Jom Hasjoa-herdenking. Nationale Dodenherdenking

Jom Hasjoa-herdenking 16 april 2015 / 27 nisan 5775

Nationale Dodenherdenking 4 mei 2015

Inhoud

4 Programma Jom Hasjoa-herdenking

5 Programma Nationale Dodenherdenking

6 Gebeden en liederen

10 Zeventig jaar na de bevrijding door Joël Cahen en Annemiek Gringold

12 Schrijven om niet te vergeten door Annemiek Gringold

14 Open Joodse Huizen Kinderherdenking

2

Hollandsche Schouwburg

Op het omslag Dagboek van Klaartje de Zwarte-Walvisch (1911-1943) over haar verblijf in de Hollandsche Schouwburg en in kamp Vught, maart-juli 1943. Haar dagboek bestond uit een schrijfblok (zie p. 12) en drie schriftjes. Links Eerste pagina uit deel 4 van het dagboek van Klaartje de Zwarte-Walvisch, 1943. Collectie Joods Historisch Museum

Programma

Programma Nationale Dodenherdenking 4 mei 2015

Aanvang 19.00 uur

Aanvang 19.30 uur

6

zie pagina 9 5

zie pagina 9 4

zie pagina 8 3

zie pagina 7

Kaddiesj 2 (gebed voor de doden) door rabbijn Awraham Rosenberg • Muziek: Ernest Bloch (1880-1959) Abodah Doriene Marselje (harp) en Joan Berkhemer (viool) • Toespraak door de heer Rob Hompes • Toespraak namens de jongeren door Avigal Brilleslijper • Partizanenlied Zog nit kejnmol 3 tezamen met chazan Gilad Nezer • Twee minuten stilte • 4 Wilhelmus en Hatikva 5

Muziek door David Kweksilber, klarinet • Toespraak door Jaap Cohen, onderzoeker NIOD instituut voor oorlog-, holocaust en genocidestudies • Gedichten door Roxanne Noori en Babette van der Woude, leerlingen van de IVKO-school • 1 Jizkor (herdenkingsgebed) door chazan Daniël ten Brink • Kaddiesj 2 (gebed voor de doden) door chazan Daniël ten Brink • Muziek door David Kweksilber, klarinet •

20.00 uur Twee minuten stilte • Wilhelmus 4 • Kranslegging door vertegenwoordigers van het Joods Politie Netwerk 6 • Bloemlegging bij het monument

1

zie pagina 6

2

Muziek: Ofer Ben-Amots (1955) I Jerusalem Nadia David (cello) • Toespraak door Eberhard van der Laan, burgemeester van Amsterdam • Ontsteken van zes fakkels door vertegenwoordigers van joodse jeugdverenigingen • Muziek: Ami Ma’ayani (1936) Toccata Doriene Marselje (harp) • Toespraak door de heer Haim Divon, ambassadeur van Israël • Jizkor 1 (herdenkingsgebed) door rabbijn Awraham Rosenberg

zie pagina 15

Jom Hasjoa-herdenking 16 april 2015 / 27 Nisan 5775

4


> Op last van de brandweer mogen er maximaal 800 personen op de binnenplaats van de Hollandsche Schouwburg. > De dodenherdenking op 4 mei is een nationale dag van herinnering en rouw. Daarom wordt tijdens deze herdenking alleen het Nederlandse volkslied ten gehore gebracht. Tijdens de internationale herdenkingen Jom Hasjoa en Holocaust Memorial Day (27 januari) kunnen ook andere volksliederen worden gezongen, zoals het Hatikva van Israël.

Jizkor

Kaddiesj

Gebed voor de slachtoffers van de nazi-terreur Zeer barmhartige God Die in de hemel woont, schenk ongestoorde rust onder de vleugels van Uw Majesteit, te midden van de heiligen en reinen waar zij schitteren als stralen aan het firmament, aan alle zielen van de zes miljoen joden, slachtoffers van de Sjoa, mannen en vrouwen, jongens en meisjes. Allen waren zij heilig en rein, onder hen bevonden zich grote geleerden en rechtvaardigen, ceders van de Libanon en meesters in de Tora. Zij werden gedood, afgeslacht en verbrand, massaal vermoord, verstikt en als martelaren om het leven gebracht door de Duitse beulen en hun trawanten van andere nationaliteiten, in Auschwitz, Bergen Belsen, Dachau, Majdanek, Mauthausen, Sobibor, Theresienstadt, Treblinka en de andere vernietigingskampen in de Europese diaspora. De hele hier verzamelde gemeenschap bidt voor hun zielenrust. Beschut hen daarom, Oorsprong van alle barmhartigheid, in de schaduw van Uw vleugelen, voor altijd en bind hun zielen in de bundel van het eeuwig leven. De Eeuwige is hun erfdeel; moge Hij ons hun binding tot offer gedenken; moge hun verdiensten ons en heel Israël tot blijvende voorspraak zijn. Laat de aarde hun bloed niet aan het oog onttrekken en laat er geen plaats zijn waar hun geweeklaag onverhoord blijft. Mogen omwille van de verdiensten van hen diegenen die van Israël gered zijn terugkeren naar het land dat hun rechtmatige erfenis is; houd toch de gerechtigheid van deze heiligen altijd in Uw herinnering. Laat hen in vrede rusten, daar waar hun resten zich bevinden en doe hen herleven overeenkomstig hun lot aan het einde der tijden. Laat ons antwoorden: amen.

Uitleg bij Jizkor Het Jizkor is een gebed voor de zielenrust van overledenen. Een speciale versie ervan wordt gezongen tijdens Jom Hasjoa, de dag die in de naoorlogse periode is gekozen om de vermoorde joden te herdenken; op deze dag begon in april 1943 de opstand van het getto van Warschau. In deze versie van het Jizkor hoort u namen van concentratie- en vernietigingskampen in Europa waar joden zijn vermoord. Op 4 mei wordt een andere versie van het Jizkor gezongen.

6


Jitgadal wejitkadasj sjemé raba, be’alma diwra chiroeté wejamliech malchoeté, bechajéchon oewejoméchon oewechajé dechol beet Jisraeel, baägala oewizman kariev we-imroe ameen. Jehé sjemé raba mewarach le’alam oelealmé almaja. Jitbarach wejisjtabach wejitpaär wejitromam wejitnasé wejithadar wejitalé wejithalal sjemé dekoedsja beriech hoe. Leëla min kol birchata wesjirata, toesjbechata wenèchèmata, daämiran bealma we-imroe ameen. Jehé sjlama raba min sjemaja wechajiem alénoe weal kol Jisraeel weïmroe ameen. Osé sjalom bimromaw, hoe jaäsé sjalom alénoe weal kol Jisraeel weïmroe ameen.

Geroemd en geheiligd worde Zijn grote Naam in de wereld die Hij volgens Zijn wil geschapen heeft; moge Hij Zijn koningschap vestigen in uw leven en het leven van heel het huis Israël, zeer binnenkort. Antwoordt nu: Amen. Moge Zijn grote Naam geprezen worden tot in alle eeuwigheid. Geprezen, geloofd, geroemd en geacht, verheerlijkt, geëerd en met lof bezongen moge Zijn heilige Naam, geprezen zij Hij, altijd worden, boven alle lofzeggingen, zangen, eerbewijzen en troost die op aarde uitgesproken worden. Antwoordt hierop: Amen. Dat er veel vrede moge komen uit de hemel en ook leven, voor ons en voor heel Israël. Zegt hierop: Amen. Hij Die in Zijn hoge hemel vrede schept, Hij zal vrede geven aan ons en aan heel Israël. Antwoordt hierop: Amen.

Uitleg bij Kaddiesj Het Kaddiesj-gebed is geschreven in het Aramees en Hebreeuws en is vermoedelijk rond het begin van de gewone jaartelling ontstaan. Er bestaan verschillende vormen die op diverse momenten worden uitgesproken. Het Kaddiesj der treurenden is er een van. Het gebed gaat niet over de dood, maar is een lofzang op God en een uiting van blijvend vertrouwen in de toekomst. Degenen die Kaddiesj zeggen, stellen als het ware dat doorgaan met het leven zinvol is. Bron Jizkor en Kaddiesj Sefer Chajim lanefesj; handleiding bij ziekte, overlijden en op de begraafplaats. Bewerkt en opnieuw vertaald door A.W. Rosenberg. Amsterdam, 1989.


7

Zog nit kejnmol Partizanenlied (vertaling: Zeg nooit) van Hirsj Glik (1943)

Zog nit kejn mol az doe gejst dem letstn weg chotsj himlen blajene farsjteln bloje teg koemen wet doch oenzer ojsgebenkte sjo, s’wet a pojk ton oenzer trot mir zenen do! Foen grinem palmenland biz wajtn land foen sjnej mir koemen on mit oendzer pain mit oenzer wej oen woe gefaln iz a sjprits foen oendzer bloet, sjprotsn wet dort oendzer gwoere, oendzer moet.

Zeg nooit dat jij je laatste weg zult gaan al zullen loden luchten voor blauwe dagen staan ons lang verwachte uur zal komen, toch en onze stap zal dreunen: wij zijn er nog! Uit ’t groene palmenland naar het verre land van sneeuw komen wij aan met onze pijn en met ons leed en waar een druppel is gevallen van ons bloed zullen ontspringen onze kracht en onze moed.

S’wet di morgnzoen bagildn oendz dem haint oendzer nechtn wet farsjwindn mitn faint nor ojb farzamen wet di zoen oen der kajor wi a parol zol gejn dos lid foen dor tsoe dor.

Zo zal de ochtendzon vergulden ons het heden en met de vijand zal verdwijnen ons verleden maar als de zon niet opkomt, de dag op zich zal laten wachten, gaat dit lied als een parool door komende geslachten.

Dos lid gesjribn is mit bloet oen nit mit blaj, s’iz nit kejn lidl foen a foigl af der fraj dos hot a folk tswisjn falndike went dos lid gezoengen mit naganes in di hent.

Dit lied is met bloed en niet met lood geschreven het is geen liedje van een vogel in vrijheid levend maar een volk heeft tussen omvallende wanden dit lied gezongen met geweren in de handen.

Wilhelmus Wilhelmus van Nassouwe Ben ik van Duitsen bloed, Den vaderland getrouwe Blijf ik tot in den dood. Een Prinse van Oranje Ben ik, vrij onverveerd, Den Koning van Hispanje Heb ik altijd geëerd.

Mijn schild en de betrouwen Zijt Gij, o God mijn Heer, Op U zo wil ik bouwen, Verlaat mijn nimmermeer. Dat ik toch vroom mag blijven, Uw dienaar t’aller stond, De tirannie verdrijven Die mij mijn hart doorwondt.

Hatikva Israëlisch volkslied (vertaling: De hoop) Gezongen tijdens Jom Hasjoa

Kol od balewaw penima nèfèsj jehoedi homi’ja oelefaté mizrach kadima ajin le Tsion tsofìa od lo awda tikwaténoe hatikwa bat sjenot alpajiem lihejot am chofsji beartsénoe èrèts Tsion wiroesjalajim.

Zolang diep in het hart die Joodse ziel leeft, en gericht naar het Oosten het oog verlangend naar Tsion kijkt, is onze hoop niet vervlogen. De hoop, tweeduizend jaren oud een vrij volk te zijn in ons eigen land, het land van Tsion en Jeroesjalajim.

Vertaling: Ariane Zwiers

8



9

Zeventig jaar na de bevrijding Joël Cahen en Annemiek Gringold

T

oen Leny Velleman in juni 1945 terugkwam van deportatie na een gevangenschap in onder andere Auschwitz, meldde ze zich op het Centraal Station in Amsterdam. De man die haar naam op een lijst zette, keek of een van haar familieleden inmiddels was geregistreerd. Hij vertelde wat Leny, toen een jonge vrouw van 23, al vreesde, namelijk dat haar familie waarschijnlijk niet meer leefde en dat ze er alleen voor stond. Gerhard Durlacher, die als zeventienjarige jongen alleen terugkwam uit Auschwitz, beschrijft in zijn boek Niet verstaan hoe hij enige jaren na de oorlog twee enveloppen kreeg van het Nederlandse Rode Kruis. Hij wist dat deze de overlijdensverklaringen van zijn ouders bevatten en durfde ze niet onmiddellijk open te maken omdat ‘…diep in mijn hart ik al weet sinds het einde van de

10


oorlog, dat mijn ouders de catastrofe niet hebben overleefd, maar dat weten wordt altijd overvleugeld door de hoop’. De ervaringen van deze twee, toen nog jonge, overlevenden, typeren de wijze waarop de joodse vervolgingsslachtoffers de jaren na de bevrijding van Nederland beleefden: vol vrees, eenzaamheid en met een sprankje hoop. Pas nadat duidelijkheid was verkregen over de dood van familieleden en geliefden, kon het verwerken van het verlies beginnen. Een proces dat vaak hun hele verdere leven zou duren, getekend als de overlevenden waren door hun trauma’s. Natuurlijk waren ook joden opgelucht en blij toen in 1944 grote delen van ons land waren bevrijd en de capitulatie van Duitsland op 8 mei

Gerhard Durlacher, 1993. Foto: Klaas Koppe

Leny Boeken-Velleman, 2006. Foto: Julie Blik

1945 uiteindelijk een definitief einde maakte aan het regime van hun vervolgers. Maar feestvieren konden de meeste joden in 1945 niet. Praten over hun ervaringen was zelfs moeilijk, dat deed men hoogstens binnenskamers met andere joden. De buitenwereld keek vooruit, niet terug, kon niet luisteren en stortte zich vooral op de wederopbouw van Nederland. Pas met de media-aandacht voor het proces tegen Adolf Eichmann dat in 1961 in Jeruzalem werd gevoerd, de televisieserie van Lou de Jong over de Tweede Wereldoorlog en het boek Ondergang van Jacques Presser, werd de stilte doorbroken.

toen hebben afgespeeld. We verheugen ons in de breekbare democratie en zwaarbevochten vrijheid die geen van beiden vanzelfsprekend zijn, net zomin als De buitenwereld het leven na de oorlog voor Velleman keek vooruit, en Durlacher dat niet terug, kon was. Met onnoemeniet luisteren lijke moed en bijna bovenmenselijke kracht bouwden zij een nieuw leven op, hadden ze lief, en schonken ze leven. Zeventig jaar na de bevrijding staan we ook stil bij hen.

Bij dit veertiende lustrum van herdenken luisteren we aandachtig naar de verhalen, we willen alles weten. Steeds weer zijn we geschokt bij het horen van nieuwe details over dingen die zich

Leny Boeken-Velleman overleed in 2012 op 89-jarige leeftijd in Amsterdam. Gerhard Durlacher overleed in 1996 op 67-jarige leeftijd in Haarlem. Hollandsche Schouwburg

11

Schrijven om niet te vergeten Annemiek Gringold

‘D

e herinnering is te zwak om alles vast te houden’, schreef Eli Dasberg op 30 juni 1945 in zijn dagboek. Hij was niet de enige die zijn herinneringen aan de periode van de Sjoa wilde vastleggen om ze niet te vergeten. Naast het besef deel te zijn van grote historische gebeurtenissen was een belangrijke motivatie om later aan geliefden en vrienden, die tijdens het schrijven al gedeporteerd waren, te kunnen vertellen wat er was gebeurd. In de collectie van het Joods Historisch Museum bevinden zich tientallen egodocumenten. Dagboeken, memoires en brieven, geschreven door joden die getuigen van deze geschiedenis. Ze beschrijven gebeurtenissen die gewone mensen in het dagelijks leven meemaakten en waarvan wij in retrospectief pas goed beseffen wat de gevolgen waren. Omdat het in de beschrijvingen om zulke herkenbare en inleefbare situaties gaat, stellen egodocumenten ons meer dan andere documenten, in staat ons dichtbij die historische gebeurtenissen en mensen te voelen. Betsy de Paauw-Bachrach (1897-1943) beschrijft bijvoorbeeld op 15 juli 1942 hoe ze afscheid neemt van Ome Denny die als eerste van de familie een oproep had gekregen zich te melden voor werkverruiming, een verhullend woord voor deportatie. ‘Even later als we hem allemaal weer en nog eens omhelsd hebben brengt Louis zijn zware koffer naar beneden. In het donkere trapportaal zoekt hij één voor één nog onze handen en dan klinkt (hoe zal ik het ooit kunnen vergeten) als een doodschreeuw zijn laatste “dàààg” over het stille pleintje’.

Omdat bij die eerste oproepen van 14 en 15 juli 1942 niet iedereen zich meldt, besluit de Duitse bezetter om de opgeroepenen voor hun deportatie in de Hollandsche Schouwburg op te sluiten. Het dagboek van een onbekende man in Westerbork vertelt hoe mensen uit de Hollandsche Schouwburg aankwamen in het doorgangskamp. Op 2 oktober 1942 schrijft hij: ‘De mensen waren oververmoeid - ze hadden reeds enkele dagen onder vreselijke omstandigheden (enige honderden mensen in een klein zaal van een schouwburg, zonder kans op slaap en zonder gelegenheid zich te wassen) in Amsterdam gezeten - en toch zaten er velen nog practisch zonder bagage. Het kleine aantal gelukkigen met bagage had - zoals meestal - de verkeerde dingen meegenomen’. De dagboeken en brieven van Etty Hillesum (1914-1943) alsook het dagboek van Klaartje de Zwarte-Walvisch (1911-1943) tonen hoe divers joden met de steeds beperkender maatregelen, gevangenschap en dreiging omgingen. Bij Etty groeit een langzame berusting terwijl Klaartje in haar dagboek een woedende aanklacht achterlaat. Op 4 mei 1943 schrijft zij: ‘Ik hoop vurig dat alles wat ik hierin heb geschreven nog eens de buitenwereld zal bereiken’. Vandaag kunnen wij de geschriften van deze joodse dagboekenschrijvers lezen. Hun woorden laten een onuitwisbare indruk achter.

Eerste deel van het dagboek van Klaartje de Zwarte-Walvisch, 1943. Collectie Joods Historisch Museum Hollandsche Schouwburg

13

Open Joodse Huizen Op 3, 4 en 5 mei 2015 vindt de vierde editie van Open Joodse Huizen plaats. In maar liefst dertien steden vinden persoonlijke herdenkingen plaats in huizen en andere gebouwen van waaruit joodse bewoners tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd. Het project Open Joodse Huizen, dat in 2012 in Amsterdam ontstond, sluit aan bij de interesse van veel bewoners en buurtgenoten in de (vooroorlogse) joodse geschiedenis van hun huis, straat of buurt. Verschillende sprekers, onder wie over-

levenden, buurtbewoners en journalisten, vertellen hun verhaal over vervolging, oorlog, verzet en het naoorlogse leven. Er is veel belangstelling voor deze intieme manier van herdenken. In 2013 werd het project uitgebreid naar zes steden, in 2014 naar negen en in 2015 doen dertien steden mee: Amsterdam, Bergen op Zoom, Borne, Den Haag, Deventer, Elburg, Groningen, Haarlem, Rotterdam, Sneek, Tilburg, Utrecht en Vught. Het programma staat op www.openjoodsehuizen.nl.

Herdenken door de ogen van een kind Op 27 mei 2015 vindt in de Hollandsche Schouwburg de jaarlijkse Kinderherdenking plaats. Een bijzondere en ontroerende bijeenkomst omdat het geheel door de leerlingen zelf is bedacht. Basisschoolleerlingen van groep 8 van de joodse basisschool Rosj Pina en van de openbare Boekmanschool, die het monument in de Hollandsche Schouwburg heeft geadopteerd, bereiden in de meimaand deze herdenking uitgebreid voor. Ze krijgen les over de Tweede Wereldoorlog, ontmoeten elkaar in de Hollandsche Schouwburg en leren over die plek en de crèche aan

de overkant. Ze wisselen tijdens een gastles op school van gedachten over waarom en hoe zij deze periode willen herdenken en werken samen uit op welke manier zij bepaalde aspecten uit de geschiedenis willen weergeven. Daarna verdelen ze de rollen en werken ze toe naar de herdenking zelf. Elke leerling heeft zijn eigen taak: van journalist tot ceremoniemeester, van spreker tot technische dienst. Iedereen is van harte welkom de herdenking bij te wonen op 27 mei van 11.30 uur tot 12.30 uur in de Hollandsche Schouwburg, Plantage Middenlaan 24, Amsterdam.

Symposium egodocumenten Op 4 juni 2015 organiseert het Joods Cultureel Kwartier een symposium over dagboeken van joodse vrouwen tijdens de Sjoa. Deze geschriften zijn een waardevolle bron over de jaren 1940-1945. Voor informatie over het programma en de sprekers: jhm.nl/evenementen.

14


Impressies van herdenkingen in de Hollandsche Schouwburg, 2014. Foto’s: Chris van Houts

Uitleg bij pagina 5 6 Het Joods Politie Netwerk (2008) maakt deel uit van het politiekorps AmsterdamAmstelland en bestaat uit politiemensen met een joodse achtergrond. Het netwerk geeft ondersteuning en advies aan mensen binnen de joodse gemeenschap (contact: joodsnetwerk@amsterdam. politie.nl)

Organisatie Jom Hasjoa-herdenking: Organisatiecomité Jom Hasjoa in nauwe samenwerking met 22 joodse organisaties, Stichting Hollandsche Schouwburg en het Centraal Joods Overleg. Nationale Dodenherdenking: Plantage-Weesperbuurt vereniging, Vereniging Vrienden van de Plantage, IVKO (Individueel Voortgezet en Kunstzinnig Onderwijs) en Stichting Hollandsche Schouwburg.

Colofon Samenstelling: Hollandsche Schouwburg/ Joods Historisch Museum Vormgeving: Marinka Reuten Hollandsche Schouwburg Plantage Middenlaan 24 Postbus 16737 1001 RE Amsterdam T + 31 (0)20 5 310 340 F + 31 (0)20 5 310 311

De tentoonstelling op de eerste etage in de Hollandsche Schouwburg is op de avonden van de herdenkingen te bezichtigen. Het Verzetsmuseum Amsterdam (Plantage Kerklaan 61) is ter gelegenheid van de Dodenherdenking op 4 mei vanaf 19.30 uur gratis toegankelijk en schenkt koffie en thee. Hier vindt om 21.00 uur de theatervoorstelling Door de Nacht klinkt een lied plaats. Informatie: www.verzetsmuseum.org. Op www.theaternadedam.nl vindt u meer informatie over andere voorstellingen over de Tweede Wereldoorlog die na afloop van de Dodenherdenking plaatsvinden. [email protected]

www.hollandscheschouwburg.nl


15

Jom Hasjoa-herdenking. Nationale Dodenherdenking

Recommend Documents