Kansspelcommissie. Kansspelcommissie

e i s s i m m o c l e p s s n a K !er doss !sch pedagog Kansspelcommissie

pedagog ! sch doss ! er - K a n s s p e l c o m m i s s i e

G N ! D ! E L N !

!er doss !sch pedagog

De Film «BLUF» is een leerhulpmiddel voor jongeren van 14 tot 18 jaar. Dit pedagogisch dossier begeleidt hen en is bestemd voor iedereen die in contact komt met jongeren, van vormingwerkers tot docenten. De film en het dossier hebben als doel de jongeren elementen te verschaffen die hen toelaten om de regels waaraan het spel onderhevig is beter te begrijpen en bewust te worden van de risico’s van overmatige beoefening van deze spelen. Een verkeerde voorstelling van de regels en onbekendheid met de gevaren ervan kunnen een risico vormen voor sommige jongeren. Daarnaast is het mogelijk dat ze reeds met een probleemsituatie of met gokverslaving te maken hebben gehad via familieleden of kennissen. Voor kansspelen wordt veel reclame gemaakt – in allerlei soorten media en vooral op het internet. Jongeren zijn de voornaamste doelgroep. Poker bijvoorbeeld is een zeer wijdverspreid spel. Het grote aanbod van spelen op internet draagt bij tot het aanleren van het spel aan jongeren. Het spel bestaat reeds sinds mensenheugenis. Het is een activiteit die bijdraagt aan de persoonlijke ontwikkeling en bovendien veel plezier kan opleveren. Maar voor wie het spel verkeerd begrijpt of er verkeerd mee omgaat, kan het spelelement verloren gaan. Dan ligt verslaving op de loer. Iedereen kan hiermee te maken krijgen, ongeacht nationaliteit, herkomst, religie of sociale klasse. Op verslavingsvlak krijgen kansspelen minder aandacht dan verslavingen aan drugs. Toch kan de schade die ze met zich meebrengen even groot zijn. Algemeen wordt ervan uitgegaan dat 1 à 2% van de bevolking te kampen heeft met de negatieve gevolgen van overmatige spelbeoefening. Jongeren blijven niet gespaard van deze problemen. De hulpdiensten melden een groot aantal raadplegingen door jongeren van 18 tot 24 jaar. Een goede voorlichting van het jonge publiek en andere preventiemaatregelen zijn daarom nodig. Veel leesplezier!

De film kan bekeken worden op de website www.blufonline.be Indien u reacties heeft op dit project kan u ons steeds een e-mail sturen op het volgende adres: [email protected]

pedagog!sch doss!er - Kansspelcommissie

Benadering Allereerst moet onderscheid worden gemaakt tussen af en toe spelen, regelmatig spelen, excessief spelen en spelverslaving. Deze film en dit lesdossier zijn niet bedoeld om de kansspelpraktijk gevaarlijker te doen lijken dan ze is, maar om jongeren bewust te maken van waar en hoe het mis kan gaan. Daarvoor moet het spel van zijn geheimzinnige sfeer worden ontdaan. Het lesmateriaal is bedoeld om de gokverslavingsproblematiek in haar geheel te analyseren. Kansspelen werken eigenlijk allemaal volgens dezelfde regels. Hierover later meer. Er wordt veel aandacht besteed aan de redenen om te spelen, aan de foute voorstellingen die regelmatige spelers kunnen ontwikkelen en aan de strategieën (speltheorieën, kansberekeningen) die door spelers zijn ontwikkeld om het winnende lot te trekken, dit specifiek in het vierde deel dat verschillende spelen en activiteiten voorstelt. Er zullen eveneens middelen worden verschaft om de kans op gokverslaving tegen te gaan. Ook de commerciële strategieën van de speluitbaters worden behandeld. Het accent wordt gelegd op de spelen waarmee jongeren het meest worden geconfronteerd, zoals poker, internetspelen en krasloten.

Dossierstructuur Het dossier is verdeeld in 4 verschillende delen. In het eerst deel worden achtereenvolgens de volgende thema’s behandeld: de geschiedenis van kansspelen, de intrinsieke aard en eigenschappen van kansspelen, de verschillende soorten kansspelen die in België te vinden zijn, de Belgische wetgeving ter zake en tot slot een korte reflectie op de plaats van het spel in onze samenleving. De opkomst en verspreiding van de spelverslaving worden uitgelegd in het tweede deel. De beschrijving van deze pathologie, de risicofactoren die gelinkt kunnen worden aan eventuele pathologie en de verkeerde veronderstellingen die voorkomen bij verslaafde spelers zullen uitgelegd worden. Verschillende manieren om de kans op verslaving te verminderen en om het spel onder controle te houden en verschillende adressen van hulporganisaties zullen op het einde gegeven worden. Het derde deel is er om de film verder uit te diepen. De film duurt in totaal 37 minuten en is verdeeld in 5 stukken waarin het afglijden naar gokverslaving wordt gedocumenteerd, met alles wat daarbij meespeelt. De vragen hebben betrekking op de 5 gedeelten. Ze zijn bedoeld om de verschillende elementen en gegevens in de film onder de aandacht te brengen en de jongeren stof tot nadenken te geven. De film is realistisch opgezet. Het is de bedoeling dat de jongeren zich kunnen identificeren met wat er wordt verteld. Het ritme houdt de aandacht vast. Het lesdossier wordt afgerond met een reeks activiteiten. Via een quiz, kansberekeningsvragen en discussiekaarten wordt de groepsreflectie gestimuleerd. Via een gezelschapsspel leren de jongeren de wetten van het toeval kennen en ondergaan ze de opwinding van het spel.

1

1


Dankbetuigingen Wij danken de volgende personen en instanties voor hun steun, hulp en advies: • Vzw Le Pélican, in het bijzonder Valentine Teller, Laurence Genin, Juliette Vilet en Marc Cruypeninck; • Serge Minet van de Kliniek Dostoïevski voor Speelverslaving van het UVC Brugmann ; • Vereniging voor Alcohol en andere Drugproblemen, in het bijzonder Mia De Bock ; • C entra voor Alcohol en andere Drugproblemen (CAD) Limburg, in het bijzonder Ronny Willemen en Katrien Kellens ; • Jean-Christophe Choffray, van het Casino de Spa ; • O nze collega’s en de mensen die hebben meegeholpen, in het bijzonder Barbara Masquelier, Marc Callu, Marjolein De Paepe, Stefaan Beerens, Jo Hayen, Sabine Rutten en Frédéric Dulière.

Gebruik Het materiaal bestaat uit: • Film • H et pedagogisch dossier (Deel 1: Wat is een kansspel? - Deel 2: Wat is gokverslaving? - Deel 3: BLUF! de vragen - Deel 4: Spelen en activiteiten - Andere informatiebronnen) • Een kaartspel • Een preventieposter • Het spel «BLUF! – Do you have a Poker Face ?» • Een evaluatieformulier

In welk kader kan de film worden vertoond? Het onderwerp is zeer uitgebreid en de beschikbare hoeveelheid tijd kan variëren. Daarom kan de docent of leider kiezen hoeveel tijd hij aan deze problematiek en de voorgestelde activiteiten wil besteden. Het lesmateriaal is ontworpen om in groepsverband preventief te werk te gaan. Hierbij is vooral aan scholen gedacht. De film is bedoeld om gesprekken op gang te brengen over de beoefening van kansspelen en meningen en ervaringen over dit onderwerp uit te wisselen. Voor de leraar is dit geschikt materiaal om een groepsgesprek te beginnen. Het lesmateriaal belicht meerdere facetten van gokverslaving. Hierdoor kunnen leraren binnen verschillende vakken er samen gebruik van maken. Het materiaal is tweetalig en kan daarom worden gebruikt in het kader van taalonderwijs. Er komt ook kansberekening bij kijken, waardoor het ook geschikt is om te gebruiken tijdens de wiskundeles. Tot slot gaat het over een economisch en maatschappelijk thema dat in alle opzichten actueel is: de nieuwe wet op de kansspelen, de recente peilingen onder jongeren over hun beoefening van kansspelen (OIVO) waar in de media over is geschreven, poker als modeverschijnsel, internetverslaving. Het dossier kan dus ook uitstekend worden gebruikt tijdens lessen maatschappijleer of filosofie. Voor Vlaanderen ontwikkelde de Vlaamse Onderwijsraad ( VLOR) de kwalitatieve website www.gezondopschool.be.De website informeert, stelt via linken beleidsinstrumenten, educatieve materialen en methodieken ter beschikking en geeft tips voor projectdagen en verwijst naar alle organisaties die scholen ondersteunen in het werken rond gezondheidsbevordering op school.

2


inhoudstafel n Deel #1 : Kansspelen

5

Een stukje geschiedenis Spelen Toeval Kansspelen De verschillende soorten kansspelen

6 6 6 7 10

De kenmerken van kansspelen Het “kansspel”: een definitie De kenmerken van kansspelen

10 10 11

Kansspelen in België Loterijen Bingo of niet commercieel kienen Bingo of one-ball Traditionele tafelspelen Gokautomaten Weddenschappen Media- en tv-spelletjes Kansspelen via internet Illegale spelen

12 13 13 14 14 17 18 18 18 19

Wettelijke kader van de kansspelen De bescherming van de spelers De algemeen wettelijke voorschriften Besluit

19 19 21 22

n Deel #2 : Wat is gokverslaving ?

23

Van ontspanning tot verslaving Prevalentie Waarom spelen? De drie fasen die leiden tot verslaving Besluit

24 24 25 26 27

Gokverslaving Classificatie Risicofactoren – de nieuwste ontdekkingen Risicofactoren voor gokken op het internet Bijgeloof

28 28 29 35 36

De risico’s beperken Gokproblemen herkennen De omgeving van de speler Enkele raadgevingen om de risico’s op verslaving te beperken Hulp zoeken Nieuwsartikelen

37 37 39 40 40 42

>>

3


n Deel #3 : BLUFF!, de vragen

45

Vijf episodes 1. FOUR OF A KIND - HET BEGIN (aflevering 1)

46

2. BONO - DE INZET (aflevering 2)

46

3. THE RISE - DE WINST (aflevering 3)

48

4. THE FALL - DE JACHT (aflevering 4)

48

5. ROYAL FLUSH - DE WANHOOP (aflevering 5)

49

Vragen rond de preventiefilm tegen gokverslaving

50

n Deel #4 : Spelen en activiteiten

53

Quiz: juist of onjuist 14/18 jaar

54

Quiz: juist of onjuist over internetverslaving 14/15 jaar

56

Kaartspel 14-18 jaar

58

Rekenspellen 14-18 jaar

60

1- Martingale 2- Roulette

60 60

Discussiekaarten

61

1- Citaten 2- Heb je weleens een kansspel gespeeld? 3- De jackpot – iets om van te dromen 4- Heeft reclame effect op je? 5- Wanneer je de controle over het spel kwijt bent 6- De wet op kansspelen

Rollenspellen

61 61 62 62 63 64

65

Onderwerp 1: Een gezin (bijna) zoals alle anderen Onderwerp 2: Gokken op school

n ANDERE INFORMATIEBRONNEN

65 65

66

Verantwoordelijke uitgever : Kansspelcommissie Kantersteen 47 - 1000 Brussel Tel : 02/504.00.40 – Fax : 02/504.00.66 Web : www.gamingcommission.fgov.be Email : [email protected] (fr) [email protected] (nl)

D/2009/7951/BIL/742

4

Preventiecampagne - Kansspelcommissie


1 # L E DE

n e l spe

s n Ka

5


Een stukje geschiedenis Spelen Spelen is een typisch menselijke aangelegenheid. Het spel speelt in alle domeinen van het leven een rol. Als baby al leert de mens via het spel de wereld kennen. Kleine kinderen ontwikkelen hun persoonlijkheid door te spelen met anderen en met omgevingselementen2. Naarmate het kind groter wordt, ontwikkelt het zich verder en krijgt het toegang tot meer symbolische, fictieve spelvormen. Daarmee kan het zichzelf en de wereld om zich heen representeren. De jongere verkent de verschillende facetten van het leven en wordt op dezelfde manier ingewijd in de wereld van de volwassenen. Het spel en het leven zijn dus onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zoals de Zwitserse psycholoog Jean Piaget het formuleert: het spel creëert “een intiem bewustzijn van de mens met het toeval en de realiteit.” Het spel moet dus als een positieve waarde worden beschouwd, want het stelt de mens in staat zich te ontwikkelen met betrekking tot de wereld om zich heen. In deze vorm brengt het spel mensen dichter bij elkaar en staat het hun geluk allesbehalve in de weg. Het kansspel blijkt tevens niet ongekend te zijn in het dierenrijk. Een onderzoek van de Duke Universiteit uit 2005 heeft aangetoond dat makaken liever een risicovoller doel te lijf gingen dat wisselende hoeveelheden vruchtensap vrijgaf dan een veiliger doel dat steeds dezelfde hoeveelheid gaf.

Toeval De mens wordt sinds het begin der tijden elke dag geconfronteerd met het onbekende, het toeval, het lot – dit bepaalt of hij de dagelijkse obstakels, gevaren, wilde dieren overleeft. De mens doet dan ook al zolang hij bestaat een beroep op het toeval om beslissingen te nemen: om te bepalen wie recht heeft op het beste deel van de jacht, om te weten te komen in welke richting de meeste kans is om wild te vinden, om te ontdekken hoe de goden denken over geplande ondernemingen. Waarzeggerij komt in alle beschavingen voor. Om bijvoorbeeld de toekomst te voorspellen worden allerhande tekens geïnterpreteerd, zoals de vliegbewegingen van vogels (vogelwichelarij), de ingewanden van dieren (haruspicie) of de beweging van vlammen (pyromantie). Cleromantie is een vorm van waarzeggerij waarbij een menselijke, door het toeval gestuurde beweging wordt geïnterpreteerd. Op deze wijze zou de wil van de goden kunnen worden geraadpleegd. Zo is op een vaas van de Griekse schilder Douris te zien hoe strijders in aanwezigheid van de godin Athena aan “lithobolie” doen, letterlijk “steenwerpen”: een vorm van waarzeggerij.

« Het lot brengt geschillen tot bedaren en haalt zelfs de machtigen uit elkaar » (Spreuken 18:18)

In de loop van de geschiedenis valt ook te zien hoe het inroepen van het toeval of het lot soms jaloezie kon vermijden en bij het nemen van beslissingen een zekere vorm van gelijkheid tussen de betrokkenen bewerkstelligde. In de Bijbel bijvoorbeeld maakt Jozua gebruik van loting om het land Kanaän onder de verschillende stammen van Israël te verdelen. En de twaalfde apostel, Matthias, wordt na de dood van Judas via het lot aangewezen. Jozef Barsabbas verliest die loting. Julius Caesar loste geschillen op via loting. Zijn achterneef Caesar Augustus maakte gebruik van het lot om geschenken van on2

6

Leren door proberen en falen helpt de mens verder.


#1 L DEE

gelijke waarde onder zijn naasten te verdelen3. De Romeinen verdeelden ook door loting functies aan ambtenaren, naast toewijzing via stemming. In 1020 ten slotte losten Koning Olaf van Noorwegen en Koning Olaf van Zweden hun geschil over de eigendom van de geïsoleerde regio Hissing op met een paar dobbelstenen.

Kansspelen Kansspelen zijn van alle culturen Zoals zovele menselijke activiteiten – muziek maken, schilderen, bidden – is het moeilijk te bepalen wanneer de mens precies is begonnen met de beoefening van kansspelen. Kansspelen zijn bovendien niet beperkt tot één enkele beschaving. Sporen ervan zijn in tal van oude culturen teruggevonden. Ze wijzen ons op de belangrijke plaats die het spel inneemt in de menselijke geschiedenis. In Mesopotamië, de bakermat van de eerste steden, hebben archeologische opgravingen verzamelingen botjes aan het licht gebracht die aantonen dat deze al heel snel voor andere doeleinden zijn gebruikt dan alleen voor wichelarij. Egyptische geschriften getuigen van de straffen voor gokkers. Ze werden veroordeeld tot dwangarbeid in steengroeven. De piramides zijn dus mede door gokverslaafden gebouwd. In sarcofagen van 2000 jaar oud zijn vervalste dobbelstenen aangetroffen. In de Indiase Rig-Veda, een gezangenboek waarvan de jongste bijdragen uit de 12de eeuw v.C. stammen, bezingt een hymne de passie en de ondergang van een gokker. De Mahabharata (15de eeuw v.C. ) beschrijft een luxueus vertrek dat aan gokspelen is gewijd. In India en China werden 3.000 jaar voor onze jaartelling al hanengevechten georganiseerd. De Romeinen dompelden zich met graagte onder in een atmosfeer van tekens en mysteriën, zoals Plinius de Oudere beschrijft. De “tavernes” van de Romeinen waren plaatsen waar gegokt kon worden – met soms ruïneuze gevolgen voor de deelnemers. Er werd gewed op de spelen die in Rome werden georganiseerd. Vooral de wagenrennen waren populair. Daags na de wedrennen werden grote openbare maaltijden georganiseerd, waarschijnlijk om de verliezers van de vorige dag te troosten. Romeinse soldaten vermaakten zich in alle uithoeken van het Rijk met dobbelen en droegen zo ongetwijfeld bij aan de verspreiding van dit spel. Zoals Tacitus schrijft waren de Germanen befaamd om hun gokgedrag. Ze hadden een speciale cultus voor Mercurius, de god van de wichelarij en de cleromantie. Ze vergokten zelfs hun eigen vrijheid4. Aan de andere kant van de Atlantische Oceaan waren ook de Amerikaanse Indianen fervente gokkers, net als hun zuidelijke tegenhangers de Maya’s en de Azteken. Bij hun spel doen de mensen hun goden na. De Grieken geloofden dat het universum via loting tussen Zeus, Poseidon en Hades was verdeeld. In Egypte won Thoth vijf extra dagen in het spel. Het jaar werd daarmee een stukje langer en Noet, de hemelgodin die door Ra was gestraft, kon zo vijf kinderen baren – de voorouders van de eerste mensen. In India waagden Shiva, zijn vrouw Pravadi en hun kinderen regelmatig een gokje. Dit feit wordt nog altijd gevierd tijdens Diwali, het Lichtjesfeest. Deze dag wordt in India beschouwd als een zeer gunstig moment om te spelen 5.

3 4 5

Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p. 27 Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p. 30 Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p11 en 13

7


Wetgeving rond kansspelen: geen kinderspel Gokken is altijd een controversiële bezigheid geweest. Knokpartijen, ondergang en verslaving liggen immers steeds op de loer. De wereldliteratuur bevat ontelbare voorbeelden van de fatale passie voor het spel (Boccaccio’s Decamerone, Chaucers Canterbury Tales). Gokken is vrijwel overal wel eens verboden geweest of aan banden gelegd. Men is er nooit in geslaagd het gokken te verbannen. Zo werd gokken in Rome het hele jaar lang officieel verboden, behalve tijdens de Saturnaliën. Zo moest verslaving voorkomen worden. Het verbod werd echter niet nageleefd, te beginnen met de keizers zelf (Nero en Claudius). Commodus zou het keizerlijk paleis naar verluidt tot een gokhal hebben omgetoverd 6. De optie om gokken tijdens feestdagen toe te staan is in meerdere tijdperken en op meerdere plekken toegepast. In Italië mocht aan het begin van de Renaissance tijdens de Kerstperiode, rond Pasen en met Pinksteren op bepaalde plaatsen worden gegokt, evenals op sommige jaarmarkten en kermissen. De rabbijnen van de joodse gemeenschappen stonden in dezelfde periode kansspelen toe tijdens de religieuze feesten (Poerim, Chanoeka) en tijdens de vastenperiodes. In Engeland was gokken onder Edward IV en Henry VII toegestaan tijdens de Kerstperiode 7. Onder Henry VIII was gokken voorbehouden aan de koninklijke familie. Tijdens zijn regering werd een “Groom porter” aangewezen die specifiek belast was met het organiseren van kansspelen aan het Hof. Deze functie heeft 250 jaar bestaan. Aan het einde van de 14de eeuw werden in Neurenberg de steeds populairder wordende kaartspelen op vrije dagen toegestaan na eerst verboden te zijn geweest 8. Als we er de geschiedenis op naslaan zien we in veel landen een soort schizofrene houding bij de wetgevende macht als het om kansspelen gaat. Het lukt ze niet om gokken totaal te verbieden en daarom moeten ze het spel onder bepaalde voorwaarden en binnen bepaalde grenzen toestaan. Veel monarchen hebben ook getracht het gokken te verbieden, want deze nutteloze bezigheid stond de voorbereidingen op hun vele oorlogen in de weg. In Engeland verbood Henry VIII zijn soldaten te gokken. Zij speelden liever dan zich te bekwamen in het boogschieten. Op religieus niveau geldt alleen binnen de islam een formeel verbod op gokken. Het wordt als een gruwel beschouwd. Toch is ook in de islamitische cultuur het kansspel nooit volledig verbannen geweest: dierenwedrennen zijn er altijd populair geweest 9. In de andere monotheïstische godsdiensten is vaak afkeurend over gokken gesproken, vooral wanneer leden van de geestelijkheid zich hiertoe verlaagden. Een formele veroordeling van de gokpraktijk is er echter nooit geweest. De Talmoed weigert de getuigenis van gokkers die hun gewoonte niet hebben afgezworen.

Een onloochenbare passie De passie voor het spel komt in alle sociale lagen voor, van de allerarmsten tot de allerrijksten. De kansspelen hebben zich vooral ontwikkeld tijdens periodes waarin veel geld in omloop was, zoals in Firenze onder Lorenzo il Magnifico, het Venetië van de 17de eeuw met zijn “ridotti” en casino’s en het Frankrijk van de Zonnekoning, toen heel Versailles zich met het spel bezig hield. Toen in Engeland de vrouw van Henry VIII, Anna Boleyn, en haar broer voor hoogverraad en incest werden berecht, was de kans op vrijspraak 1 tegen 10. Maar ook in tijden van economische instabiliteit is het gokken niet verdwenen – denk bijvoorbeeld aan Frankrijk ten tijde van de revolutie aan het einde van de 18de eeuw.

6 7 8 9

8

Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p28 Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p61 en 63 Roll the bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p56 Roll the bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p35


#1 L DEE

Uitbating van het spel voor commerciële doeleinden Voordat het kansspel commercieel werd uitgebaat, was gokken vooral een sociale bezigheid die door vrienden of vakgenoten werd beoefend. Met de opkomst van de kansberekeningswetenschap dankzij Cardano, Galilei, Blaise Pascal (met de driehoek van Pascal) en Huygens (die in 1657 het eerste werk over kansberekening publiceerde) werd het lot beetje bij beetje getemd. We begonnen langzaamaan te begrijpen hoe we voordeel konden trekken uit het toeval en uit de uitbetaling van de winst. Zo verschenen in de 16de en 17de eeuw de eerste “commerciële” loterijen, waarbij een inzet werd betaald. De eerste loterijen lijken in Vlaanderen te zijn ontstaan. De opbrengst ging naar de Kerk en de gildes. Later werden deze loterijen verboden (zoals in Brugge in 1561). Het recht om loterijen te organiseren behoorde toen toe aan de stadsbesturen. In 1444 werd in de stad Sluizen een loterij georganiseerd om de stadswallen te herstellen. In Brugge werd in 1466 door de inwoners een loterij gehouden om de misdeelden bij te staan. Italiaanse handelaars namen het concept mee naar huis. De stadsbesturen eisten daar dat de commerciële loterijen werden gecontroleerd en dat een deel van de opbrengst naar liefdadigheidswerken ging. Zo ontstond het concept van de staatsloterij 10 . De exploitatie van kansspelen, kaartspelen en dobbelspelen door professionele spelers is een ander voorbeeld van deze institutionalisering.

In België België neemt binnen de wereld van het spel een bijzondere plaats in. De stad Spa, sinds de 16de eeuw beroemd om haar heilzame baden, trekt kuurgasten uit heel Europa aan. De goktraditie is er al even oud als de baden zelf. Het Casino van Spa dateert van 1763 en wordt door sommigen beschouwd als het oudste legale casino ter wereld. Deze informatie wordt evenwel tegengesproken door het bestaan van de Venetiaanse casino’s. Die bestaan al sinds de 16de eeuw. De eerste “ridotto” werd in 1638 op de Palazzo San Moisè geopend. De eerste paardenrennen in West-Europa werden dan weer in Spa gehouden, in de eerste helft van de 19de eeuw. Voor de aanname van de strafwet van 7 mei 1999 met betrekking tot de kansspelen werd de uitbating van de casino’s van Spa, Dinant, Chaudfontaine, Namen, Middelkerke, Blankenberge, Knokke en Oostende die door de wet van 24 oktober 1902 aangaande de spelen verboden was, toegelaten door de Parketten Generaal op basis van fiscale en historische redenen, wat aan de fiscus toeliet om zijn deel van de inkomsten van de casino’s te nemen. De slots die verschenen in de cafés werden beschouwd als amusementsspelen en ontsnapten dus aan de controle. De sportweddenschappen worden geregeld door de wet van 26 juni 1963 en de weddenschappen op paardenrennen door de fiscale wet van 23 november 1965.

Vandaag Gokken is altijd een subversieve praktijk geweest. Vooral de geldspelen zijn daarom overal ter wereld gedurende lange periodes verboden of aan strikte regels onderworpen geweest. Er zijn maar weinig landen waar een totaalverbod geldt. In China maakt gokken deel uit van het dagelijks leven. Weddenschappen rond gevechten tussen hanen, krekels en vissen zijn er zeer populair. Daarnaast is gokken begin jaren 90 ook op het internet verschenen. In deze vorm zijn kansspelen moeilijk te controleren. Dit komt door het grensoverschrijdende en virtuele karakter van deze kansspelen. Websites met een juridische basis in fiscale paradijzen bieden hun producten aan zonder taxen te moeten betalen en zonder effectieve controle. In China kunnen wedders geld inzetten op Europese voetbalmatchen. Deze 10

Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p. 84

9


spelen trekken malafide groepen aan zoals in België aangetoond in de zaak Yé, een schandaal dat het Belgische voetbal op het einde van 2006 heeft getroffen. Daarnaast kunnen de illegale sites snel van IP veranderen. Vandaag worden de kansspelen ook aangeboden via GSM en digitale TV.

De verschillende soorten kansspelen Voor de opkomst van het kaartspel bestonden kansspelen vooral uit het werpen van diverse objecten, zoals schelpen en beenderen, lotingen en weddenschappen. Het oudste kansspel is vandaag bekend als “kruis of munt”. Het werd ook gebruikt als wichelmethode. Sprongbeentjes, de beenderen uit de enkels van schapen, vormen de voorlopers van de dobbelstenen in ivoor, been, hout of steen. De Egyptenaren maakten gebruik van deze dobbelstenen of beentjes bij bordspelen11, waaronder een spel dat kan worden beschouwd als een voorloper van backgammon. De oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika gaven elkaar graag raadsels op en gooiden ook met dobbelstenen. De Azteken speelden een spel dat op het tegenwoordige klaverjassen lijkt en waarbij ze ook weddenschappen afsloten12. Speelkaarten verschenen in de 14de eeuw in Europa. Dankzij de Italianen verspreidden ze zich al snel over het hele continent. Speelkaarten zijn waarschijnlijk een Chinese of Indiase uitvinding. Vandaar zijn ze naar Perzië geëxporteerd, waarna ze de hele islamitische wereld veroverden. De Italianen ontdekten het spel via hun contact met de Arabieren. De motieven op de “Italiaanse” speelkaarten lijken sterk op het kaartspel dat door de Mamelukken werd gebruikt. Het spel telt 52 kaarten in vier kleuren met 10 getallen en drie figuren. Het verspreidde zich snel over Europa en er ontstonden verschillende varianten van. Het tarotspel kwam rond 1425 op. Er zijn nog altijd tal van kaartspelen met geografische variaties. De hedendaagse roulette komt voort uit het Engelse roly-poly. De Fransen namen dit over en brachten enkele wijzigingen aan. Eind 19de eeuw zijn in de Verenigde Staten de eerste gokautomaten of “fruitmachines” verschenen. De Amerikaan Charles August Fey ontwierp in 1898 de eerste gokkast op muntgeld: de Card Bell. In 1899 schiep hij de compactere, metalen versie Liberty Bell. Beetje bij beetje werden jackpots, «éénarmige bandieten», vervangen door videoschermen met een drukknop als hefboom. De eerste websites met kansspelen en weddenschappen werden uitgebaat vanuit Antigua en Barbuda in de Caraïben vanaf de tweede helft van de jaren 90. Het design van deze sites is de laatste jaren sterk veranderd, tegenwoordig worden de spelen in 3D aangeboden, sommige sites bieden croupiers aan om de kaarten te verdelen. Het is tegenwoordig mogelijk om kansspelen direct te spelen via de GSM via Wifi. Tenslotte hebben de kansspelen hun intrede gedaan via de interactieve televisie.

De kenmerken van kansspelen Het kansspel : een definitie Het kansspel is een activiteit die de mens uit vrije wil beoefent. Deze activiteit is beperkt in tijd en ruimte en onderworpen aan regels of overeenkomsten. Het spel is bovendien fictief: het speelt zich af in een andere realiteit, op een ander vlak. De uitslag van het spel kan vooraf niet bekend zijn en is onomkeerbaar. Bij het kansspel wordt de winnaar door het lot aangewezen. Het spel is ook een

11 12

10

Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p10-11 Roll the Bones, David G. Schwartz, Gotham books, oktober 2006, p19-20


#1 L DEE

onproductieve activiteit. Het is geen manier om rijk te worden. Daarom wordt het spel beschouwd als onnuttig voor de samenleving. Een kansspel is iets anders dan een behendigheidsspel. Bij sommige spelen worden het kansen het behendigheidselement met elkaar vermengd, waardoor discussie kan ontstaan over in welke categorie het spel thuishoort. De Belgische wetgeving neemt in dit opzicht een duidelijke positie in. Het kansspel wordt als volgt gedefinieerd: “Elk spel of weddenschap, waarbij een ingebrachte inzet van om het even welke aard, hetzij het verlies van deze inzet door minstens één der spelers of wedders, hetzij een winst van om het even welke aard voor minstens één der spelers, wedders of inrichters van het spel of de weddenschap tot gevolg heeft en waarbij het toeval een zelfs bijkomstig element is in het spelverloop, de aanduiding van de winnaar of de bepaling van de winstgrootte.” Deze definitie is terug te vinden in artikel 2.1 van de wet van 7 mei 1999 op de kansspelen.

Er moeten dus drie elementen aanwezig zijn om een spel als kansspel aan te duiden: • een inzet; • de mogelijkheid om te winnen of te verliezen; • de aanwezigheid van het toeval, zelfs als bijkomstig element. Zodra er sprake is van toeval, in welke beperkte mate ook, moet het spel worden beschouwd als een kansspel. In de sportsector, bij wedrennen en bij poker, is het nooit mogelijk het resultaat met zekerheid te voorspellen, hoewel de sportieve eigenschappen van de deelnemers ook een rol spelen.

De kenmerken van kansspelen Niet alle kansspelen beantwoorden aan dezelfde regels, maar ze hebben bepaalde kenmerken, die hun eerlijkheid garanderen, gemeen. Hieronder worden enkele typerende eigenschappen van kansspelen opgesomd. n Een toevalsgenerator Bij kansspelen moet een toevalsgenerator aanwezig zijn die garandeert dat het kansspel werkelijk op toeval is gebaseerd. Kaarten schudden, een lot trekken of met een dobbelsteen gooien zijn toevalsgeneratoren. Er moet onderscheid worden gemaakt tussen behendigheidsspelen en kansspelen. Bij sommige spelen is het onderscheid tussen deze twee niet helemaal duidelijk, zoals bij poker of bridge. In België maakt de wetgever het volgende onderscheid: zodra het toeval een rol speelt, hoe klein ook, moet het spel als kansspel worden beschouwd. Bij wedstrijden is een intellectuele en/of fysieke inspanning vereist. n De slagen zijn onafhankelijk Bij een kansspel kan niet worden voorspeld wanneer de slag of de winnende combinatie zich voordoet. Een voorbeeld: steeds wanneer een muntstuk wordt opgegooid, is de kans dat het stuk op kruis of munt valt even groot: een kans van een op twee. Deze kans is onafhankelijk van de eerder behaalde resultaten. De uitkomst van de vorige keren maakt het niet mogelijk te voorspellen wat de volgende uitslag zal zijn. Hetzelfde geldt voor automatische kansspeltoestellen: er kan nooit worden voorspeld wanneer de jackpot valt. Toch hebben de spelers de neiging te geloven dat ze na meerdere verliezen wel een keertje moeten winnen. De publicatie door casino’s van de winnende cijfers maakt bovendien dat spelers geneigd zullen zijn eerder voor bepaalde cijfers te kiezen dan voor andere.

11


n Het teruggavepercentage Kansspelen zijn zodanig ontworpen dat ze een opbrengst leveren aan de exploitant. Het gaat om een percentage van de inzet. Voor gemeenschappelijke spelen zonder bank, zoals poker, neemt de exploitant bijvoorbeeld een percentage van de pot of vraagt hij tafelrecht. De spelen zijn dus zodanig opgezet dat de spelers een bepaald deel van het ingezette geld uitgekeerd krijgen en nooit de totale inzet. Dit percentage is afhankelijk van het type spel en kan variëren. Voor de producten van de Nationale Loterij schommelt het uitkeringspercentage bij bepaalde krasloten tussen de 50 en 64%. Bij Franse en Amerikaanse roulette is het voordeel voor de exploitant respectievelijk 2,7% en 5,26%. Bij black-jack is het ongeveer 2 tot 7%. Bij gokautomaten bepaalt de wet dat minstens 84% van de inzet moet worden uitgekeerd. In werkelijkheid is het uitkeringspercentage hoger om het spel zo aantrekkelijk mogelijk te houden. n Uitbetalingstabellen Kansspelen zijn zodanig opgezet dat ze verschillende soorten winst uitkeren. Zo bestaan er bij de Lotto verschillende winnaarcategorieën. Hetzelfde geldt voor krasloten en voor weddenschappen. Dit is een van tevoren bepaald spelelement. De automaten zijn ingesteld op basis van complexe algoritmen en op basis van een groot aantal speelrondes. Daardoor is het moeilijk te bepalen wanneer de jackpot zal vallen. Dit kan soms maanden duren. De machines kunnen zodanig zijn ingesteld dat ze regelmatig een kleine winst opleveren of juist minder vaak grotere winst geven. Daardoor leveren sommige automaten gedurende zeer lange periodes geen grote winst op, hoewel ze wel kleine jackpots opleveren. n De kans op verlies In elk spel zijn er, zodra er meer dan één speler is, een winnaar en een verliezer. De organisator van het spel of de bank kunnen in die zin worden beschouwd als deelnemers. De speler speelt tegen hen. Dit is het principe van het commerciële spel. Bij het sociale spel werkt het anders. Poker en backgammon zitten anders in elkaar, want hierbij wordt niet tegen de bank gespeeld. Wel wordt daar een percentage van de inzet afgehouden, zodat de exploitant zijn kosten kan dekken.

« De enige manier om in het casino te winnen is een casino te bezitten » (Partouche)

De controle op kansspelen Er bestaat een wettelijk kader om de naleving van de regels voor kansspelen te garanderen. Bij gokautomaten bijvoorbeeld wordt het toevalskarakter van het spel gecontroleerd door de Dienst Metrologie van de Federale Overheidsdienst Economie. De controle vindt plaats voordat de toestellen in gebruik worden genomen en ook tijdens de exploitatie vindt regelmatig een keuring plaats.

Kansspelen in België De lijst met kansspelen die in België zijn toegestaan, waaronder de spelen die door de Nationale Loterij worden aangeboden, wordt bij koninklijk besluit bepaald en is onderworpen aan controle door verschillende autoriteiten (zie § Wettelijk kader van de kansspelen). In België zijn de volgende spelen toegestaan en beschikbaar:

12


#1 L DEE

OO Loterijen Bij loterijen kan een lot worden getrokken, maar ook krasloten vallen hieronder. Loterijspelen kunnen ook in elektronische vorm worden aangeboden. Zo biedt de Nationale Loterij bepaalde producten online aan. België kent geen automaten die op regelmatige tijdstippen een lot trekken of videoloterijen. Deze vormen richten ravages aan in landen als Frankrijk, Zwitserland en Canada. In België kunnen 2 soorten loterijen worden aangeboden. Enerzijds zijn er de producten van de Nationale Loterij, anderzijds zijn er de loterijen ten bate van liefdadigheidsinstellingen, ter bevordering van de kunsten of voor andere doelen van algemeen nut die kunnen worden aangeboden als vooraf een vergunning is verkregen. Buiten deze twee categorieën is het organiseren van loterijen – bijvoorbeeld een commerciële lotto – in België verboden. Opgelet! Er moet onderscheid worden gemaakt tussen kansspelen en wedstrijden. Bij wedstrijden moeten de deelnemers een fysieke en/of intellectuele inspanning doen. Denk bijvoorbeeld aan teken-, schrijf- of uitvindingswedstrijden. Hierbij wijst de jury een winnaar aan. Bepaalde raadsels worden beschouwd als verhulde loterijen, bijvoorbeeld wanneer de spelers het aantal deelnemers aan de wedstrijd moeten raden of wanneer algemene kennis- of actualiteitsvragen worden gesteld die eenvoudig te beantwoorden zijn.

Pas op voor bedrog! Wie heeft nooit een e-mail ontvangen zoals deze waarin de lezer wordt gemeld dat hij een buitenlandse loterij heeft gewonnen? Dit zijn de zogenaamde «Spaanse» of «Nigeriaanse» loterijen. In de mail staat meestal dat de winnaar zijn prijs kan krijgen als hij eerst een bedrag betaalt. Dit is bedrog. Het spel «een twee drie klaveraas» en piramidespelen zijn andere vormen van bedrog. Veel mensen zijn hier al slachtoffer van geworden. Bij een twee drie klaveraas worden drie kaarten ondersteboven op tafel gelegd, waarna de speler moet raden welke kaart de winnende is. De bedrieger laat zich vaak helpen door anderen. Wie wint, ontvangt twee keer zijn inzet. Wie verliest, is zijn inzet kwijt. Het piramidespel belooft snelle en eenvoudige winst aan de spelers. Het spel is gebaseerd op een keten, waarbij nieuwe deelnemers moeten betalen om deel uit te maken van de keten. Het probleem is dat er op een bepaald moment niet genoeg nieuwe deelnemers meer zijn om het systeem van nieuw geld te voorzien. Degene die het piramidespel is begonnen, is de enige winnaar bij deze vorm van bedrog.

OO Bingo of niet commercieel kienen Dit spel wordt gespeeld met unieke bingokaarten. Op elke kaart staat een rooster met cijfers die moeten worden afgestreept zodra ze door de bingomachine worden getrokken. Het doel is een bepaalde vorm of motief af te strepen voordat alle cijfers zijn getrokken. Dit loterijspel wordt vooral binnen gemeenten gespeeld. Het is zeer gekend in Vlaanderen. Het College van Burgemeester en Schepenen moet er toestemming voor geven.

13


OO Bingo of one-ball Deze variant is een elektronisch balspel dat in veel cafés te vinden is. De speler moet meerdere balletjes in de gaten op het horizontale vlak van het spel zien te krijgen. Daardoor gaan verticaal meerdere cijfers of tekens oplichten, waardoor horizontale, verticale of diagonale lijnen worden gevormd. Het bingospel telt 5 balletjes, plus één extra balletje. De one-ball telt 1 balletje, plus één extra. Er zijn ook bonusrondes mogelijk. De minimum- en maximuminzet zijn respectievelijk € 0,25 en € 6,25 en de maximale winst is € 500 (dit bedrag is een theoretisch maximum, want in werkelijkheid kan men meer winnen). Dit spel is behoorlijk verslavend, zoals blijkt uit het grote aantal bingospelers dat deelneemt aan de bijeenkomsten van Anonieme Gokkers. Dit spel is zeer makkelijk toegankelijk. Binnenkort zullen geleidelijk aan elektronische identiteitskaartlezers worden geïnstalleerd op de nieuwe bingotoestellen die op de markt verschijnen. Zo kan de leeftijd van de spelers beter worden gecontroleerd.

OO Traditionele tafelspelen Deze spelen worden in casino’s aangeboden: roulette, blackjack, poker in zijn diverse vormen, baccarat en varianten daarop (chemin de fer, mini, midi en maxi punto banco), craps, sic bo, (commerciële) bingo en het zeldzamere big wheel. ii Roulette: In België zijn drie vormen van roulette toegestaan: • Franse roulette, met 37 getallen van 0 tot 36; • Engelse roulette, identiek aan Franse roulette maar sneller: er staat slechts één medewerker aan de tafel (in plaats van drie bij Franse roulette) en de spelers kunnen inzetten met fiches in hun eigen kleur; • Amerikaanse roulette, met 38 cijfers in een andere volgorde, waaronder 0 en 00. Er zijn meerdere manieren om te winnen. De speler kan inzetten op één enkel getal (plein), op twee getallen (cheval) vier getallen (carré) of op andere talrijke combinaties (transversale, transversale simple, colonne, colonne à cheval, chance simple). ii Black-Jack: Het doel is zo dicht mogelijk bij de 21 punten te komen zonder die te overschrijden. De aas is 1 of 11 punten waard (naar keuze), de figuren zijn elk 10 punten waard en de kaarten van 2 of 10 hebben hun nominale waarde. Spelers die de 21 punten overschrijden, vallen af. De speler speelt tegen de bank. De croupier deelt aan elke speler twee kaarten uit, waarbij hij links begint en met zichzelf eindigt (de tweede kaart van de croupier is voor alle spelers zichtbaar en vormt een belangrijke aanwijzing). Heeft iedereen twee kaarten, dan kan elke deelnemer kiezen tussen stoppen of een of meerdere extra kaarten trekken. Er zijn ook speciale handelingen mogelijk, zoals de inzet verdubbelen (double). Hierna wordt automatisch een bijkomende kaart getrokken, waarna het spel wordt stopgezet. Een andere optie is de kaarten splitsen (split): de speler splitst één hand met twee identieke kaarten (bijvoorbeeld tweemaal 8) in twee handen met elk een 8 plus een andere, nieuw te trekken kaart. De speler kan ook voor overgave kiezen (surrender), waarbij hij na zijn eerste twee kaarten te hebben gezien het spel verlaat en de helft van zijn inzet terug krijgt, of voor verzekering opteren (insurance). In dat laatste geval kan hij wedden dat de bank een blackjack speelt (21 in twee kaarten). Dit kan alleen als de zichtbare kaart van de bank een aas is.

14


#1 L DEE

De bank blijft kaarten trekken zolang haar score lager dan of gelijk aan 16 is. Ze stopt altijd als ze 17 of meer punten heeft. Het voordeel voor het casino hangt bij blackjack af van de kwaliteit van de spelers aan de tafel. Deze winst schommelt tussen 2 en 7%. ii Poker : Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen twee soorten poker: • Poker waarbij tegen de bank wordt gespeeld, zoals Stud Poker (eigenlijk Caribbean Stud Poker), Pai Gow Poker en Three Card Poker. Hier bestaan in Las Vegas meer dan 20 varianten van. Op dit moment wordt in België alleen Stud Poker gespeeld; • Poker tussen de spelers. Het casino treedt hierbij op als scheidsrechter en ontvangt een percentage van de winst. Ook hiervan bestaan vele varianten, zoals Texas Hold’em, Omaha, Seven Card Stud en Draw Poker. Wereldwijd bestaan er honderden verschillende vormen. In Belgische casino’s wordt binnen deze categorie alleen Texas hold’em en Omaha gespeeld. Stud Poker was de meest gespeelde pokervariant tot Texas Hold’em Poker zijn opwachting maakte. De spelers spelen tegen de bank. De croupier deelt 5 kaarten uit aan elke speler. De beeldzijde van de kaarten blijft verborgen, behalve de vijfde van de croupier. Het spel verloopt in twee partijen. Elke speler doet een eerste inzet, waarna hij dus vijf kaarten ontvangt. Hij heeft daarna twee mogelijkheden: opgeven of zijn laatste inzet verdubbelen, plus de reeds gedane inzet (na een eerste inzet van € 5 legt hij dus in totaal € 15 als hij wil blijven meespelen). Zodra alle spelers hun inzet hebben verdubbeld of het spel hebben verlaten, worden de kaarten van de bank bekeken. Heeft de bank een minimumcombinatie van aas/koning of meer (paar, twee paar, trips, …), dan worden de kaarten van de spelers met die van de bank vergeleken. De spelers die een hogere combinatie hebben dan de bank, worden betaald in functie van hun combinatie (paar krijgt eenmaal de inzet, twee paar krijgt tweemaal de inzet, …royal flush krijgt 100 maal de inzet). Heeft de bank niet de juiste kaarten, dan krijgt elke speler zijn inzet en het dubbele van zijn eerste inzet terug. Het spel is dan voorbij. Het casino strijkt bij Stud Poker zo’n 10% van de inzet op. Poker tussen spelers is de vorm die op dit moment het meeste wordt gespeeld, ook door jongeren. Deze vorm wordt ook gespeeld tijdens pokertoernooien of -kampioenschappen. Deze pokervorm wordt sinds 2008 in drie vormen in de Belgische casino’s aangeboden: een jaarlijks toernooi, minitoernooien (Sit&Go) en cash games. Het casino int een tafelrecht in functie van de grootte van de pot of op regelmatige tijdstippen (elk uur). 1- Jaarlijks toernooi en minitoernooien: casino’s mogen niet meer dan één toernooi per jaar organiseren. Daarnaast kunnen minitoernooien of Sit&Go’s worden gehouden met maximaal 40 deelnemers. Er bestaan verschillende soorten Sit&Go-toernooien: 1. Freeze-out: elke speler die geen fiches meer heeft, is uitgeschakeld. 2. Met 1 of meerdere Rebuys: de spelers kunnen een of meerdere malen fiches bijkopen in de loop van het eerste deel van het spel, afhankelijk van het reglement. Ondanks het feit dat deze spelen niet toegankelijk zijn voor personen jonger dan 21 jaar, zijn jongeren toch goed op de hoogte wat de spelregels van deze spelen betreft.

15


2- Cash games: anders dan bij Sit&Go’s kunnen de spelers beginnen met spelen of de tafel verlaten wanneer ze maar willen. Ze kunnen ook net zo veel of weinig inzetten als ze willen, binnen de grenzen die door het casino worden gesteld (bijv. een tafel van 2-2 met minimaal € 50 en maximaal € 200). Het meest beoefende type poker, vooral door jongeren, is Texas Hold’em Poker. Dit is een vorm van Community Poker: meerdere kaarten zijn eigendom van alle spelers tegelijk. De waarde van de verschillende handen van laag naar hoog: hoogste kaart, paar, twee paar, trips, straat, flush, full house, carré, straight flush, royal flush. Elke speler ontvangt twee kaarten, waarna vijf gemeenschappelijke kaarten in het midden van de tafel worden gelegd. Doel is de best mogelijke hand te krijgen door gebruik te maken van vijf van de zeven beschikbare kaarten. Het spel verloopt als volgt: elke speler moet op zijn beurt een verplichte inzet doen – de “small blind” en de “big blind”. De croupier deelt vervolgens aan elke speler twee kaarten uit. Vervolgens moeten de spelers het eens zien te worden over hun verdere inzet voordat de “flop” kan volgen: het moment waarop de eerste drie gemeenschappelijke kaarten op tafel komen. De spelers kunnen ervoor kiezen de inzet te volgen (call), hun kaarten en hun reeds gedane inzet op te geven (fold) of de inzet te verhogen (raise). Daarna komt de flop op tafel, waarna een tweede inzetronde volgt onder de overgebleven spelers. Daarna komt de “turn” op tafel: de vierde gemeenschappelijke kaart. Daarna volgt een derde inzetronde, gevolgd door de vijfde en laatste gemeenschappelijke kaart (river). Hierna volgt een laatste inzetronde, waarna de kaarten op tafel komen en de winnaar bekend wordt. Zoals al vermeld, bestaan er ook andere pokertypes. Omaha bijvoorbeeld werkt volgens hetzelfde principe, maar hierbij ontvangt elke speler vier kaarten in plaats van twee en moet hij een combinatie van vijf kaarten vormen waarbij hij altijd twee eigen kaarten en drie gemeenschappelijke kaarten moet gebruiken. Bij Draw Poker ontvangt elke speler vijf kaarten die hij verborgen moet houden. Er zijn twee inzetrondes. De spelers die na de eerste ronde in het spel blijven, kunnen hun hand met vijf kaarten naar wens geheel of gedeeltelijk vervangen door nieuwe. Nadat de spelers hun nieuwe kaarten hebben gekregen, is er een tweede inzetronde, gevolgd door een “showdown” waarbij de kaarten worden vergeleken. De beste kaarten winnen. Bluf speelt bij poker een belangrijke rol. Het gebeurt heel vaak dat het spel eindigt zonder dat de winnaars hun kaarten hebben laten zien. ii Craps : Craps wordt met twee dobbelstenen gespeeld. De werper (shooter) is belangrijk. Hij moet zich aan strikte regels houden. Het spel verloopt in twee stappen: 1. Als de shooter 7 of 11 gooit, dan wint elke speler zijn inzet. Gooit hij 2, 3 of 12, dan verliest de shooter en winnen de inzetten tegen de shooter. Gooit hij 4, 5, 6, 8, 9 of 10, dan wordt dit zijn punt (point). De croupier legt een schijf op tafel om de waarde van de point aan te geven. 2. Is de point eenmaal gemaakt, dan gooit de shooter nogmaals met de dobbelstenen totdat hij zijn point herhaalt of 7 gooit. Gooit hij nogmaals zijn point, dan wint hij zijn inzet. Gooit hij 7 voordat hij zijn point heeft kunnen herhalen, dan verliest hij zijn inzet.

16


#1 L DEE

Elke speler gooit op zijn beurt met de dobbelstenen. De spelers kunnen ook wedden op de dobbeluitslag. Daarbij hebben ze een aantal opties: als in één beurt tweemaal 1 of tweemaal 6 wordt gegooid, wordt 30 maal de inzet uitbetaald; bij 11 of 3 in één beurt wordt 15 maal de inzet uitbetaald; tweemaal 2, tweemaal 3, tweemaal 4, tweemaal 5 tot de waarde (4, 6, 8, 10) wordt gegooid: als dit een dubbele score is, wordt 7 of 9 maal de inzet uitbetaald. Als het geen dubbele score is, gaat de inzet verloren. Als op het totale aantal ogen wordt gewed (4, 5, 6, 8, 9, 10), levert dit ongeveer eenmaal de inzet op. Deze weddenschap blijft geldig tot het einde van het spel. Als de shooter 7 gooit, houdt het spel op en gaat alle inzet verloren. Herhaalt de shooter zijn point, dan houdt het spel op en krijgen alle spelers hun inzet terug. ii Sic Bo: Dit spel is afkomstig uit China. Het wordt gespeeld met drie dobbelstenen. Doel is de uitkomst van de worpen zo goed mogelijk te voorspellen. De winst hangt af van de punten die aan elke combinatie worden toegekend. De weddenschappen gaan van 1 tegen 1 tot 150 tegen 1. Er kan op meerdere combinaties worden gewed zolang de croupier de stenen nog niet gegooid heeft. Als de speler bijvoorbeeld op drie maal 1 wedt, kan hij tot 150 maal zijn inzet winnen. Wedt hij op drie gelijke ogen van eender welke hoogte, dan kan hij tot 24 maal zijn inzet winnen. Andere mogelijke inzetten mikken op tweetallen, het totaal aantal ogen, twee verschillende getallen naar keuze, een getal tussen 1 en 6 enz. ii Mini/Midi en Maxi Punto Banco: Dit zijn verschillende namen voor hetzelfde spel. Ze verwijzen naar het aantal plaatsen rond de tafel. Het spel is een Zuid-Amerikaanse vereenvoudigde versie van het Baccarat. De spelers kunnen inzetten op wie met maximaal drie kaarten het dichtst bij de 9 punten komt, de “punto” of de “banco”. De figuren en de tien zijn 0 waard, alle andere kaarten hebben hun nominale waarde. Er wordt geen rekening gehouden met getallen boven de tien. Dit betekent dat een 9 en een 7 samen geen 16 waard zijn, maar 6. Een 3 en een 8 zijn samen dus 1 waard, geen 11. De speler zet in op “banco” als hij denkt dat de bank gaat winnen, op “punto” als hij denkt dat de bank zal verliezen of op “égalité” als hij denkt dat banco en punto gelijk zullen spelen. De spelers trekken de kaarten. De croupier haalt de verloren inzet binnen en betaalt de winsten uit. ii Baccarat en/of Chemin de fer: De regels lijken op die van Punto Banco. Baccarat was niet zo lang geleden zeer in de mode. Het was typisch een spel voor de welvarende klasse. Voor het spel zijn dan ook belangrijke hoeveelheden geld nodig. Het spel verdween naarmate de casino’s een breder publiek begonnen aan te trekken, maar ook de hoge belasting op de casinowinsten speelde hierbij een rol.

OO Gokautomaten De gokmachines die men bediende door een hendel, eenarmige bandieten, werden in de jaren 60 opgevolgd door aanraakschermen, beter gekend als «video-slots» waar een druk op de knop volstond om het spel te starten. Vóór de invoering van de wet op de kansspelen in 1999 stonden deze toestellen in de achterzaaltjes van cafés. Deze vorm van gokken is nu beperkt tot besloten locaties die zeer beperkt

« There’s no free lunch » is een gezegde dat de afweging illustreert die een speler moet maken tussen het te nemen risico en de mogelijke winst. 17


toegankelijk zijn, zowel in casino’s als in speelzalen. Deze spelen en hun werkwijze zijn duidelijk door de wet gedefinieerd in functie van het type etablissement. In casino’s en speelzalen kan worden gedobbeld, geracet en blackjack, roulette en poker gespeeld. Bij casino’s komen daar nog fruitmachines, rad van fortuin en kienspelen bij. Daarnaast zijn er nog de multi-spelen waarop men verschillende spelen kan spelen en de multi-players waarop meerdere spelers kunnen spelen. Deze zijn de meest succesvolle. De software voor deze spelen wordt gecontroleerd door de Dienst Metrologie.

OO Weddenschappen In België worden twee soorten weddenschappen aangeboden: sportweddenschappen, weddenschappen op evenementen, weddenschappen op paardenrennen en andere wedstrijden tussen dieren, zoals hazenwindhonden en duiven. “Wie wint het volgende Eurovisiesongfestival?”, “Wie wordt de volgende premier?” of “Zullen we een witte kerst hebben?”, zijn voorbeelden van weddenschappen op evenementen. Er bestaan twee types weddenschappen: onderlinge weddenschappen en bookmakingweddenschappen. Bij het totalisatorsysteem spelen de deelnemers tegen elkaar en krijgt de organisator een percentage van de inzet. Het risico voor de organisator is dan beperkt. Bij het bookmakingsysteem spelen de deelnemers tegen de bookmaker, die een waardering toekent aan de waarschijnlijkheid dat een evenement zich al dan niet voordoet. Er kan op tal van gebeurtenissen worden gewed: het tijdstip van het doelpunt, het aantal doelpunten, het aantal rode kaarten…

OO Media- en tv-spelletjes De oproep om mee te spelen aan betalende spelletjes (zie de definitie van “kansspelen” op p11), komt via talrijke kanalen op ons af: de kranten, de radio, het internet en soms zelfs volledig ongevraagd, zoals per sms. Een voorbeeld van zo’n radiospel is “Het Geluid” op Q-Music.

9960 Hoeveel kinderen hebben prins Filip en prinses Mathilde ? A) 3 B) 4 of C) 5. Sms A, B of C naar 9960 (2 euro/sms – Stoppen? Sms stop).

Ook de televisiespelletjes die een totaalprogramma inhouden (hierdoor wordt een onderscheid gemaakt met spelletjes die slechts een deel uitmaken van een ander programma), vallen onder de noemer van de “mediaspelen”. Conform de oude wet werden dit soort spelletjes uitgesloten van het toepassingsgebied van de wet en werden zij geregeld bij een apart koninklijk besluitHet gaat om spelletjes die aan het begin van de middag of op de late avond op bepaalde zenders te zien zijn. Deze spelletjes worden vaak voorgesteld als observatiespelletjes, raadsels, algemene ontwikkelingstests of actualiteitsquizzen, maar in werkelijkheid zijn het kansspelen. Want de deelnemers worden willekeurig gekozen uit de mensen die opbellen. Dit type spel trekt vooral mensen aan die met pensioen zijn of zonder werk zitten, maar ook jongeren kunnen zich erdoor laten verleiden. Deze spelen worden voortaan beschouwd als kansspelen en zullen een vergunning dienen aan te vragen.

OO Kansspelen via internet Wanneer dit document werd gedrukt (mei 2011), beschikte nog geen enkele operator over een vergunning om spelen of weddenschappen aan te bieden via het internet, bij gebrek aan uitvoeringsbesluiten. Met een aanvullende vergunning mag een vergunninghouder kansspelen op internet exploiteren, op

18


#1 L DEE

voorwaarde dat hij eveneens een vergunning heeft om reële spelen aan te bieden in België. Uitbaters zullen enkel de spelen die ze aanbieden in de reële kansspelinrichtingen ook via internet kunnen aanbieden: poker en casinospelen in online casino’s en online speelautomatenhallen, weddenschappen in online weddenschapskantoren.

OO Illegale spelen Deze spelen worden in het algemeen georganiseerd door malafide figuren die zich aan elke controle onttrekken. Ze houden dus een groot risico in en niets of niemand garandeert de eerlijkheid ervan. Veel gespeelde illegale spelen zijn poker en rami-poker, maar ook “passe anglaise” of “barbouth”, een spel waarvan de regels sterk lijken op die van craps. Andere kansspelen worden vooral binnen bepaalde gemeenschappen gespeeld, zoals Pai Gow in de Chinese gemeenschap. De organistoren van deze spelen worden meestal beloond doordat ze op vaste tijdstippen tafelrecht vragen. Soms zijn geldschieters aanwezig, wat tot gewelddadige situaties kan leiden. Men weet nooit tegen wie men speelt. Hanengevechten waren van de 19de eeuw tot in de jaren 60 van de vorige eeuw erg populair in Frans en Belgisch Vlaanderen. Tegenwoordig zijn ze bij ons verboden, maar in het noorden van Frankrijk mogen ze nog worden gehouden en dat gebeurt dan ook. Gelijktijdig met deze gevechten werd vaak het spel “banken” georganiseerd. De deelnemers zetten geld in op een paneel met 52 vakken met de afbeeldingen van 52 speelkaarten. Vervolgens werden kaarten getrokken. De eerste kaart won tot 7 maal de inzet. Daarna namen de kansen af. Soms wordt ook nog melding gemaakt van hondengevechten.

Wettelijke kader van de kansspelen Gezien de maatschappelijke en gezondheidsrisico’s en met het oog op de criminaliteit (inclusief het witwassen van geld) heeft de overheid wetten uitgevaardigd die de exploitatie van kansspelen aan banden leggen. Ten einde een bepaalde coherentie te verzekeren, heeft de wetgever de wet van 7 mei 1999 gewijzigd bij wet van 10 januari 2010.

De bescherming van de spelers De kansspelwet beschermt de spelers met zowel wettelijke als technische maatregelen en belast ook de Kansspelcommissie met de taak het publiek te informeren. De exploitatieregels om de gevaren van gokverslaving te beperken, hebben ondermeer betrekking op het aantal kansspelinrichtingen (9 casino’s, 180 speelautomatenhallen en 1060 wedkantoren) en hun locatie (speelautomatenhallen mogen zich niet in de buurt bevinden van plaatsen waar veel jongeren of kwetsbare personen komen, bv. scholen, ziekenhuizen, gebedshuizen en gevangenissen). Het spelaanbod en de types van spelen of weddenschappen worden ook strikt vastgelegd en gecontroleerd.

19


De toegang tot de inrichtingen is strikt gereglementeerd. De minimumleeftijd om in casino’s en speelzalen te mogen spelen is 21 jaar. Voor loterijen, weddenschappen en in cafés is de minimumleeftijd 18 jaar. Online-casinospelen zijn verboden voor personen onder de 21 jaar. De andere online spelen zoals loterijen en weddenschappen, zijn verboden voor minderjarigen. Klanten van casino’s en speelautomatenhallen worden verplicht geregistreerd. Daarenboven moeten de casino’s en speelautomatenhallen (online en offline) en de organisatoren van weddenschappen op Internet hun klanten checken in de EPIS-database1. Deze database omvat alle vrijwillig uitgesloten personen, wettelijk uitgesloten personen2, personen uitgesloten omwille van een gerechtelijke beslissing3 of op vraag van een belanghebbende derde (leden van de familie, schuldenaars, enz.). Krediet (inclusief kredietkaarten voor spelen aangeboden via internet), aansporende reclame (het uitdelen van gratis fiches of speelkrediet) en reclame voor verboden spelen zijn illegaal. De mogelijkheid om geschenken aan te bieden is strikt beperkt. Voor alle gokautomaten is het uurverlies, de duurtijd van het spel en de maximale winst vastgelegd. Het gemiddeld uurverlies betekent de winst die een machine maximaal per uur mag opstrijken. Dit gemiddelde wordt per uur uitgedrukt, maar wordt in werkelijkheid berekend over een groot aantal speelsessies (20.000 voor bingomachines, 1 miljoen voor fruitautomaten in casino’s). Dit verklaart waarom het moeilijk is het reële verlies in de loop van een dag of zelfs in de loop van een week of meerdere maanden te evalueren. De ‘mystery jackpots’ (jackpots verbonden met een aantal machines) zijn verboden. Er moet een informatiefolder met betrekking tot de gevaren van overmatig gokken “ter beschikking worden gesteld van de klanten van casino’s, speelautomatenhallen, cafés en wedkantoren : “ Gokken. Wat is jouw inzet? “. De Kansspelcommissie stelt deze folder ter beschikking van alle geïnteresseerde personen. Andere maatregelen zoals het bijhouden van statistieken, de gratis infolijn SOS GOKKEN (0800/35.777) of de preventiefilm, maken allemaal deel uit van maatregelen ter informatie van zowel professionele instanties als van de modale burger.

EPIS : Excluded persons information system Art 54 §2 « De toegang tot de speelzalen van kansspelinrichtingen klasse I en II is verboden voor magistraten, notarissen, deurwaarders en leden van de politiediensten buiten kader van de uitoefening van hun functies. De deelname aan kansspelen in de zin van deze wet waarvoor een registratieplicht geldt, met uitzondering van de weddenschappen, zijn verboden voor magistraten, notarissen, deurwaarders en leden van de politiediensten buiten het kader van de uitoefening van hun functies. » 15 Zoals personen onder curatele, personen geplaatst onder voorlopig bewind, personen onder toezicht of personen voor wie het verzoek tot collectieve schuldenregeling toelaatbaar werd verklaard.

13 14

20


#1 L DEE

De algemeen wettelijke voorschriften In het licht van de voorgenomen coherentie, regelt de nieuwe wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de weddenschappen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers bijkomende zaken : • de weddenschapssector, voorheen onderworpen aan een fiscale wet; • de mediaspelletjes, dit zijn de spelletjes die worden aangeboden via kranten, tijdschriften, radio en televisie; • de kansspelen die worden aangeboden via informatiemaatschappij-instrumenten, zoals het internet en de mobiele telefonie; Volgens de wet zijn kansspelen in principe verboden, tenzij de Kansspelcommissie een vergunning heeft toegekend: • 9 vergunningen A voor de casino’s; • 180 vergunningen B voor de speelzalen; • een onbepaald aantal vergunningen C voor cafés die maximaal 2 bingo’s of one-balls uitbaten; • een onbepaald aantal vergunningen D voor personen die in casino’s, speelzalen en wedkantoren werken; • een onbepaald aantal vergunningen E voor leveranciers, fabrikanten en reparateurs van kansspeltoestellen; • 34 vergunningen F1 voor de organisatoren van weddenschappen; • vergunningen F2 voor het aangaan van weddenschappen voor rekening van de organisatoren van weddenschappen (kansspelinrichtingen klasse IV) of dagbladhandels. In totaal worden 1000 vaste inrichtingen klasse IV et 60 mobiele klasse IV toegelaten; • een onbepaald aantal vergunningen G1 voor mediaspelen die een totaalprogramma inhouden (de zogenaamde ‘belspelletjes’) en vergunning G2 voor de andere mediaspelletjes. Alleen organisatoren in het bezit van een vergunning klasse A, B of F1 voor de uitbating van reële spelen, mogen spelen via informatiemaatschappij-instrumenten exploiteren. Hiervoor moeten zij een bijkomende vergunning (A+, B+ et F1+) aanvragen. Zij kunnen virtueel dezelfde diensten aanbieden dan volgens hun respectievelijke A, B of F1-vergunning. Een belangrijk nieuw element is dat de speler kan worden vervolgd als hij willens en wetens deelneemt aan illegale kansspelen. Volgens de oude wetgeving was alleen de organisator strafbaar. De overheid krijgt met de nieuwe wet meer bevoegdheden en controle- en sanctiemogelijkheden. De Commissie kan voortaan administratieve boetes opleggen in geval de Procureur des Konings de inbreuk niet vervolgt binnen de vooropgestelde termijn. Ten slotte voorziet de wet in de mogelijkheid aan elke belanghebbende persoon om een aanvraag in te dienen tot uitsluiting van een probleemspeler. Het kan hierbij gaan om familieleden, sociale diensten of schuldeisers. De personen voor wie een verzoek tot collectieve schuldenregeling toelaatbaar werd verklaard, worden eveneens automatisch uitgesloten. Alle kansspelen zijn dus onderworpen aan gelijkaardige uitbatingsvoorwaarden. Dankzij deze wet kan een einde worden gemaakt aan de wildgroei van illegale weddenschappen en andere illegale gokspelen en zal de transparantie van de spelen en de uitbaters toenemen.

21


t i u l s e B

Kansspelen roepen allerhande passies op. Daarom zijn ze altijd onderwerp geweest van gerechtelijke maatregelen en is de beoefening ervan altijd van overheidswege beperkt of verboden. Dit had echter geen succes. Bij een totaalverbod werd illegaal gegokt. Kansspelen zonder meer verbieden is dus zinloos, want spelen is een menselijke behoefte. De overheid heeft daarom gekozen voor een controle op de exploitatie. Dankzij een strenge regelgeving kan de wildgroei van kansspelen aan banden worden gelegd en kunnen exploitatieregels worden opgelegd die ook de speler beschermen. De operatoren van kansspelen gaan een mooie tijd tegemoet. Hun verkoopargumenten spelen in op een kwetsbare menselijke eigenschap: de behoefte aan emotie en dromen. De consumptiemaatschappij draagt plezier en vermaak hoog in het vaandel en zet er ook toe aan de snelst mogelijke weg in te slaan om aan de eigen verlangens te voldoen. Het feit dat rijkdom vandaag zo ongegeneerd op het scherm wordt getoond, geld heer en meester is en snel geld nog aantrekkelijker is – denk maar aan de wijze waarop pokerkampioenen door de media in het zonnetje worden gezet – maakt gokken in de huidige crisistijden en de huidige samenleving des te aantrekkelijker. Natuurlijk speelt niet elke speler op een excessieve manier. De meeste gokkers weten hun speelgedrag onder controle te houden. Maar de voor- en nadelen van het spel moeten tegen elkaar worden afgewogen, waarbij niet mag worden vergeten dat geldspelen voor sommigen een echte drug zijn die ze naar de ondergang voert. Overmatig gokken eist een zware tol op het gebied van schoolverzuim, professionele zorgen, schuldenlast (faillissementen), criminaliteit, zich slecht voelen binnen de maatschappij, maar ook op persoonlijk en familiaal vlak en op gezondheidsgebied (stressziektes). Kansspelen kunnen voor bepaalde mensen zeer verleidelijk zijn, soms juist op momenten dat ze extra kwetsbaar zijn. Het spel begint altijd onschuldig, met een paar muntstukken. Maar als de speler niet goed oplet of slecht geïnformeerd is, kan hij zich laten meeslepen totdat hij zichzelf en zijn speelgedrag niet langer in de hand heeft.

22


2 # L E DE

? g n i v a

o g s i t Wa

l s r e v k

23


16

Van ontspanning tot verslaving Prevalentie

Binnen de bevolking in haar geheel Onderzoek in meerdere Europese landen wijst uit dat 1 tot 2% van de bevolking met gokverslaving te kampen heeft. Onder de personen die regelmatig spelen, stijgt dit percentage tot 14%. 42% van de spelers lopen risico (Etude Rodin, 2004). In België zouden in totaal 100.000 mensen te kampen hebben met diverse problemen in verband met gokken. Onder hen lijden 20.000 mensen aan ernstige gokverslaving. Daarnaast moet rekening worden gehouden met de weerslag op de mensen in de omgeving van de gokverslaafde. Wat de risicoprofielen betreft valt vast te stellen dat vrijgezelle mannen tussen 26 en 45 jaar het vaakst met gokverslaving te kampen hebben. Meestal zijn zij op vroege leeftijd met gokken in aanraking gekomen, vaak via familieleden. Het opleidingsniveau is van weinig belang. Alle middens zijn betrokken. Maar uit onderzoek blijkt wel dat de minder succesvolle beroepsgroepen zwaarder getroffen zijn. Bij jongeren Diverse onderzoeken tonen aan dat jongeren niet gespaard blijven van gokproblemen. Vooral het onderzoek van de Rodin Stichting uit 2004 spreekt duidelijke taal. Volgens een studie die in juli 2008 in Frankrijk door INSERM werd uitgevoerd op basis van 200 prevalentieonderzoeken wereldwijd, komt gokverslaving onder adolescenten en jonge volwassenen vaker voor dan onder (oudere) volwassenen. Het Franse Centre National de Référence sur le Jeu Excessif (CNRJE) stelt vast dat de zwaarst getroffen leeftijdsgroepen 20-25 jaar en 45-55 jaar zijn. In België toont de leeftijdspiramide van mensen die een vrijwillige uitsluiting vragen een piek in de leeftijdscategorie van personen geboren tussen 1976 en 1990, een jonge leeftijdscategorie. De groep van mensen geboren tussen 1976 en 1980 (2127 personen), is de meest voorkomende groep, gevolgd door de personen geboren tussen 1981 en 1985 (2076 personen), en de groep geboren tussen 1990 en 1985 (1696 personen), respectievelijk 22%, 21.5% en 15% van het totaal aantal aanvragen van vrijwillige uitsluiting (cijfers uit de databank Excluded Persons Information System voor 2009). Een onderzoek van het OIVO dat in december 2009 onder jongeren van 10 tot 17 jaar werd gehouden, toont aan dat jongeren gemiddeld op 13-jarige leeftijd beginnen met spelen. Jongeren besteden gemiddeld € 38 per maand aan gokken. Achter dit gemiddelde gaan evenwel zeer grote onderlinge verschillen schuil. 3 jonge spelers op 5 hebben al zonder problemen krasloten gekocht, hoewel de wet de verkoop aan minderjarigen verbiedt. Voor jongeren zijn krasloten de favoriete manier om te gokken. Meer dan een derde van de jongeren speelt poker met geld als inzet. Gemiddeld spelen ze meer dan 4 maal per week poker!!! Hetzelfde percentage jongeren speelt andere kaartspelen, eveneens voor geld. Bijna 1 jongere op 4 gokt online, vaak gratis. Dit kan echter aanzetten tot spelen voor geld. Jongeren besteden hier meer tijd aan dan aan andere spelen en ze spelen meer dan twee maal per week. Bovendien spelen de jongeren gemiddeld meer dan een keer per week lotto en met krasloten. Ook tv-spelletjes via sms of per telefoon zijn populair (10% van de jongeren). Er bestaan verschillen per gemeenschap, per type onderwijs, per leeftijdsgroep en per geslacht. Zo hebben meisjes een voorkeur voor spelletjes per sms of telefoon en zijn ze minder te vinden voor poker. De volledige studie is te vinden via www.oivo.be.

16

24

www.hopital-marmottan.fr/articles/jeupatho.php


#2 L DEE

Waarom spelen? Naast de hoop op winst – één van de voornaamste redenen om te spelen – is spelen voor sommige gokkers allereerst een manier om zich te ontspannen, een afleiding, een gezellig moment in een aangename omgeving – alleen of in groep. Voor anderen is gokken een manier om negatieve emoties te verjagen, moeilijke of pijnlijke persoonlijke omstandigheden even te vergeten, met een depressie om te gaan, de verveling te verdrijven. Weer anderen zijn allereerst op zoek naar emotie, naar sterke, stimulerende en/of opwindende gewaarwordingen. Voor hen is risico nemen een geluksfactor. Men zoekt de rush naar adrenaline. Op anderen heeft gokken dan weer juist een kalmerende uitwerking. Anderen gokken omdat ze dit een gevoel van erkenning, een beter zelfwaarderinggevoel oplevert. Gokken speelt ook in op de nieuwsgierigheid van de speler. Hij moet zijn analytisch vermogen gebruiken om de regels van het kansspel en de werking van het toeval te begrijpen en soms complexe problemen op te lossen. Niet iedereen heeft dezelfde reden om te gokken. • de hoop om snel en gemakkelijk geld te verdienen, behoefte aan luxe; • behoefte aan plezier, amusement, ontspanning, afleiding; • verveling; • behoefte aan een gezellig moment, alleen of met anderen; • een verlangen om te ontsnappen aan onaangename emoties, een moeilijke situatie, depressie; • behoefte aan sterke emoties, verlangen naar risico en de opwinding die daarbij komt kijken; • de wens om angstgevoelens of een verhoogd bewustzijn te verminderen; • het lage zelfbeeld willen verbeteren, zich niet eenzaam willen voelen; • een verlangen om «het systeem» te begrijpen of te verslaan. De invloed van de familiale omgeving op het spel mag ook niet worden onderschat. Vaak worden de speelgewoonten binnen een familie doorgegeven (bijvoorbeeld van vader op zoon). Gokken is voor sommige mensen een passie. Zoals bij elke passie komen daar een pak gevoelens en emoties bij kijken dat maakt dat de speler niet naar de toekomst kijkt maar enkel leeft in het heden. Zoals mevr. De Staël in haar essay De l’influence des passions sur le bonheur des individus schrijft: passies «zijn een sprong van de mens naar een ander bestaan». Maar die sprong wordt zelden zonder schade of verlies gemaakt. De speler ziet een andere bestemming voor zich op het moment dat hij zijn kans waagt. De speler raakt in een roes. Men spreekt vaak over het moment van spanning of van rilling, in het Engels «thrill», die voorafgaat aan het kennen van de uitslag van het spel, het moment waarop het leven van iemand kan keren. De hartslag versnelt, de bloeddruk verhoogt, de aandacht verscherpt en de handen worden klam. De passie voor het spel wordt stiekem een behoefte op zichzelf.

« Het moeilijkste moment komt voor een speler niet als hij heeft verloren, maar als hij moet stoppen met spelen »

Mevr. De Staël

25


De drie fasen die leiden tot verslaving Er moet allereerst een onderscheid worden gemaakt tussen de gelegenheidsgokker, de gewoontegokker, de excessieve gokker en de gokverslaafde. • Er is het ludieke spel, waarin het spel een aangename ervaring is dat de sociale contacten vereenvoudigt en de nieuwsgierigheid bevredigt. Dit spel is zonder gevaar. • Het misbruik van het spel of het excessieve spel. Hier is het spel een regelmatige bezigheid waarin de speler zich amuseert ondanks zijn verliezen. Om zijn geld terug te winnen blijft hij spelen. • De afhankelijkheid van het spel: hier speelt de speler omdat hij niet meer zonder kan. Deze situatie kan de speler tot het uiterste drijven. Het spel begint vaak onschuldig – een kaartspelletje met vrienden, snoepgoed als inzet, wat kleingeld. Maar het spel kan ook de overhand nemen, zodat de speler de controle verliest.

« Er zijn geen berouwvolle spelers behalve dan de verliezers » Bouvard Philippe Het is moeilijk onderscheid te maken tussen een excessieve gokker en een gokverslaafde. Er bestaat natuurlijk ook geen standaardparcours. Vele risicofactoren spelen een rol – maar daar gaan we later op in.

De drie fasen die leiden tot gokverslaving De film is gebaseerd op een toename in kracht van de passie voor het spel en de consequenties daarvan. We beginnen met een kort overzicht van de verschillende stappen door dewelke de spelers gaan alvorens ze afhankelijk worden. Er zijn 3 zulke fasen : 1. De winfase: alles gaat goed. In het begin is de gokactiviteit in bepaalde opzichten heel onschuldig. Het spel, het winnen en verliezen brengen voor de speler grote emoties met zich mee. De speler geniet van zijn passie, alles gaat goed. De speler verhoogt progressief zijn inzet om nog steeds hetzelfde gevoel van sensatie te kunnen behouden. Hier moet ook worden opgemerkt dat als de speler aan het begin van zijn parcours grote winst maakt, de kans op verslaving aanzienlijk toeneemt – want hij voelt zich een «geluksvogel», «de goden zijn met hem». 2. De verliesfase: de speler wil zich herpakken, de verloren bedragen terugwinnen. De hoeveelheid tijd die aan het spel wordt gewijd, neemt ook toe, ten koste van andere activiteiten of vrijetijdsbestedingen, vrienden, familie, studie, werk. De speler raakt geïsoleerd. Hij wordt onweerstaanbaar aangetrokken tot het spel en kan die drang niet de baas. Al zijn gedachten gaan naar het spel. Het wordt een obsessie. Geld dat eigenlijk voor basisbehoeften als huisvesting, voeding, gezondheidszorg bestemd was, wordt uitgegeven aan het spel. De speler gaat leningen aan. De speler moet tegen zijn omgeving liegen om zijn verliezen te verbergen. Hij begint een dubbelleven te leiden. De speler denkt dat hij er wel bovenop zal komen, dat hij het verloren geld zal terugwinnen. Soms wint hij inderdaad ook wel wat, maar dat is niet genoeg. 3. De vertwijfelingsfase: de problemen stapelen zich op en de gokker heeft te kampen met hoge schulden, gezinsproblemen, problemen op het werk. Het spel is geen plezierige bezigheid meer: het wordt een behoefte. De speler probeert uit alle macht aan geld te geraken om zijn passie te kunnen beleven. Deze dwingende behoefte leidt soms tot criminaliteit (diefstal, chantage, oplichting, verduistering, moord). De hoop op winst wordt

26

#2 L DEE


onredelijk. Hij speelt zonder te rekenen. De speler verkeert in grote financiële moeilijkheden. Hij denkt nog altijd dat hij zijn problemen door gokken kan oplossen. Elke dag hoopt de verslaafde speler op geluk, in het spel, op een teken. En zelfs nadat hij zich er rekenschap van heeft gegeven dat «Vrouwe Fortuna» hem niet gunstig gezind is, blijft hij doorspelen – uit automatisme. Hij speelt zelfs wanneer hij er zelf een afkeer van heeft gekregen. De fysische en mentale gezondheid van de speler komt in gevaar.

« Ik wed voor 100 ballen dat ik kan stoppen met wedden wanneer ik wil »

Régis Hauser

Dit traject kan sneller of langzamer worden doorlopen, afhankelijk van persoon tot persoon. Het kan enkele maanden tot enkele jaren in beslag nemen. Gebeurtenissen of situaties waar de speler moeilijk mee kan omgaan (echtscheiding, ontslag, het overlijden van een dierbare) kunnen een katalysatorfunctie vervullen. De gokker is zich meestal niet bewust van de richting die hij uitgaat, want hij wordt volledig in beslag genomen door het spel. Terwijl de negatieve spiraal zich afrolt, kan de speler vormen van bijgeloof ontwikkelen die maken dat hij zijn kans op winst niet meer realistisch kan beoordelen, het toevalskarakter van het spel niet meer doorziet en vergeet dat uiteindelijk de bank wint, niet hij. Hij leeft in een parallelle wereld van tekens, symbolen, geloof en bijgeloof. Dit punt zal later uitgebreider worden behandeld.

t i u l s Be

Gokkers zijn niet genoeg geïnformeerd over de gevaren van het spel. Net als bij andere verslavingen kan de speler zich niet voorstellen dat hij uiteindelijk de controle zou kunnen verliezen en verslaafd kan worden. Het spel beheerst zijn leven, ten koste van alle andere aspecten ervan. Hij verliest zijn realistische kijk op zijn winkansen. En tegelijk wordt hij een meester-manipulator om toch maar aan geld te geraken en zijn verlies te verdoezelen. Pathologisch gokken is een sluipende ziekte, want ze is onzichtbaar. Deze verslaving is des te meer taboe omdat ze met geld te maken heeft. Spelen moet een vrijetijdsbesteding blijven, een ontspanningsactiviteit van voorbijgaande aard. De aanlokkelijkheid van de mogelijke winst en het zoeken naar sterke emoties mogen niet de bovenhand krijgen.

27


Gokverslaving Classificatie Pathologisch gokken is sinds 1980 opgenomen in het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder IV (DSM IV) en werd in 1982 door de Wereldgezondheidsorganisatie erkend als geestelijke aandoening. De Vereniging van Amerikaanse Psychiaters beschouwt gokverslaving als een stoornis in de impulsbeheersing. De aandoening wordt gekenmerkt door het feit dat de speler het verlangen heeft of geneigd is te gokken ondanks de negatieve gevolgen van het spel voor hem en anderen, een toenemend emotioneel onbehagen of spanning doormaakt alvorens tot actie over te gaan, gevoelens van bevrediging beleeft tijdens de activiteit en soms een schuld-, spijt- of schaamtegevoel doormaakt na afloop. De gokker kan zich er niet van weerhouden de actie uit te voeren. De experten zien overeenkomsten met andere mentale aandoeningen. Zo is bij gokverslaafden een hoger percentage depressie vastgesteld (tot 76% 17 ), hetgeen verklaart waarom sommigen deze pathologie onder de stemmingsstoornissen scharen. Gokkers die dit type problemen hebben, spelen om hun negatieve gemoedstoestand te ontvluchten. Het hoge percentage zelfdodingen of pogingen daartoe bij gokverslaafden ondersteunt deze visie. Anderen beschouwden de aandoening als een obsessiefcompulsieve stoornis vanwege de angstverschijnselen die bij gokkers kunnen worden waargenomen. Het enige verschil is dat de gokker plezier beleeft tijdens het denken aan de handeling zelf, anders dan bij andere aandoeningen in deze categorie. Tot slot kunnen er talrijke parallellen worden getrokken tussen pathologisch gokken en andere soorten verslavingen, zoals verslaving aan drugs. Om zijn behoefte aan sterke sensaties te beantwoorden, zet de gokker steeds meer in: dit heet gewenning. Om van de verslaving af te geraken is dan ook vaak ontwenning vereist. Veel gokkers vragen om in het ziekenhuis te worden opgenomen om te kunnen stoppen. Sommige gokkers blijven nadien hun hele leven abstinent. De Kansspelcommissie biedt gokkers de mogelijkheid zich de toegang tot speelzalen te laten ontzeggen. Deze aandoening wordt in de meeste gevallen behandeld door instellingen die actief zijn in de behandeling van drugverslaving. Op het niveau van de psychoanalytische benadering hanteert Edmund Bergler, een Oostenrijks psychoanalist, de hypothese dat de gokker bewogen wordt door het onbewuste verlangen om te verliezen in plaats van door de hoop om te winnen. Het feit dat de gokker er op onlogische wijze van overtuigd is dat hij zal winnen, weerspiegelt een gevoel van almacht dat een kind ook kan hebben. Zo voldoet hij aan al zijn verlangens. Maar later moet het kind, als het met de realiteit geconfronteerd wordt, onthechting leren. Het gokken doet het almachtsfantasme herleven en vormt een grensoverschrijdende daad: de gokker breekt met de beperkingen die hem door zijn ouders of door de samenleving zijn opgelegd. Het verlies is vervolgens zijn straf voor deze rebellie. Het psychisch evenwicht wordt daardoor hersteld. Een andere interessante hypothese is dat de gokker zijn eigen leven via een «godsoordeel» op de proef stelt om te weten te komen of hij het wel verdient (een offerhouding). De verslaafde gokker wil in deze hypothese nagaan of hij de gunst van «God» geniet. Het toeval is dan God. De term «godsoordeel» gaat terug op een oude praktijk waarbij door een verdachte bloot te stellen aan natuurlijke elementen een beroep werd gedaan op de hogere machten om te bepalen of die verdachte schuldig was of niet. Deze uitleg verklaart ook ander verslavingsgedrag.

17

28

Sullivan et al 1994

#2 L DEE


Risicofactoren – de nieuwste ontdekkingen De ontwikkeling van gokverslaving kan niet aan één enkele oorzaak worden toegeschreven. De oorzaken verschillen bovendien van persoon tot persoon. Er is vaak sprake van een combinatie van meerdere factoren: de persoon zelf en zijn fysiologische of psychologische neigingen, de omgeving van de speler, de context waarin hij zich beweegt, zijn persoonlijke geschiedenis en het spel zelf. De driehoek van Olievenstein vormt hier een goede illustratie van. Deze driehoek kan worden gebruikt om eender welke consumptiesituatie te analyseren. Er moet rekening worden gehouden met deze drie polen om te beoordelen of een consumptiegedrag problematisch is of niet. Mens

Omgeving

Product

Enkele risicofactoren die een rol kunnen spelen bij de ontwikkeling van gokverslaving:

n De comorbiditeit van andere psychiatrische problemen: Comorbiditeit staat voor het gelijktijdige voorkomen van meerdere pathologieën bij een en hetzelfde subject. Onderzoek heeft uitgewezen dat gokverslaafden gemiddeld vaker last hebben van bepaalde mentale aandoeningen dan mensen die niet gokverslaafd zijn. Het gaat om de volgende problemen: • hyperactiviteit (20% van de verslaafde gokkers zou hier last van hebben) 18 ; • antisociale persoonlijkheidsstoornissen: (15 tot 40% van de gokverslaafden tegenover 1 tot 3% van de bevolking in haar geheel). Personen die aan deze aandoening lijden, worden gekenmerkt door sterke impulsiviteit, een zoeken naar sterke sensaties en problemen om zich te conformeren aan de sociale normen; • stemmings- of angststoornissen zoals depressie (52% van de gokverslaafden zou regelmatig met een depressie te kampen hebben. Ander onderzoek wijst uit dat 24% van de gokverslaafden aan bipolaire aandoeningen lijdt en 38% aan hypomanie 19 ); • verslaving aan drugs (10 tot 52% van de gokverslaafden is ook verslaafd aan of maakt misbruik van alcohol of drugs. Dit percentage stijgt naar 85% als roken wordt meegerekend); • alexithymie (drie maal meer dan de bevolking in haar geheel): deze term beschrijft de moeilijkheid die sommige personen hebben om hun gevoelens of emoties verbaal uit te drukken en dus om psychotherapie te ondergaan.

18 19

Specker et al. (1995) Linden et al. (1986)

29


De resultaten variëren van onderzoek tot onderzoek. Bovenvermelde cijfers zijn afkomstig uit het boek van Petry, Pathological Gambling, Etiology, Comorbidity and Treatment (2004) en het onderzoek van de Rodin Stichting. De rol van de hersenen: Volgens sommige theorieën zou bij pathologische gokkers sprake kunnen zijn van het Reward Deficiency Syndrome, net als bij andere verslavingen 20 . Dit circuit, dat de mens stimuleert bevredigende ervaringen te herhalen, vormt de kern van zijn mentale activiteit en is een belangrijke richtingbepaler voor al zijn gedragingen. Dit complexe systeem laat een neurotransmitter vrijkomen – dopamine – dat op deze manier een rol zou spelen bij het aanleren van gedrag. Andere neurotransmitters, zoals noradrenaline of serotonine, zouden ook betrokken zijn bij het ontstaan van gokverslaving. Voor meer informatie over de werking van de hersenen: www.lecerveau.mcgill.ca/.

n Omgevingsfactoren (reclame): De toegankelijkheid van de kansspelen is een invloedrijke factor. Hoe groter het aanbod en dus de toegang tot kansspelen is, hoe hoger het aantal gokverslaafden onder de populatie. De beschikbaarheid van loterijproducten en goksites op het internet vormt hier een goede illustratie van. We merken ook op dat sommige producten zijn ontworpen om op trends in te spelen (zoals het «Poker»-kraslot). De reclame, nochtans verboden, mag niet onderschat worden. Wat maatschappelijke factoren aangaat, brengt blootstelling aan kansspelen op jonge leeftijd een grotere kans op latere gokverslaving met zich mee. De aanwezigheid van gokverslaving bij de ouders of in de familie verhoogt het risico om zelf deze pathologie te ontwikkelen, want jongeren zijn geneigd het gedrag na te doen waar ze mee geconfronteerd worden. Zoals hiervoor reeds werd opgemerkt, wordt algemeen erkend dat wie aan het begin van het parcours een groot bedrag wint, meer risico loopt om verslaafd te raken. Gokken en reclame De media en de nieuwe informatietechnologieën, zoals televisie, mobiele telefoons en vooral het internet zijn uiterst geschikte manieren om een jong publiek te bereiken. Reclame is op het internet alomtegenwoordig, bijvoorbeeld op sociale netwerken als Facebook. En ook op sportterreinen en op televisie – denk aan de uitzending van de World Series of Poker – wordt veel reclame gemaakt. Er zijn dus mogelijkheden te over om gokken te promoten. Vaak gaat het om verraderlijke, uitnodigende reclame. De doelgroep wordt uitgenodigd het spel te leren, zich te laten inwijden – vooral via het internet. De aanbieders van kansspelen op het internet lokken vaak klanten door gratis speelmogelijkheden aan te bieden. Er worden vaak speelkredieten van € 10 of meer aangeboden. De winstpercentages van deze namaakspelen zijn vaak totaal vervalst en beantwoorden totaal niet aan de commerciële realiteit. Ze zijn vaak ingesteld op een uitkeringspercentage van 150%. De onervaren speler denkt daardoor dat het eenvoudig is om veel en snel te winnen. De consumptiemaatschappij heeft een grote voorliefde voor geld en imago. De kansspelindustrie speelt daar perfect op in. De adolescentie is geen gemakkelijke periode. In bepaalde situaties zullen jongeren geneigd zijn hun problemen te ontvluchten om even weg te kunnen dromen. Spanning en de mogelijkheid iets te winnen zijn dan bijzonder aantrekkelijk. 20

30

Blum et al. (1996)

#2 L DEE


De wet verbiedt de beoefening van kansspelen aan personen onder de 18 jaar, maar we moeten vaststellen dat jongeren allesbehalve ontzien worden door de reclame en dan ook zeer snel in de verleiding komen om een gokje te wagen. Het voorbeeld van mensen die zich met een bescheiden inzet een weg naar de top weten te banen, is zo oud als de wereld zelf – en meestal is het vals. Zo ook op gokwebsites, waar het succesverhaal van een enkeling de financiële ruïne van vele anderen verhult. De aanbieders werken intussen aan een marketingarsenaal zonder weerga. Er worden extra prijzen uitgeloofd, zoals gsm’s, tv’s en zelfs luxewagens (Porsches!) – alles om de jonge klanten aan zich te binden. We mogen ook niet vergeten dat deze goksites vaak worden uitgebaat vanuit belastingparadijzen waar geen enkele bijdrage aan de gemeenschap hoeft te worden geleverd. De operationele kosten zijn meestal laag (minder personeel, geen gebouwen nodig), zodat kolossale bedragen in de reclame kunnen worden geïnvesteerd. (zie Risicofactoren voor gokken op het internet, p35)

« Poker laat je alles vergeten – ook het feit dat je geen geld hebt om te spelen » Philippe Bouvard

n Factoren verbonden aan de kansspelen zelf: Bepaalde kenmerken of parameters van de kansspelen zelf brengen hogere risico’s op verslaving met zich mee.

OO Eenvoudige spelregels Eenvoudige spelregels maken het spel aantrekkelijker. De speler krijgt de indruk dat winnen gemakkelijk is omdat hij de spelregels snel onder de knie heeft. De spelontwikkelaars houden hier in het algemeen rekening mee. Gokautomaten vormen voor de speler dan ook vaak de aantrekkelijkste speelvorm. Neem bijvoorbeeld een dobbelspel waarbij de speler meerdere dominostenen (met drie dobbelstenen) op een van de drie schermen moet plaatsen om een complete rij symbolen te vormen. De software stelt automatisch de beste oplossing voor om een winnende lijn te vormen. Een ander voorbeeld: bij roulette worden de cijfers die het vaakst voorkomen weergegeven.

OO Een versterkte illusie van controle De spelers hebben de illusie dat ze invloed kunnen uitoefenen op het resultaat van het spel, hoewel dit in werkelijkheid volledig op het toeval berust. Ze denken bijvoorbeeld dat ze door meer te spelen, het spel beter zullen beheersen en dus meer kans zullen hebben om te winnen. Sommige spelen versterken dit geloof door de speler de mogelijkheid te geven iets te doen: op een knop drukken of aan een hendel trekken. Deze varianten houden een hoger risico in. De mogelijkheid om op een bepaalde winkans in te zetten is een ander voorbeeld.

OO De duur of frequentie van het spel Dit is een van de grootste risicofactoren. Hoe sneller de partijen elkaar opvolgen, hoe gemakkelijker de gemoedstoestand van de speler wordt gewijzigd en hij zich geamuseerd of opgewonden voelt. Daarnaast geldt dat hoe korter de partijen duren, hoe groter de hoeveelheid geld die door de machine

31


verzwolgen wordt. De exploitant heeft er dus baat bij een kort durend spel aan te bieden als hij zijn winstmarge wil verhogen. Dit geldt voor alle spelen, zowel via automaten als in traditionele vorm (tafelspelen). Om de frequentie van de inzet te verlagen en bij de speler een betere bewustwording van de uitgaven mogelijk te maken, heeft de Belgische wetgever de «automatische speelmodus» verboden. Dit betekent dat het spel niet vanzelf kan plaatsvinden en dat de speler bij elke «ronde» zelf op de knop moet drukken. In België hanteert de wet voor elk type spel een minimale speelduur, afhankelijk van het type inrichting, d.w.z. afhankelijk van de toegankelijkheid van de aangeboden kansspelen. Voor bingo’s is de minimumduur 15 seconden, voor gokautomaten in speelzalen en casino’s 3 seconden. De Belgische wet onderwerpt de spelen ook aan een gemiddeld uurverlies. Dit wordt eveneens bepaald door het type inrichting en is respectievelijk € 12,50, € 25 en € 70. Dit verlies per uur bepaalt de maximale winst (de totale inzet minus de uitgekeerde winst) die de automaat per uur mag opstrijken.

OO De minimum- en maximuminzet Voor gokken geldt een minimuminzet. Deze bedragen variëren en maken het spel dus meer of minder toegankelijk. De wetgever heeft om de speler te beschermen maxima vastgelegd. Deze bedragen zijn afhankelijk van de categorie van de gokautomaat. De speler kan ook kiezen variabele bedragen in te zetten op meerdere combinaties. Hierdoor neemt de totale inzet per hand toe of af. Zo is het soms mogelijk om € 10 in te zetten op één enkel spel.

OO Short & long odds Deze notie verwijst naar de tijd die verstrijkt tussen het moment dat de inzet is geplaatst en het moment dat het resultaat wordt verkregen. Onderzoek heeft aangetoond dat hoe korter de tijd tussen inzet en resultaat is, hoe verslavender het spel werkt. De lotto en bepaalde weddenschappen kunnen in dit verband worden beschouwd als «long odd», aangezien het soms meerdere dagen duurt voordat het resultaat bekend is. Krasloten, gokautomaten en bingo’s vallen in de categorie «short odd». Het resultaat is soms al binnen enkele seconden na de inzet zichtbaar.

OO Bijna-winst Kansspelen zijn vaak zodanig ontworpen dat ze de hoop op winst bij de speler aanwakkeren. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer de automaat of het loterijbiljet de speler laat weten dat hij «bijna» de winnende combinatie had, dat hij op een cijfer, een kaart of een symbool na de jackpot heeft binnengesleept. Dit wordt «bijna-winst» genoemd. De speler wordt erdoor aangemoedigd het nog eens te proberen. En daar houden de ontwikkelaars van de spelen uiteraard rekening mee. Een bijna-winst versterkt ook de illusie van controle bij de speler: die denkt dat hij de volgende keer zal kunnen winnen (supra). Deze tactiek wordt ook bij poker toegepast. Andersom denkt de speler die een bankroet op het nippertje vermijdt, dat het geluk op zijn hand is en dus zal hij verder spelen.

32


#2 L DEE

OO De omvang van de winst De omvang van de winst draagt bij tot de aantrekkelijkheid van het spel: hoe groter de pot is, hoe verleidelijker het is om te spelen en nog eens te spelen. Bij gokautomaten worden naast de eerste winst ook kleinere bijkomende jackpots voorzien. Die zorgen dat de speler blijft hopen op een grote winst. De Belgische wetgever heeft de «mystery jackpots» verboden: een pot die door meerdere machines tegelijk wordt gevoerd – soms door toestellen op meerdere locaties – en die dus zeer hoge bedragen kan opleveren. In Frankrijk is dit type jackpot wel toegestaan. Opmerking: Hoe groter het verschil tussen de inzet en de verhoopte winst, hoe aantrekkelijker het kansspel is.

« Men riskeert te verliezen door teveel te willen winnen » Jean de La Fontaine OO Virtueel geld Het gebruik van kredietkaarten of speelgeld in plaats van contant geld helpt de speler niet om een helder idee te houden van hoeveel geld hij al heeft verspeeld. Gokken op het internet heeft dit risico.

OO Versterking van het gedrag Het spel is zodanig ontwikkeld dat het het dwangmatige gedrag versterkt. Excessief gokken kan daarom worden beschouwd als een respons op krachtige versterkende stimuli. Dit wordt «intermittente beloning» genoemd. De speler die in zijn gedrag wordt versterkt, kan van tevoren niet voorzien hoeveel van zijn positieve respons zal worden beloond of versterkt via winst, want de tijd tussen inzet en winst is variabel. Dit type conditionering is veel trager, maar veel effectiever en diepgaander dan continue beloning.

OO De context van het spelaanbod Tot slot speelt ook de sfeer in de speelzalen een rol. Het onthaal van de klanten, de glimlach van de portier, de knusse, chique sfeer, de tijdloosheid (geen klok aan de muur), de gekozen kleuren en het geluid van de automaten zijn stuk voor stuk factoren die maken dat de speler wil blijven. Bij gokautomaten heeft onderzoek aangetoond dat de gokkers langzamer spelen als er geen licht en geluid is. Rood zou ook een stimulerende uitwerking hebben.

33


Paul, directeur

Hij speelde op de bingo «Steeds vaker kwam hij te laat. Ook in de klas verslapte zijn aandacht. Je voelt wel dat er iets niet klopt. Wordt hij gepest? Zit hij aan de drugs? Je weet het niet. Je zoekt naar aanwijzingen, maar je vindt er geen. Pas toen ook rekeningen onbetaald bleven, wisten we dat er meer aan de hand was. De grootouders van Michiel (15) hebben een café. Daar had hij het geleerd. Tot in de late uurtjes speelde hij er op de bingo, net als zijn ouders. Eerlijk gezegd: aan zoiets hadden we nooit gedacht. Er zijn hier in de buurt wel wat speelgelegenheden, maar je denkt er nooit aan dat het jouw leerlingen en hun ouders zijn die daar na school naartoe gaan. Onrechtstreeks krijgt de school er vaker mee te maken: onverwachts onbetaalde rekeningen, uitgeputte jongeren ‘s morgens in de klas. Het is pas nu dat we ook eens aan gokproblemen durven denken, ook al blijft het een heel verdoken probleem.»

«Ik ben helemaal niet verslaafd!» Klasse, 26.01.2008

34


#2 L DEE

Risicofactoren voor gokken op het internet et risico van verlaving aan online kasspelen wordt nu onderzocht. Het gevaar van die spelen ligt vooral H in hun toegankelijkheid (zowel op gebied van tijd en van plaats), aan het feit dat er minder sociale controle is en aan hun virtueel karakter. Bovendien tast internet het gevoel van tijd aan (in de klas hebben docenten vaak te kampen met leerlingen die zitten te suffen omdat ze de hele nacht spelend achter het computerscherm hebben doorgebracht). Bovendien hebben deze spelwebsites fora opgericht via dewelke de jongeren makkelijk kunnen contact maken met anderen, hetgeen de samenhorigheid bevordert. Door de wildgroei van spelen en de daarbij horende moeilijkheden op het vlak van repressie, heeft de wetgever gekozen voor een legaal aanbod van bepaalde spelen. De uitbaters van casino’s, speelautomatenhallen en organisatoren van weddenschappen kunnen voortaan een aanvullende vergunning A+, B+ of F1+ aanvragen. De legale websites zullen duidelijk te onderscheiden vallen van de illegale. Dit legaal aanbod gaat gepaard met een waaier van strikte maatregelen op het vlak van controle en repressie (blokkering van illegale websites). Men blijft zich echter bewust van het feit dat repressie op internet nooit 100% efficiënt zal zijn. Bovendien is een speler strafbaar en zal hij gerechtelijk worden vervolgd indien hij wetens en willens deelneemt aan een illegaal kansspel. De legale websites zullen onderworpen worden aan talrijke controles op het vlak van toegankelijkheid (minimumleeftijd – zelfde als voor reële spelen – identiteitscontrole), op het vlak van informatieverschaffing met betrekking tot de risico’s en de rechtsmiddelen in geval van klachten, maar ook op het vlak van het uurgemiddelde en de maximale inzetten. Hieronder wordt een lijst weergegeven van de risico’s (andere dan gokverslaving) van illegale kansspelen: •

edrog komt op het internet veel voor. Het feit dat bepaalde spelers mogelijk meer informatie tot B hun beschikking hebben dan anderen, beïnvloedt de eerlijkheid. Bij poker wordt vaak gesproken van superaccounts waarmee enkele «ingewijden» in de kaarten van andere spelers kunnen kijken. Dat is geen fabeltje. In Kanawake bijvoorbeeld, een indianenreservaat met onafhankelijk bestuur in Québec, is een dergelijk bedrog aan het licht gekomen.

•

I nschrijven is meestal heel eenvoudig. De speler hoeft alleen zijn naam, voornaam, geboortedatum en bankgegevens in te voeren. Uitschrijving en het terugkrijgen van niet uitgegeven bedragen daarentegen is heel wat minder eenvoudig. Dit kan de jongere ertoe verleiden dan maar al zijn geld op te spelen. En weten de jongeren ook dat sommige sites minderjarigen wel toestaan om te spelen, maar dat zij weigeren hun eventuele winst uit te keren?

•

e wijze waarop niet-gereglementeerde operatoren de bankgegevens van de spelers gebruiken, D roept ook vragen op. De speler die een account opent en daar geld op zet, heeft geen enkele garantie op verantwoord en legaal gebruik van de verschafte bankgegevens. Bovendien kunnen zijn persoonlijke gegevens gemakkelijk worden herbruikt of voor commerciële doeleinden aan andere operatoren worden doorgespeeld.

35


• Bijgeloof De verslaafde gokker laat zich meeslepen en vergeet al gauw dat hij met toeval speelt. Excessieve spelers zijn er vaak van overtuigd dat hun uur nog zal komen – het moment waarop ze hun inzet zullen terugkrijgen. Ze geloven dat hun kennis en beheersing van het spel ervoor zal zorgen dat ze gaan winnen. Ze zetten strategieën op, ontwikkelen speltheorieën. Ze worden bijgelovig en interpreteren tekens, gebeurtenissen met het oog op het spel. Ze vergeten de meest elementaire regels voor kansspelen, met als belangrijkste regel het feit dat de bank altijd wint. De gokker ontwikkelt zo een hele reeks onjuiste ideeën die hem tot gevangene van het spel maken. Bij wijze van preventie zetten we een aantal «bijgelovigheden» op een rijtje:

OO Selectief geheugen De gokker heeft de neiging alleen zijn «winst» te onthouden en zijn «verlies» te vergeten. Dit sterkt hem in de gedachte dat hij een «winnaar» is, een «geluksvogel». Zijn verlies wordt naar de achtergrond verbannen, hoewel dit groter is dan zijn winst. Bovendien «verliest de speler nooit: hij heeft meestal net niet gewonnen. »21

OO Verkeerd begrip van de notie negatieve winstverwachting Gokverslaafden zijn er meestal van overtuigd dat ze «moeten winnen» en vergeten dat het uiteindelijk altijd de bank is die wint. Elk commercieel kansspel houdt een negatieve winstverwachting in voor de speler. Het voordeel voor de exploitant staat altijd vast en wordt verwerkt in de teruggavepercentages, een voorheffing of een voordeel voor de bank (zoal de nul bij roulette). Hier kan eenvoudig uit worden afgeleid dat hoe groter de inzet is, hoe groter de opbrengst voor de exploitant en dus hoe groter het verlies voor de speler. Bovendien krijgt de speler nooit al zijn inzet terug en verspeelt hij het gewonnen geld weer. Het geld dat hij inzet, gaat beetje bij beetje verloren in het spel 22 . Toch vatten gokkers het teruggavepercentage vaak op als de kans die ze hebben om te winnen en nooit als het geld dat wordt ingehouden op het totaal van hun inzet.

OO Verkeerd begrip van de notie onafhankelijkheid van de beurten De notie van onafhankelijkheid van de beurten houdt in dat de voorbije beurten de toekomstige rondes niet kunnen voorspellen. Als een muntstuk tien maal achtereen op munt valt, blijft de kans dat hij de elfde keer op munt valt ongewijzigd: 50%. Op lange termijn zou er een evenwicht moeten ontstaan, maar de kans blijft hetzelfde. Bij rollen met meerdere symbolen wordt dit nog duidelijker. Deze regel geldt ook voor gokautomaten, voor dobbelstenen en zelfs voor kaarten, waar tellen bijna onmogelijk wordt omdat de meeste tafelspelen tegenwoordig met meerdere kaartspelen worden gespeeld.

OO De illusie van controle De speler denkt dat hij het resultaat van het spel kan beïnvloeden. Hij denkt bijvoorbeeld dat hij door meer te spelen, het spel beter zal beheersen en dus meer kans zal hebben om te winnen. Sommige spelers wijzen hun winst toe aan hun behendigheid of aan hun kennis van het spel. Verlies heeft dan weer puur met pech te maken... Observatie wijst uit dat dobbelaars die een laag getal willen gooien, de dobbelstenen zachtjes laten rollen. Willen ze een hoog aantal ogen, dan gooien ze de dobbelstenen met meer kracht. Spelers denken ook speltheorieën en -strategieën uit om hun winkansen te verhogen (zie het Speltheoriespel in Deel 4, p 60). 21 22

36

Marc Griffiths Als de speler € 100 in een machine stopt met een vast teruggavepercentage van 90%, krijgt hij € 90 terug. Zet hij die € 90 weer in, dan geeft de machine hem € 81 terug enz.

#2 L DEE


OO Irrationele gedachten Bij gokverslaafden is vaak sprake van magisch denken, gecombineerd met een gevoel van almacht. Bepaalde spelers vatten waargenomen verschijnselen op als tekens dat het vandaag «hun geluksdag» is of ze «voorspellen» de winnende cijfercombinaties aan de hand van willekeurige waarnemingen. Ze worden bijgelovig. Spelers denken dat winst wel of niet optreedt als ze op een bepaalde manier of aan een bepaald onderwerp denken. Sommigen doen een gebedje. Anderen voeren rituelen uit, gebruiken talismans, dragen bepaalde kleding of bepaalde kleuren of gokken op getallen die een belangrijke datum weergeven. Bij de lotto koos een dame ooit de cijfers van de nummerplaten die ze onderweg tegenkwam. Sommige spelers denken dat sommige dagen van de week of sommige automaten meer geluk opleveren dan andere. Spelers kunnen ook geloven dat een reeks verliezen de winkans groter maakt.

«Elke speler riskeert met zekerheid onzeker te winnen» Pascal OO Hoop op betere tijden Verslaafde spelers zijn er allemaal van overtuigd dat ze gaan winnen. Dit brengt ze ertoe steeds meer geld in het spel te «investeren». Ze moeten eraan worden herinnerd dat er slechts één winnaar is: de uitbater. Het aantal winnaars is miniem in vergelijking met het aantal verliezers.

« Geen enkele winnaar denkt aan het geluk. » Friedrich Nietzsche (uit Le Gai savoir)

De risico’s beperken Net als bij andere drugs kan de speler zich niet voorstellen dat hij ooit wel eens verslaafd zou kunnen worden. Daarom moet een «verantwoorde» en goed geïnformeerde praktijk vanaf het eerste speelmoment worden bevorderd en steeds gehandhaafd blijven.

Gokproblemen herkennen Hieronder staan de diagnostische criteria voor pathologisch gokken, zoals ze worden vermeld in versie 4 van het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM- IV), de internationale referentie voor psychologen en psychiaters.

37


De persoon:

Gokproblemen herkennen 1 heeft een preoccupatie voor gokken (bijvoorbeeld herbeleven van winstervaringen, de volgende gokavond voorbereiden of het zoeken naar geld om mee te gokken); 2 moet telkens met meer geld gokken om de gewenste opwinding te bereiken; 3 probeert regelmatig zonder succes het gokken in de hand te houden, minder te gokken of te stoppen; 4 is rusteloos of geprikkeld bij pogingen om te minderen of stoppen; 5 gokt om aan problemen te ontsnappen of om de gevolgen van een ongelukkige stemming te verlichten (bijvoorbeeld hulpeloosheid, schuld, angst, depressie); 6 gaat na verlies snel weer gokken om het verlies te compenseren; 7 liegt tegen familieleden, therapeuten of anderen om het gokgedrag te verbergen; 8 heeft illegale handelingen verricht (bijvoorbeeld vervalsing, fraude, diefstal of verduistering) om het gokken te kunnen betalen; 9 heeft belangrijke relaties, werk, opleidingen of carrièremogelijkheden in gevaar gebracht of verloren als gevolg van het gokgedrag; 10 rekent erop dat anderen financieel rampzalige situaties oplossen die door gokken zijn ontstaan.

Excessief gokken vertaalt zich naar een niet te onderdrukken verlangen om te spelen. De gokker behoudt vaak lang de hoop dat hij zijn verlies zal terugwinnen. De speler is bereid om elke cent die hij heeft in te zetten om te spelen en te winnen. Hij leent van familie of vrienden. Sommigen jagen er een volledige erfenis doorheen. Wanneer hij niet meer weet waar hij het geld vandaan moet halen, kan de speler overgaan tot criminele activiteiten. Sommige mensen worden bedreigend of agressief. De gevolgen van het spel kunnen tot suïcidale gedachten leiden. Dit wordt ook aangetoond door het grote aantal verslaafden dat met dit soort gedachten rondloopt. Gokverslaving is een onzichtbare, moeilijk op te sporen aandoening. Bovendien ontkennen gokverslaafden in eerste instantie vaak dat ze een probleem hebben. Het is mogelijk met een gokverslaafde samen te leven zonder dit in de gaten te hebben – tot het moment dat hij de controle over de situatie verliest. De volgende aanwijzingen kunnen echter wijzen op mogelijke gokproblemen: • veel stress, onrustigheid, depressie, slapeloosheid; • gokproblemen kunnen op somatische wijze ook fysiek zichtbaar worden: maagklachten, alcoholisme, drugsverslaving, zelfmoordneigingen; • achterstand op school of werk, onverklaarde langdurige periodes van afwezigheid; • verminderde prestaties op school of op het werk; • desinteresse voor lessen of andere bezigheden; • geldproblemen; • de betrekkingen met de omgeving en de familie staan vaak onder druk; • zichzelf voorhouden dat men wint; • agressiviteit; • isolatie.

38


#2 L DEE

Het herkennen van deze symptomen is belangrijk om snel te kunnen reageren en de schade te beperken.

De omgeving van de speler De familie staat vaak machteloos wanneer de speler niet wil of kan stoppen met gokken. Het is vaak moeilijk een gokker tot rede te brengen, te meer daar hij verkeerde ideeën over het gokken in zijn hoofd heeft. Enkele manieren om een gokverslaafde te helpen; • luister naar hem zonder de oordelen of te stigmatiseren; • hem uitleggen dat je niet kan leren spelen, dat het spel volledig van het toeval afhangt; • confronteer de gokker met de realiteit door hem op de reële winstverwachtingen te wijzen; • leg aan de gokker uit dat hij het verloren geld nooit terug zal winnen en dat gokken hem niet zal helpen zijn financiële problemen op te lossen – integendeel; • motiveer hem om zijn tijd aan andere ontspannende activiteiten te besteden; • wijs op de problemen waar de gokker mee te maken heeft, maar ook op de moeilijkheden van de mensen om zich heen; • wijs de diep liggende beweegredenen aan die de gokker heeft om te stoppen; • laat de gokker een minitest doen om te zien of hij verslaafd is (te vinden op het internet) en haal hem ertoe over hulp te zoeken; • is de speler 21 jaar of ouder, overweeg dan een aanvraag tot automatische uitsluiting bij de Kansspelcommissie. Meerdere pogingen kunnen nodig zijn, maar de inspanning zal beloond worden. De familie van de gokker voelt zich vaak schuldig omdat die niet naar behoren op de verslaving kan reageren. Het is moeilijk voor hen om alleen met deze problemen om te gaan. Daarom hebben psychologen en sociale assistenten ook oor voor de gezinsleden van de verslaafde. Er moet op worden gewezen dat de gokproblemen vaak complex van aard zijn. De passie voor het spel kan als uitlaatklep dienen voor andere problemen van persoonlijke, relationele, soms familiale aard. Is de behandeling eenmaal begonnen, dan zal de gokverslaafde de steun van zijn familie hard nodig hebben. Veel dingen moeten opnieuw worden aangeleerd, zoals vertrouwen, het beheer van het zakgeld en het huishouden.

39


Enkele raadgevingen om de risico’s op verslaving te beperken Het is belangrijk om goed geïnformeerd te spelen en te herkennen wanneer het spel een te grote plaats in iemands leven inneemt. Wie ervoor kiest om te spelen, moet enkele regels in gedachten houden om ervoor te zorgen dat het spel een spel blijft en dat de risico’s beperkt blijven. De speler moet zichzelf grenzen kunnen opleggen. • G okken is geen manier om geld te verdienen : de waarheid is dat gokexploitanten, online of offline, legaal of illegaal, ervoor zorgen dat zij de winnaars zijn. Dit betekent dat u naarmate de tijd verstrijkt, meer geld zult verliezen dan winnen. Zo zitten kansspelen in elkaar: een kleine minderheid wint grote bedragen op de rug van de grote meerderheid. In werkelijkheid teren alle gokkers op hetzelfde geloof: dat zij degenen zullen zijn die winnen. • Gok alleen met geld dat je kunt missen : speel niet met geld dat je opzij had gezet voor andere vrijetijdsbestedingen, zoals bioscoop- of cafébezoek. Raak nooit aan geld dat bestemd is voor belangrijke uitgaven, zoals boodschappen, vrije tijd, vervoer, schoolboeken, abonnementen… • Leg jezelf een uitgavelimiet op : bepaal voordat je begint te spelen welk bedrag je bereid bent te verspelen/verliezen. Ben je dit geld kwijt, stop dan met spelen. Heb je gewonnen, profiteer er dan van, maar bedenk dat dit eerder een uitzondering is. • Leg jezelf een tijdslimiet op : bepaal hoeveel tijd je bereid bent te verspelen. Is die tijd om, stop dan. • Probeer kwijtgespeeld geld niet terug te winnen : heb je verloren, probeer dan niet je geld terug te winnen door meer in te leggen dan je van tevoren besloten had. Dit leidt in het algemeen tot nog grotere verliezen. • Speel niet als je verdrietig of kwaad bent : het is moeilijk helder te blijven denken als je je niet goed voelt. • Zorg voor evenwicht met andere activiteiten : het is belangrijk dat je nog andere leuke activiteiten overhoudt, zodat het gokken geen al te grote plaats in je leven inneemt. Laat gokken een vermaak zijn zoals zovele andere! Deze aanbevelingen zijn gebaseerd op het Advies voor verstandig gokken van de Canadese provincie Ontario.

Hulp zoeken Als het spel onbeheersbaar wordt en de negatieve aspecten het winnen van de positieve, is het misschien tijd voor de speler om zijn verhouding tot het spel in vraag te stellen. Er zijn websites die gokkers kunnen helpen de controle over hun spelgedrag terug te krijgen: • www.gokkliniek.be • www.blogjespel.be • www.vad.be De Vereniging voor alcohol- en andere drugproblemen heeft ook een zelf-hulpbrochure uitgegeven: http://www.vad.be/materiaal/foldersflyers/gokken-zelfhulpboekje.aspx en een zelf-test ontwikkeld : http://www.hoeveelisteveel.be/zelftest.html Er bestaan ook fora waar gokkers hun evaringen kunnen uitwisselen, zoals die van de Anonieme Gokkers: www.wtgv.be/index.html (nl). Een tweetalige website met ‘zelf-hulp’ en met begeleiding zit in de pijplijn.

40


#2 L DEE

Het kan echter zo zijn dat deze zelfhulpmiddelen niet meer volstaan omdat alle pogingen om een einde aan het gokken te maken, mislukt zijn of de gokproblemen je simpelweg boven het hoofd zijn gegroeid. Dan kan het voor de gokker of zijn omgeving nuttig zijn een beroep te doen op hulp van buitenaf. Psychologen en sociale assistenten die zijn gespecialiseerd in gokverslaving kunnen de gokkers en hun familie een luisterend oor bieden. De effectiviteit van zo’n behandeling hangt af van de motivatie van de gokker. Wordt de gokker gedwongen een hulpverlener te raadplegen, dan kan het zijn dat een eerste raadpleging niet meteen wonderen doet. Maar er kunnen al aanknopingspunten zijn gegeven en de gokker kan een eerste moment van bewustwording hebben gehad. Dit kan voor hem een gelegenheid zijn, niet om te worden veroordeeld, maar om te horen wat zijn gedrag voor zijn omgeving betekent en waar dit gedrag hem kan brengen. Misschien zal dit eerste gesprek de gokker motiveren om zijn gedrag te veranderen of de juiste hulp te zoeken. In onder meer de CAD Limburg zijn informatiegesprekken mogelijk. Wat de genezing betreft spreken sommige onderzoekers van «spontaan» herstel. Aan de andere kant van het spectrum vragen sommige verslaafden om opname in het ziekenhuis om een ontwenningskuur te ondergaan. We benadrukken dat sommige personen van tijd tot tijd gokproblemen kunnen hebben, dus met «pauzeperioden» ertussen. Verslaving is een reëel gevaar, ondanks het feit dat ze niet onmiddellijk zichtbaar wordt. Ze is het resultaat van een ontwikkeling die samenhangt met de persoonlijke achtergrond van de speler. Verslaving kan worden bevorderd door situaties waarin mensen extra kwetsbaar zijn.

We vermelden hier de voornaamste gespecialiseerde hulpcentra voor gokverslaving : Centra voor Alcohol- en andere Drugproblemen vzw Luikersteenweg 134 - 3500 Hasselt - Tel. 011/27.42.98 - E-mail: [email protected] Website: www.cadlimburg.be CGGZ Brussel / Primavera Houba de Strooperlaan 136 - 1020 Brussel - Tel. 02/478.90.90 - Email: [email protected] De verschillende anonieme gokkersgroepen Zie de site van de kansspelcommissie, rubriek « bescherming van de speler ». Alle centra voor geestelijke gezondheidszorg (CGG) onder de koepelorganisatie van de Vereniging voor alcohol- en andere drugproblemen (VAD) zijn ook bevoegd voor de psychologische ondersteuning.

Deze coördinaten en andere komen voor op de website van de kansspelcommissie: www.gamingcommission.fgov.be

41


Nieuwsartikelen Om te illustreren hoezeer deze passie voor het spel een verwoestende uitwerking kan hebben, nemen we hieronder de getuigenis van een meisje dat door haar vader werd vergokt en die van een persoon die 2 miljoen verloor.

Vader vergokt dochter (17) bij pokeren Hyderabad – De 17-jarige Pakistaanse Rasheeda Umrani heeft de autoriteiten in haar land om hulp gevraagd, omdat haar vader haar jaren geleden na een verloren spelletje poker heeft ‘vergokt’. De vader van Rasheeda verloor vijftien jaar geleden tijdens een avondje pokeren van zijn stamgenoot Lal Haider. De man kon de verschuldigde 10.000 Pakistaanse rupees (omgerekend 140 euro) niet op tafel leggen. De twee pokeraars maakten daarom de afspraak dat dochter Rasheeda, eens ze volwassen was, aan Haider zou worden overgedragen. De twee mannen wonen in Hyderabad, maar zijn allebei afkomstig uit de conservatieve zuidwestelijke provincie Baluchistan. Toen de ‘winnaar’ Rasheeda vorige week kwam opeisen, verzette het meisje zich hevig. Het kind van 17 heeft nu bescherming aangevraagd bij de politie. Ook haar moeder Nooran wil niet dat haar dochter «als pokerschuld» wordt weggegeven. Een politiefunctionaris in Hyderabad heeft alvast gezworen «alles te zullen doen om te voorkomen dat Rasheeda tegen haar wil wordt overgedragen». Pakistan heeft een zeer slechte reputatie wat betreft de behandeling van vrouwen. Volgens mensenrechtenorganisaties wordt in Pakistan elke 2 uur een vrouw mishandeld. Eind vorig jaar werd een doorbraak bereikt toen het parlement instemde met een wetswijziging waardoor vrouwen die zijn mishandeld niet langer vier mannelijke ooggetuigen als bewijs nodig hebben. Tot nu toe liepen vrouwen die aangifte deden, het risico te worden beschuldigd van overspel als ze geen vier ooggetuigen meebrachten. Het Laatste Nieuws 01/03/07

42


#2 L DEE

Ik heb twee miljoen euro verspeeld met gokken. Pierre Guillaume (46) slaakt een alarmkreet: kansspelen kunnen je leven kelderen. Hij weet waarover hij het heeft: Pierre heeft meer dan twee miljoen euro verspeeld. Hij heeft een behandeling gevolgd om van zijn gokverslaving af te raken. “Kansspelen zijn helaas ingeburgerd. In deze economische crisis lokken ze meer dan ooit volk met de droom van financiële zorgeloosheid.” Het verhaal van Pierres gokverslaving is hallucinant. Het begon toen hij amper 15 was. Ik vergezelde mijn grootvader naar de paardenwedrennen. Ik zette mijn zakgeld in, een briefje van vijftig frank, soms eentje van honderd. Maar het bleef een ‘spel’, vertelt hij. Twee jaar later werd het spel een ziekelijke verslaving. Ik trok ook op zaterdag en donderdag naar het gokkantoor. De inzet steeg naar enkele duizenden frank. Want ik won af en toe. En ik was intussen beginnen werken, wat me meer financiële armslag gaf. Maar al mijn geld ging naar het gokken. Het ging van kwaad naar erger. Als beginneling heb je inderdaad het geluk aan je zijde. De winsten sporen je aan tot meer durf. Zonder dat je het beseft, ga je meer verliezen dan winnen. Maar je geeft je niet gewonnen. Daar begint de neerwaartse spiraal die je naar de hel doet neerdalen. De hel van het gokken, dat is al het geld waar je toegang toe krijgt, spenderen aan kansspelen, schaamteloos putten uit je gezinskassa om nachtenlang aan de roulettetafel te kunnen zitten, nooit willen inzien dat je verslaafd bent aan het gokken, je leven zo instellen dat je gokverslaving voor de buitenwereld verborgen blijft. Heel mijn leven is één grote leugen geweest, bekent Pierre Guillaume. Na de paardenrennen ben ik naar de casino’s overgestapt. De roulette, dat was mijn ding. Ik draag een rode jas, een rode bril, heb rode schoenen. Weet je waarom? Omdat ik altijd rood heb gegokt. Toen ik op de wedrennen speelde, sluisde ik er probleemloos omgerekend 2500 euro per maand door. Ik kocht zelfs drie renpaarden om erop te gokken, maar die hebben me alleen diep in de kosten gejaagd. Ik vond een job in Luxemburg. Dat leverde mij een hoger loon op. Het resultaat was ernaar: ik speelde voor nog meer geld. Ik begon een zelfstandige zaak als wijnverdeler. Niet uit liefde voor het product. Ik kon zo bij alle banken probleemloos grote leningen aangaan. En al dat geld heb ik op de speeltafel verpatst. Let wel, af en toe was ik aan de winnende hand. Ik ben ooit met twintig miljoen frank naar huis gekomen. Maar daar iets van op een spaarrekening zetten, dat was er nooit bij. Of toch niet voor lang. Zodra ik door de aanhoudende verliezen opnieuw baar geld nodig had, moest het spaarboekje eraan geloven. Overdag werkte Pierre , ’s nachts speelde hij. Mijn nachtelijke uitstappen kregen het mom van uit de hand gelopen wijnproeverijen. Ik verdiende genoeg geld om mijn vrouw een goed leven te waarborgen, zonder dat zij merkte dat ik haar loon met een gooi op het groene speeltapijt wegsmeet. Maar op een dag was ik blut. Ik had er in het casino van Namen 50.000 euro doorgejaagd. Ik reed naar huis en wou mij van het viaduct van Beez op de E411 in de Maas gooien. Een vrouw is gestopt. Geef je leven een nieuwe start, ga naar de dokter, zei ze. Dat heeft me gered. Pierre Guillaume is naar de arts gestapt. Hij heeft aan zijn vrouw, aan zijn ouders en vooral aan zichzelf kunnen toegeven dat hij ziekelijk aan gokken verslaafd was. Sindsdien heeft hij een tiental behandelingen in gespecialiseerde centra gevolgd. Ik ben niet genezen. Het spelvirus is een kanker die je voor de rest van je leven meedraagt. Ik weet het zeker, als ik morgen een krasbiljet in handen krijg of een bingokast aanraak, ben ik een vogel voor de kat, beseft Pierre. Financieel zit hij volledig aan de grond. Zelfs zijn ouders hebben hun hebben

43


en houden moeten verkopen om zijn schulden gedeeltelijk te vereffenen. Zijn vrouw heeft hem verlaten. Ik heb geen leven gehad. Het gokken heeft alles overschaduwd. Ik ben volledig asociaal geworden. Ik moet me laten heropvoeden: weer werk zoeken, weer vrienden maken, normaal leven. Dat zal niet meevallen. In het ziekenhuis werd ik afgezonderd van de ontelbare verleidingen die mij opnieuw in de hel van het gokken kunnen dompelen. En daar heb ik het moeilijk mee: gokken raakt steeds meer ingeburgerd. Krasbiljetten, weddenschappen en loterijen allerhande lokken almaar meer volk. Zonder waarschuwing voor mogelijk verslaving. De Nationale Loterij heeft een dienst die winnaars van grote bedragen begeleidt, maar verstokte gokkers worden in de steek gelaten. Geen enkele zieke gokker wil toegeven dat hij verslaafd is. Tot hij met zijn neus op zijn eigen miserie wordt gedrukt. Maar dan is het te laat. Daar moet dringend iets aan gedaan worden. Het Nieuwsblad 08/01/2009

Deze artikels zijn gereproduceerd met de toestemming van de uitgever, alle rechten voorbehouden.

44


3 # L E DE

n e rag

v e d , ! F U BL

45


Vijf episodes Hier vindt u een beschrijving van elke aflevering van de film.

1. FOUR OF A KIND - HET BEGIN (aflevering 1) Introductie van de personages Vijf jongeren uit dezelfde klas staan toevallig in dezelfde weekendkrant, elk om een andere reden (foto’s). Vincent en Alex zijn twee broers. Alex is de oudste. Hij moest tot twee maal toe een schooljaar dubbelen, terwijl Vincent een schooljaar mocht overslaan. Hun moeder baat een krantenwinkel uit. Vincent vertelt het verhaal. Beide broers zijn verliefd op Sasha, de dochter van een gokverslaafde moeder. Ze neemt de zorg voor haar jongere zusje Suzy op zich. Yoko is hun klasgenote. In haar vrije tijd speelt ze muziek. Ze leeft samen met haar vader, nadat ze haar moeder verloor in een verkeersongeval. Haar liefje Thomas is de zoon van een diplomaat. Zijn vader werd in Laos betrapt in zijn kantoor terwijl hij overspel pleegde. Daarom wordt hij overgeplaatst en keert hij met zijn gezin terug naar België. Om verveling tegen te gaan, spelen de vijf vrienden tijdens de lespauzes met speelkaarten. Wanneer er een schoolreis op het programma staat en Sasha daarvoor aan geld moet zien te komen, wordt hun kaartspel plots minder onschuldig: ze beginnen met het spelen voor geld. Wanneer Sasha voldoende geld heeft bijeengespeeld worden de vijf vrienden verondersteld te stoppen. Ze hebben echter de smaak van het gokken - en dan vooral het winnen - te pakken. Maar eens het stadium van het beginnersgeluk voorbij, blijkt bij een kansspel blijvend winnen een utopie. In dit deel zien we dat het spel steeds onschuldig begint. De afkomst van de jongeren is niet bepalend voor de manier waarop zij met het spel omgaan. Kansspelen die in deze episode voorkomen: Kaartspel (op de speelplaats, in de kelder van de school), strippoker (in de klas)

2. BONO - DE INZET (aflevering 2) Introductie van het spel en goktermen In de film komen verschillende kansspelen aan bod. De meeste van deze spelen zijn eenvoudig toegankelijk voor de doelgroep, ook al zijn de toestellen wettelijk gezien verboden terrein voor minderjarigen. Ook hanteren onze personages soms speciale goktermen.

OO Tafelrecht Uitbaters van kansspelen in clandestiene milieus vragen vaak een bepaald bedrag voor de organisatie van deze spelen. De te betalen bedragen variëren van €5 tot €15 per kwartier. Spelers die geen tafelrecht willen betalen, mogen dan niet deelnemen aan het spel.

46


#3 L DEE

OO Martingale In de kansberekening modelleert een martingaal de tijdsevolutie van een toevalsgrootheid. De term martingaal (Frans martingale = teugel) is afkomstig uit de gokwereld. Hij duidt daar op een bepaalde soort gokstrategie die de winstkansen zou doen stijgen. De meest bekende komt van de roulette: de speler verhoogt na elke nederlaag zijn inzet zodanig, dat hij bij de eerste winst alle vorige verliezen recupereert. Als gokstrategie geeft de martingale geen enkele garantie op winst. Hij zorgt ervoor dat de speler zijn verliezen kan beperken, maar vereist grote sommen geld.

OO Chasing De term chasing in de gokwereld slaat op het feit dat men verloren bedragen weer terug wil winnen door opnieuw geld in te zetten. Een speler denkt dan telkens dat hij bij het volgende spel het grote geld zal winnen waardoor alle gedane verliezen zullen gerecupereerd worden. Op die manier blijft een speler almaar verder spelen waarbij zich grote verliezen kunnen opstapelen.

OO Woekeraar Een woekeraar is iemand die geld uitleent aan een ander en daarvoor een abnormale, onredelijk hoge rente terugvraagt, de woekerrente. Vaak verkeren de mensen die van woekeraars lenen in financiële nood en hebben ze snel geld nodig. De kansspelwereld is dan ook ideaal voor woekeraars om potentiële klanten te vinden. Woekeraars rekenen dan een (veel) hogere dan de marktconforme rente (ongeveer 20%) op een lening. Dit komt vaak voor in situaties waarin de ontvanger van de lening geen keuze heeft, of geen zicht heeft op de werkelijk in rekening te brengen rente. Woekeraars maken daar gebruik van door zo iemand een contract te laten tekenen met terugbetaling tegen een te hoge rente. Hoge rente kan gerechtvaardigd zijn wanneer het risico groot is dat de lener niet zal kunnen terugbetalen. In situaties waarbij de lener de lening niet kan aflossen wordt hem dan vaak door de woekeraar gevraagd om een opdracht uit te voeren om de schuld af te lossen, zoals het smokkelen van drugs, fraude of mensenhandel. Op die manier belandt iemand door het argeloos ontlenen van een geldbedrag in de criminaliteit. Het is Sasha die de lont in het kruitvat steekt door voor te stellen om voor geld te spelen. Wanneer Saha voldoende geld wint om de wintersport te betalen kunnen de 5 vrienden stoppen met spelen maar ze hebben de smaak van het spelen – en vooral van het winnen- beet. In dit deel zien we hoe bepalend groepsdruk kan zijn. Kansspelen blijken eenvoudig beschikbaar te zijn voor de jongeren. De vijf vrienden komen in contact met malafide personen. Ze kunnen eenvoudig geld lenen maar wanneer dit geld moet worden terugbetaald komen de jongeren in de problemen (bv. dealen van drugs ter aflossing van eventuele schulden). Kansspelen die in deze episode voorkomen: Bingotoestellen (moeder van Sasha), poker (de vijf vrienden), belspelletje (Suzy), poker op internet

47


3. THE RISE - DE WINST (aflevering 3) Pathologisch gokken is een psychische aandoening die wordt beschouwd als een stoornis in de impulsbeheersing. Wie aan deze aandoening lijdt, kan geen weerstand bieden aan de drang om te gokken. Pathologische gokkers houden hun gedrag vaak verborgen om problemen met de omgeving te voorkomen. Gokverslavingen komen het meest bij mannen voor. Men onderscheidt veelal drie fasen van pathologisch gokken: de winnende fase, de verliezende fase en de wanhoopsfase.

De eerste fase van pathologisch gokken: de winnende fase De eerste fase is die van het winnen, waaraan wel eens wordt gerefereerd als “beginnersgeluk”. Gokken is spannend en blijkt een aardig centje op te leveren. Spelers zien er dan ook geen graten in en zullen geleidelijk aan de inzet verhogen om op die manier ook de winst de hoogte in te jagen. Het gokken gebeurt nog met plezier. Winst wordt echter niet als toeval gezien, maar als een prestatie. Verlies is domme pech die verholpen kan worden. Het geluk lacht de vijf vrienden toe in de 3e aflevering. Euforie leidt tot verslaving. De vrienden spijbelen en maken plezier op straat. Vincent en Sasha zijn verliefd en verkeren in een roes. Yoko en Thomas versieren een optreden in de Ancienne Belgique. Het leven lacht hen toe. Vincent wint met het dobbelspel tegen gemakkelijke slachtoffers. De adrenaline van het spel maakt zich meester over de vijf. Kansspelen die in deze episode voorkomen: De pitjesbak (Thomas en de moeder van Sasha), poker op het internet, loterijen (briefjes aangeboden aan Sasha en Lotto in de boekenhandel)

4. THE FALL - DE JACHT (aflevering 4) 2e fase van pathologisch gokken: de verliezende fase De tweede fase in de levensloop van een probleemspeler is de verliezende fase waarin de speler de winst najaagt. Dit fenomeen wordt ook wel chasing genoemd. Winnen wordt almaar vaker afgewisseld met verliezen. De verloren bedragen moeten worden teruggewonnen waardoor een speler almaar vaker zal spelen in de veronderstelling dat het volgende spel een schot in de roos zal zijn en de gehoopte winst zal opleveren. Gebeurt dit niet, dan zet de speler verder in, met de redenering dat het lot hem ooit gunstig gezind zal zijn. Het spelgedrag is erop gericht om het verlies terug te winnen. Het sociale leven van de speler wordt minder belangrijk, enkel het gokken telt nog. Stilaan bouwt de speler een schuldenberg op. Plezier verdwijnt naar de achtergrond. In aflevering 4 is te zien hoe Alex verliest met het gokken op het voetbal. Hij wijt het verlies aan de aanwezigheid van de gokmaffia. Maar hij leert niet uit het voorval. Hij leent argeloos geld van Bono om zwaar in te zetten met Passe Anglaise dat hij speelt tegen een bende Albanezen en past de strategie van martignale toe. Thomas verliest op de bingo. Hij slaat uit frustratie hard op het toestel. Om nog meer te kunnen gokken steelt hij een vals paspoort en geld uit een verhuisdoos van zijn vader, die diplomaat is. Begeesterd door het gokken pleegt hij schriftvervalsing. Met zijn valse identiteit kan hij binnengaan in een speelautomatenhal, waar de minimumleeftijd 21 jaar is.

48


#3 L DEE

De jongeren verliezen hun zin voor realiteit. Ze zien in het spel een makkelijke manier om geld te verdienen. Ze zoeken een manier om hun verliezen te recupereren. Het bijwonen van de lessen en de resultaten lijden eronder. Kansspelen die in deze episode voorkomen: Sportweddenschappen (in de boekenhandel, Yoko), de passe anglaise (een variant van het spel Crab, Alex en Vincent), bingo (Thomas en de moeder van Sasha), automatische kansspelen/slots (Thomas)

5. ROYAL FLUSH - DE WANHOOP (aflevering 5) 3e fase van pathologisch gokken: de wanhoopsfase Wanneer een gokker in de wanhoopsfase belandt, wordt hij volledig in beslag genomen, raakt sociaal geïsoleerd en kan crimineel gedrag gaan vertonen. Ondanks het feit dat de verslaafde gokker geen verslavende substanties gebruikt, is zijn gedrag toch sterk met dat van drugsverslaafden te vergelijken. De verslaving heeft zowel fysieke als psychische aspecten. De gokker moet regelmatig gokken en regelmatig de frequentie of inzet verhogen om het gewenste effect te bereiken. Als hij stopt, vertoont hij ontwenningsverschijnselen. De gokker is zich vaak pas bewust van zijn probleem als de problemen met zijn omgeving te groot worden. In deze laatste en meest dramatische fase komen de vijf vrienden in de problemen. Thomas is met een vals paspoort binnengeraakt in een speelautomatenhal. Hij gaat zo erg op in het spel dat hij agressief wordt ten opzichte van een kansspeltoestel en hardhandig de deur wordt gewezen waarna een gevecht losbreekt. Alex kan op een gegeven moment het geleende bedrag van woekeraar Bono niet terugbetalen. Daarom roept hij de hulp in van zijn broer Vincent, die ook niet over het nodige geld beschikt. Als wanhoopsdaad stelt Vincent voor aan Bono om “gebruik te maken” van zijn vriendinnetje, Sasha, uiteraard zonder haar medeweten. Vincent lokt Sasha met een smoesje naar het café van Bono, die vrij spel heeft. De gevolgen laten zich raden. Wat eens een hechte groep vrienden was, is spelenderwijs veranderd in een puinhoop. De folder van de Kansspelcommissie komt in beeld. Het wordt almaar duidelijker dat overmatig spelen kan leiden tot problemen. Schulden stapelen zich op en de jongeren komen terecht in een uitzichtloze situatie. Kansspelen die in deze episode voorkomen : De elektronische roulette en automatische spelen (Thomas), belspelletje (Suzy) en de passe anglaise (Alex)

49


Vragen rond de preventiefilm tegen gokverslaving Deel 1 ii Wat hebben we allemaal gezien in deze episode? ii Welke kansspelen kwamen aan bod? ii Van waar ken je deze kansspelen? ii Heb je al aan één of meerdere van deze kansspelen deelgenomen? Waarom (niet)?

a. Onschuldig beginnen ii Wat is het motief om te beginnen met kansspelen in de film? ii Wat is de inzet van de kansspelen? Wat vind je hiervan? ii Hebben jullie al deelgenomen aan kansspelen met een gelijkaardige inzet? ii Voor welk soort inzet hebben jullie al deelgenomen aan kansspelen? ii Wat doen jullie tegen verveling?

b. Niet alleen in probleemgezinnen ii Noem de verschillende gezinssituaties van de vijf vrienden. ii Welke situatie kan volgens jou eerder leiden tot het deelnemen aan kansspelen? Waarom? ii Welke (gezins)situaties liggen aan de basis van het beginnen met gokken in de film? Hoezo? ii Is de gezinssituatie een oorzaak om te beginnen met kansspelen? Hoezo? ii Zouden de jongeren ook beginnen spelen zijn mochten ze een andere gezinssituatie kennen? Waarom (niet)? ii Waarom zouden jullie beginnen met kansspelen? ii Wat kan aanleiding geven tot problemen met kansspelen?

c. Kopieergedrag ii Wie van de personages introduceert kansspelen in de groep? ii Hoe komt het dat bijna de ganse groep vrienden begint deel te nemen aan kansspelen? ii Kennen jullie mensen die soms gokken/deelnemen aan kansspelen? ii Zijn jullie al uitgenodigd om deel te nemen aan een kansspel? Hoezo?

Deel 2 ii Wat hebben we allemaal gezien in deze episode? ii Welke kansspelen kwamen aan bod? ii Van waar ken je deze kansspelen? ii Heb je al aan één of meerdere van deze kansspelen deelgenomen? Waarom (niet)?

a. Spijbelen ii Op welke tijdstippen nemen de jongeren in de film deel aan kansspelen? ii Op welke tijdstippen of bij welke gelegenheid heb jij al deelgenomen aan een kansspel? ii Zou je vaker willen deelnemen aan kansspelen? Waarom (niet)?

50


#3 L DEE

ii Ken je iemand die spijbelt? Waarom doet die persoon dat? ii Heb je ooit overwogen om te spijbelen? Waarom (niet)? ii Begrijp je waarom mensen spijbelen? Hoezo? ii Wat zijn de gevolgen van spijbelen in jouw school? Wat vind je hiervan?

b. Introductie malafide figuren c. Tafelrecht ii Wat is “tafelrecht”? ii Wat gebeurt er als je het tafelrecht niet kan betalen? ii Wat vind je van tafelrecht? ii Vind je tafelrecht rechtvaardig? Hoezo? ii Zouden jullie tafelrecht betalen? Waarom (niet)?


a. Signaal van de leraar ii Waar kunnen de jongeren uit de film terecht voor hulp? ii Hoe vinden jullie de reactie van lerares Peggy op de gebeurtenissen? ii Hoe zou jij als leerkracht reageren indien leerlingen deelnemen aan kansspelen? Hoezo? ii Hebben jullie een goede band met een (of meerdere) leraars? ii Weten jullie waar jullie terecht kunnen voor hulp (bv. mochten vrienden een probleem krijgen met gokken) - Binnen de school? - Buiten de school?

b. Steeds meer willen ii Krijgen jullie zakgeld? ii Vinden jullie dit voldoende? ii Hebben jullie een bijverdienste? Welke? Waarom? ii Komen jullie rond met je budget? ii Waarom zouden jullie snel geld willen? ii Hoe zouden jullie aan geld proberen te geraken?

c. Verslaving ii Wie van de jongeren in de film ontwikkelt een gokprobleem? Waarom vind je dat? ii Welke soort verslavingen ken je? ii Waar ligt de grens tussen spelen voor het plezier en een probleem met kansspelen? ii Wat is verslavend aan gokken?

51



a. Minder onschuldig ii Rangschik alle in de film vermelde kansspelen van weinig kans op verlies naar veel kans op verlies. Verklaar. ii Hoe verloopt het overschakelen van het ene kansspel naar het andere? Is er een patroon te vinden? ii Als jullie één kansspel zouden mogen kiezen, aan welk spel zou je deelnemen? Waarom?

b. Stelen, zoeken naar fondsen, valsheid in geschrifte plegen c. Kansberekening ii Welke cijfers zou je kiezen voor lotto (fictief formulier)? Waarom? ii Zou je eerder spelen op superpotten (bv. vrijdag de 13e) of gewone lottopotten? Waarom? ii Als je uit een kaartspel 10x na elkaar een rode kaart trekt, welke kaart is dan de volgende? Waarom?

d. Schoolresultaten gaan achteruit ii Wat zijn de gevolgen van het feit dat de jongeren in de film deelnemen aan kansspelen? ii Zijn de gevolgen eerder positief dan wel negatief? Hoezo?

e. Chasing ii Wat is “chasing”? ii Begrijpen jullie dit fenomeen? Verklaar!


a. Je verliest altijd ii Zouden jullie deelnemen aan kansspelen in de toekomst? Welke? Waarom (niet)? ii Met welke kansspelen kan je het meest geld verdienen? Waarom? ii Kennen jullie nog andere kansspelen dan deze die voorkomen in de film? Van waar ken je deze spelen? Heb je er al aan deelgenomen? Hoezo? Heb je gewonnen of verloren?

52


4 # L E DE

v i t c a n

e n e l e p

S

n e t i e t i

53


Quiz: juist of onjuist

14/18 JAAR

Deze quiz is opgesteld door professor Serge Minet van de Kliniek Dostoïevski voor Speelverslaving van het UVC Brugmann in Brussel. Hij wordt onder meer gebruikt tijdens opleidingen voor speelzaal- en casinopersoneel. Het helpt hen omgaan met personen die tekenen van gokstress vertonen. Duur : 30 minuten (10 minuten om de vragen te beantwoorden en 20 minuten om de juiste antwoorden te overlopen). Materiaal : Vragenlijst 14/18 jaar op A4-formaat. Doelstelling : Deze Quiz is ontwikkeld om de leerling te confronteren met zijn eigen inzichten over de risico’s rond kansspelen en zijn overtuigingen hieromtrent, met name de illusie van controle en de reële winstkansen. Spelverloop : De spelleider deelt aan elke leerling een vragenlijst uit. Hij geeft de leerlingen 5 à 10 minuten de tijd om te antwoorden. Juiste antwoorden betekenen dat de leerling goed heeft begrepen hoe kansspelen functioneren en dus minder kans heeft om gokverslaving te ontwikkelen. Antwoorden : 1. Onjuist. Gokkers kunnen het gevoel hebben het spel een tijdje onder controle te hebben, maar uit frequente spelbeoefening blijkt vaak het tegendeel. 2. Onjuist. Er moet onderscheid worden gemaakt tussen kansspelen en behendigheidsspelen. De speler kan de wet van het toeval nooit controleren of beheersen. De speler kan het resultaat van het spel niet beïnvloeden. 3. Juist. Zie antwoord 2. 4. Onjuist. Het resultaat van elke nieuwe ronde is volledig onafhankelijk van het resultaat van de voorgaande partij: dit is het principe van de onafhankelijkheid van de beurten. Het is niet uitgesloten dat dezelfde cijfers de volgende keer opnieuw verschijnen. 5. Onjuist. Een keer juist inzetten zegt niets over het resultaat van de volgende rondes. 6. Onjuist. De speler denkt alleen nog maar aan het spel als hij zich eenmaal heeft laten meeslepen door zijn passie. Al het andere komt op de tweede plaats – ook vrienden en familie. Tegenover zijn omgeving minimaliseert hij vaak de omvang van zijn problemen. 7. Juist. 8. Juist. Het principe is door wetenschappelijk onderzoek aangetoond. 9. Onjuist. Gokverslaving is een complexe pathologie waarbij vele factoren een rol spelen. Professionele hulp kan helpen om zich bewust te worden van de problemen. 10. Juist. Het spel moet een spel blijven.

54

#4 L DEE


Juist of onjuist

14/18 JAAR

1. Een verwoede gokker kan zijn spel leren beheersen door verantwoord te spelen. O Juist O Onjuist 2. Hoe vaker ik mijn favoriete spel speel, hoe beter ik er in word en hoe meer kans ik heb om te winnen. O Juist O Onjuist 3. Hoe vaak ik mijn favoriete spel ook speel, ik word er geen betere speler van. O Juist O Onjuist 4. Om goed te kunnen spelen moet ik op cijfers gokken die nog niet zijn uitgekomen. O Juist O Onjuist 5. Bij roulette had ik ingezet op 5, maar 7 heeft gewonnen. Ik had dus bijna gewonnen, ik moet snel nog eens spelen. O Juist O Onjuist 6. Negatieve gevolgen op het leven van een verwoede gokker of op zijn omgeving zullen hem direct doen stoppen. O Juist O Onjuist 7. Als je hebt verloren, is er geen enkele reden om te denken dat je de volgende keer gaat winnen. O Juist O Onjuist 8. Hoe korter de tijd tussen inzet en resultaat, hoe groter het risico op verslaving. O Juist O Onjuist 9. Pathologisch gokken is slecht. Een beetje wilskracht volstaat om op te houden met spelen. O Juist O Onjuist 10. Het is mogelijk om (te) veel tijd aan het spel te besteden. O Juist O Onjuist

Deze vragenlijst werd opgesteld door professor Serge Minet van het CHU Brugmann

55


Quiz: juist of onjuist over internetverslaving

14/15 JAAR

Duur : 30 minuten (10 minuten om de vragen te beantwoorden en 20 minuten om de juiste antwoorden te overlopen). Materiaal : Vragenlijst 14/15 jaar op A4-formaat. Doelstelling : Het doel is om een beeld te krijgen van de invloed die het spel kan hebben op het leven van jongeren. Deze test toont hen wat er gebeurt door op de computer te spelen, hoeveel tijd eraan wordt besteed en hoe er verantwoord mee kan worden omgesprongen. Dit kan zowel gaan over de tijd die jongeren alleen doorbrengen met hun computer als de tijd die ze samen met anderen achter hun computerscherm spenderen. De kans bestaat dat het spel uitgroeit tot een verslaving waardoor niets anders nog telt. De speler vervreemdt van zijn omgeving en zet op die manier zijn toekomst op het spel.

56

#4 L DEE


Quiz: juist of onjuist over internetverslaving 1. Ik speel om te winnen! O Juist

O Onjuist

2. Ik speel voor de opwinding! O Juist

O Onjuist

14/15 JAAR

3. 3 x per week 1 of 2 uur videospelletjes spelen is normaal. O Juist O Onjuist 4. Als mijn ouders me roepen, vind ik het moeilijk om te stoppen met spelen! O Juist O Onjuist 5. Ik speel ook op internet met mijn Nintendo DS, zo kan ik mijn vrienden online te lijf gaan! O Juist O Onjuist 6. Ik heb een computer op mijn kamer. O Juist

O Onjuist

7. Door op het internet te spelen kan ik nieuwe vrienden leren kennen! O Juist O Onjuist 8. Als ik thuis kom van school, ga ik op MSN om online met mijn vrienden te praten. O Juist O Onjuist 9. Ik heb al eens voor smarties gespeeld! O Juist

O Onjuist

10. Ik wind me wel eens op tijdens videogames, vooral ‘s avonds, als ik een level niet haal – al blijf ik het proberen. O Juist O Onjuist

57


Kaartspel

14-18 JAAR

Duur : 15 minuten Materiaal : - Een spel met 52 kaarten - Lucifers, smarties of andere voorwerpen die als chips kunnen dienen Doelstellingen : Het doel is aan te tonen hoe in casino’s en op andere legale en illegale plekken waar kansspelen worden aangeboden, geld wordt verdiend door de organisatoren en hoe de spelers op lange termijn altijd verliezen. In tweede instantie worden het plezier om te winnen en de zin om opnieuw te beginnen als je verloren hebt, benadrukt. Spelverloop : Het spel wordt gespeeld in groepjes van vijf. Iedere deelnemer ontvangt vijf fiches (lucifers, smarties of iets anders). Elke deelnemer legt één chip in het midden. Iedereen ontvangt een kaart. Wie de hoogste of laagste kaart heeft, wint. De winnaar krijgt alle fiches, behalve twee die naar het casino gaan. Na de eerste ronde wordt gewezen op het plezier van de winnaar en de zin van de verliezers om opnieuw te beginnen. We spelen vijf keer. Aan het einde zien we dat er misschien een winnaar is, dat er zeker verliezers zijn, maar ook dat er in de hoek een stapel van tien chips ligt: voor het casino. De resterende chips worden terug onder de spelers verdeeld. We stellen vast dat iedereen er nog drie heeft. Dit is precies het principe van poker zoals de jongeren het kennen. Hoe meer geld er in omloop is, hoe rijker de organisator wordt. Dit principe geldt voor alle spelen (loterijen, weddenschappen, tv-spelletjes…). De bank speelt niet: ze neemt dus geen enkel risico en wint altijd. In de gokwereld varieert het percentage dat de organisator voor zichzelf houdt. Bij legale spelen varieert dit van 2% tot 10%, afhankelijk van het spel. Maar bij illegale gokpartijen ligt het percentage veel hoger, zoals in ons voorbeeld. Opmerking : Bij de 14-/15-jarigen benadrukken we het feit dat dit principe ook geldt voor de spelen die in pretparken worden aangeboden. Een deel van het ingelegde geld verdwijnt onherroepelijk in de zakken van de exploitant.

58


Kaartspel

#4 L DEE

14-18 JAAR

Duur : 15 minuten Materiaal : 2 standaarddobbelstenen Doelstellingen : Het doel van het spel is te laten zien dat gokken een winnaarsroes oplevert, het gevoel de sterkste te zijn. In tweede instantie kunnen de leerlingen oefenen met kansberekening. Spelverloop : Het Craps is een van de populairste spelen in de Verenigde Staten. Om het spel simpel te houden is de bedoeling om met de twee dobbelstenen geen 7 te gooien. We verdelen de klas in twee groepen. Ieder gooit op zijn beurt de twee dobbelstenen. Wie 7 gooit, is uitgeschakeld. De winnaars uit beide groepen gaan verder om te zien wie de beste van de klas is. We vragen de winnaar hoe hij zich voelt. Had hij een speciale tactiek om te winnen? Wie denkt hem te kunnen verslaan? En we leggen uit hoe verslaving werkt. We vragen de winnaar hoe vaak hij met de dobbelstenen heeft gegooid zonder 7 te gooien? Vervolgens berekenen we de kans om met twee dobbelstenen 7 te gooien en de kans om evenveel keer geen zeven te gooien als de winnaar. Deze laatste berekening stelt de speler in staat de kans in te schatten om niet te winnen. Antwoord : Er zijn zes manieren om 7 te gooien (1+6, 2+5, 3+4, 4+3, 5+2 en 6+1) op de in totaal zesendertig mogelijkheden dus de kans is 6/36 = ongeveer 1/6 De kans om zoveel keer geen 7 te gooien wordt als volgt berekend: als de winnaar twaalf keer heeft gegooid zonder 7 te gooien, heeft hij 5/6 maal twaalf de kans om geen 7 te gooien = 5/612 = 0,112156.

59


Rekenspellen

14-18 JAAR

1- MARTINGALE Duur: 15 minuten Materiaal: 1 muntstuk Doelstelling: Uitleggen hoe martingalen werken en aantonen dat dit soort “trucjes” echt geen grotere kans op winst opleveren. Het principe van de martingaal is relatief eenvoudig: Het doel is een wiskundige berekening te vinden die de speler in staat stelt te winnen. In werkelijkheid kan een martingaal alleen de kans op verlies doen afnemen, maar daarbij neemt het te winnen bedrag tegelijkertijd ook af. Bovendien moet er genoeg reservegeld zijn om een dergelijke strategie te kunnen toepassen. Aan het einde zal iedereen zien dat de enige winst die te behalen valt, het terugwinnen van de inzet is. De bekendste martingaal is op een kleur inzetten en zolang die kleur niet wint de inzet op dezelfde kleur blijven verdubbelen. NB: casino’s houden dit soort praktijken nauwgezet in het oog en leggen die aan banden. Spelverloop: 1ste berekening: Deze oefening wordt per groepje van vijf uitgevoerd. We nemen een muntstuk en spelen kruis of munt. Zonder speltheorie: stel, ik heb € 7. Ik gok op munt: ik heb een kans van 1 op 2 om € 7 te verliezen en dus ook een kans van 1 op 2 om € 7 te winnen. Als ik een speltheorie toepas: Ik zet € 1, vervolgens € 2 en vervolgens € 4 in, dus in totaal € 7. Hoeveel kans heb ik om al mijn € 7 te verliezen? Antwoord: Ik moet driemaal na elkaar verliezen om mijn € 7 definitief kwijt te zijn. Ik heb dus een kans van 1 op 2 x 3 om te verliezen, d.w.z. ½3 = 0,125 = 12,5% 2de berekening: De leerlingen gooien nog steeds in groepjes van vijf een muntstuk op en tellen hoeveel keer ze achtereenvolgens kruis of munt gooien. Op basis van het klasrecord wordt berekend hoe groot de kans was dat dit zou gebeuren. Antwoord: Stel dat het record 5 maal was: ½5 = 0,03125 = 3,125%.

2- ROULETTE Duur: 10 minuten Materiaal: geen Doelstelling: De kansen en de winst voor het casino berekenen bij roulette. Spelverloop: 1ste berekening: Franse of Engelse roulette met cijfers van 0 tot 36. Wie wint, wint 35 maal zijn inzet en behoudt de inzet. Wat is de winst voor het casino? Antwoord: 36/37 = 0,9729. Het voordeel voor het casino is 1 – 0,972972 = 0,027, dus 2,7%. 2de berekening: Nieuwe vraag. Amerikaanse roulette werkt hetzelfde, maar met een vakje 00 erbij. Wat is het voordeel voor het casino? Antwoord: 36/38 = 0,9473. Het voordeel voor het casino is 1 – 0,9473 = 0,052 dus 5,2%

60

#4 L DEE


Discussiekaarten 1- Citaten Kies een van onderstaande citaten en leg uit waarom de uitspraak je aanspreekt. 1 - « Toeval is de naam die God zichzelf geeft als hij niet wil dat we hem herkennen” A. Einstein 2 - « Geluk is van iedereen, je moet er alleen in geloven.

Misschien zal het u op een dag toelachen »

Jacques Caron

3 - « Het is geen schande gespeeld te hebben,

maar wel om geen einde te maken aan het spel »

4 - « Er zijn mensen die niets met ernst doen; behalve spelen . »

Horatius

Peter Sirius

Opmerking : Toeval maakt deel uit van de menselijke belevingswereld. Het is interessant om te zien op welke manier ieder mens denkt controle te hebben over zijn eigen leven. Sommige mensen denken dat ze de middelen hebben om hun eigen lot te kiezen, anderen denken dat alles afhankelijk is van moeilijk te beheersen externe invloeden. Meerdere onderzoeken wijzen uit dat gokverslaafden meer geneigd zijn te denken dat ze hun lot in eigen handen hebben.

2- Heb je weleens een kansspel gespeeld? Heb je ooit een kansspel gespeeld? En een wedstrijd zoals die op radio en televisie worden uitgezonden? Indien ja, welk spel en hoe (per telefoon, per internet)? Waarom (uit verveling, samen met een vriend…)? Wat voelde je toen je speelde (diverse antwoorden mogelijk: opwinding, ontspanning) en op welk moment? Heeft iemand al eens iets gewonnen? Ben je door reclame aangezet om te spelen? Zo ja, welke en hoe? Hoe zit het met reclame op het internet? Vind je dat kansspelen te gemakkelijk bereikbaar zijn? Leg uit. Opmerking : Het gesprek kan ook gaan over spelletjesbedrog via sms.

61


3- De jackpot – iets om van te dromen Speloperatoren bieden aanzienlijke winsten aan om hun spelen zo aantrekkelijk mogelijk te maken (Euromillions). Hoe hoger het bedrag, hoe meer je ervan droomt. Soms bieden aanbieders ook andere voordelen, zoals gsm’s, toernooiplaatsen, reizen, auto’s. De belofte om gemakkelijk geld te verdienen is een van de belangrijkste motieven die speloperatoren gebruiken. Voor mensen met financiële problemen zou het dagelijks leven er echt heel wat beter uitzien als ze zouden winnen. Jongeren dromen vaak van de nieuwste spelconsole, een betere gsm, een mooie reis. Maar welke risico’s zijn ze bereid te nemen om de hoofdprijs te winnen? Waar denk je aan bij het winnen van de jackpot (niet meer hoeven werken, een wereldreis)? Wat zou je precies doen als je een groot bedrag won? Denk je dat je rijk kan worden door te spelen? Waarom wagen zoveel mensen een kans (in de loterij, op het internet), welke stiekeme hoop koesteren ze (makkelijker geld verdienen, een hogere levensstandaard, niet meer krap zitten aan het einde van de maand)? Welke risico’s denk je te moeten nemen om te winnen (budgetbeheer, tijdsbeheer)? Denk je dat veel mensen al iets gewonnen hebben? Wat denk je van de uitdrukking “Geld maakt niet gelukkig”? Wat betekent “slagen” voor je? Is “slagen” hetzelfde als snel geld verdienen zonder er al te veel voor te moeten doen? Hoe denk je dat je kunt slagen in het leven ? Welke rol speelt het toeval, welke rol speelt je eigen wil? Opmerking: Het is nuttig om erop te wijzen dat het aantal verliezers oneindig veel hoger is dan het aantal winnaars. Dit geldt voor alle kansspelen, ook voor poker. Vergeet niet dat er achter de media-aandacht voor pokerwinnaars heel veel verliezers schuilgaan, zonder de verliezen van de winnaars zelf te vergeten. Zij hebben meestal zelf grote risico’s genomen en dus veel geld verloren voordat ze eindelijk wonnen. Benadruk ook dat het altijd de organisator is die wint.

4- Heeft reclame effect op jou? Gokreclame is alomtegenwoordig: in de kranten, op de radio, op tv tijdens sportuitzendingen, in bushokjes en vooral op het internet. Speloperatoren, legale en illegale (zoals goksites) hebben het effect van deze reclame begrepen, vooral voor jongeren die van nieuwe moderne communicatiemiddelen houden. Heb je al eens reclame voor kansspelen gezien of ben je al eens benaderd door een speloperator? Indien ja, wanneer, hoe, door wie? Ben je erin getuind, heb je meegespeeld? (radiowedstrijden, piramidespelen, “Nigeriaanse” loterijen komen ook in aanmerking). Denk je dat de reclame voor kansspelen werkt, is het misleidende reclame? Welke zijn de argumenten die door de organisator worden gebruikt (veel geld winnen, niet meer werken, zich ontspannen, zich vermaken met vrienden)? Moet reclame voor kansspelen aan banden worden gelegd?

62


#4 L DEE

5- Wanneer je de controle over het spel kwijt bent De leerlingen kunnen uitgaan van hun eigen ervaringen met kansspelen. • Vanaf welk moment kun je zeggen dat het spel excessief wordt? Verwijzen naar de symptomen van gokverslaving. Wanneer het spel een obsessie wordt, wanneer je de behoefte om te spelen niet meer kunt weerstaan, wanneer je langer of voor meer geld speelt dan gepland... • Welke persoonlijke problemen kunnen het gevolg zijn van overmatig gokken? Isolement, verlies van belangstelling voor andere activiteiten, leugens, familiale- en financiële problemen (schulden), depressie, criminaliteit. • Welke gedachten maken volgens jullie dat de gokker zijn kans blijft wagen? Als het één keer werkt, waarom dan geen twee keer? Ik moet terugwinnen wat ik heb verloren. Mijn geluksdag moet een keer komen. • Wat zijn volgens jullie de denkfouten die maken dat de verslaafde gokker blijft doorspelen, ook als hij verliest? Hij denkt dat hij het spel kan beïnvloeden, hij vergeet de verloren bedragen en onthoudt alleen de keren dat hij won, hij gelooft dat zijn moment nog zal komen, dat hij een “winnaar” zal zijn. • Hoe kan excessief speelgedrag worden voorkomen? Individueel: nooit meer verspelen dan je kunt missen, een budget vastleggen, niet denken dat het spel je rijk zal maken, er met vrienden/bekenden over praten, zich de toegang tot speelzalen en casino’s laten ontzeggen. Ook de wetgever kan maatregelen nemen, zoals een beperking op de mogelijke inzet en winst, de speler in staat stellen zijn speeltijd en uitgaven te beheersen. • Wat zijn de oplossingen als je merkt dat je meer speelt dan redelijk is? Om hulp vragen aan de huisarts of een psycholoog raadplegen, hulp zoeken op het internet, fora raadplegen waarop over gokverslaving wordt gesproken, naar het gratis telefoonnummer SOS SPELEN 0800 37 555 bellen, zich de toegang tot speelzalen en casino’s laten ontzeggen. • Hoe besteden jullie je vrije tijd? Heb je hobby’s? Welke? Opmerking: Het gesprek kan over de vrijetijdsbestedingen gaan en over wat die opleveren: persoonlijke verrijking, ontmoetingen, ontdekkingen en openheid, ontspanning, verbetering van zelfbeeld (ontdekking van nieuwe vaardigheden, talenten). Ook de kwestie tijdsbeheer kan worden behandeld: de behoefte aan ontspanning, afleiding, afreageren (sport) om daarna beter te kunnen werken. Ook het verband met consumptie kan worden aangekaart.

63


6- De wet op kansspelen • Waarom zijn kansspelen volgens jullie in principe wettelijk verboden (dit verbod wordt afgezwakt door de mogelijkheid een aantal exploitatievergunningen toe te kennen)? Leg uit. Vanwege de passie die het spel met zich meebrengt, de kans op verslaving, vals spelen, fraude, witwasserij, criminaliteit. • Moeten kansspelen volgens jullie worden gecontroleerd, en zo ja, hoe? De eerlijkheid van de spelen en de exploitanten moet worden gecontroleerd. Er moet belasting worden geheven, die vervolgens wordt gebruikt voor de controle, de bescherming en de behandeling van verslaafde spelers (offshore goksites doen dat niet). • Wist je dat het voor personen onder de 18 jaar verboden is om deel te nemen aan de verschillende soorten loterijen (inclusief krasloten), bingo te spelen of te wedden en dat je minstens 21 moet zijn om een speelzaal of casino binnen te mogen en er te kunnen spelen? Ben je het daarmee eens? Leg uit. Vroegtijdige blootstelling aan kansspelen verhoogt de kans op gokverslaving. Daarnaast moeten jongeren met hun budget leren omgaan. Gokken helpt daar niet bij. Op deze leeftijd zijn weinig mensen financieel onafhankelijk. • Is het kansspel een consumptieproduct als een ander? Waarom? • Wat zijn de gevolgen van excessief gokken?

Opmerking: De oprichting van een Kansspelcommissie via de wet van 7 mei 1999 heeft als doel een onafhankelijke en professionele controle van de kansspelen mogelijk te maken en tegen illegale kansspelen op te treden. De taken van de Commissie: • advies verlenen aan de Regering en het Parlement; • beslissen over de toekenning, de opschorting of de intrekking van exploitatievergunningen; • de naleving van de wet op de kansspelen controleren en sancties uitspreken tegen overtreders; • de spelers beschermen. De wet van 7 mei 1999 is aangenomen om het spelaanbod in goede banen te leiden en te strijden tegen fraude en witwasserij. De nieuwe wet maakt het mogelijk ook gokken op het internet te kanaliseren.

64


#4 L DEE

Rollenspellen Onderwerp 1: Een gezin zoals alle andere Personages: 4 Elisabeth, de moeder. Brian, de zoon van 14 jaar. Charlie, de dochter van 17. Annie, de vriendin van Elisabeth. Situatie: Elisabeth voedt in haar eentje haar twee kinderen op en werkt in een supermarkt in de buurt. Brian (14) is een druktemaker. Hij denkt dat hij zijn leven in de hand heeft. Hij kijkt daarom een beetje op zijn omgeving neer. Na het avondeten verdwijnt Brian vaak naar zijn kamer om op het internet rond te surfen. Charlotte, zijn 17-jarige zus, bijgenaamd Charlie, is rustiger. Ze zegt niet veel over haar bezigheden. Ze probeert haar jongere broer niet langer te sturen. Ze is altijd aan de telefoon en brengt bijna elke avond met haar vrienden door, op haar kamer of elders. Ze maakt het vaak laat. Elisabeth komt meestal rond 18u30 thuis en moet dan nog het eten klaarmaken, de was doen, eventueel strijken, het huis opruimen, de hond uitlaten – en dan heeft ze nog een klein uurtje voor zichzelf. Het is haar eigenlijk een beetje te veel. Haar kinderen halen slechte cijfers, ze spreekt niet veel met hen. Maar echt klagen kan ze niet. Haar kinderen zijn niet aan de drugs. Deze tijd gaat wel voorbij. Op een avond ontdekt een vriendin van de moeder dat Brian online gokt en dat Charlotte kaart met haar vrienden. Ze praat er met Elisabeth over. Spel: stel je de situatie voor als moeder op een avond thuis komt. Ga in op de symptomen van gokverslaving. Verzin oplossingen om ervoor te zorgen dat de situatie niet escaleert. Improviseer.

Onderwerp 2: Gokken op school Personages: 14 5 jongeren, 3 figuranten, de leraar en de directeur, de politie (2), de ouders van Arthur (2). Situatie: Arthur, Maggy, Alex, Simon en Fanny vormen een hecht groepje van vijf. Ze zitten in het vijfde leerjaar. Ze zijn niet gewelddadig, maar ze ontdekten een zaaltje in de kelder van de school waar ze poker spelen. Soms nodigen ze klasgenoten uit voor minipokertoernooien, waarbij geld wordt ingezet. Soms laten ze ook andere groepen leerlingen meedoen. Die moeten dan tafelrecht betalen. Ze weten wat ze doen: bij legale etablissementen is het 2%; zij halen 8 à 10% uit de pot. Maar het zaakje begint beetje bij beetje uit de hand te lopen. Want al zijn de bedragen bescheiden, de bank wordt beheerd door de vijf leerlingen. En als Maggy zo dom is de gezamenlijke pot te verspelen met bingo, is Arthur woedend. Bedreigingen, klappen, diefstal, geweld in de klas… De directeur moet met hulp van een leraar tussenbeide komen. Ze hadden een oogje toegeknepen zolang het niet uit de hand liep. Waarom? Wat is er gebeurd? Waarom dit geweld? Spel: Laat de spanning toenemen door de interventie van de verschillende betrokkenen: de leraar, de groep, de politie, de ouders van Arthur.

65


ANDERE INFORMATIEBRONNEN

Verspreiding Het dossier zal worden opgestuurd naar alle scholen van het middelbare onderwijs in België. Het zal ook opgestuurd worden naar meerdere verenigingen of diensten die actief zijn in het domein van de promotie van de gezondheid en van de preventie van verslavingen zoals: - centra voor geestelijke gezondheidszorg (CGG) (zie de Vereniging voor Alcohol - en andere Drugproblemen voor alle adressen -VAD- ) - centra voor leerlingenbegeleiding (CLB) - het Rode Kruis, enz… Om te weten aan wie deze film en het pedagogisch dossier zijn toegestuurd, kan u zich wenden tot de Kansspelcommissie (website: www.gamingcommission.fgov.be, tel 02/504 00 40). Indien u geïnteresseerd bent in een getuigenis van een ex-gokverslaafde, kan u zich eveneens richten tot de Kansspelcommissie op bovenstaand telefoonnummer.

Bibliografie: De wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers K. Andreis, N. Carette, N. Hoekx, Les jeux et paris. Analyse critique des éléments constitutifs de la définition légale., Larcier, Groupe De Boeck, 2008 Joris J. De Smet en Marc Callu, Kansspelwetgeving, De Wet van 7 mei 1999 op kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers en haar uitvoeringsbesluiten, Story publishers. S. Minet, S. Mejias, C. Druine, Le jeu dans tous ses états, Un état des lieux en matière de jeux en Belgique. Fondation Rodin, 2004 S. Minet, S. Mejias, C. Druine, Du plaisir du jeu à la souffrance. Une enquête que le jeu et la dépendance au jeu, Fondation Rodin, 2004 Stefaan Hendrickx & Marc Vandercammen, Rapport: Jeunes et jeux de hasard, CRIOC, 3 december 2009 Ronny Willemen, Gokken, Vereniging voor Alcohol- en andere Drugproblemen vzw en Centra voor Alcohol- en andere Drugproblemen - Limburg, 2007 David G. Schwartz, The History of Gambling. Roll the Bones, Gotham books, 2006. Jon, E Grant, Marc N. Potenza, Pathological gambling, A Clinical Guide to Treatment, American Psychiatric Publishing, Inc, 2004. Nancy M. Petry, Pathological gambling, Etiology, Comorbidity, and treatment, American Psychological association, 2005. Sarah Barnich, Le Joueur pathologique, esquisse d’un portrait dynamique, 2005-2006 pour la Faculté de psychologie et des sciences de l’éducation de l’Université de Liège. Hij speelde op de bingo, www.klasse.be/leraren/eerstelijn.php?id=7747, 08/01/2010

Andere informatiebronnen: Nederlands: www.cadlimburg.be www.vad.be www.gokkliniek.be

Engels: www.gambleaware.co.uk www.problemgambling.ca

NIEUW : Onze Facebook pagina : http://www.facebook.com/pages/Protection-des-joueurs-Bescherming-van-de-spelers/126973497367800. Om ons te steunen, klik op “Vind ik leuk!” 66

Kansspelcommissie. Kansspelcommissie

Recommend Documents