Paul DE KEULENAER JOODS VERZET 1942 - 1945 De wijd verspreide gedachte dat joden “ zich gedwee naar de slachtbank “ lieten voeren is een misvatting! Feiten tonen het aan. “ Wij joden hebben niets meer te verliezen! Liever dan te worden opgepakt, laat ons ter plaatse vechten, hier, met de wapens in de hand... Hoe zou een jood zich afzijdig kunnen houden, en rustig eten en drinken, terwijl in Auschwitz zijn vader, moeder, broer en zuster worden verbrand.” 1 Een duidelijke aanzet tot actie. In de clandestiene pers wordt de joodse bevolking opgeroepen om zich in de actieve weerstand te begeven. De joodse ondergrondse bewegingen zijn verenigd in het Comité de Défense des Juifs (CDJ). Doel was de joodse bevolking aan de deportatie te onttrekken. Le Flambeau, een ondergronds blad uitgegeven door het Onafhankelijkheidsfront, schrijft dat “thans de nazi’s dagelijks in de Poolse concentratiekampen, een gemiddelde van 6.000 joden vermoorden” 2. Later lezen we: “ze (de nazi’s) willen eenvoudig de joodse gemeenschap in België uitroeien, mannen, vrouwen, grijsaards en kinderen.“ 3 De joodse gemeenschap in België organiseerde zich en zoals elders in Europa wisten joodse weerstanders dat deportatie gelijk stond met de dood. Acties volgden mekaar op. Ook in de getto’s en kampen kwamen de joden in opstand. De revoltes in de getto’s zo’n een twintigtal - gebeurden bijna allemaal op dezelfde manier en droegen bij tot de laatste illusies, de laatste hoop op overleving. Het waren de joden zelf die verantwoordelijk waren voor deze opstanden. Ze deelden brandbare middelen uit om de getto’s in vuur en vlam te zetten en profiteerden van de wanorde om zich op de bewakers te storten en alles te geven, biddend dat tenminste sommige van hen het dichtst bijzijnde woud zouden kunnen bereiken om er zich bij de partizanen aan te sluiten. De meest bekende is de opstand in het getto van Warschau op 19 april 1943. Naast de opstanden in de getto’s waren er ook revoltes in de kampen. In Treblinka, op 2 augustus 1943, wisten gevangen in te breken in het munitiedepot. Ze vulden de blusapparaten met benzine in plaats van met een desinfecteermiddel. Hiermee werden de barakken besproeid. De dag nadien werden de gebouwen in brand gestoken.
1
Unzer Kampf, C.D.J. de Charleroi, n° 3, juin 1943, “Le désastre polonais” p.5, oproep van Willem Herskovic en Leopold Goldwurm, twee Antwerpse joden. 2 Le Flambeau, maart 1943. 3 Le Flambeau, mei 1943.
De leider van de SS-bewakers en vijftien Duitse en Oekraïense bewakers werden vermoord. Ongeveer vijftig overleefden de oorlog. In Sobibor, op 14 oktober 1943 werden enkele SSers en twee Oekraïense bewakers vermoord. Volgens getuigen hebben enkele honderden gevangenen kunnen ontsnappen. Ze renden naar het nabijgelegen woud. Uiteindelijk kwamen er 150 gevangenen om in het mijnenveld. De rest wist het open veld rond het kamp over te steken en bereikte de bosrand. Vrijwel onmiddellijk na de ontsnapping vermoordden de Duitsers de achtergebleven kampbevolking. Bij een klopjacht werden nog eens 160 gevangenen gepakt en gedood. Op bevel van de SS werden dertig gevangenen uit Treblinka gehaald die het kamp met de grond gelijk moesten maken. Ook zij werden daarop doodgeschoten.4 Het Sonderkommando dat in Auschwitz - Birkenau een opstand voorbereidde bestond uit Griekse joden. Uit de nabijgelegen Union-fabriek hadden een aantal meisjes kleine hoeveelheden explosieven gestolen en overgemaakt aan leden van het kommando. Op 7 oktober 1944 brak de opstand uit. Gevangenen probeerden de gaskamer en crematorium IV te vernietigen. Gevangenen van crematorium II probeerden te ontsnappen. De meeste gevangenen werden gedood. 250 vluchtelingen werden buiten de omheining neergeschoten. Later werden nog eens 200 leden van het Sonderkommando omgebracht. Crematoruim III werd opgeblazen door gevangenen waarna ze door de SS’ers vermoord werden.5 In Chelmno gebeurde op 17 januari 1945 een reactie tegen het drieste gedrag van enkele SSers. Twee gevangenen overleefden de opstand. Het verzet kende vele vormen: gewapend verzet ( Gewapende Partizanen ), verzet in groep ( joodse verzetsbewegingen, joden in de geallieerde strijdmacht...) en individueel (Janusz Korczak in het getto van Warchau, Mala Zimetbaum in Auschwitz, hulp aan joodse kinderen en families bij het onderduiken, de aanval op het XXe konvooi te Boortmeerbeek op 19 april 1943 door Youra Livschitz, Robert Maistriau en Jean Franklemon...) cultureel (dichters, zangers, schilders...) en geestelijk verzet (de wil om te overleven). HET JOODSE VERZET WAS EEN OORLOG IN DE OORLOG, DE OORLOG GEVOCHTEN DOOR DE JODEN TEGEN HUN UITROEIING.6
4
In de periode van begin maart 1943 tot eind juli van datzelfde jaar zijn vanuit Westerbork negentien treinen vertrokken, met een totaal aantal van 34.313 Nederlandse joden. 5 Salmen Lewental schreef een verslag over de opstand en verborg het vlakbij het crematorium. In dat verband zijn ook de nota’s, opgeschreven door Zalmen Gradowski, lid van het Sonderkommando, en in 1945 teruggevonden bij de ruines van crematorium II interessant. Zij beschrijven het exterminatieproces van de joden. 6 Bernard Suchecky, historicus
Documentaire film SOBIBOR, 14 oktober 1943, 16u7, is de plaats de maand, de dag, jaar en uur waar de enige geslaagde opstand in een naziconcentratiekamp plaatsgreep. Aan de hand van eerder gedraaid materiaal uit de documentaire SHOAH stelde Claude LANZMANN deze productie samen. De cineast volgt de sporen van Yehuda LERNER. In het kader van het huidige landschap en omgeving - die onmiskenbaar herinneren aan het verleden – wordt de vreedzame David naar voor gebracht als overlevende van die eerste moordende confrontatie en als held van deze mythologische film, die de toeschouwer tot de laatste minuut in spanning laat; tot op het moment dat de menselijke orde wordt hersteld en de vrijheid overwint. Ook deze film wil de legende ontkrachten dat joden zich zo maar naar de slachtbank lieten leiden en dat zij op geen enkel moment verzet hebben gepleegd. Van de duizend tweehonderd mensen die in september 1943 arriveerden selecteerden de nazi’s een zestigtal mensen die moesten instaan voor allerlei onderhoudswerken. De Russische jood Alexander PETCHERSKY was één van hen. Als beroepssoldaat kon hij, in tegenstelling tot de andere gevangenen, goed met de wapens omgaan. Hij was het die de opstand plande en organiseerde op amper zes weken tijd. Alexander Petchersky is niet meer. Andere deelnemers aan de revolte leven her en der in de wereld. Yehuda spreekt in naam van zichzelf en de anderen, de levenden en de doden. SOBIBOR, 14 oktober 1943, 16 uur, heeft een grote historische – didactische waarde en werd hierdoor in 2001, buiten competitie, gehonoreerd op het festival van Cannes. TIPS VOOR DE LERAAR
Achtergrondinformatie Boeken Uitroeiing, Redding en Verzet van de Joden Maxime Steinberg Brussel, 1979 Joods verzet en Duitse repressie in de getto’s van het Derde Rijk Fabian Van Samang Leuven, 1998 ( onuitgegeven licenciaatsverhandeling)
7
De film wordt in België verdeeld door Paradiso Filmed Entertainment, Poverstraat 82, 1734 Relegem,
[email protected]
Gewapende Joodse Partizanen - Getuigenissen Uitgegeven door “Kinderen van Gewapende Joodse Partizanen van België“, 1997 D/1997/6017/1 Vernietigingskamp Sobibor Jules Schelvis Amsterdam, De Bataafse Leeuw, 1993 – (ISBN 90 6707 319 9) Uit naam van al de mijnen (Uit het frans: Au nom de tous les miens ) Martin Gray & Max Gallo Spectrum, 1984 (ISBN 90 274 9416 9) Ontsnapping uit Sobibor Richard Rashke Baarn, In den Toren, 1984 (ISBN 90 6074 114 5) Stille rebellen. De overval op de 20e deportatietrein naar Auschwitz Marion Schreiber Amsterdam / Antwerpen, Atlas, 2002 (ISBN 90 450 07347) Films a) non - fiction DVD Shoah Claude Lanzmann Why not productions 563’ Vier dvd’s met volledige tekst in boekvorm SPEELFILM Sobibor, 14 octobre 1943 , 16 heures Claude Lanzmann Mars films ( Fr ) 2001 1.35’ b) fiction ( gebaseerd op ware feiten ) VIDEO Ontsnapping uit Sobibor Martin Starger Zenith productions 1987
Uit naam van al de mijnen Roberto Enrico CDRise up and fight (Liederen van Joodse Partizanen) Theodore Bikel, Daniel Kempin e.a. United States Holocaust Memorial Museum ISBN 0 89604 602 8
