Joodse leeswijze
1
Toen in het jaar 70 de Romeinen de tempel te Jeruzalem verwoestten, werden synagoges dé plaats voor het joodse gebed en het onderzoek of de ondervraging van de Tenach.1 Van belang waren bij het onderzoek de midrasj: in omloop zijnde algemeen aanvaarde rabbijnse uitspraken en Bijbelinterpretaties en overige overleveringen van na de Babylonische ballingschap.2 Aan het eind van de tweede eeuw verzamelde een van de grootste joodse geleerden, rabbijn Jehoeda Hanassi (circa 135– 217), deze uitspraken, interpretaties en overleveringen. Hij ordende ze en voegde ze samen tot een systematisch werk, de Misjna3, een zesdelig, naar onderwerpen gerangschikt, leerboek. Toen de Misjna voltooid was, onderwierpen latere joodse geleerden elke uitspraak ervan opnieuw aan nauwkeurig onderzoek en discussieerden er met elkaar uitvoerig over. Deze discussies zijn opgetekend in de Gemara.4 De Misjna en Gemara samen vormden de Talmoed, een encyclopedisch handboek van joodse tradities.5 Van de Talmoed bestaan twee versies: de kortere Jeruzalemse (Palestijnse) Talmoed uit omstreeks 450 en de Babylonische Talmoed die ongeveer een eeuw later vervaardigd is binnen de grote joodse gemeenschap in Mesopotamië
Misjna uit Palestina of Egypte, twaalfde of dertiende eeuw
1 Tenach: joodse heilige geschriften van voor de christelijke jaartelling; het woord tenach is een samenstelling van de beginletters van de drie delen waaruit de Hebreeuwse Bijbel bestaat: Torah (onderwijzing), Nebi’im (profeten) en Chetoebim (geschriften). 2 Midrasj (letterlijk: onderzoek, uitlegging): de mondelinge leer, met de interpretatie van Tenach en de weergave van de overlevering van de wetten; de midrasj wil de Bijbeltekst actualiseren aan de hand van voorbeelden uit de Bijbel zelf of nieuwe verhalen en bevat een rijkdom aan zedenkundige verhandelingen, legenden en gelijkenissen; Midrasj is ook de naam die men geeft aan de traditionele verzamelingen van midrasjcommentaren. 3 De Misjna is voor de joden heilig. Alleen de Tenach gaat er in gezag bovenuit. De Misjna bevat joodse regels en tradities die vroeger alleen mondeling werden overgedragen. Omstreeks 200 was deze mondelinge wet zo groot geworden, dat de rabbijnen de noodzaak voelden hem in geschreven vorm vast te legen. 4 Gemara: geheel van discussies over, commentaren op en interpretaties van de Misjna van omstreeks 200-500; vormt samen met de Misjna de Talmoed. Talmoed en Gemara zijn beiden afgeleid van woorden die ‘studie’ of ‘leren’ betekenen. 5 Talmoed: geleerde discussie over passages in de Misjna, schriftelijk vastgelegd in de zesde eeuw. Naast de Tenach is de Talmoed het hoofdwerk van het Jodendom. De Talmoed bestaat in twee afzonderlijke versies: de Palestijnse (vierde eeuw) en de Babylonische (zesde eeuw). Alleen de Babylonische heeft canonieke waarde. De meeste orthodoxe joden beschouwen de Talmoed als een vitale en gezaghebbende gids om het joodse leven te kunnen leiden.
(Babylonië). De versies zijn verschillend in onderwerpenkeuze, methode, opbouw en taal. Beide bestaan uit twee delen: de Haggada6 en de Halacha7, een verhalende en een juridische toepassing van de Torah op het dagelijks leven. De Talmoed bewaart de veelheid van meningen die er onder de geleerden bestonden. Ze noemt nadrukkelijk de naam van ieder die een mening aandroeg of commentaar op de visie van iemand leverde. 2
Hagadah shel Pesah, BM 675 P4 Z523328 1990 , Yerushalayim: V. Turnovski.
Vanaf de zesde eeuw was de Talmoed leidraad voor het lezen van de Tenach. Niet dat daarmee de discussies ten einde waren. Integendeel. Grote joodse geleerden en duizenden rabbijnen bleven de joodse vroomheid begeleiden met hun sterk uiteenlopende, vernieuwende of restauratieve interpretaties. Ze discussieerden over uitspraken van de Talmoed, verklaarden die en schreven soms ook verklarende toevoegingen op de tekst. De Talmoedgeleerden waren geen filosofen of theoretici. Evenals hun geestelijke voorvaders, de profeten, waren ze mannen van de praktijk. Ze hadden meestal weinig belangstelling voor abstracte 6 Haggada (letterlijk: vertelling, gesprokene): passages in de Talmoed die niet strikt over de interpretatie van de wetten handelen, maar moraliserende bespiegelingen, gelijkenissen, anekdotes en legenden (het theologisch en filosofisch gedeelte van de traditie) bevatten. De Haggada heeft betrekking op de ethiek van het Jodendom en handelt niet rechtstreeks over de bepaling van de juridische en religieuze regels en voorschriften. 7 Halacha (letterlijk: gang, levenswandel): passages in de Talmoed die handelen over religieuze en juridische regels en voorschriften. In de halachische teksten staan de volstrekt ethische wetten naast de rituele voorschriften; ze maken van het begin af aan het Jodendom tot een ethisch monotheïsme.
bespiegelingen en hielden zich vooral bezig met de bijbel vanwege het belang daarvan voor het dagelijkse leven. Door middel van preken, gelijkenissen en spreuken probeerden ze een leidraad voor het gedrag van mensen te bieden.
3
Eeuwenlang droegen de joodse centra in Palestina en Babylonië ertoe bij om de overal verspreid levende joden in geestelijk opzicht te verenigen. Toen deze centra hun invloed verloren, werd hun plaats ingenomen door de Talmoed. Deze werd de belangrijkste samenbindende kracht voor het joodse volk. Het hedendaagse Jodendom is grotendeels gebaseerd op de Talmoed: de rituelen, liturgie en huwelijkswetten komen er allemaal uit voort. Orthodoxe joden beschouwen de Talmoed als een onfeilbare gids. Liberale joden willen er geen absoluut gezag aan toekennen, maar zien hem wel als bron van wijsheid en inspiratie. Rabbijnen verschillen vaak sterk van mening met elkaar. Volgens hen gaat dit prima samen met de eenheid van de openbaring: de vele standpunten van van elders komt en dat tegelijkertijd woont in degene die het ontvangt. De totaliteit van het ware bestaat uit de bijdragen van zeer veel mensen. ‘De stem van God kan op verschillende manieren gehoord worden, wat niet alleen betekent dat de Openbaring plaatsvindt naar de maat van degene die luistert naar het Woord dat zich laat horen, maar ook dat deze maat maatgevend is: de veelvuldigheid van onherleidbare mensen is noodzakelijk voor de afmetingen van de betekenis.’8 Rabbi Jisjmaël onderscheidde vier niveaus Jankew Sofer, Haggadah, 1740/41, MS. 445. Hamburg. van lezen van de Tenach: pesjat (kennelijke, of voor de hand liggende betekenis), remez (betekenis waarop geduid wordt), darasj (de betekenis die men moet zoeken) en sod (de geheime betekenis). De eerste letters vormen samen het woord pardes (tuin). Joodse uitleggers volgden zijn onderscheid. Ze stelden zich niet tevreden met de voor de hand liggende betekenis en de betekenis waarop een tekst duidt, maar gingen ook op zoek naar de verborgen betekenis en de betekenis die nog dieper is. De diversiteit van stijlen en de tegenstrijdigheden in de tekst van de Tenach daagden hen uit te speuren naar betekenisverdiepingen en -vernieuwingen. Onderzoek en ontcijfering van de Bijbel betekent volgens de rabbijnen deelname aan de openbaring. Van wezenlijk belang daarbij is de discussie. De lezer kan alleen een echte lezer genoemd worden als hij zich in de discussie mengt. De religieuze daad die het luisteren naar het geopenbaarde woord is, bestaat in het met je hele persoon deelnemen aan het open gesprek. Pas in de messiaanse tijd zullen er conclusies getrokken kunnen worden. Gesloten formuleringen die als dogma’s de vele en soms uiteenlopende sporen van de Bijbel tot een eenheid brengen, komen in het karakter van het Jodendom niet voor. 8
Levinas, Emmanuel, Aan gene zijde van het vers. Talmoedische studies en essays, Hilversum 1989, 173.
© L. den Besten Literatuur Besten, L. den, Het uitgelezen boek. De bijbel in Nederland, Zoetermeer: Meinema 2005. Miller, Stephen M, & Huber, Robert V., De geschiedenis van de Bijbel. Het ontstaan en de invloed van de Bijbel, Kampen: Kok 2004. 4
Rothschild Haggadah, geschreven in 1479 in Noord-Italië.
5
Menachem: Vogelhoofd Haggada, Zuid-Duitsland, circa 1300, perkament, inkt, tempera, 27 x 18,2 cm.
Simson verslaat een leeuw, in: Leipzig Mazor
6
Spaanse Haggadah, veertiende eeuw, London: British Museum. Nadat God Mozes had verteld dat hij de Israëlieten uit Angstland (Egypte) zou leiden, ontmoette Mozes zijn broer Aäron. Samen gingen ze naar de oudsten (leiders) van hun volk en lieten hen de tekenen zien die God hun had opgedragen. Ze overtuigden hen daarmee van hun boodschap (Exodus 3 en 4). De bladzijde is in verdeeld in vier delen, waarvan elk een andere scène afbeeldt.
7
Barcelona Haggadah, Catalonia, Spanje, veertiende eeuw, BL Add. MS 14761, f. 24v., The British Library Board.
