TOESPRAAK Den Haag, 14 april 2015
Toespraak van Berry van Kollem tijdens de Yad Vashem ceremonie voor Ybe en Anna Westerhof-Wijnstra
“Jezelf een vraagstellen, daarmee begint verzet. En dan die vraag aan een ander stellen.” Remco Campert
De boerderij van de familie Westerhof Weperpolder 436, Oosterwolde
2
Inleiding Lieve familie Westerhof, familie en vrienden, mijnheer de ambassadeur, afgevaardigden van de ambassade van Israël en Ken Gould, welkom bij deze ceremonie voor, en belangrijke onderscheiding van, Ybe en Anna Westerhof-Wijnstra. In een tijd dat de meeste Nederlanders het hoofd afwendden, besloten deze bijzondere en heldhaftige mensen, met een groot risico voor hun eigen leven en dat van hun kinderen, het leven te redden van mijn grootouders, Isaac en Esther Van Kollem – de Leeuwe. Doorsnee Nederlanders met een Joodse achtergrond, volledig geassimileerd in de Nederlandse samenleving. Mede door hun daden sta ik hier, samen met de kinderen van mijn broer. Ik hoef u vast niet te vertellen hoe dankbaar wij zijn. Na Calgary in 2005 en Haulerwijk in 2006 is het vandaag mijn derde Yad Vashem ceremonie voor de gezinnen waar mijn grootouders en vader in Friesland ondergedoken hebben gezeten. Tijdens mijn toespraak “Nooit meer vergeten” in 2006 vroeg ik mij af waarom bij ons thuis zo weinig over de Tweede Wereldoorlog werd gesproken, waarom mijn grootouders en vader nooit zelf een Yad Vashem onderscheiding hadden aangevraagd. Waarom het contact met Friesland, na het overlijden van mijn vader geleidelijk verloren was gegaan. Vandaag vertel ik een heel ander verhaal. Een verhaal hoe een Yad Vashem onderscheiding en de aanvraag hiervan:
Mensen bij elkaar brengt Vriendschappen doet herstellen Nieuwe vriendschappen tot stand brengt Familiebanden herstelt Belangrijke daden eert en een plaats geeft En volgende generaties onderwijst over het belang van dit soort daden
Naast de ceremonie van vandaag organiseren de families Westerhof en Van Kollem binnenkort een bijzondere bijeenkomst om Ybe en Anna Westerhof te eren en te herdenken. Mogelijk gebeurt dit op de oude boerderij van de familie Westerhof waar mijn grootouders ondergedoken hebben gezeten. Mijn oudste nichtje, Floor van Kollem zal dan uitgebreid vertellen wat de onderduik en onze familiegeschiedenis voor haar betekent. Een bekend joodse gezegde is: Wie een mensenleven redt, redt een hele wereld.
3
Isaac van Kollem
4
Toeval bestaat niet Bussum, 1940 Mijn vader, amper 7 jaar oud, loopt naar school. Met tegenzin houdt hij de hand vast van Ed van Thijn. Een buurjongen, anderhalf jaar jonger dan hij. Allebei Joods. Maar of zij zich daarvan al bewust zijn, betwijfel ik. Amsterdam werd vanaf 1940 regelmatig gebombardeerd. De familie Van Thijn koos het zekere voor het onzekere. Zij verhuisden van Amsterdam naar Bussum. De Tweede Wereldoorlog was begonnen. Maar wat dat voor beide families zou betekenen kon niemand nog bevroeden. Bussum/Hilversum, 1945-1965 Na de oorlog pakken mijn grootouders en mijn vader het leven weer op. Veel van hun familieleden en vrienden zijn niet teruggekomen. Hun motto is: “Opbouwen en niet zeuren.” Mijn vader kiest voor maximale assimilatie en het opgaan in de massa. Hij trouwt met zijn allerliefste buurmeisje, een niet Joodse vrouw. Mijn broer en ik krijgen alvast Engelse namen. Mijn vader is bang. Hij wil graag weg uit Nederland, weg uit Europa. Emigreren naar Amerika, dat is zijn doel. Hij zet zijn plannen echter op het laatste moment in de ijskast. Amsterdam, 1995 Ik ben vermogensbeheerder bij MeesPierson. Een collega belt; of ik een afspraak van hem kan overnemen. In de spreekkamer wacht een nieuwe cliënt en hij gaat die afspraak zelf niet halen. Voordat ik kan antwoorden hangt hij op. Ik loop naar de spreekkamer, zwaai de deur open en zie een goedlachse man. Ik steek mijn hand uit en zeg: “Berry van Kollem, aangenaam.” De cliënt zegt: “Hallo”, wacht dan enkele tellen en vervolgt met “Tom van Kollem.” We schudden elkaar de hand. Beiden hebben we even een moment van vertwijfeling. Haalt iemand een grap met ons uit? In het telefoonboek van Nederland staan immers slechts 13 Van Kollem’s vermeld. Wat is de kans ....
5
Esther van Kollem – de Leeuwe samen met Loek van Kollem
6
Tom en ik proberen direct uit te vinden of we familie van elkaar zijn. Hoe heet jouw grootvader, vraag ik aan Tom. Hij zegt: “Isaac”. Hè, zo heet mijn opa ook, zeg ik. En je vader, vraag ik geïnteresseerd. “Louis” zegt Tom. Dat is frappant, mijn vaders naam was ook Louis, Loek. “Ja, Loek”, zegt Tom, dat is ook de roepnaam van mijn vader. Even gaat de vraag door mijn hoofd: Zijn wij broers? Als we de geboortedata vergelijken merken we dat de familie van Tom een halve generatie boven die mij zit. We spreken af snel uit te gaan zoeken of we echt familie van elkaar zijn. Het duurt echter nog tot 2004 voordat hierover meer duidelijkheid komt. Amsterdam, 1996 Sylvian en ik komen laat thuis na een etentje in de stad. Er heeft iemand ingesproken op het antwoordapparaat. “Hallo, mijn naam is Henny Lupsen. Ik ben op zoek naar mijn familie, mijn meisjesnaam is Van Kollem. Ik …….” er volgt een lang verhaal dat halverwege opeens stopt. Het bandje van het antwoordapparaat is blijkbaar vol en de verbinding wordt verbroken. Geen telefoonnummer, geen woonplaats. We kunnen Henny niet bellen en zelf belt ze ook niet meer terug. Moshav Beth Shearim (Israël), 1996 Ruth Lavie-Jourgrau schrikt wakker in haar slaap. Hardop roept ze: “Wijnjeterp”, een dorpje in Friesland zoals later blijkt. Wekenlang pijnigt zij haar hersens. Welke verbinding heeft zij toch met dit kleine Friese dorp dat vandaag de dag Wijnjewoude heet? Een vriendin van haar in Nederland kent een kaasboer uit Wijnjewoude. De heer Kamminga staat samen met zijn vrouw tweemaal per week op de markt in Amsterdam. Na enige tijd trekt deze vriendin de stoute schoenen aan en reist af naar de grote stad. Ze legt uit wie Ruth Lavie is en laat een foto zien. De vriendin vertelt dat Ruth in de oorlog mogelijk in Friesland ondergedoken heeft gezeten.
7
De Kamminga’s herkennen Ruth direct maar dan onder haar schuilnaam, Liesje Versteeg. Het blijkt dat Ruth enige tijd onderdoken heeft gezeten bij de familie Veenstra uit Wijnjeterp. Ruth start haar zoektocht naar de Veenstra’s, die zoals nu blijkt, uit Nederland vertrokken zijn. Zij wil een Yad Vashem onderscheiding aanvragen voor Ritske en Immige Veenstra die hun eigen leven en dat van hun vier kinderen op het spel hebben gezet om haar te kunnen redden. Amsterdam, 2001 We zitten in de woonkamer. Sylvian surft wat op het internet en checkt familieberichten op www.jewishgen.org. Hé Ber, zegt hij: “Iemand uit Brazilië zoekt een familie Van Kollem in Nederland." Zal ik hierop reageren? Ja hoor, antwoord ik laconiek. Doe maar. Enige weken later krijg ik een uitgebreide mail van Ted Veenstra uit Brazilië. Hij vertelt mij vele details over mijn grootouders en vader. Mijn grootouders blijken tijdens de Tweede Wereldoorlog enige tijd bij zijn ouders ondergedoken te hebben gezeten. Er komt een Yad Vashem onderscheiding in Canada. Of wij daarbij aanwezig kunnen zijn. De aanvraag is niet gemakkelijk en duurt geruime tijd. In deze periode heb ik regelmatig contact met Ruth Lavie in Israël en de Veenstra's in Canada. Haifa (Israël), 2003 Ruth Lavie belt met haar beste vriendin in Haifa, in het noorden van Israël. "Je weet dat ik bezig ben met een Yad Vashem onderscheiding voor die mensen in Friesland", zegt Ruth. “Voor deze aanvraag heb ik ook contact gehad met een jongen uit Nederland die Van Kollem heet. Jouw meisjesnaam is toch Van Kollem? En was jij niet sinds de oorlog op zoek naar familie? Hier heb je zijn nummer in Nederland. Doe me een lol, bel hem alsjeblieft.” Rina reageert verheugd maar ook een beetje geschrokken. Het kost haar enige tijd voordat zij met mij contact opneemt.
8
Jeruzalem (Israël), 2004 Wij zijn door Freddy en Esther Cohen uitgenodigd voor een lang weekeinde in Eilat. Ik heb Freddy geholpen met zijn financiën en hij wil graag iets terugdoen. Sylvian en ik liggen aan het zwembad van het Inbal Hotel in Jeruzalem. Morgen reizen we gezamenlijk af naar Eilat. Plotseling word ik gebeld op ons Nederlandse mobiele nummer. “Hallo mijn naam is Rina Raz. Ik bel je vanuit Israël.” We kennen elkaar niet maar mijn meisjesnaam is Van Kollem. Ik heb je nummer via Ruth Lavie. Ik ben sinds de oorlog op zoek naar familie. Mijn ouders en grootouders zijn in de oorlog allemaal omgekomen en mijn zusje leerde ik pas veel jaren later kennen.” We keuvelen of we elkaar al jaren kennen. We ontdekken echter geen directe familieband. Rina is helemaal verbaasd als ik zeg dat wij op dat moment in Israël zijn. Maar omdat zij in noorden woont en wij morgen al naar Eilat afreizen, lukt het niet om elkaar te ontmoeten. We spreken later dat jaar af in Nederland. Eilat Israël, 2004 Onderweg naar Eilat, in de gammele Volvo van de Cohen’s zegt Freddy: “Morgen moet je om vijf uur in de lobby van het hotel zijn. Dan komt er iemand voor je.” Verbouwereerd probeer ik te achterhalen wat deze verrassing inhoudt. Maar Freddy geeft zijn grote geheim niet verder prijs. Om exact vijf uur de volgende dag stapt er een vriendelijke, gebruinde man met baard de lobby van het hotel binnen. Onder zijn arm draagt hij een grote stapel papier. Hij loopt op mij af en vraagt of ik Berry van Kollem ben. Nog voordat ik kan antwoorden zegt hij: “Alsjeblieft, dit is de gehele stamboom van je familie. Deze gaat terug tot 1722.” Deze man is Chaim Caran, iemand met een grote passie voor genealogie. Een goede vriend van Freddy Cohen, zo blijkt. En zijn en mijn familie (De Blitz familie) zijn verwant.
9
Vicky (Wietske) Penner-Veenstra en Ruth Lavie-Jourgrau Yad Vashem ceremonie, 2005 Calgary Canada
10
Direct zoek ik mijn eigen naam op, die van mijn ouders en van mijn grootouders. Alles staat keurig vermeld. Ik herinner mijn recente telefoongesprek met Rina. Ook haar misjpoche, waaronder haar zus, Henny Lupsen, vind ik makkelijk terug. Wij zijn familie en de directe link ligt één generatie boven die van mijn grootouders. Vervolgens zoek ik naar Tom van Kollem. Ook hij is familie. Het lijkt of de puzzelstukjes die middag in Eilat allemaal op zijn plaats vallen. Als ik diezelfde avond Rina bel, is zij sterk geëmotioneerd. Dat is waar zij meer dan 50 jaar naar op zoek is geweest. Ik beloof haar om, als zij later dat jaar naar Nederland komt, de "hele" (tussen aanhalingstekentjes) Van Kollem familie bij elkaar te brengen. Calgary (Canada), 2005 In Calgary ontmoeten wij de gehele familie Veenstra, Ruth Lavie en de andere families die ondergedoken hebben gezeten bij de Veenstra’s. Met Ruth heb ik direct een sterke band. Samen met Sylvian en Ruth rijden we op een namiddag naar het graf van Ritske en Immige. We zoeken ons suf, maar uiteindelijk staan we voor de laatste rustplaats van deze heldhaftige mensen. Voordat we het graf verlaten, leggen wij allen wat steentjes op hun graven. De Yad Vashem ceremonie vindt de dag na Yom Hashoah plaats. We zitten in een grote theaterzaal en er zijn minstens 100 gasten. De ceremonie is erg emotioneel. Tijdens de toespraak van de oudste dochter van de Veenstra's verschijnt er een foto op het scherm. Sylvian en ik kijken elkaar aan. Die foto hebben we eerder gezien. Die zit al jaren in de doos met oude familiefoto's. Wij wisten nooit wie deze keurig geklede ouders met zoon en dochters met strik in het haar waren. Het blijkt de familie Veenstra te zijn op de dag dat zij emigreerden naar Canada. Huizen, 2005 De avond van onze thuiskomst uit Calgary, vraag ik mij af: “Sinds wanneer worden Yad Vashem onderscheidingen eigenlijk uitgereikt? Waarom hebben mijn vader en grootouders deze nooit zelf aangevraagd?” En dan pieker ik: “Waarom hebben wij, na het overlijden van mijn vader en grootouders, het contact met Friesland verloren?
11
Mevrouw Grietje Monsma-Bouma Yad Vashem ceremonie, 2006 Haulerwijk
12
Het gevoel bekruipt me dat wij schromelijk tekort zijn geschoten. Ik kruip achter mijn computer en ga op zoek naar Mevrouw Monsma, bij haar was mijn vader ondergedoken. Zou zij nog leven? Ik vind een recent interview in het plaatselijke kerkkrantje. Ik kijk naar een foto van die voor mij zo bekende vrouw met die bijzondere ogen en die doortastende blik. Mevrouw Monsma is 97 jaar oud en nog in goede gezondheid. Diezelfde avond besluit ik een brief te schrijven naar mevrouw Monsma. Ik bied mijn oprechte excuses aan en vraag of ik binnenkort contact mag opnemen. Ik geef aan dat ik een Yad Vashem onderscheiding wil aanvragen. Maar dat zal ik alleen doen als de familie Monsma daar volledig achter staat. Als ik na een week telefonisch contact opneem, krijg ik de schoondochter aan de lijn. De familie Monsma is enorm verheugd met het contact en het aanvragen van de onderscheiding. Daarop hebben zij jarenlang gehoopt. Samen met Sylvian, mijn moeder en broer reis ik verschillende malen af naar Friesland. Ik bel eveneens met de familie Westerhof en maak een afspraak met Hendrik Westerhof, de zoon van Ybe en Anna Westerhof. Hun boerderij grensde aan dat van de Monsma’s en uiteindelijk kwamen mijn grootouders daar terecht. Ik merk direct dat mijn belletje veel stof heeft doen opwaaien. Jarenlang was de episode van de oorlog en de onderduik diep weggestopt, maar nu komen al die herinneringen weer naar boven. Onomwonden word ik met mijn neus op de feiten gedrukt. De oorlog, de onderduik, de gevangenzetting van Hendrik door de Duitsers, zijn ontsnapping, hebben allen een zeer grote impact gehad op de familie Westerhof. En in het bijzonder op Ybe Westerhof. Hij overleed op 31 januari 1945 op 51 jarige leeftijd mede door de stress die hij heeft ervaren tijdens de oorlog.
13
Verzetsmuseum Amsterdam
14
Haulerwijk, 2006 De meeste Yad Vashem onderscheidingen zijn postuum. Maar mevrouw Monsma leeft gelukkig. We moeten vaart maken. Waarom duurt die aanvraag toch zo lang? Als Sylvian en ik in Israël zijn, hebben we een afspraak bij Yad Vashem in Jeruzalem. Ons bezoek leidt er gelukkig toe dat de aanvraag snel wordt goedgekeurd. Tijdens de ceremonie zit de zaal van het bejaardenhuis in Haulerwijk tjokvol. Op de tweede rij zitten tientallen blonde koppies. Allemaal nazaten van mevrouw Monsma. Wat waren ze trots. Hun beppe en oerbeppe was een held geweest. En dat hadden zo nooit eerder zo vernomen. Mevrouw Monsma zelf, inmiddels licht dementerend, straalde en genoot van de eer die haar toeviel. De familie Westerhof was als eregast uiteraard ook aanwezig. De postume onderscheiding van hun ouders zou nu snel volgen. Weesp en Haule, 2010 Op 27 maart, 30 mei en 20 augustus overlijden respectievelijk Hendrik Westerhof, Anna Westerhof-Jansma en mijn moeder. Vanaf 2007 heb ik intensief voor mijn moeder moeten zorgen. Een ouder wordt als een kind, en het kind neemt de rol van de ouder over. Een pijnlijke doch bijzondere tijd. Mede hierdoor laat ik veel dingen uit mijn handen vallen. De aanvraag van de Yad Vashem onderscheiding voor de Westerhof familie komt niet af. Haulerwijk, 14 mei 2011 Hielkje Westerhof, een dochter van Hendrik Westerhof schrijft mij een brief. Zij wil een delicate kwestie aan mij voorleggen. Het is haar opgevallen dat wij, de Van Kollem’s, een beter contact hebben met de familie Monsma dan met haar familie. Zij vraagt zich af of er iets gebeurd is, tijdens of na de oorlog, dat hier een verklaring voor is. Hielkje schrijft: “Ik wil graag weten hoe de geschiedenis van mijn grootouders en ouders verlopen is.”
15
Berry van Kollem en Sylvian Nijhuis
16
Diezelfde dag bel ik met Hielkje. Het is een pak van haar hart dat de familiebanden altijd goed zijn geweest. Ik leg uit dat mijn vader meer contact had met de Monsma’s, daar waar hij ondergedoken is geweest. Mijn grootouders trokken meer naar haar grootouders, de Westerhofs. Ik herinner mij de verhalen van haar vader over de bezoekjes van mijn grootouders. Ze brachten dan van die rare luxe cadeaus mee, zoals een douchegordijn en een TV. Allebei blijkbaar noviteiten op dat moment. Hielkje is enorm opgelucht als ze dit hoort. We spreken af elkaar snel te zien. Het klikt tussen ons. De aanvraag van de Yad Vashem onderscheiding krijgt nu vleugels.
Amsterdam, 2014 Mijn hele leven ben ik geïnteresseerd in de geschiedenis van het Joodse volk en dat van mijn familie. Ik ben echter niet Joods omdat mijn moeder dat niet was. Ik besluit om mijn Joodse wortels officieel te bevestigen en Joods te worden. De gioer is een feit op 26 februari 2014. Exact zeven jaren na ons burgerlijk huwelijk, besluiten Sylvian en ik ook Joods te trouwen. Voorafgaand aan de Brit Ahava, worden we voor shabbat opgeroepen in sjoel. Trots staan we samen op de bima (het spreekgestoelte) Als er gelezen wordt uit de Tora. Van dit bijzondere moment maakt Carla van Thijn een foto. Zij is de dochter van Ed van Thijn. Toeval bestaat niet. De cirkel is rond.
17
Berry van Kollem Op zoektocht in Friesland
18
Ter afsluiting Het antwoord op de vraag of toeval bestaat of niet, laat ik graag aan u over. Voor mij is het geen toeval dat mijn grootouders het geluk hadden te mogen onderduiken bij de familie Westerhof en dat zij, mede door hun bijzondere optreden, de Shoah hebben overleeft. Hiervoor zijn wij de familie Westerhof eeuwig dankbaar.
En trouwens ….. Als toeval niet bestaat, waarom is er dan een woord voor? Moedeloosheid overvalt ons alleen dan wanneer wij niet langer op het toeval kunnen rekenen. Toeval is de schuilnaam waarvan God zich bedient wanneer hij incognito wil optreden. Dank u.
Berry van Kollem
[email protected] +31650510668 © 2015
19
