. Het monument bevindt zich in het noordelijke transept van de Sint-Leonarduskerk in Zoutleeuw, een van de weinig kerken die niet geleden heeft onder de beeldenstorm en hierdoor zijn middeleeuws karakter en zijn rijke verzameling kunstschatten heeft weten te behouden.
Bijzonder is ook dat de kerkfabriek interessante archieven bijhoudt, meer bepaald het oorspronkelijke contract daterend van 13 augustus 1550 afgesloten tussen de kunstenaar en de schenkers (Maarten van Wilre en zijn echtgenote Maria Pylepeert) voor het oprichten van de Sacramentstoren tegen de prijs van 600 Gouden Carolus. Het kunstwerk uitgevoerd in Avesnesteen is over de hele oppervlakte bedekt met een dunne laag witte verf samengesteld uit een mengeling van loodwit en calciumcarbonaat in een olieachtige binding aangedikt met een kleine hoeveelheid proteïnen. Twee beeldengroepen, alsook de wapenschilden van de schenkers en de Kelk zijn polychroom uitgevoerd. De arken van het tabernakel zijn versierd met opengewerkte geschilderde metalen deurtjes. Verder is de toren omgeven door een fel gedecoreerde koperen hekwerk op een basis van zwarte steen van Mazy, voorzien van geprofileerd lijstwerk. Begin januari 2007 werd gestart met een conservatie/restauratiebehandeling van het geheel (inclusief tabernakeldeuren en hek) die sinds begin mei is voltooid. Het project werd onder handen genomen door een team van gespecialiseerde conservators/restaurateurs, die werden geselecteerd op basis van hun kwalificaties en referenties. Het geheel werd gefinancierd door de Vlaamse Gemeenschap, de Provincie Vlaams Brabant, de stad Zoutleeuw, de kerkfabriek Sint-Leonardus van Zoutleeuw en een privé mecenaat. De algemene aanneming werd toevertrouwd aan de firma Verstraete & Vanhecke NV, onder leiding van architect M. Steenmeijer en onder hoger toezicht van de Commissie voor Monumenten en Landschappen van de Vlaamse Gemeenschap, alsook van een commissie deskundigen bijeengebracht ter gelegenheid van deze conservatie/restauratie. Uit eerbied voor de geschiedenis van het monument, werd geopteerd voor een globaal behoudsconcept, hetzij behoud van alle niet originele tussenkomsten voor zover ze geen enkele verwering kunnen veroorzaken. Er kwam een erg belangrijke documentatie aan te pas ; voor elk verdiep, elk beeld of samenstellend element van het monument werd een fotocartografie aangelegd (850 clichés vóór de behandeling, +/- 1500 tijdens en 850 na de behandeling).
Une autre particularité est que la fabrique d’église conserve d’importantes archives parmi lesquelles le contrat original, daté du 13 août 1550, entre l’artiste et le donateur (Maarten van Wilre et son épouse Maria Pylepeert) pour la réalisation de la tour du Saint-Sacrement au prix de 600 Carolus d’or. Le monument est réalisé en pierre d’Avesnes, recouvert sur l’ensemble de sa surface d’une fine couche de peinture blanche constituée d’un mélange de blanc de plomb et de carbonate de calcium dans un liant oléagineux additionné d’une faible proportion de protéines. Deux groupes de sculptures, ainsi que les deux blasons des donateurs et le Calice présentent des polychromies. Les arches du tabernacle sont décorées de portes en métalliques ajourées et peintes. Enfin, la tour est ceinte par une grille en laiton richement décorée posée sur un muret mouluré en pierre noire de Mazy. Début janvier 2007 a commencé un traitement de conservation/restauration de l’ensemble (portes du tabernacle et grille comprises), qui vient de s’achever début mai 2008. Le traitement a été réalisé par une équipe de conservateurs/restaurateurs sélectionnés sur base de leur référence, qualification et formation. Le traitement a été financé par la Communauté flamande, la Province du Brabant flamand, la Ville de Zoutleeuw, la fabrique d’église Saint-Léonard de Zoutleeuw et par un mécénat privé. L’entreprise générale a été confiée à la firme Verstraete & Vanhecke s.a., sous la direction de l’architecte M. Steenmeijer et sous la supervision de la Commission des Monuments et Sites de la Communauté flamande ainsi que d’une commission d’experts réunies à l’occasion de cette conservation/restauration.
Elk cliché kreeg een code volgens lokalisatie. Deze codetoekenning maakt het mogelijk elk element een plaats te geven en terug te vinden (praktisch gezien het aantal clichés) : Deze fotocartografie gebeurde voor en na de behandeling en de opnamen gebeurden steeds vanuit dezelfde hoek. De oppervlakte reiniging gebeurde in twee opeenvolgende fasen (er werd meer dan 60 kg stof en allerhande afbraakmateriaal van het monument gehaald). Alle door de kerkfabriek bewaarde gebroken stukken en alle stukken teruggevonden tijdens de oppervlakte reiniging van het monument werden gemerkt, gelokaliseerd, gedocumenteerd en herplaatst op het monument. De aanhechtingstechniek werd aangepast volgens de grootte van de stukken en de plaats. Parallel aan deze eerste behandelingsfase, werden alle op het monument(en) aanwezige materialen onderworpen aan studies en analyses met de bedoeling de huidige toestand van het monument, oorspronkelijke materialen, restauraties en andere ingrepen in de loop van de geschiedenis van het monument te identificeren.
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 23
Deze studies werden gerelateerd aan de informatie geleverd door diverse archieven en andere bronnen, zoals oude gravures, fotografieën, enz. Zo werd het mogelijk alles te weten te komen over de bouwtechnieken en materialen aangewend bij de oprichting van het monument, de veranderingen aangebracht aan het tabernakel sinds het einde van de 16de eeuw, de twee restauraties uitgevoerd in de periode tussen de 17de en de 19de eeuw, de vormgeving (gietwerk) in 1874, de restauratiewerken van 1876-81 als gevolg van de aangerichte schade bij de toegepaste moulage technieken, en tenslotte de lokale ingrepen aan het tabernakel van 1961-63. Het monument onderging tal van wijzigingen en restauraties, maar het werd nooit gedemonteerd. Wij hebben hier dus een getuige van de bouwtechniek van de 16de eeuw. Naar schatting werd er minimum 15 m3 steen van Avesnes verwerkt in het monument. Het totaal gewicht van het monument zou schommelen tussen 25 en 26,5 ton (volgens een gewichtsvolume tussen 1700 en 1800 kg/m3 voor de steen van Avesnes , 1500 kg/m3 voor de verbanden in de interne structuur, en 1700 kg/m3 voor de drie treden in blauwe steen). De archieven vertellen ons dat de steen van het atelier van de kunstenaar in Antwerpen naar Zoutleeuw werd vervoerd langs de Gete op boten met platte bodem. Daarna werden ze op lastdieren (ezels) geladen en naar de kerk gebracht. Op minder dan een jaar tijd was het monument klaar en opgeleverd in twee fasen. Deze krachttoer zou niet alleen te maken kunnen hebben met de normalisatie van de afmetingen van de gebruikte materialen en de bloemendecoraties, maar ook met het vermogen van het atelier van Cornelis Floris II : uit één van zijn memoires weten we dat zijn atelier rond 1550 zesentwintig tot zevenentwintig beeldhouwers in de lering had, waarvan er soms 3 bij hem gehuisvest waren... De eerste verdiepingen van het monument hebben een assemblagestructuur met ineenschuivende gevelsteen die een interne structuur bevat samengesteld uit een gemengde opstelling van breuksteen en baksteen gedompeld in een vrij ruwe kalkmortel. De grijsachtige kalk bevat stro- en houtskoolfragmenten. De andere verdiepingen hebben structuren samengesteld uit steunbogen. De constructie getuigt van technische snufjes en een zekere durf ; zo steunen de twee hoogste verdiepingen en de kroonlijst, geschat op 600 kg, op de architraaf van de 7de verdieping louter via het voetstuk van tien draagbeelden met een oppervlakte van 10 cm2 voor elke sokkel. Dit gedeelte is enkel verticaal ingemetseld (pen bevestigd met gietlood) en is helemaal niet verbonden met de muur die achteraan het monument is opgetrokken. De stabiliteit berust dus helemaal op het gewicht dat verticaal verdeeld is over de rest van het monument. Andere meer massieve verdiepingen hebben metalen, soms dubbele, uitspringende muurankers die met mortel in de muur, en met gietlood in de architraven van het monument, verankerd zijn, her en der bedekt met een mortelspecie. Uit de analyses bleek ook dat de grijze laag die op het monument voorkomt geen verwering was van het loodwit van de oorspronkelijke laag, maar wel een mengeling van stof en resten van de moulage met gelatine uitgevoerd in de 19de eeuw. Omdat het geen picturale laag betrof met enige historische waarde, (en) ze bovendien niet mooi stond en de leesbaarheid fel hinderde, werd in overleg met de diverse commissies besloten ze te verwijderen. Aan de hand van verschillende testen werd een methode weerhouden waarbij deze grijze laag kon worden weggenomen zonder de oorspronkelijke witte laag aan te tasten. Nu de werken zijn afgelopen, is het monument te bezichtigen in zijn huidige staat. De kerk is meestal open in de namiddag tijdens het toeristische seizoen. De studie en de conservatie/restauratie zullen ongetwijfeld later nog aan bod komen in publicaties.
24
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Par respect pour l’histoire du monument, il a été opté pour un traitement de conservation comme concept global, ce qui veut dire le maintien de toutes les interventions non originales dans la mesure où elles ne provoquent aucune altération. La documentation a été très importante ; une cartographie photographique minutieuse et systématique de chaque étage, chaque sculpture ou élément composant le monument a été réalisée (850 clichés avant traitement, +/- 1500 en cours et 850 après traitement). Chaque cliché a reçu un code en fonction de sa localisation. Cette codification permet de classer et retrouver n’importe quel élément (ce qui est important vu le nombre de clichés) : cette cartographie a été réalisée avant et après traitement en respectant les même angles de prise. Deux phases de nettoyages superficiels successives ont été réalisées (plus de 60 kg de poussières et gravats divers ont été enlevés du monument). Tous les morceaux cassés et conservés par la fabrique d’église ainsi que ceux retrouvés sur le monument lors des nettoyages superficiels ont été répertoriés, localisés, documentés et replacés sur le monument. La technique de collage a été adaptée en fonction de la taille des morceaux et leur localisation. Lors de cette première phase du traitement, en parallèle, tous les matériaux présents sur les monuments ont fait l’objet d’études et d’analyses dans le but de comprendre la situation actuelle du monument, d’identifier les matériaux originaux, les restaurations et autres interventions survenues au cours de l’histoire du monument. Ces études ont été recoupées avec les informations contenues dans les diverses archives et autres documents tels que anciennes gravures, photographies, etc… Ceci a permis de retracer les techniques de construction et les matériaux utilisés pour l’élaboration du monument, les modifications survenues dans le tabernacle et ce dès la fin du XVIème siècle, les deux restaurations effectuées au cours de la période comprise entre le XVIIème et le XIXème siècle, le moulage de 1874, la restauration de 1876-81 consécutive au moulage, et finalement l’intervention de 1961-63 localisée sur le tabernacle. Même si le monument a fait l’objet de modifications et de restaurations, il ne fut jamais démonté. Nous avons donc un témoin des techniques de construction du XVIème siècle. Le volume de pierre d’Avesnes du monument est évalué à minimum 15 m3. Le poids total du monument est estimé entre 25 et 26,5 tonnes (selon une densité comprise entre 1700 et 1800 kg/m3 pour la pierre d’Avesnes et de 1500 kg/m3 pour les appareils de la structure interne, et 1700 kg/m3 pour les trois marches en pierre bleue). Nous savons grâce aux archives que les pierres ont été transportées de l’atelier de l’artiste à Anvers jusqu’à Zoutleeuw via la Gette sur des barques à fonds plats. Ensuite les pierres ont été transportées à dos d’ânes vers l’église. Le monument a été réalisé en moins de deux années (!) et livré en deux phases. Cette prouesse peut s’expliquer, outre par une standardisation des dimensions des composantes du monument et des décorations florales, mais aussi par l’importance de l’atelier de Cornélis Floris II : nous savons, d’après un de ses mémoires que son atelier comprenait, vers 1550, vingt-six à vingt-sept sculpteurs en apprentissage dont parfois trois logeaient chez lui... Les premiers étages du monument présentent la structure d’assemblage à emboîtement de pierre en parement contenant une structure interne composée d’un appareillage mixte de moellons et de briques noyés dans un mortier de chaux assez grossier. La chaux grisâtre contient des fragments de pailles et charbons de bois. Les autres étages présentent des structures constituées d’arcs portants. La construction présente des prouesses techniques et une certaine audace ; ainsi les deux derniers étages et le couronnement, dont le poids est estimé à 600 kg, repose sur l’architrave du 7ème étage uniquement via le socle de six cariatides dont la superficie de chaque socle égale 10 cm2. Cette partie ne présente que des scellements verticaux (goujon scellé au plomb) et n’est d’aucune façon rattachée au mur qui s’élève derrière le monument. La stabilité n’est donc assurée que par le poids qui est réparti verticalement sur le reste du monument.
Les autres étages plus massifs présentent des ancrages au mur, parfois double, constitués de barre à empattement métallique ancrée au mortier dans le mur et au plomb dans les architraves du monument, parfois recouvert d’un mortier. Les analyses ont aussi permis de déterminer que la couche grise recouvrant le monument n’était pas une altération du blanc de plomb de la couche originale mais bien un mélange de poussières et de résidus du moulage à la gélatine effectué au XIXème siècle. Ne s’agissant pas d’une couche picturale et ne présentant pas de valeur historique importante, défigurant le monument et perturbant fortement
la lisibilité, il a été décidé en accord avec les diverses commission de l’enlever. Différents tests ont permis de déterminer une méthode de nettoyage de cette couche grise tout en respectant l’intégralité de la couche blanche originale. Le monument après traitement est actuellement visible dans son écrin. L’église est généralement accessible les après-midi lors de la saison touristique. L’étude et le traitement de conservation/restauration feront l’objet de publication future.
Jacques Vereecke… Na zijn opleiding in de restauratie van kunstwerken aan de Nationale Hogeschool La Cambre en een bijkomende specialisatie te hebben genoten in de ICCROM (Unesco) over de bewaring van werken in steen, behoort Jacques Vereecke sinds 1993 tot één van de voornaamste conservators-restaurateurs van beeldhouwwerken in België. Als lid van de BRK-APROA (Beroepsvereniging voor Conservators-Restaurateurs van Kunstvoorwerpen VZW), zette hij in 2001 zijn eigen bedrijf op, de bvba Jacques Vereecke, om zich aan zijn specialiteit te kunnen wijden. Hij zorgde meer bepaald voor de conservatie- en restauratiebehandeling van het beeld “De drie Gratiën” van J. Delcour te Luik en de drie portalen van de Onze-Lieve-Vrouw-ten-Zavelkerk in Brussel. Maar hij is ook opgetreden in het ziekenhuis Notre Dame à la Rose te Lessen, in het kasteel van Seneffe, de Sint-Martinusbasiliek Halle, het Maison Curtius in Luik en in de Sint-Michielskathedraal in Brussel. Jacques Vereecke heeft zijn restauraties beschreven in plaatselijke publicaties of in belangrijkere collecties zoals Geschiedenis en restauratie (Directie Monumenten & Landschappen 2004). Après une formation en restauration d’œuvres d’art à la Cambre et une spécialisation complémentaire à l’ICCROM (Unesco) sur la conservation des ouvrages en pierre, Jacques Vereecke est depuis 1993 un des principaux restaurateurs et conservateurs de sculpture de Belgique. Membre de l’APROA/BRK (association professionnelle de restaurateurs d’œuvres d’art), il a depuis 2001 fondé sa propre société, la sprl Jacques Vereecke, afin d’exercer sa spécialité. On lui doit notamment le traitement de conservation et restauration la sculpture ”Les trois Grâces“ de J. Delcour à Liège ainsi que ceux des portails de l’église Notre-Dame du Sablon à Bruxelles. Mais il est également intervenu à l’hôpital Notre Dame à la Rose de Lessines, au château de Seneffe, à la Basilique Saint-Martin de Halle, à la Maison Curtius à Liège et à la cathédrale Saint-Michel à Bruxelles. Jacques Vereecke a publié le résultat de ses restaurations dans des publications régionales ou dans des collections plus importantes comme Histoire et restaurations (Direction des Monuments et des Sites 2004) ou Monumenten & Landschappen.
Enkele foto's die voor en na de restauratie werden genomen getuigen van de noodzaak van de uitgevoerde werken Quelques photographies prises avant et après la restauration permettent de démontrer la nécessité du travail accompli
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 25
FUNERA i R e SECTOR / FUNERAIRE
vzw GRAFZERKJE HEEFT EEN HART VOOR BEGRAAFPLAATSEN EN GRAFMONUMENTEN ! Wat nu vzw Grafzerkje heet was aanvankelijk een ietwat losse verzameling enthousiaste begraafplaats-fanaten die geleide bezoeken organiseerden naar funerair interessante sites in binnen- en buitenland. Enkelen onder hen namen op strikt individuele basis, en met investering van eigen arbeid en middelen, ook initiatieven om waardevolle maar bedreigde of verwaarloosde grafmonumenten te redden door het uitvoeren van relatief kleine restauratiewerken of het overnemen van verlopen concessies.
La vzw Grafzerkje, une association passionnée par les cimetières et les monuments funéraires ! Jacques Buermans Voorzitter vzw Grafzerkje Président de l’asbl Grafzerkje
26
A l’origine, l’association Grafzekje n’était qu’un rassemblement assez libre de quelques amateurs des cimetières enthousiastes qui organisaient des visites guidées dans des sites intéressants dans notre pays et à l’étranger. Par la suite, quelques-uns parmi nous ont pris, à titre strictement individuel et en y investissant leur travail et leurs moyens propres, des initiatives pour sauver des monuments funéraires de qualité, mais menacés, en y effectuant des petits travaux de restauration ou en reprenant des concessions échues.
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Vandaag de dag bestaat vzw Grafzerkje uit een gestaag aangroeiende groep funerair geïnteresseerden die nog steeds dezelfde doeleinden nastreeft. Voorlopig blijft het “zwaartepunt” van de restauratieactiviteiten van vzw Grafzerkje de begraafplaats Schoonselhof in Wilrijk-Antwerpen waar toch al zo’n honderdtal graven netjes opgekalefaterd zijn.
Aujourd’hui, l’association ”Grafzerkje“ est formée d’un groupe croissant de personnes intéressées par le funéraire et qui poursuivent le même objectif. Actuellement, le point central des activités de restauration de notre association est le cimetière Schoonselhof à Wilrijk-Antwerpen où une centaine de tombes ont déjà été réparées.
Enkele voorbeelden van restauraties die door leden van onze vzw Grafzerkje uitgevoerd werden. Zo is er de restauratie van het grafmonument Löwenthal. De prachtige engel die het graf siert werd op een dag vermist en later elders op de begraafplaats teruggevonden.
Citons quelques exemples de restaurations effectuées par des membres de l’association ”Grafzerkje“, comme la restauration du monument Löwenthal. L’ange magnifique décorant cette tombe avait un jour disparu et ensuite été retrouvé ailleurs dans le cimetière.
De technische dienst van de begraafplaats plaatste de engel in “verzekerde” bewaring en vzw Grafzerkje deed het nodige onderzoek naar de herkomst. Sluitstuk van de operatie was het herstellen en oppoetsen van het graf en de terugplaatsing van de engel.
Le service technique du cimetière a placé l’ange sous surveillance ”sécurisée“ et la vzw Grafzerkje a entrepris des recherches sur son origine. L’opération s’est terminée par la réparation et le nettoyage de la tombe et le replacement de l’ange.
Ook het graf van dichter Paul van Ostayen, met daarop de prachtige expressionistische engel van Oscar Jespers, werd door ons voor verzakking behoed. Een eerste hoogtepunt in de analen van vzw Grafzerkje werd januari 2007 toen we de herinhuldiging van het grafmonument voor Victor Driessens, stichter van het Nationaal Toneel konden meemaken. Het was al een tijdje onze wens om restauratiewerken die de financiële draagkracht van één individu overschrijden aan te pakken.
On peut aussi citer la tombe du poète Paul van Ostayen avec le splendide ange expressionniste d’Oscar Jespers, qui fut préservé de l’affaissement par l’association. Un des premiers temps fort dans les annales de l’association Grafzerkje fut janvier 2007 lorsque nous avons pu assister à la ré-inauguration du monument funéraire de Victor Driessens, fondateur du ”Nationaal Toneel“ d’Anvers. Nous avions, depuis longtemps déjà, le désir de nous investir dans les travaux de restauration dépassant les capacités financières d’un seul individu.
Het grafmonument Driessens stond bovenaan ons verlanglijstje omdat de poreuze steen enorm aangetast was én verscheidene keren overschilderd werd en ook al omdat het monument zich op een centrale plaats op de begraafplaats bevindt. Een aantal gespecialiseerde bedrijven werden aangeschreven. Toen kwamen we in contact met een bedrijf dat onze plannen op een verrassende manier heeft helpen verwezenlijken. Bij de herinhuldiging zagen de aanwezige schepenen van de stad Antwerpen dat we goed bezig waren en zij beloofden ons een som geld om een ander grafmonument te laten restaureren door specialisten, op stadskosten ditmaal. De samenwerking met de stad Antwerpen zorgde ervoor dat we de nodige fondsen hadden om het grafmonument voor Pierre-Bruno Bourla, bouwer van de bekende naar hem genoemde schouwburg, te laten in orde brengen. Dit grafmonument bevindt zich op een zogenaamd “eilandje” waar een twaalftal grafmonumenten samen staan. Enkele van onze meest handige leden kwamen dan met het plan om het hele eilandje op te knappen. Een prachtig staaltje van samenwerking op allerlei fronten kwam hier tot stand. Naast de financiële steun van de stad Antwerpen kregen we ook alle mogelijke medewerking van de mensen van de begraafplaats Schoonselhof met aan het hoofd Hendrik De Bouvre, afdelingshoofd.
Le monument funéraire de Victor Driessens figurait en tête de notre liste car sa pierre poreuse était fort attaquée et déjà repeinte à différentes reprises et aussi parce que le monument occupait une place centrale dans le cimetière. Quelques entreprises spécialisées ont été sollicitées lorsque nous sommes entrés en contact avec une entreprise qui nous a aidés dans la réalisation de ce projet d’une façon surprenante. Lors de la ré-inauguration, les échevins de la ville d’Anvers présents ont vu le résultat positif de notre engagement et ils nous ont promis un subside pour faire restaurer un autre monument funéraire par des spécialistes, aux frais de la ville cette fois-ci. La collaboration avec la ville d’Anvers nous a apporté les fonds nécessaires pour remettre en état le monument funéraire de Pierre-Bruno Bourla, constructeur du célèbre théâtre éponyme. Ce monument se trouve sur une sorte de ”petite île“ rassemblant une douzaine de monuments. Quelques membres des plus habiles sont venus alors avec l’idée d’arranger la petite île dans son ensemble. Un fructueux modèle de collaboration s’est développé ici sur plusieurs fronts. Outre l’appui financier de la ville d’Anvers, nous avons pu compter sur la collaboration diversifiée des gens du cimetière Schoonselhof avec en tête le chef de section, Hendrik De Bouve. Ils se sont chargés du rehaussement de la terre et des plantations nécessaires.
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 27
Zij zorgden voor de ophoging met aarde en de nodige aanplantingen. Ook de privé-sector bleef niet achterwege en dankzij Multi Development kon ook het grafmonument van Alexis van Mechelen, architect van het operagebouw, de stadsfeestzaal en de aanlegger van begraafplaats Schoonselhof, grondig aangepakt worden door specialisten. De andere monumenten werden door onze leden opgeknapt. Meest in het oog springend hier is de grafstee voor Frans Steger die ooit herschapen was in een ruïne en nu schittert op het eilandje. Verschillende boordstenen werden opgevoegd en de steen werd opgekuist en hersteld waar nodig. Eind mei, tijdens de Europese Week van de Begraafplaatsen, werd het geheel heringehuldigd en zo kunnen we weer een mooie bladzijde toevoegen in het gulden boek van vzw Grafzerkje. Wat de toekomst ons brengen gaat ? We weten het niet maar onze leden zullen zich verder blijven inzetten om zo veel mogelijk grafmonumenten van de ondergang te redden. De “ultieme droom” van vzw Grafzerkje is de redding van het zeer bedreigde grafmonument van de Antwerpse historieschilder Jozef Lies, maar dan praten we meteen over een benodigd bedrag van rond de € 25 000, een lat die (voorlopig ?) nog een flink stuk te hoog ligt. Hoe dan ook hebben wij de wind in de zeilen en kijken wij de toekomst met vertrouwen tegemoet. Een van onze eerste bekommernissen is een betere geografische spreiding van de initiatieven, maar daar wordt aan gewerkt. Meer info :
[email protected] www.grafzerkje.be
28
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Le secteur privé n’est pas demeuré en reste et, grâce à Multi Development, le monument funéraire d’Alexis van Mechelen, architecte de l’Opéra, de la ”Stadsfeestzaal“ et de l’aménagement du cimetière du Schoonselhof, a également été restauré par des spécialistes. Les autres monuments ont été remis en état par nos membres. L’élément le plus frappant est la tombe de Frans Steger qui brille désormais dans l’île, alors qu’elle était auparavant devenue une vraie ruine. Diverses pierres de bordures ont été rejointoyées et les pierres ont été nettoyées et réparées lorsque c’était nécessaire. La ré-inauguration était prévue en mai, à l’occasion de la Semaine européenne des Cimetières ; c’est une nouvelle page à inclure dans le livre d’or de la vzw Grafzerkje. Ce que l’avenir nous apportera ? Nous ne le savons pas, mais nos membres continueront à s’investir afin de sauver le plus possible de monuments de la destruction. Le ”rêve ultime“ de la vzw Grafzerkje est la préservation du monument funéraire très menacé du peintre d’histoire anversois Jozef Lies, mais dans ce cas nous parlons directement d’un budget indispensable de 25.000€ environ, qui dépasse (provisoirement ?) largement nos capacités. Quoi qu’il en soit, nous avons le vent en poupe et regardons vers l’avenir avec confiance. Une de nos préoccupations actuelle, à laquelle nous travaillons, est une meilleure répartition géographique des initiatives.
Plus d’infos :
[email protected] www.grafzerkje.be
actueel / actualite
LATEN WE ONS “GEZICHT TONEN” ALLONS NOUS “FAIRE VOIR”
C. VANCAUBERGH Voorzitter van de Luikse vereniging van Steenhouwers en Marmerbewerkers Président de l’Association liégeoise des Maîtres Tailleurs de pierre et Marbriers
Zo luidde de beslissing die onze Luikse vereniging van Steenhouwers en Marmerbewerkers onlangs heeft genomen. Vandaar dat de vereniging zich met een groep exposanten, op een ruimte van +/- 250 m², voorstelde op de beurs ”TechniPIERRE“ die van 10 tot 13 april 2008 heeft plaatsgehad te Luik. Vroeger vertaalde onze deelname aan de beurs zich, meer bepaald dankzij de administratieve prestaties en de inzet van een zekere ”Claude Bonhomme“, in de organisatie van een wedstrijd die de expositieruimte sierde. Maar tijden veranderen en de energie die zulke prestaties opeisen kwam te ontbreken. Om dat gemis op te vangen, scandeerden sommigen, zonder iemand ook
C’est la décision prise, ici dernièrement, par l’Association Liégeoise des Maîtres Tailleurs de Pierre et Marbriers.
maar de les te willen spellen, dat ”eendracht“ misschien nog altijd ”macht“ zou moeten maken !!! Bijgevolg gingen een twaalftal overtuigde leden aan de slag om samen een opmerkelijke ruimte te creëren waar de ”natuursteen“ alle eer werd aangedaan volgens de specificiteit van elkeen.
Se rassembler pour créer sinon une ”performance“ au moins un évènement est donc possible dans notre secteur. Puissent d’autres temps, d’autres lieux voir encore fleurir ce genre de manifestation constructive. Un remerciement particulier à FEDERALE ASSURANCE et au salon ”Technipierre“ pour leur précieux soutien.
Samenwerken rond een project is dus perfect mogelijk in onze sector, ook al is het niets “groots”, het is alleszins een evenement. Hopelijk zien we dergelijke opbouwende manifestaties nog terug op andere plaatsen, andere tijdstippen. Met bijzondere dank aan de FEDERALE VERZEKERING en aan de beurs ”TechniPIERRE“ voor hun kostbare steun.
l’occasion d’organiser un concours qui émaillait l’espace de la foire.
En effet, lors du dernier salon ”Technipierre“ qui a eu lieu à Liège du 10 au 13 avril, notre association s’est manifestée en organisant, sur un espace de +/- 250 m², un regroupement d’exposants.
Mais les temps changent et l’énergie que réclame une telle prestation vint à manquer. Pour pallier ce déficit, certains gagèrent, sans vouloir donner de leçon à personne, que ”l’union“ devrait, peut-être, encore toujours faire la ”force“ !!!
Antérieurement, notamment grâce aux prestations administratives d’un certain dévoué ”Claude Bonhomme“, notre présence au salon était
Et c’est ainsi qu’une douzaine de convaincus s’allièrent et créèrent un espace remarquable où la ”pierre“ fût mise à l’honneur suivant les spécificités de chacun.
2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 29
BIBLIOTHEEK / BIBLIOTHEQUE
La pierre sèche, mode d’emploi Christian Lassure Editions Eyrolles, 2008 Collectie Petite Encyclopédie de la maison – Chantiers pratiques 71 bladzijden met illustraties ISBN 978-2-212-12224-4
Editions Eyrolles, 2008 Collection Petite Encyclopédie de la maison – Chantiers pratiques 71 pages illustrées ISBN 978-2-212-12224-4
Muren met breuksteen hebben de wind in de zeilen, ongeacht welke soort het betreft, schist, zandsteen of kalksteen. Al die getuigen hiervan die we in onze landelijke en gewestelijke gebieden aantreffen, wakkeren de geestdrift aan van de bouwers van vandaag. Maar welke regels gelden er bij de realisatie van een steunmuur of een thuinhuisje ? Welke vergissingen begaat men beter niet en hoe degelijk werk verrichten dat bewaard zal blijven in de tijd ? Een antwoord op dat soort vragen tracht de auteur te brengen u in het boek ”La pierre sèche, mode d’emploi“ onlangs verschenen bij de uitgeverij ”Editions Eyrolles“. Een betere ondertitel had men niet kunnen bedenken als omschrijving voor deze bundel eenvoudige en praktische teksten, duidelijke technische schema’s en gepaste illustraties. Het is ongetwijfeld het gedroomde werktuig voor degenen die iets zoeken om aan de slag te kunnen gaan. Qu’ils soient de schiste, de grès ou de calcaire, les murs en pierre sèche ont le vent en poupe. Les nombreux témoignages que l’on retrouve dans notre patrimoine rural et régional suscitent l’engouement des bâtisseurs d’aujourd’hui. Mais quelles sont les règles qui régissent la réalisation d’un mur de soutènement ou d’une cabane ? Quels sont les erreurs à éviter et comment réaliser un ouvrage de qualité qui résistera au temps ? Ce sont à ces questions que tente de répondre l’ouvrage “La pierre sèche, mode d’emploi” paru récemment aux éditions Eyrolles. Un mode d’emploi… le sous-titre ne pouvait être mieux choisi pour décrire cette somme de textes simples et pratiques, de schémas clairs et techniques et d’illustrations pertinentes qui forme sans aucun l’outil recherché par ceux qui souhaitent mettre la main à la pâte.
30
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
Agenda Belgium new architecture 4
05/06-05/07/08
Planning, Design, Building
Liège (B) ADEMEN TER HOOGTE VAN EEN STEEN RESPIRER AU LARGE D’UN CAILLOU
Johannes Cramer, Stefan Bretling Prisme Editions, 2007 263 bladzijden met illustraties ISBN 2-930451-04-1
Prisme Editions, 2007 263 pages illustrées ISBN 2-930451-04-1
Tentoonstelling van beeldhouwwerken van Florence Fréson / Exposition de sculptures de Florence Fréson. Maison de la Renaissance de la société libre de l'Émulation
[email protected] In de 4de editie van de ”Belgium new architecture 4“, een drietalige collectie die een klassieker is geworden voor alle architecten- en architectuurbibliotheken, worden de meest vernieuwende projecten voorgesteld die architecten en designers de laatste maanden op Belgisch grondgebied hebben verwezenlijkt. Grote namen prijken naast die van nieuwe talenten, diverse materialen werden gebruikt en vermengd. We zijn blij te kunnen vermelden dat, zowel op gebied van grootschalige openbare ruimtes als woon-ruimtes, in vele projecten Waalse steen is geïntegreerd, wat de creatieve verbeelding aanscherpt. Quatrième opus de cette collection désormais classique pour toutes les bibliothèques d’architectes et d’architecture, ”Belgium new architecture 4“ reprend les créations les plus novatrices d’architectes et de designers sur le territoire belge de ces derniers mois. Les grands noms y côtoient certains nouveaux talents, les matériaux s’associent et se mélangent. On soulignera avec plaisir la présence, que ce soit dans des projets publics d’envergure ou dans des intérieurs de particuliers, de plusieurs projets intégrant les pierres de Wallonie et ouvrant la porte à l’imagination créatrice.
08-11/07/08 Münsterschwarzach (D)
16de INTERNATIONAAL COLLOQUIUM GLYPTOGRAFIE XVIe COLLOQUE INTERNATIONAL DE GLIPTOGRAPHIE
[email protected]
06-31/08/08 Sprimont (B)
INTERNATIONALE ONTMOETINGEN VAN DE BEELDHOUWKUNST RENCONTRES INTERNATIONALES DE SCULPTURE
[email protected]
09-30/08/08 Soignies (B)
Le lapidaire des musées d’art et d’archéologie de Namur
Ontmoetingen monumentaal beeldhouwwerk Rencontres de sculpture monumentale
www.centre-culturel-soignies.be
Hadrien Kockerols Société archéologique de Namur asbl, 2007 128 bladzijden met illustraties
DE BLAUWE STEEN BREEKT LA PIERRE BLEUE S’ECLATE
Société archéologique de Namur, 2007 128 pages illustrées
06-09/08 Antwerpen (B)
SCHrIJNWERKERS EN HARDSTEENBEWERKERS Zoals men weet, tonen musea slechts een minimum van hun schatten en gelijk wie een grondig wetenschappelijk onderzoek aanvat zal op ontdekking moeten gaan in het verborgen gedeelte van de ijsberg. Het is een belangrijk synthesewerk dat Hadrien Kockerols heeft verricht door een repertorium op te maken van realisaties in steen, zowel monumentale beeldhouwwerken, meubilair, religieuze of andere monumenten of versieringen, die hij in de resem collecties van verschillende kunst en archeologische musea van Namen heeft aangetroffen. Door een analyse en een beschrijving te geven van fragmenten uit het verleden, wil de auteur opmerkelijke individuele werken in de kijker plaatsen en, meer nog, de rijkdom van de kunst die ermee samengaat onderstrepen. Die werken die op verschillende plaatsen vertoeven, zijn voor de eerste keer samen vervat in een catalogus, waarmee de auteur hoopt bij te dragen tot hun (her)ontdekking en herwaardering.
Les musées, on le sait, n’exposent qu’une infime partie de leurs richesses et quiconque aborde une démarche scientifique approfondie se doit d’explorer la part cachée de l’iceberg. C’est un important travail de synthèse qu’a effectué Hadrien Kockerols en répertoriant les réalisations de pierre, qu’elles soient sculptures monumentales, mobilier, monuments religieux ou profanes ou encore décors, à travers l’ensemble des collections des différents musées d’art et d’archéologie de Namur. Plus que la mise en valeur de pièces individuelles remarquables, l’auteur espère souligner par l’analyse et la description de ces fragments du passé la richesse d’un art cohérent. Ces œuvres conservées dans des lieux divers sont pour la première fois rassemblées dans un catalogue qui, comme l’espère l’auteur, pourront amener à leur (re)découverte et à leur appréciation.
Culturele uitstap en wandeling “Leuven Middeleeuwse stad”/ Excursion et promenade culturelle “Leuven, ville médiévale”
www.confederatiebouw.be/antwerpen
13-09/08 Les-Avins-en-Condroz (B)
CHANTS ET PIERRES Muziekconcert op steen door Brigite Romano en Tony Di Napoli / Concert de musique sur pierre par Brigitte Romano et Tony Di Napoli
[email protected]
02-05/10/08 Verona (I)
MARMOMACC Mostra internazionale di marmi, pietre e technologie
www.marmomacc.it
08-15/11/08 Verona (I)
HARDSTEENBEWERKERS VAN ANTWERPEN Reis naar Jordanië / Voyage en Jordanie
www.confederatiebouw.be/antwerpen 2008-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 31
>Ê«ÀjVÃÊ>ÕÊÃiÀÛViÊÊ `iÊ>Ê«À`ÕVÌÛÌj° >>ÌÊ >ÀÌÊiÃÌÊÕiÊ>À µÕiʵÕÊ`i«ÕÃÊ«ÀmÃÊ`iÊÇäÊ>ÃÊ iÃÌÊÃÞÞiÊ`½i}>}iiÌÊiÌÊ `iÊÃiÀÛViÊ>ÊÃiÃÊViÌð ÕÕÀ`½
Õ]ÊÕÃÊ«À`ÕÃÃÊ ÕiÊ}>iÊV«mÌiÊ`½ÕÌÃÊ`iÊ «ÀjVÃÊ«ÕÀʽ`ÕÃÌÀiÊ`iÊ>Ê «iÀÀi]Ê`iÊ>ÊVÕ«iÊ>ÕÊ«ÃÃ>}i°ÊÊ Ê >>ÌÊ >ÀÌÊ`ëÃiÊ`½ÕÊ «iÀÃiÊÌiV
µÕiÊ
>ÕÌiiÌÊ µÕ>vjÊiÌÊiÝ«jÀiÌjʵÕÊ iÃÌÊiÊiÃÕÀiÊ`iÊvÀÕiÀÊ`iÃÊ ÀiV>`>ÌÃʵÕÊ«Ì> ÃiÌÊ>ÊÛiÊ`iÃÊÕÌÃÊiÌÊÛÕÃÊ `iÌÊ>Ê«ÃÃLÌjÊ`½>ÌÌi `ÀiÊ`iÃÊLiVÌvÃÊ`iÊ«À`ÕVÌÛÌjÊ ÌÀmÃÊjiÛjð
$"?0IERREMARBRE???&2INDD
32
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2008-2
ÕÃÊiÊÃiÃÊÃ>ÌÃv>ÌʵÕiÊ ÀõÕiÊ>ÊV«jÌÌÛÌjÊiÌÊ>Ê «ÀvÌ>LÌjÊ`iÊÃÊViÌÃÊÊ>Õ} iÌiÌ°Ê ÃÊÊViÌÀiÃÊ`iÊ«À `ÕVÌÊýivvÀViÌÊ`iÊÛÕÃÊvvÀÀÊ `iÃÊÕÌÃÊÛ>ÌðÊ>ʵÕ>Ìj]Ê ½iÝ«jÀiVi]ÊiÊ«ÀviÃÃ> ÃiÊiÌÊiÊÃiÀÛViÊ >>ÌÊ >ÀÌÊ ÃiÊVVÀjÌÃiÌÊ«>Àʽ>jÀ> ÌÊVÌÕiÊ`iÊÌÀiÊ}>iÊ `iÊ«À`ÕÌÃÊiÌÊÛÕÃÊ«iÀiÌÊ`iÊ V
ÃÀÊiÃÊÕÌÃÊ>`>«ÌjÃÊDÊÌÕÌiÃÊ ÛÃÊiÝ}iVið *>ÀViʵÕiÊÕÃÊÊÃ>ÛÃʵÕiÊ «ÕÀÊÛÕÃÊÌÕÌÊViViÊ>ÛiVÊ `iÃÊÕÌÃÊv>LiÃÊiÌÊivvV>ViÃ]ÊÊ ÃÊÕÌÃo°°
/Ê ",/ ÛiÕiÊ`iÃÊÀÌÃ>Ã]ÊxäÊÊ<°°ÊÓÊ ÇnÓÓÊ
Ãi}
iÊÌ
® /jÊ\ʳÎÓÊä®ÊÈnÊÓxÊ£ÓÊÎÊ >ÝÊ\ʳÎÓÊä®ÊÈnÊÓxÊ£{Ê£Ó ÜÜÜ°`>>ÌL>ÀÌ°V