XVII &
JOS TIMMERMANS MIKE VAN WINGERDEN
144
145
Hoe de Hoge Raad de wetgever een handje helpt
Onderhandse executie bij hypotheek op woonhuizen “Met genoegen uitgedaagd” De uitnodiging om mee te werken aan het Liber Amicorum voor Mart Franken heb ik met veel genoegen aanvaard. Misschien wel met evenveel genoegen als Mart zelf toen hij - nu drie jaar geleden - hetzelfde heeft gedaan voor mij.2 Zoals Mart memoreerde in zijn bijdrage van destijds, hebben hij en ik veelvuldig gediscussieerd over de posities van curatoren en banken op het speelveld waar zij elkaar tegenkomen. Voor sommige hardliners zijn de woorden “speelveld” en “tegenkomen” niet sterk genoeg en moet er gesproken worden over “arena” of “boksring” en het “elkaar te vuur en te zwaard bestrijden”. Mart Franken en ik hoorden niet tot die hardliners. Onze principiële menings verschillen hebben onze goede persoonlijke relatie dan ook nooit in de weg gestaan.
Jos Timmermans en Mike van Wingerden
1
Mr. J.H.S.G.K. Timmermans was tot medio 2010 werkzaam bij Bijzonder Beheer Rabobank Groep, laatstelijk als vakinhoudelijk manager. Mr. M. van Wingerden LL.M. werkt sinds 2004 bij Bijzonder Beheer Rabobank Groep, thans als vakinhoudelijk manager. 2 M.J.M. Franken, Bank & bodemverhuurpenningen, in: Bancaire zekerheid; liber amicorum Mr. J.H.S.G.K. Timmermans, Serie Onderneming en Recht, deel 58, p. 199-214. Inmiddels heeft de Hoge Raad in zijn arrest van 21 juni 2013 (Eringa q.q. / ABN AMRO, LJN BZ7199) – anders dan door Mart bepleit – bodemverhuur en van verrekening van de door de bank verschuldigde huurpenningen geoorloofd geacht. 3 Zie o.a. HR 14 oktober 1994 over het bepaalbaarheidsvereiste (Spaarbank Rivierenland/Gispen q.q., NJ 1995, 447), HR 20 september 2002 over de vangnetbepaling (Mulder q.q./Rabobank, LJN AE7842) en HR 3 februari 2012 over de verzamelpandakte (ING / Dix, LJN BT6947, NJ 2013/261). 1
146
Zie o.a. HR 12 april 1985 (Ontvanger / NMB, LJN AG4994, NJ 1986, 808 m.nt. WHH) tot recent HR 21 juni 2013 (Eringa q.q. / ABN AMRO, LJN BZ7199). 5 Zoals bijvoorbeeld HR 23 april 1999 over verrekening na datum faillissement van de opbrengst van stil verpande inventaris en voorraad (‘Wollie’; Van Gorp q.q./Rabo Breda, LJN ZC2940, NJ 2000, 158), HR 19 november 2004 over verrekening na datum faillissement van de opbrengst van verhypothekeerde zaak (ING / Gunning q.q., LJN AR3137, NJ 2005, 199), HR 28 april 2006 over het fixatiebeginsel en de uitleg van art. 52 Fw. (Huijzer q.q. / Rabobank West-Kennemerland, LJN AV0653, NJ 2006, 503), HR 22 juni 2007 over de inning van verpande debiteuren (ING / Verdonk q.q., LJN BA2511, NJ 2007/520, JOR 2007/222), HR 8 juli 2005 over wetenschap van benadeling bij faillissementspauliana (Van Dooren q.q. / ABN AMRO II, LJN AT1089, NJ 2005, 457, JOR 2005/230), HR 22 december 2009 over benadeling bij faillissementspauliana (Van Dooren q.q. / ABN AMRO III, LJN BI8493, NJ 2010, 273, JOR 2011/19) en HR 19 april 2013 over boedelschulden (X/Tideman qq, LJN BY6108). 4
Dat curatoren en banken elkaars
opnieuw ingrijpend zijn veranderd,
voeren, zijn de investeringen heel sterk
natuurlijke opponenten zijn in veel
maar ook dat lost het probleem van
teruggelopen. Mede daardoor is het
insolventies, wil niet zeggen dat alleen
de lege boedels maar deels op.
aantal insolventies onder bedrijven nog
daarom er altijd sprake zou moeten zijn
nooit zo hoog geweest. Die insolventies
van elkaar bevechten. Mijn ervaring
Zoals gezegd zijn Mart en ik het niet
leiden weer tot stijging van de werk-
gedurende vele jaren is dat met de
eens geworden en dat is niet onlogisch
loosheid en dit heeft weer tot gevolg
meeste curatoren snel en adequaat
vanuit het gezichtspunt dat we beiden
dat steeds meer particulieren niet meer
zaken kunnen worden gedaan, waarbij
verschillende belangen hadden te
in staat zijn om de rente- en aflossings-
– binnen de grenzen die door het
dienen. Maar de discussies waren
verplichtingen van hun hypotheek te
insolventierecht worden gesteld – de
levendig, gedreven vaak, maar altijd
voldoen. De waarde van de woningen
belangen van boedel en bank beide
met een kwinkslag en vaak onder het
– die jarenlang maar bleef stijgen –
goed tot hun recht komen. De banken
genot van een heerlijk glas wijn en af
is in enkele jaren tijd met gemiddeld
hebben de laatste decennia met
en toe ook aan een goed gevulde dis.
20 procent gedaald6. Hierdoor is een
diverse innovaties op het gebied van
Speelden wij nu achteraf gezien slechts
toenemend aantal particulieren in
de verpanding van vorderingen en
een rollenspel? Toch niet, want ieder
de situatie terechtgekomen dat de
op het terrein van het bodemrecht
van ons scherpte de eigen argumenten
hypothecaire schuld aan de bank flink
veel efficiencywinst kunnen boeken,
aan en bedacht nieuwe omdat de
hoger is dan de verkoopwaarde van
waardoor onvolkomenheden in
ander daartoe de prikkel gaf.
hun huis. Hun huis staat “onder water”.
3
4
vestiging of uitoefening van rechten
Zolang de huiseigenaren in staat zijn
– die eerder tot voordeel van de boedel
Mart Franken is nog altijd actief in de
om hun verplichtingen jegens de bank
strekten – aanzienlijk minder voorkomen.
insolventiepraktijk en naar het schijnt
te blijven betalen is er nog niet veel aan
Curatoren laten zich overigens niet
weet hij ook niet van ophouden. Zelf
de hand en kunnen ze betere tijden
onbetuigd. Zij zoeken steeds naar
heb ik inmiddels enige afstand ten
afwachten waarin de waarde van
nieuwe wegen om geld in de boedel
opzichte van de dagelijkse praktijk,
de huizen zich weer stabiliseert of
te laten vloeien en weten de nodige
reden waarom ik deze bijdrage aan
misschien zelfs weer licht zal stijgen7.
overwinningen voor de boedel te
het Liber Amicorum voor Mart samen
Overheid en belangengroepen roepen
boeken . Daarover hebben Mart
heb geschreven met oud-collega Mike
om het hardst dat er alles aan moet
– vooral in de tijd dat hij bestuurder van
van Wingerden, die binnen Rabobank
worden gedaan om de schade voor de
Insolad was – en ik – vanuit mijn rol
Nederland en NVB voor een belangrijk
particulieren zoveel mogelijk te beperken.
binnen de NVB – regelmatig gesproken.
deel mijn taken heeft overgenomen en
Hoewel we het er beiden over eens
die zelf net als Mart Franken betrokken
Gedwongen verkopen
waren dat het probleem van de lege
is bij het faillissement van DSB Bank.
Financiers doen er – mede in hun
5
boedels moest worden opgelost om
eigen belang – veel aan om gedwongen
te voorkomen dat teveel kantoren hun
INLEIDING
verkopen te voorkomen. Ze treffen
insolventiesectie zouden gaan sluiten,
De crisis die in 2007 als een relatief
indien mogelijk regelingen met de
en dus te zorgen dat de insolventie-
beperkte bankencrisis begon en in
schuldenaren waarbij de lasten
praktijk goed bleef, verschilden wij
2009, mede als gevolg van wereldwijde
gedurende een bepaalde periode
van mening over de manier waarop
investeringsprogramma’s van de
zodanig verlaagd worden dat ze weer
dit probleem moest worden opgelost.
overheden, al weer leek te zijn
vanuit het beschikbare budget betaald
Intussen hebben de aanpassingen in
overwonnen, heeft zich inmiddels
kunnen worden.
de Invorderingswet met betrekking tot
verdiept tot een zware en langdurige
het bodemrecht – waarover (ook) in
economische crisis die landen,
Maar uiteindelijk, als de rek er uit is,
de literatuur al het nodige is gezegd als
bedrijven en particulieren in grote delen
valt er aan gedwongen verkoop niet te
het om de wijze van doordrukken van
van de wereld in haar greep heeft.
ontkomen. Bij hypotheek kent de wet
de wetsaanpassing gaat – ertoe geleid
Omdat veel landen zware bezuinigings-
dan twee formele verkoopmethoden:
dat de verhoudingen op het speelveld
programma’s hebben moeten door-
de openbare executoriale verkoop van
De prijzen van bestaande koopwoningen lagen in juli 2013 op hetzelfde niveau als begin 2003. Ten opzichte van augustus 2008, toen de prijzen een piek bereikten, bedraagt de prijsdaling 20,0 procent (Conjunctuurbericht CBS, 19 augustus 2013). 7 Nu is er sprake van een markt die “op slot zit”, maar in de nabije 6
toekomst zal er nog steeds een grotere vraag blijven naar woningen dan er qua aanbod beschikbaar is. 8 TK 33 484. 9 I. Visser, De executoriale verkoop van onroerende zaken door de hypotheekhouder, diss., Boom, 2013.
147
art. 3:268 lid 1 BW jo. art.544 e.v.
banken zowel in het belang van de
wetgeving op het gebied van executie
regelingen en zoeken naar andere
bij de afwikkeling van faillissementen.
(vgl. HR 3 december 1993, nr. 8410,
Rv en de onderhandse executoriale
huiseigenaren als in hun eigen belang
wordt aangepast, bepleiten auteurs
oplossingen met de schuldenaar af
Ruim 25 jaar geleden keurde de Hoge
LJN ZC1172, NJ 1994, 176, onderdeel
verkoop van art. 3: 268 lid 2 BW.
zo veel mogelijk aansturen op onder-
deze belangrijke verruiming van de
te lopen, komt het in de praktijk
Raad deze werkwijze goed in het arrest
3.5). Dit is niet anders bij verkoop door
Vorig jaar is er een wetsontwerp
handse verkoop. Banken proberen
Hoge Raad van de mogelijkheid tot
nauwelijks voor dat op het allerlaatst
van 13 maart 1987 . Deze werkwijze is
de curator krachtens overeenstemming
ingediend bij de Tweede Kamer met
waar mogelijk executie te voorkomen.
onderhandse executoriale verkoop
nog aflossing plaatsvindt.
standaard praktijk bij de afwikkeling
tussen hem en de hypotheekhouder
van faillissementen. Recofa heeft deze
ingeval de hypotheekgever in faillisse
De curator kan in faillissement op
werkwijze in haar Richtlijnen – waaronder
ment verkeert (zogeheten oneigenlijke
grond van art. 58 lid 2 Fw ook lossing
de Separatistenregeling – opgenomen.
lossing). Oneigenlijke lossing is dus een
aanpassingen van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering en het
De wens van de minister en de Tweede
Burgerlijk Wetboek in verband met het
Kamer executieveilingen van woonhuizen
transparanter en voor een breder
zo veel mogelijk te voorkomen, onder-
Hierna wordt allereerst aandacht
toepassen door het verschuldigde
publiek toegankelijk maken van de
schrijven de auteurs dan ook ten volle.
besteed aan lossing en oneigenlijke
volledig te voldoen. Dat zal slechts aan
Oneigenlijke lossing is een vorm van
van lossing bedoeld in artikel 58, lid 2,
executoriale verkoop van onroerende
Om dit te kunnen verwezenlijken,
lossing, onderhandse verkoop door de
de orde komen als de curator er belang
executie: uitoefening van het recht
van de Faillissementswet, die juist
zaken . De verleiding daar in deze
is het gewenst dat de mogelijkheid tot
meewerkende huiseigenaar en worden
bij heeft omdat er sprake is van
van parate executie door de pand- of
geschiedt ter voorkoming van uitoefe
bijdrage commentaar op te leveren is
onderhandse verkoop door de bank
een aantal voorstellen gedaan tot
een behoorlijke overwaarde van het
hypotheekhouder. De Hoge Raad heeft
ning van het recht van executie (vgl.
weliswaar groot, maar we volstaan
niet langer in de executiefase ligt, maar
aanpassing van art. 3:268 BW. Deze
woonhuis ten opzichte van de schuld
dit – in navolging van zijn eerdere
HR 25 februari 2011, nr. 10/01435,
met te verwijzen naar de dissertatie
daarvoor. De systematiek van art.
voorstellen zullen leiden tot lagere
bij de bank. In deze crisistijden waarbij
arrest van 25 februari 2011 – recent
LJN BO7109, V-N 2011/18.16, onderdeel
van mw. mr. dr. I. Visser, waarop zij
3:268 lid 2 BW is nu zo dat eerst het
kosten en hogere verkoopopbrengst
als gezegd steeds meer woonhuizen
nogmaals bevestigd in zijn arrest van
3.4). Gelet op de omstandigheid dat in
dit voorjaar is gepromoveerd aan
hele executietraject in gang moet zijn
wat leidt tot een lagere restschuld bij
“onder water staan”, doet ook deze
15 maart 2013 .
het onderhavige geval de hypotheek
de Rijksuniversiteit Groningen .
gezet voordat een verzoek tot onder-
de huiseigenaar. Tenslotte wordt
situatie zich niet al te snel voor.
Wel hebben wij enkele van haar
handse verkoop ter goedkeuring kan
aandacht besteed aan het instrumen-
aanbevelingen, die wij ondersteunen,
worden voorgelegd aan de voorzie-
tarium dat gewenst is om te acteren als
Wat in de praktijk wel regelmatig
meegenomen in onze voorstellen tot
ningenrechter. Het feit dat de onder-
de huiseigenaar niet of onvoldoende
voorkomt, is een variant hierop: de
herziening van de wettelijke regels voor
handse verkoop door de bank in de
meewerkt.
oneigenlijke lossing. Hierbij verkoopt
3.3.1. Ingevolge artikel 3:268, lid 1, BW
overeengekomen boedelbijdrage, moet
executie. Auteurs richten zich in deze
executiefase ligt, heeft als belangrijk
de curator na een afspraak met de
is een schuldeiser/hypotheekhouder
ervan worden uitgegaan dat ook hier
bijdrage in het bijzonder op de onder-
bezwaar dat de executiefase als
hypotheekhouder als separatist en
bevoegd het verbonden goed in het
sprake is van een vorm van executie.
handse executoriale verkoop omdat
zodanig een sterk waarde drukkend
goedkeuring van de rechter-commissaris.
openbaar te doen verkopen en het
Daaraan doet niet af dat de verkoop
juist in deze tijd van crisis openbare
effect heeft. Dit waarde drukkend
Lossing wordt voor hypotheek in art.
De curator keert vervolgens de opbrengst
hem verschuldigde op de opbrengst
en de levering van het verbonden
executoriale verkoop – hoe mooi en
effect treedt nog niet op als de onder-
3:269 BW geregeld: “tot op het tijdstip
– na aftrek van de bijzondere faillisse-
te verhalen, indien de schuldenaar in
goed niet plaatsvinden op last van de
transparant na invoering van de
handse verkoop naar voren kan worden
van de toewijzing ter veiling of van de
mentskosten en een overeengekomen
verzuim is met de voldoening van
hypotheekhouder en evenmin dat geen
hiervoor bedoelde aanpassingen in de
gehaald , waardoor in de markt nog
goedkeuring door de voorzieningen-
boedelbijdrage, maar zonder omslag
hetgeen waarvoor de hypotheek tot
overeenkomst is gesloten waarbij
wet straks ook opgetuigd – toch zoveel
niet algemeen bekend is geworden dat
rechter van de onderhandse verkoop
van de algemene faillissementskosten
waarborg strekt. Ingevolge artikel
de curator zich heeft verbonden
mogelijk moet worden voorkomen met
het om een executoriale verkoop gaat.
kan de verkoop worden voorkomen
– uit aan de separatist. Bij eigenlijke
3:268, lid 2, BW is onder de in deze
het verbonden goed namens de
het oog op het verkrijgen van een zo
Daardoor wordt de kans op een hogere
door voldoening van hetgeen waarvoor
lossing ex art 58 lid 2Fw ontvangt de
bepaling vermelde voorwaarden
hypotheekhouder te verkopen.
hoog mogelijke opbrengst.
opbrengst substantieel groter.
de hypotheek tot waarborg strekt,
separatist vóór (of zonder) verkoop
ook onderhandse verkoop mogelijk.
alsmede van de reeds gemaakte
algehele aflossing, terwijl de separatist
In al deze gevallen oefent de hypotheek
De Hoge Raad bepaalt hier dat er
8
9
10
11
verkoop te codificeren.
1. LOSSING EN ONEIGENLIJKE LOSSING
16
19
vorm van executie, te onderscheiden
20
21
houder vooraf heeft ingestemd met de In het arrest van 15 maart 2013 bepaalt
onderhandse verkoop door de curator
de Hoge Raad:
en aanspraak is blijven maken op de opbrengst, zij het na aftrek van de
Voorkomen van executie van
De Hoge Raad heeft in dit verband een
kosten van executie”. Deze regeling
bij oneigenlijke lossing aflossing
houder het recht van parate executie
ook sprake is van uitoefening door de
woonhuizen en hogere (netto) opbrengst
baanbrekend arrest gewezen. In het
beoogt de schuldenaar tot op het
achteraf uit de verkoopopbrengst
uit. Er is geen reden anders te oordelen
hypotheekhouder van het recht van
De minister en de Tweede Kamer
arrest van 15 maart 2013 heeft de Hoge
allerlaatste moment de kans te geven
ontvangt . Dit kan een volledige betaling
ingeval de hypotheekhouder en de
parate executie “ingeval de hypotheek-
vinden het belangrijk dat woonhuizen
Raad bepaald dat “de hypotheekhouder
zijn schulden bij de hypotheekhouder
zijn van de vordering van de bank,
hypotheekgever onderhandse verkoop
houder en de hypotheekgever onder-
die gedwongen worden verkocht
het recht van parate executie ook
af te lossen om daarmede gedwongen
maar als de opbrengst ontoereikend
zijn overeengekomen zonder dat is
handse verkoop zijn overeengekomen
zoveel mogelijk opbrengen. Met een
uit[oefent] [..] ingeval de hypotheekhouder
verkoop van zijn woonhuis te voorkomen .
is ook een gedeeltelijke aflossing.
voldaan aan de voorwaarden die artikel
zonder dat is voldaan aan de voor-
hoge opbrengst wordt de schuldenlast
en de hypotheekgever onderhandse
Omdat op grond van de Gedragscode
3:268, lid 2, BW stelt. Ook in dat
waarden die artikel 3:268, lid 2, BW
van de eigenaar immers verder verlaagd
verkoop zijn overeengekomen zonder
Hypothecaire Financieringen de
Met deze wijze van verkoop wordt
geval geschiedt de verkoop van het
stelt”. Wil er op grond van dit arrest
en lijdt de bank minder verlies. In dit
dat is voldaan aan de voorwaarden die
banken al verplicht zijn een heel traject
onnodig tijdsverlies en kosten van
verbonden goed immers ten behoeve
sprake zijn van parate executie dan
verband is het goed te beseffen dat
artikel 3:268, lid 2, BW stelt” . Nu de
van gesprekken, treffen van betalings-
een executieveiling voorkomen.
van de hypotheekhouder en kan deze
dient er te worden voldaan aan de
Deze efficiënte vorm van onderhandse
zich als separatist verhalen op de
volgende vereisten:
verkoop is sinds jaar en dag usance
opbrengst daarvan
12
Dit betekent o.a. dat notaris bij exploot aan de geëxecuteerde wordt aangewezen (art. 514 Rv), dat de notaris dag, uur en plaats van de verkoop vaststelt en mededeelt aan de geëxecuteerde en aan alle in artikel 551 Rv bedoelde beperkt gerechtigden en schuldeisers (art. 515 Rv) en de executoriale verkoop als zodanig dertig dagen tevoren door aanplakking volgens plaatselijk gebruik en door aankondiging in een plaatselijk verspreid dagblad is bekend gemaakt (art. 516 Rv). 11 Zonder dat het bepaalde in art. 516 Rv – aanplakking en adverteren van 10
148
zonder (aankondiging van) openbare
18
13
17
14
15
executoriale verkoop als zodanig – van toepassing is. L JN BZ4072, NTFR 2013/768. 13 Idem, r.o. 3.3.1. 14 Art. 3:269 BW bepaalt dat lossing kan plaatsvinden tot op het tijdstip van de executoriale verkoop, mits ook de reeds gemaakte kosten van executie worden voldaan. 15 Zie website NVB onder Thema’s, paragraaf Wonen. 12
Hieronder worden met name verstaan alle kosten die specifiek zien op het verkochte (zoals WOZ belasting, eigenaarslasten, instandhoudingskosten e.d.) die door boedel zijn betaald. 17 Zie W.M. Kleijn in zijn noot onder HR 13 maart 1987, LJN AG5557, NJ 1988, 556, m.nt. WMK. 18 HR 13 maart 1987, NJ 1988, 556 m.nt. WMK (Ontvanger/Spruijt q.q. 16
http://www.rechtspraak.nl/Naar-de-rechter/Formulieren/Documents/ Rrseparatistenregeling.pdf. 20 ING/Hielkema q.q., LJN BO7109, NJ 2012/74, NTFR 2011/1036. 21 L JN BZ4072,NTFR 2013/768. 19
149
- overeenkomst tot onderhandse
Auteurs pleiten er voor dat de executo-
hem in overleg. Als de betalingsachter-
zijn banken bereid het woonhuis van
veiling en een dwingend tijdschema
Ook Visser bepleit in haar recente
verkoop tussen hypotheekhouder
riale verkoop krachtens overeenkomst
stand niet wordt ingelopen, zal de
meewerkende huiseigenaren – waarbij
maken dat het woonhuis niet op een
dissertatie dat onderhandse executie
en hypotheekgever (of bij faillisse-
wordt opgenomen in het wetsontwerp
volgende stap vaak zijn dat aan een
geen complicerende juridische proble-
optimale wijze te koop kan worden
mogelijk moet zijn zonder dat het
ment tussen curator en hypotheek-
voor aanpassingen van het Wetboek
voor de bank aanvaardbare makelaar
men spelen zoals faillissement/WSNP
gezet. Het verzoek tot onderhandse
veilingtraject al wordt voorbereid28.
gever); en
van Burgerlijke Rechtsvordering en het
of taxateur opdracht tot taxatie wordt
(termijnstelling ex art. 58 Fw), beslag
verkoop kan op grond van art. 548 lid
Het spreekt voor zich dat onderhandse
Burgerlijk Wetboek in verband met het
gegeven . Ook zal nadere informatie
e.d. – onderhands te laten verkopen
1 Rv tot één week voor de veilingdatum
verkoop met zuivering met de nodige
transparanter en voor een breder
worden opgevraagd bij de huiseigenaar
door de huiseigenaar en vaak via
worden ingediend. In de praktijk wordt
waarborgen omkleed dient te zijn,
publiek toegankelijk maken van de
en verder onderzoek worden gedaan,
bemiddeling van een voor de bank
het verzoek in de tweede week vooraf-
vandaar dat rechterlijke toetsing
Deze wijze van executoriale verkoop
executoriale verkoop van onroerende
zoals het verzamelen van gegevens
aanvaardbare makelaar.
gaande aan de veiling na het verlopen
wenselijk is.
krachtens overeenkomst lijkt sterk op
zaken. Codificatie is wenselijk gezien
over de bewoning van het woonhuis.
de wettelijke regeling voor onderhandse
het bepaalde in art. 3:268 lid 5 BW:
Indien de bank tot de conclusie komt
Op grond van het arrest van de Hoge
ingediend27 om alle bieders de gelegen-
Dit zou in de wet geregeld kunnen
executoriale verkoop door de pand-
“De hypotheekhouder kan niet op
dat verkoop noodzakelijk is, bespreekt
Raad van 15 maart 2013 kan de bank
heid te geven een bieding in te dienen.
worden door aan art. 3:268 lid 1 BW
houder van art. 3:251lid 2 BW.
andere wijze zijn verhaal op het ver-
de bank met de huiseigenaar de
met de huiseigenaar onderhandse
Door tijdige indiening van het verzoek
toe te voegen dat de hypotheekhouder
bonden goed uitoefenen. Een daartoe
mogelijkheid van onderhandse verkoop,
verkoop overeenkomen, die te gelden
vervalt de voor de openbare verkoop
bevoegd is “het verbonden goed met
strekkend beding is nietig.” Dit zou
waaraan de huiseigenaar meewerkt.
heeft als executoriale verkoop. Door de
bepaalde dag (art. 548 lid 4 Rv). Dit
toestemming van de voorzieningen
bijvoorbeeld kunnen door art. 3:268 lid
Ook wijst de bank de huiseigenaar op
zuivering die uitgaat van executoriale
betekent dat er weer de nodige kosten
rechter van de rechtbank onderhands
2 BW te vervangen door de navolgende
het beheer- en ontruimingsbeding .
verkoop maakt dit het makkelijker
worden gemaakt en tijd verstrijkt tot
te verkopen”.
complicaties – zoals beslag – te
de volgende veilingdatum als de
- verkoop geschiedt ten behoeve van hypotheekhouder.
Artikel 3: 251 BW luidt: 1. Tenzij anders is bedongen, kan
22
23
van de onderhandse biedingstermijn
de voorzieningenrechter van de
bepaling: “Nadat de hypotheekhouder
rechtbank op verzoek van de
bevoegd is geworden tot verkoop over
In deze fase blijkt of de huiseigenaar
verhelpen zonder een veilingprocedure
onderhandse verkoop niet slaagt.
Dit zorgt er voor dat het voor onder-
pandhouder of de pandgever
te gaan, kunnen hypotheekhouder en
volledige medewerking verleent en
in gang te hoeven zetten.
Deze dynamiek en onbekendheid
handse verkoop met toestemming van
bepalen dat het pand zal worden
hypotheekgever een afwijkende wijze
zich als goed huisvader gedraagt.
met executoriale veilingtraject zal
de voorzieningenrechter niet langer is
verkocht op een van het vorige
van verkoop overeenkomen. Rust op
De huiseigenaar is gehouden zich op
particuliere kopers afschrikken.
vereist dat de executie door de notaris
artikel afwijkende wijze, of op
het verpande goed een beperkt recht
grond van de toepasselijke hypotheek-
Gezien het arrest van de Hoge Raad
wordt aangezegd althans dat geen
verzoek van de pandhouder
of een beslag, dan is daartoe tevens de
voorwaarden als goed huisvader te
In het verlengde van bovengenoemd
van 15 maart 2013 is onderhandse
uitvoeringshandelingen (bepaling
bepalen dat het pand voor een
medewerking van de beperkt gerechtigde
gedragen: hij dient het woonhuis goed
arrest van de Hoge Raad en zijn
verkoop met zuivering ook mogelijk
veilingdatum, publicatie e.d.) meer
door de voorzieningenrechter van
of de beslaglegger vereist”.
te onderhouden (en als hij dat in strijd
eerdere arrest inzake ING/Hielkema
zonder openbare aankondiging van
hoeven te worden verricht.
met zijn contractuele verplichtingen
q.q. bepleiten auteurs dat art. 3:268
de executieveiling. Met dit arrest
niet heeft gedaan, dient hij volledige
BW wordt gewijzigd zoals hierna
– dat onderhandse verkoop met
Door deze voorstellen wordt het
DOOR DE MEEWERKENDE
medewerking te geven aan herstel)
beschreven.
zuivering mogelijk maakt vóórdat
huidige art. 3:268 lid 2 BW overbodig.
HUISEIGENAAR
en volledige medewerking te geven aan
de executieveiling openbaar is
Auteurs stellen daarom voor dit lid te
de rechtbank vast te stellen bedrag aan de pandhouder als koper zal verblijven. 2. Nadat de pandhouder bevoegd is
2. ONDERHANDSE VERKOOP
24
3. VOORSTEL TOT NIEUWE WETTELIJKE REGELING
26
geworden tot verkoop over te gaan,
Bij meewerkende huiseigenaren
verkoop bevorderende maatregelen
Onderhandse verkoop met rechterlijke
aangekondigd – voorziet de Hoge
schrappen. Art. 3:268 lid 2 BW luidt
kunnen pandhouder en pandgever
– de overgrote meerderheid van alle
en verkoop van het woonhuis.
toetsing zonder executieveiling
Raad in de breed gedragen wens
thans: “Op verzoek van de hypotheek
een van het vorige artikel afwijkende
huiseigenaren – zullen banken in de
Een meewerkende huiseigenaar dient
De onderhandse verkoop met goed-
executieveilingen zoveel mogelijk te
houder of de hypotheekgever kan de
wijze van verkoop overeenkomen.
regel de navolgende procedure volgen.
zich dus net zo te gedragen als de
keuring door de voorzieningenrechter
voorkomen. Dit bespaart niet alleen de
voorzieningenrechter van de rechtbank
[onderstreping auteurs] Rust op
Allereerst ontvangt de huiseigenaar,
redelijke eigenaar die alle benodigde
wordt geregeld in art. 3:268 lid 2 BW jo.
nodige kosten, maar zorgt er ook voor
bepalen dat de verkoop ondershands
het verpande goed een beperkt
als hij een bepaalde periode niet aan
bescheiden/informatie verstrekt en zijn
art. 544 e.v. Rv. Deze vorm van onder-
dat het woonhuis niet ‘besmet’ wordt
zal geschieden bij een overeenkomst
recht of een beslag, dan is daartoe
zijn financiële verplichtingen heeft
woonhuis voor elke bezichtiging netjes
handse verkoop is thans onlosmakelijk
door de aangekondigde executieveiling.
die hem bij het verzoek ter goedkeuring
tevens de medewerking van
voldaan, een bericht van de bank.
opruimt en poetst om een zo goed
verbonden met de openbare verkoop
Door de “besmetting” bieden kopers
wordt voorgelegd. Indien door
de beperkt gerechtigde of de
De bank wijst de huiseigenaar op zijn
mogelijke indruk achter te laten bij
ten overstaan van de notaris (art. 3:268
in de regel laag in afwachting van de
de hypotheekgever of door een
beslaglegger vereist.
betalingsachterstand en treedt met
de potentiële kopers. In principe
lid 1 BW jo. art. 544 Rv) en slechts
executieveiling.
hypotheekhouder, beslaglegger of
25
beperkt gerechtigde, die bij een hogere
mogelijk na aanzegging en publicatie
Bijvoorbeeld het vaststellen van één of meer van de volgende waardes: marktwaarde leeg en vrij van huur en gebruik k.k; marktwaarde in verhuurde staat k.k. (alleen als huurbeding niet ingeroepen kan worden); marktwaarde leeg en vrij van huur en gebruik k.k bij snelle verkoop (9 maanden); gedwongen onderhandse verkoopwaarde k.k. (3-6 maanden); executiewaarde k.k. 23 Art. 3:267 BW. 24 Art. 2 van de Algemene voorwaarden voor hypotheken van de Rabobank 2009 bepaalt bijvoorbeeld: “U bent verplicht: (a) het onderpand in goede staat te houden en alle daartoe nodige maatregelen en werkzaamheden tijdig te nemen dan wel te verrichten”. 25 Bijvoorbeeld over huurders en overige bewoners. Op grond van het nieuwe artikel 3:264 BW dient de hypotheekhouder het huurbeding in te roepen voorafgaand aan de openbare verkoop van een tot bewoning 22
150
bestemde onroerende zaak, een aandeel daarin of een beperkt recht daarop, tenzij er gegronde redenen zijn om dat niet te doen. Bij het verzoekschrift tot verkrijging van het verlof dient een exploot overgelegd te worden waarbij de executie en het inroepen van het huurbeding aan de huurder wordt aangezegd (artikel 549 lid 1 Rv). Als de executant de voor het uitbrengen van dit exploot benodigde informatie (naam en woonplaats huurder) niet kan verzamelen doordat de hypotheekgever en de eventuele huurders geen informatie verschaffen, wordt het uitbrengen van dit exploot moeilijk. Het gevolg is veelal dat het huurbeding niet ingeroepen kan worden en vlak voor of tijdens de veiling blijkt dat de te executeren onroerende zaak verhuurd is en het te laat is om verlof te verkrijgen voor de inroeping van het huurbeding. Het hoeft geen betoog dat dit de opbrengst negatief beïnvloedt. 26 Zie 16.
van de veiling (artt. 544 en 516 Rv).
Auteurs bepleiten dat ook indien geen
opbrengst van het goed belang heeft,
Hiervoor moeten de nodige kosten
overeenstemming wordt bereikt tussen
voor de afloop van de behandeling van
gemaakt worden, maar belangrijker:
hypotheekgever en hypotheekhouder
het verzoek aan de voorzieningenrechter
de publiciteit heeft negatieve invloed
het mogelijk moet zijn om zonder
een gunstiger aanbod wordt voorgelegd,
op de waarde en verkoopbaarheid van
openbare aankondiging van de
kan deze bepalen dat de verkoop over-
het woonhuis. Associatie met executie-
executieveiling executoriaal te verkopen.
eenkomstig dit aanbod zal geschieden”.
Op grond van art. 547 lid 2 Rv kan “tot veertien dagen vóór de voor de verkoop bepaalde dag onderhnads op de te executeren zaken [..] worden geboden bij een aan de notaris gericht geschrift”. 28 Visser, t.a.p. pag. 433 jo. 437. 27
151
Hiermee wordt onder andere invulling
Aanpassing van art. 7:2 BW nodig.
gegeven aan de aanbeveling van Visser
De wettelijke bedenktijd van art. 7:2
om de hypotheekgever het recht te
BW is momenteel onverkort van
ontnemen om een koopovereenkomst
toepassing op onderhandse verkoop
in te dienen . Auteurs onderschrijven
4. INSTRUMENTARIUM BIJ
Juridisch is er sprake van wanprestatie
het gedwongen onderhandse verkoop-
onvoldoende meewerkende huiseigenaar
EEN NIET / ONVOLDOENDE
ten opzichte van de bank. Uit de
proces. Bij deze huiseigenaren zou
een goed verkoopproces bemoeilijkt,
MEEWERKENDE HUISEIGENAAR
verplichting van de huiseigenaar zijn
ook het beheerbeding eenvoudig(er)
dan verdient het de voorkeur dat vóór
In de inleiding hebben we al aangegeven
schuld terug te betalen, vloeit voort dat
ingeroepen moeten kunnen worden.
de veiling of vóór de onderhandse
met toestemming van de voorzienin-
dat de bank zoveel mogelijk een
hij verplicht is volledig mee te werken
In de praktijk is de voorzieningenrechter
executie met toestemming van de
de conclusie van Visser dat dit in de
genrechter. Art. 7:2 lid 5 BW bepaalt
vrijwillige onderhandse verkoop van
aan de verkoop van het onderpand: de
echter slechts in extreme gevallen
voorzieningenrechter relatief eenvoudig
praktijk contraproductief werkt en
dat de wettelijke bedenktijd niet geldt
de hypothecair verbonden woonhuizen
enige althans belangrijkste aflossings-
bereid een beroep van de bank op
ontruimd kan worden. In dit kader
uitsluitend wordt misbruikt om de
voor koop op een openbare veiling ten
nastreeft. Gelukkig lukt dat in een flink
bron. Voorzover hun gedrag leidt tot
het beheerbeding en vooral op het
verwijzen auteurs ook naar de MvT die
veilingdatum te doen uitstellen of
overstaan van een notaris. Visser
aantal gevallen binnen een aanvaardbare
een hogere (rest)schuld kan de vraag
ontruimingsbeding te honoreren.
vermeldt dat de nieuwe risicoverdeling
andere vertragingstactieken mogelijk
bepleit de bedenktijd van art. 7:2 BW
termijn en voor een bevredigende prijs.
gesteld worden of schuldsanering
te maken.
te schrappen bij de onderhandse
Maar er kunnen zich in die fase allerlei
kan worden toegewezen. Artikel
Het nieuwe artikel 3:267a BW maakt
zaak leeg op de veiling te brengen.
executie. Zij constateert dat ook hier
complicaties voordoen, juridische en
288 Fw. eist voor de toepassing van
bezichtiging van woonhuizen voor de
Bij niet / onvoldoende meewerkende
Art. 3:268 BW komt na de voorgestelde
misbruik door hypotheekgever mogelijk
praktische, waardoor die vrijwillige
de schuldsanering immers dat de
veiling mogelijk. Dit is een goede stap
huiseigenaren willen de banken zeker
wijzigingen aldus te luiden:
is door met een particuliere koper aan
onderhandse verkoop uiteindelijk niet
schuldenaar te goeder trouw is geweest
om de verkoopbaarheid en opbrengst
van deze mogelijkheid gebruik kunnen
1. Indien de schuldenaar in verzuim
te komen, die vervolgens in de bedenk-
kan worden geëffectueerd.
ten aanzien van het ontstaan van
bij veiling te vergroten. Het spreekt voor
maken.
zijn schulden . Het wrange voor de
zich dat het wenselijk is dat de te veilen
29
30
33
een stimulans zal zijn een onroerende
is met de voldoening van hetgeen
tijd alsnog afhaakt. Auteurs vragen zich
waarvoor de hypotheek tot waar-
af of het schrappen van de bedenktijd
Als er gesproken wordt over het
hypotheekhouder is dat de kosten die
onroerende zaken er bij bezichtiging
Art. 3:267 lid 2 BW is van toepassing
borg strekt, is de hypotheekhouder
van art. 7:2 BW politiek haalbaar is.
voorkomen van executie van woonhuizen
de niet meewerkende huiseigenaren
netjes uitzien. Als de eigenaar resp.
als ontruiming met het oog op de
wordt bijna per definitie uitgegaan van
met hun gedrag veroorzaken nagenoeg
bewoner niet bereid is tot medewerking,
executie is vereist. Het lijkt wenselijk
bevoegd het verbonden goed (a) met
32
toestemming van de voorzieningen-
Zij bepleiten daarom de wettelijke
de meewerkende huiseigenaar die
nooit door henzelf betaald kunnen
moet de hypotheekhouder het
dat de minister verduidelijkt dat dit
rechter van de rechtbank onder-
bedenktijd in te laten gaan bij onderte-
buiten zijn schuld, bijvoorbeeld door
worden. Deze kosten vertalen zich in
beheerbeding (eerste zin art. 3:267 BW)
artikel die mogelijkheid ook biedt
hands te verkopen en (b) in het
kening van de koopovereenkomst.
werkeloosheid of echtscheiding,
een hoger rentetarief, zodat deze
inroepen om bepaalde beredderings-
als ontruiming strikt genomen niet is
openbaar ten overstaan van een
In de praktijk zullen de problemen met
in de financiële problemen is gekomen
kosten in de praktijk dus betaald worden
handelingen zoals in stand houden
vereist, maar wel zeer wenselijk is. Als
bevoegde notaris te doen verkopen.
de wettelijke bedenktijd bij onderhandse
en de rente op zijn hypothecaire
door de miljoenen huiseigenaren die
nutsvoorzieningen (bijv. om vorstschade
ontruiming van een niet / onvoldoende
verkoop met rechterlijke toetsing
woonhuisfinanciering niet meer kan
elke maand wel netjes hun verplichtingen
te voorkomen, alarm werkende te
meewerkende huiseigenaar de kansen
voegd is geworden tot verkoop
beperkt zijn als de wettelijke bedenktijd
voldoen. Er is daarbij geen, althans
voldoen.
houden e.d.), tuinonderhoud, klein
op verkoop danwel op een zo hoog
over te gaan, kunnen hypotheek-
direct na ondertekening van de
weinig, aandacht voor de categorie
onderhoud aan de woning of anders-
mogelijke opbrengst vergroot, kunnen
houder en hypotheekgever een van
koopovereenkomst ingaat en niet
‘niet of onvoldoende meewerkende
Banken moeten in staat zijn bij gebrek
zins waardebehoud te plegen. Een
banken deze bepaling inroepen om
lid 1 afwijkende wijze van verkoop
eerst nadat de voorzieningenrechter
huiseigenaren’. Hierbij kan worden
aan medewerking van huiseigenaren
dergelijk verzoek aan de voorzienin-
onroerende zaken leeg (I) onderhands
overeenkomen. Rust op het ver-
toestemming heeft gegeven. Ook
gedacht aan: de huiseigenaren die
door te pakken en schade beperkend
genrechter kost in de praktijk veel tijd
met rechterlijke toetsing voorafgaande
pande goed een beperkt recht of
als de koper tijdens de zitting bij de
niet in gesprek willen met de bank
te handelen. Zowel bank als huis-
en geld. Omdat bedoeld beheer in het
aan de executieveiling of (II) op de
een beslag, dan is daartoe tevens
voorzieningenrechter zijn bieding
of die weigeren mee te werken aan
eigenaar hebben voordeel als de (rest)
kader van de executie wenselijk is om
executieveiling te verkopen.
de medewerking van de beperkt
verhoogt , zou niet (opnieuw) de
onderhandse verkoop of bezichtiging.
schuld van de huiseigenaar wordt
de doelstellingen van het wetsvoorstel
gerechtigde of de beslaglegger
bedenktijd van toepassing moeten zijn.
In deze categorie vallen ook de
beperkt. De categorie ‘niet of onvol-
te kunnen behalen, bepleiten auteurs
Bij het bovenstaande geldt dat de niet /
vereist.
Het zou niet mogelijk moeten zijn dat
huiseigenaren die op het eerste
doende meewerkende huiseigenaren’
dat de voorzieningenrechter bij het
onvoldoende meewerkende huiseigenaar
de koper na toestemming van de
gezicht meewerken en ja zeggen,
krijgt bij de behandeling van het
inroepen van het beheerbeding
een aantal weken na de veiling zijn
lid 1 sub a en c is geen hogere
voorzieningenrechter nog de mogelijk-
maar als het er op aan komt nee doen
wetsvoorstel TK 33484 van de
in het kader van de executie enkel
woonhuis definitief zal moeten verlaten.
voorziening toegelaten.
heid heeft de koop te ontbinden op
of blijven vasthouden aan een niet
Tweede Kamer en de minister tot nu
marginaal toetst of de executie is
Bij weigering voldoende mee te werken
grond van art. 7:2 BW. Dat brengt
realistische, te hoge vraagprijs. Ook
toe (nagenoeg) geen aandacht, terwijl
aangezegd. Op die manier wordt op
of niet zorgvuldig om te gaan met het
bedoeld in lid 1 sub b geschiedt
onnodige tijds- en kostenbelasting
zijn er eigenaren die met opzet allerlei
juist in deze gevallen de huiseigenaar
een snelle en efficiënte manier voorzien
onderpand dient belangenafweging
met inachtneming van de daarvoor
en onzekerheid met zich mee en maakt
rotzooi in en rond het huis maken of
door zijn niet meewerkende opstelling
in rechterlijke toetsing, zonder dat dit
te leiden tot toepassing van het
in het Wetboek van Burgerlijke
de onderhandse verkoop minder
achterlaten. Deze huiseigenaren kosten
de bank vaak geen andere mogelijk-
het verkoop- of veilingproces onnodig
beheer- en/of ontruimingsbeding.
Rechtsvordering voorgeschreven
aantrekkelijk. Het is wenselijk dit in
de banken in de praktijk onevenredig
heid biedt dan openbaar te veilen.
vertraagt.
De niet / onvoldoende meewerkende
formaliteiten.
art. 7:2 BW nader te regelen.
veel aandacht, tijd en geld.
Om openbare executie van woonhuizen
2. Nadat de hypotheekhouder be-
3. Tegen een beschikking krachtens
4. Een openbare verkoop als
31
5. De hypotheekhouder kan niet op
huiseigenaar moet dan weliswaar
en te lage opbrengsten nog meer
Indien het voorzienbaar is dat het
eerder zijn woonhuis verlaten, maar
andere wijze zijn verhaal op het
te voorkomen, zouden banken bij
inroepen van het beheerbeding
heeft dat aan zichzelf te wijten en daar
verbonden goed uitoefenen. Een
deze categorie huiseigenaren meer
onvoldoende soelaas biedt en dat
staat een lagere restschuld bij de
daartoe strekkend beding is nietig.
controle moeten kunnen krijgen over
voortdurende bewoning door de niet /
hypotheekhouder tegenover.
Visser, t.a.p. pag. 432 en 433. Visser, t.a.p. pag. 433. 31 Bijvoorbeeld omdat er een gunstiger aanbod wordt gedaan door een ander of omdat de voorzieningenrechter aangeeft de koopovereenkomst met de oorspronkelijke koopsom te zullen weigeren. 29
30
152
Vgl. in dit verband bijvoorbeeld art. 6:101 BW (‘eigen schuld‘) op grond waarvan degene die schade ondervindt gehouden is die schade te beperken. In wetsvoorstel TK 33 484 wordt in art. 3: 267 lid 2 BW expliciet bepaald dat voor ontruiming goedkeuring van de voorzieningenrechter vereist is.
32
33
153
SAMENVATTING
door de navolgende bepaling:
van de koopovereenkomst. Als er
een snelle en efficiënte manier voorzien
De Hoge Raad bepaalt in zijn arrest
“Nadat de hypotheekhouder bevoegd
gesproken wordt over het voorkomen
in rechterlijke toetsing, zonder dat dit
van 15 maart 2013 dat er ook sprake is
is geworden tot verkoop over te gaan,
van executie van woonhuizen wordt
het verkoop- of veilingproces onnodig
van uitoefening door de hypotheekhou-
kunnen hypotheekhouder en hypo-
bijna per definitie uitgegaan van de
vertraagt.
der van het recht van parate executie
theekgever een afwijkende wijze van
meewerkende huiseigenaar die buiten
“ingeval de hypotheekhouder en de
verkoop overeenkomen. Rust op het
zijn schuld in de financiële problemen
SLOT
hypotheekgever onderhandse verkoop
verpande goed een beperkt recht
is gekomen. Er is daarbij geen, althans
Door de crisis vinden steeds meer
zijn overeengekomen zonder dat is
of een beslag, dan is daartoe tevens
weinig, aandacht voor de categorie
gedwongen verkopen van woningen
voldaan aan de voorwaarden die artikel
de medewerking van de beperkt
‘niet of onvoldoende meewerkende
plaats. Vooral in situaties waarin de
3:268, lid 2, BW stelt”. Wil er op grond
gerechtigde of de beslaglegger vereist.”.
huiseigenaren’. Bij deze huiseigenaren
waarde van de woonhuizen zodanig is
van dit arrest sprake zijn van parate
Auteurs bepleiten dat indien geen
zou ook het beheerbeding eenvoudig(er)
gedaald dat deze “onder water” dreigen
executie dan dient er te worden
overeenstemming wordt bereikt tussen
ingeroepen moeten kunnen worden.
te geraken, is het van groot belang een
voldaan aan de volgende vereisten:
hypotheekgever en hypotheekhouder
In de praktijk is de voorzieningenrechter
verkoopprocedure te hanteren die tegen
- overeenkomst tot onderhandse
het mogelijk moet zijn om zonder
echter slechts in extreme gevallen
zo laag mogelijke kosten, op een zo
verkoop tussen hypotheekhouder
openbare aankondiging van de execu-
bereid een beroep van de bank op
efficiënt mogelijke wijze, een zo hoog
en hypotheekgever (of bij faillisse-
tieveiling executoriaal te verkopen. Dit
het beheerbeding en vooral op het
mogelijke opbrengst oplevert. Hiermee
ment tussen curator en hypotheek-
zou in de wet geregeld kunnen worden
ontruimingsbeding te honoreren.
zijn immers zowel de geëxecuteerde
gever); en
aan art. 3:268 lid 1 BW toe te voegen
Omdat bedoeld beheer in het kader
huiseigenaar als de financier gebaat.
dat de hypotheekhouder bevoegd is
van de executie wenselijk is om de
Auteurs hopen met dit artikel een
“het verbonden goed met toestemming
doelstellingen van het wetsvoorstel
bijdrage te leveren aan de gedachten-
van de voorzieningenrechter van de
te kunnen behalen, bepleiten auteurs
vorming van de minister van Veiligheid
Auteurs pleiten er voor dat de executo-
rechtbank onderhands te verkopen”.
dat de voorzieningenrechter bij het
en Justitie en de kamerleden om te
riale verkoop krachtens overeenkomst
Het is gewenst de bedenktijd van
inroepen van het beheerbeding in
komen tot een zo optimaal mogelijke
wordt opgenomen in het wetsontwerp.
art. 7:2 BW bij onderhandse executie
het kader van de executie enkel
aanpassing van de wetgeving op het
Codificatie zou bijvoorbeeld kunnen
te schrappen dan wel in elk geval direct
marginaal toetst of de executie is
terrein van uitwinning van hypotheken
door art. 3:268 lid 2 BW te vervangen
te laten ingaan bij het ondertekenen
aangezegd. Op die manier wordt op
op woonhuizen.
- verkoop geschiedt ten behoeve van hypotheekhouder.
DAT CURATOREN EN BANKEN ELKAARS NATUURLIJKE OPPONENTEN ZIJN IN VEEL INSOLVENTIES, WIL NIET ZEGGEN DAT ALLEEN DAAROM ER ALTIJD SPRAKE ZOU MOETEN ZIJN VAN ELKAAR BEVECHTEN.
XL 40
154
155
