Januari, 2008
Preventie van pesten op basisscholen volgens de PRIMAmethode Auteurs: A. van Dorst, K. Wiefferink, E. Dusseldorp, F. Galindo Garre, M. Crone, Th. Paulussen; TNO, Leiden. Uit een recent onderzoek van TNO onder basisscholen in Nederland bleek dat gemiddeld 21% van de kinderen tenminste twee keer per maand het slachtoffer was van een pestincident. Het percentage kinderen dat aangeeft tenminste twee keer per maand andere kinderen te pesten bedroeg 8%. De PRIMA-methode werd ontwikkeld om deze belemmering voor een gezonde psychosociale ontwikkeling van kinderen weg te nemen. Uit onderzoek van TNO naar de effectiviteit en implementeerbaarheid blijkt dat op scholen die werken met de PRIMA-methode, het aantal kinderen dat wordt gepest na twee jaar bijna met tweederde is verminderd. Het aantal kinderen dat anderen pest is na twee jaar met bijna de helft gedaald. Opzet van het onderzoek In opdracht van ZonMw heeft TNO gedurende twee schooljaren (2005-2006 en 2006-2007) onderzoek verricht op 50 basisscholen naar de meerwaarde die de PRIMA-methode heeft voor de preventie van pesten op scholen. De helft van de scholen werkte volgens de PRIMA-methode (de interventiescholen). De andere helft stond het vrij een eigen beleid t.a.v. pesten te volgen (de controle scholen). Door middel van een vragenlijst (PRIMA-pestmeter) via het Internet is twee jaar op alle scholen het pestgedrag gevolgd van de leerlingen in groep 6, 7 en 8. Over de totale periode konden 1650 kinderen (leeftijd 9-12 jaar) worden gevolgd. Daarnaast is bij docenten nagegaan welke activiteiten zij in relatie tot de PRIMAmethode gedurende de onderzoeksperiode uitvoerden. Resultaten Afname in pesten en gepest worden In het eerste jaar van invoering is het aantal gepesten1 op de scholen die met de PRIMA-methode werkten met 30% gedaald (daling van 21% naar 15%). De daling van het aantal gepesten op de controle scholen is met 24% geringer; dit verschil is statistisch significant (p<.05). Over het algemeen maakt PRIMA het grootste verschil onder leerlingen in de jongste leerjaren: de groepen 6 en combinatiegroepen 5/6. In dat eerste jaar daalde op de interventiescholen ook het aantal leerlingen dat anderen pest2 met 22% (daling van 8% naar 6%). Op de controle scholen bedroeg deze daling 15%; een bij benadering statistisch significant verschil (p=.08). Hierbij is geen verschil gevonden tussen jaargroepen. 1 2
Deze leerlingen worden 2x per maand of vaker gepest. Deze leerlingen pesten 2x per maand of vaker andere kinderen.
Ook in het tweede jaar van invoering daalt het aantal gepesten op de scholen die werken volgens de PRIMA-methode; nu met 17% (van 16% naar 13%). Dit verschil is nagenoeg significant (p=.053) als we dat vergelijken met de lichte toename van het aantal leerlingen dat op de controle scholen wordt gepest (toename van 15,0% naar 15,5%). Indien we apart voor groep 6 naar het effect van de interventie kijken, dan zien we dat op de interventiescholen in het tweede jaar significant minder wordt gepest dan onder kinderen op de controlescholen (p<.05). Onder de leerlingen die pesten is er in dit tweede jaar een lichte toename op de interventiescholen (van 4,2% naar 4,6%) terwijl dit aantal in die periode op de controle scholen afneemt (van 5,4% naar 4,1%). Deze veranderingen verschillen niet statistisch significant van elkaar, ook niet als de jaargroepen apart met elkaar worden vergeleken. Overzien we de totale onderzoeksperiode van twee jaar, en dus de leerlingen uitsluiten die na 1 jaar in het project stroomden (vooral leerlingen van de nieuw gevormde groep 6), dan wordt er overall geen statistisch significant effect meer gevonden ten gunste van de PRIMA-methode. We missen in dat geval wel bij 30% van de leerlingen één of meer metingen. Beperken we ons vervolgens tot die leerlingen van wie we over alle meetmomenten complete data hebben (N=1142), dan vinden een bij benadering statistisch significant effect van de PRIMA-methode op het terugdringen van het aantal gepeste kinderen (p= 059). Voor de daling in het aantal leerlingen dat pest wordt geen verschil gevonden tussen de interventiescholen en controle scholen Het gebruik van de PRIMA-methode De PRIMA-methode onderscheidt activiteiten op school-, groeps- en individueel niveau. De bijlage biedt een gedetailleerd inzicht in de mate waarin de experimentele scholen de activiteiten zoals bedoeld volgens de PRIMA-methode hebben uitgevoerd. In het eerste jaar van invoering worden de meeste activiteiten op schoolniveau door de experimentele scholen goed volgens de PRIMA methode uitgevoerd; zoals het opstellen van een kernteam pesten, het opstellen van een gedragscode en het gericht informeren van ouders. Het informeren van ouders gebeurt vaak schriftelijk, bijvoorbeeld via nieuwsbrieven, de schoolkrant of de schoolgids. Een veel genoemde reden waarom er minder vaak gekozen wordt voor bijeenkomsten met ouders over de PRIMA-methode is de door scholen veronderstelde lage opkomst van ouders. De inrichting van het schoolplein is in veel gevallen wel onderzocht op verbeterpunten volgens de PRIMA-methode, maar deze verbeteringen zijn in veel gevallen vervolgens niet doorgevoerd. In het tweede jaar van invoering worden de activiteiten op schoolniveau overwegend goed voortgezet. Het kernteam pesten komt wel minder frequent bij elkaar. Volgens de docenten is de reden daarvoor dat veel onderdelen van de PRIMA-methode volgens hen inmiddels goed op de rails stonden.
Wat betreft de beoogde klassikale activiteiten hebben docenten op de experimentele scholen in bijna alle gevallen samen met de klas gedragsregels opgesteld en deze zichtbaar in de klas opgehangen. De gedragsregels zijn vervolgens ook regelmatig in de klas besproken. Veel kinderen vulden de webbased pestmeter in. Docenten vonden de resultaten daarvan nuttig om beter inzicht te krijgen in hoeveel, waar en hoe wordt gepest. Er zijn wel beduidend minder lessen aan pesten besteed dan voorgeschreven. Het eerste jaar ongeveer tweederde van het bedoeld aantal en in het tweede jaar zelfs maar een derde. Wel bleven de docenten in het tweede invoeringsjaar aandacht besteden aan de gedragsregels over pesten. Op de experimentele scholen is in het eerste schooljaar door de helft van de docenten het logboek gebruikt voor het registreren van pestincidenten op school. In het tweede schooljaar is gebruik daarvan nog iets toegenomen. Het anti-pestbeleid op de controle scholen Voor een goed begrip van de preventieve meerwaarde van de PRIMA-methode, is waar mogelijk ook nagegaan wat de scholen in de controle conditie in dezelfde periode op eigen initiatief hebben ontplooid (zie Bijlage). Een belangrijke bevinding is dat ook alle controle scholen gedragsregels over pesten hebben ingevoerd. Ook informeren zij ouders over hun anti-pestbeleid op school, weliswaar in mindere mate schriftelijk en vaker tijdens de zgn. 10 minuten gesprekken op school. Hoewel beduidend minder dan op de experimentele scholen, gebruikten de controle scholen ook vragenlijsten voor het in kaart brengen van het pestgedrag van hun leerlingen, besteedde iets minder dan de helft van de scholen ook in lessen aandacht aan pesten en hield men registraties bij van pestincidenten op school. Conclusie Op de scholen die met de PRIMA-methode hebben gewerkt én bij controle scholen is het aantal kinderen dat wordt gepest en kinderen die anderen pesten in twee jaar sterk gedaald. Op scholen die werkten volgens de PRIMA-methode zijn deze dalingen groter dan bij controle scholen, maar dit verschil is niet in alle gevallen statistisch significant. Het effect van PRIMA is het sterkst aantoonbaar onder leerlingen die worden gepest, en dan vooral die leerlingen die voor het eerste jaar deelnemen aan het project (overwegend dus de groepen 6). Voor de groep kinderen die anderen pesten heeft PRIMA een geringere meerwaarde getoond. Verder maakt dit onderzoek duidelijk dat niet alle onderdelen van de PRIMAmethode op de scholen volwaardig werden geïmplementeerd. Dit geldt vooral voor het doorvoeren van noodzakelijke aanpassingen van het schoolplein, het systematisch registreren van pestincidenten in het logboek en de uitvoering van de voorgeschreven lessen. Vooral het aantal lessen in het tweede jaar bleef achter bij het voorgeschreven aantal.
Een belangrijke bevinding is dat ook de controle scholen in dezelfde periode niet hebben stilgezeten. Alle controle scholen hebben gedragsregels ingevoerd en heeft ongeveer een derde van de controle scholen net als de experimentele scholen het schoolplein aangepast. Ook verzorgen de controle scholen lessen over pesten en registreren zij pestincidenten, hoewel in mindere mate dan de scholen die werkten volgens de PRIMA-methode. Het is aannemelijk dat dergelijk op eigen initiatief ontwikkeld anti-pestbeleid heeft bijgedragen aan de eveneens substantiële daling in pesten en gepest worden op de controle scholen. Hoewel de controle scholen daarmee op onderdelen op vergelijkbare wijze als de interventiescholen zijn gaan werken, wijzen de gevonden effectverschillen op een systematische meerwaarde van de PRIMA-methode voor het terugdringen van pesten op school.
Bijlage:
Implementatie van activiteiten zoals bedoeld door scholen die werken volgens de PRIMA-methode, vergeleken met enigszins vergelijkbare activiteiten op de controle scholen Experimentele scholen
Controle scholen
Schooljaar 2005/2006
Schooljaar 2006/2007
Schooljaar 2005/2006
Schooljaar 2006/2007
Kernteam aanwezig Aantal bijeenkomsten KP (1-5)1
99% 3,3
94% 1,7
---
---
Gedragscode aanwezig Informeren ouders PRIMA bijeenkomst algemene ouderavond 10-min. Gesprek schriftelijk
87%
90%
--
100%
13% 35% 7% 59%
20% 50% 7% 41%
-----
-33% 43% 27%
Schoolplein onderzocht plein voldeed niet aan de eisen plein is aangepast
75% 74% 31%
62% 69% 0%
----
--36%
97% 75%
98% 88%
100% 82%
100% 71%
78% 63% 61% 70% 25% 4,5 100% 93% 88% 100% 40 min 3,8
-----4,1 91% 48% 93% 100% 39 min 1,8
83% 72% 69% 75% 27% 3,0 19%3 --44%4 ---
93% 71% 66% 58% 24% 2,8 20%3 --45%4 ---
50% 50%
56% 62%
33%5 --
34%5 --
Activiteiten op schoolniveau
Activiteiten op groepssniveau Gedragsregels groep aanwezig Gedragsregels hangen zichtbaar op Soort regels aanwezig: o niet pesten o gepesten helpen o niet buitensluiten o docent inschakelen o andere regel Gedragsregels besproken (1-6)2 Pestmeter ingevuld resultaten bekeken resultaten pestmeter zijn nuttig Lessen gemiddelde duur van een les gemiddeld. aantal lessen (1-6) Activiteiten op individueelniveau Logboek aanwezig Logboek soms/meestal gebruikt 1
Aantal bijeenkomsten: (1) (bijna) nooit, tot (5) wekelijks Gedragsregels structureel besproken: (1) bijna nooit, tot (6) meerdere keren per week 3 Ouders/leerlingen vullen een vragenlijst over pesten in anders dan de PRIMA-pestmeter 4 Percentage docenten dat aangeeft in de lessen anderszins aandacht te besteden aan pesten 5 Registratie van pesten via het leerlingvolgsysteem of anderszins 2
