JR van Nieuwkerk, Nieuwe plaatsnamen tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië In een eerder artikel, “Van Arnhemia naar Pantjoerbato en heen en terug”, heb ik de invloed van de verandering van de plaatsnaam voor de stempels Arnhemia/Pantjoerbatoe beschreven. Zoals vermeld in dat artikel, was het gebruikelijk om typisch koloniale Nederlandse namen te vervangen door Indonesische. Op Sumatra komen vier van deze veranderingen voor. Naast de Arnhemia/Pantjoerbatoe verandering, Koloniale naam Nieuwe naam werden de namen Emmahaven, vernoemd naar Arnhemia Pantjoerbatoe koningin Emma, Fort de Kock en Fort van der Emmahaven Telokbajoer Capellen, beiden vernoemd naar Nederlandse Fort de Kock Boekittinggi vestingen, veranderd. Fort van der Capellen Batoesangkar Meestal lag er een langere tijd tussen het tijdstip waarop de naam werd veranderd en datum waarop een stempel met de nieuwe naam beschikbaar was. Zoals ik in het vorige artikel schreef, werd de verandering Arnhemia/Pantjoerbatoe in maart 1943 aangekondigd. Een nieuw stempel werd pas eind 1943 in gebruik genomen, toen Japanse stempels werden ingevoerd. In de tussentijd werd een provisorisch naamstempel Pantjoerbatoe gebruikt. Dit Arnhemia Pantjoerbatoe stempel is in 1944 en 1945 opnieuw gebruikt. 2 OKT 42 4 JAN 44 Emmahaven en Fort van der Capellen maakten geen gebruik van provisorische stempels, maar gebruikten de vooroorlogse, tot de nieuwe Japanse stempels rond 1 november 1943 voor handen waren. Fort de Kock is het enige postkantoor dat snel stempels met de nieuwe naam ontving. Dit kwam waarschijnlijk, omdat het het hoofdpostkantoor voor Sumatra was en een stempel met een koloniale naam als ongepast beschouwd werd. Emmahaven Telokbajoer Onderzoek door W.Bruijnesteijn heeft aangetoond 13 SEP 43 15 MAR 44 dat de stempels Fort de Kock tot 5 februari 1943 zijn gebruikt en de nieuwe Boekittinggi stempels vanaf 6 februari. Omdat er begin 1943 geen Japanse stempels beschikbaar waren, is Boekittinggi het enige Sumatraanse postkantoor met de nieuwe naam in Latijns schrift in het stempel. Het onderzoek door Bruijnesteijn heeft ook aangetoond dat stempels met Batoesangkar Latijns schrift tot en met zaterdag 25 september 1943 Fort van der Capellen 17 AUG 43 4 JAN 44 zijn gebruikt en op maandag 27 september zijn vervangen door stempels met Boekittinggi in katakana.
Fort de Kock 26 AUG 42 72
Boekittinggi 5 JUL 43
Boekittinggi 24 APR 45
Op Java zijn ook namen veranderd, in het marinegebied niet, omdat hier geen typisch Nederlandse namen voorkwamen. Op Java veranderden de volgende namen: Buitenzorg, Cheribon en Meester-Cornelis kregen in Koloniale naam Nieuwe naam 1942 stempels met Indonesiche namen. Stempels met Batavia Djakarta respectievelijk de nieuwe namen Bogor, Tjirebon en Buitenzorg Bogor Djatinegara, verschenen vanaf september 1942. Cheribon Tjirebon Samengestelde namen zoals Cheribon-Karanggetas Meester-Cornelis Djatinegara en Plered-Cheribon werden veranderd in respectievelijk Tjirebon-Karanggetas en Plered-Tjirebon. En natuurlijk Batavia, de hoofdstad van NederlandsIndië, in Djakarta. Dit gebeurde op 8 december 1942, de dag, waarop de eerste verjaardag van de oorlog in de Pacific werd herdacht. De officiële aankondiging door het Japanse Militaire bestuur (Gunseikanbu) luidt als volgt: “Vele honderden Jaren stond het gebied BATAVIA bij het japanse volk bekend met de naam DJAKARTA. Echter, deze naam werd door de nederlandse regering lang geleden veranderd in BATAVIA. Sedert de japanse militaire overheid op Java aankwam werd deze naam veranderd en onlangs werd van de hoge regering in Tokyo toestemming ontvangen om de naam BATAVIA te vervangen. In verband hiermede wordt met ingang van 8 december 1942, op de “Dag van de wedergeboorte van Groot Oost Azië” de naam BATAVIA vervangen door DJAKARTA.
Buitenzorg 25 MAR 42
Bogor 13 APR 44
Cheribon 17 OKT 42
Tjirebon 28 JUN 45
Djakarta, 10 december 1942. Gunseikanbu.” De verandering van de plaatsnaam Batavia heeft nogal wat verwarring onder filatelisten veroorzaakt, omdat Batavia niet Djakarta, maar Djakartakota werd. Meester-Cornelis Djatinegara Die verwarring is historisch gezien als volgt ontstaan. 2 AUG 42 2 OKT 42 In 1864 zijn twee postkantoren geopend, het postkantoor Batavia in de stad zelf (lokaal bekend als Kota, wat stad betekent) en het kantoor Weltevreden, ongeveer 12 kilometer ten zuidoosten van Batavia. Weltevreden was aanvankelijk een voorstad waar veel Europeanen woonden, na verloop van tijd werden hier veel overheidsdiensten gevestigd. Het werd het nieuwe centrum van de koloniale Nederlandse mogendheid, waar ook het hoofdpostkantoor van Batavia zetelde. Daarom veranderde de naam in 1931 in Batavia-Centrum. Tussen 1907 en 1915 zijn een aantal hulppostkantoren geopend, die aan het kantoor Weltevreden rapporteerden. Voor de stempels van deze kantoren zijn samengestelde namen gebruikt, zoals Weltevreden-Gondangdia, Weltevreden-Kramat, enz. Toen de naam veranderde in Batavia-Centrum, zouden samengestelde namen zoals bijvoorbeeld Batavia-Centrum-Gondangdia te lang worden, daarom zijn ze ingekort tot Batavia-Gondangdia, Batavia-Kramat, enz. Hierdoor veronderstelden veel filatelisten, dat de hulppostkatoren rapporteerden aan het kantoor Batavia in plaats van het kantoor Batavia-Centrum.
73
Toen de Japanners de naam Batavia wijzigden in Djakarta, is deze situatie meteen gecorrigeerd, het hoofdpostkantoor Batavia-Centrum werd Djakarta en de hulppostkantoren Djakarta-Gondangdia, Djakarta-Kramat, enz. Het postkantoor Batavia, dat zich in “kota” bevond, werd Djakartakota.
Aangetekende brief uit Djakarta met Bataviacentrum aantekenstrookje, 19 NOV 1943.
Aangetekende brief uit Djakartakota met Batavia aantekenstrookje, 15 JUL 1944.
Dit wordt prachtig weergegeven in aangetekende post, aantekenstrookjes Bataviacentrum zijn overdrukt met Djakarta en die van Batavia met Djakartakota.
74
De volgende post- en hulppostkantoren bevonden zich in Batavia: Het is bijzonder, dat terwijl de naam Batavia gewijzigd werd in Djakarta, dit niet met de typisch Nederlandse namen van twee hulppostkantoren gebeurde, die werden veranderd in Djakarta-Harmonieplein en Djakarta-Molenvlietoost. In 1944, kregen deze twee kantoren, evenals twee hulppostkantoren met een Indonesische, een Japanse naam.
Ned. Indisch kantoor Batavia Batavia-Centrum
Nieuwe naam Djakartakota Djakarta
Batavia-Gondangdia Batavia-Harmonieplein Batavia-Kramat Batavia-Menteng Batavia-Molenvlietoost Batavia-Tanahabang
Djakarta-Gondangdia Djakarta-Harmonieplein Djakarta-Kramat Djakarta-Menteng Djakarta-Molenvlietoost Djakarta-Tanahabang
Djakarta-Kooahigasi
De brug bij het Harmonieplein (Collection Tropen Museum).
Djakarta-Kooanisi
Het Harmonieplein was een groot plein, Kantoornaam in 1943 Nieuwe naam in 1944 waar onder andere het hoofdkantoor van de Djakarta-Gondangdia Djakarta- Kooahigasi postspaarbank gevestigd was. Het werd Djakarta-Harmonieplein Djakarta-Yamatobasi omgedoopt in Yamatobasi, dat Yamato brug Djakarta-Molenvlietoost Djakarta-Yamatobasikita betekent. Yamato is een oude naam voor Djakarta-Tanahabang Djakarta- Kooanisi Japan. Molenvlietoost werd veranderd in Yamatobasikita dat “Yamato brug noord” betekent en waarschijnlijk verwijst naar de wijk ten noorden van de Yamato brug. Opgemerkt dient te worden dat er inderdaad een brug lag aan het Harmonieplein, waarvan de naam waarschijnlijk in Yamatobasi werd gewijzigd om Japan te eren. Gondangdia en Tanahabang, waren lokale Indische namen van twee wijken in Djakarta. Waarschijnlijk ter bevordering van de Groot Oost Aziatische Welvaartssfeer zijn de namen veranderd in Kooahigasi, dat Oost Aziatische en Kooanisi, dat West Aziatische welvaart betekent. Afstempelingen van deze hulppostkantoren tijdens de Japanse bezetting zijn niet algemeen. Na de capitulatie op 15 augustus 1945 controleerden de Republikeinen het grootste gedeelte van Djakarta. Ze “onderhandelden” om het hoofdpostkantoor Djakarta op 1 november over te nemen, onder dreiging van een gewelddadige overname als de Japanners (die nog steeds rust en orde moesten handhaven) het niet vreedzaam overdroegen. Japanse stempels bleven gedurende deze periode in gebruik, het stempel Djakarta-Yamatobasi is in februari 1946 nog op Republikeinse postwaardestukken aanwezig. Het is duidelijk dat Djakarta-Yamatobasi een Republikeins postkantoor werd. 75
Republikeinse briefkaart met afstempeling Djakarta-Yamatobasi, 1 FEB 1946.
De eerste Nederlandse troepen arriveerden in december 1945 in Djakarta en controleerden slechts een gedeelte van de stad. Meer dan een jaar was Djakarta verdeeld in een Nederlands en een Republikeins gedeelte, ieder met zijn eigen postdienst. In Juli 1947 namen de Nederlanders de volledige controle van de stad over, het Republikeinse hoofdpostkantoor Djakarta werd op 26 juli overgenomen, waarna het meteen werd omgedoopt in Batavia-Centrum. Zoals valt te verwachten werd het kantoor Yamatobasi weer Harmonieplein, eind 1947 was daar een noodstempel Bijpostkantoor Harmonieplein Batavia-C in gebruik.
BataviaHarmonieplein 26 DEC 42
DjakartaHarmonieplein 21 FEB 44
DjakartaYamatobasi 5 AUG 44
Bijpostkantoor Harmonieplein BARAVIA-C 22 NOV 47
Op 27 december 1949 erkende Nederland Indonesië uiteindelijk als een soevereine staat en veranderden de namen opnieuw. Weer werd Batavia-Centrum Djakarta en Batavia Djakartakota. Met dank aan G.J. Bessels, K.J. Bryson and M.H. Severijn voor hun bijdrage.
76
Het postkantoor Batavia (gewijzigd in Djakartakota in december 1942).
Batavia-Centrum, het hoofdpostkantoor (gewijzigd in Djakarta in december 1942).
77
