Jaarverslag Winst + 25%: 87,6 miljoen Omzet + 6%: miljoen Winst per aandeel + 13%: 3,70 Orderportefeuille + 15%: 2

Jaarverslag 2002

Winst + 25%: € 87,6 miljoen Omzet + 6%: € 2.415 miljoen Winst per aandeel + 13%: € 3,70 Orderportefeuille + 15%: € 2.317 miljoen

Inhoud

This annual report is also published in the English language and in summary in the Dutch, English, German and French language. In case of textual contradictions between the Dutch and (any of) the other versions, the first shall prevail. Dieser Geschäftsbericht liegt auch in englischer Sprache sowie (in einer Zusammenfassung) in niederländischer, englischer, deutscher und französischer Sprache vor. Bei Textabweichungen zwischen dem niederländischen Originalbericht und einer der Versionen in den anderen Sprachen gilt vorrangig die niederländische Originalfassung. Ce rapport annuel est également publié en anglais et, sous forme résumée, en néerlandais, anglais, allemand et en français. En cas de divergence d’interprétation entre les diverses versions linguistiques, seule la version originale néerlandaise fera foi.

2

Heijmans N.V. jaarverslag 2002

Bericht van de voorzitter van de raad van bestuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Profiel, missie en doelstellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Tien jaar Heijmans in kengetallen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Bericht van de raad van commissarissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Het aandeel Heijmans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Personalia raad van commissarissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Personalia raad van bestuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 De maatschappelijke relevantie van een onderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Kernpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Verslag van de raad van bestuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Marktontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Markten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Wonen & Werken; meer conceptuele focus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Verkeer & Vervoer; van capaciteits- naar kwaliteitsaanbieder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Industrie & Productie; voorwaartse integratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Heijmans International; naar een Noord-Europese bouwonderneming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Middelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Financiën . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Informatietechnologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Medewerkers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Opleidingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Bedrijfscultuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Arbeidsomstandigheden/veiligheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Pensioenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Heijmans als aantrekkelijke werkgever . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Medezeggenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Milieu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Concurrentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Vooruitzichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Heijmans op korte en middellange termijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Ten slotte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Jaarrekening 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Grondslagen van de financiële verslaggeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Geconsolideerde balans per 31 december 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Geconsolideerde winst-en-verliesrekening over 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Geconsolideerd kasstroomoverzicht 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Toelichting op de geconsolideerde balans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Toelichting op de geconsolideerde winst-en-verliesrekening 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Vennootschappelijke balans per 31 december 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Vennootschappelijke winst-en-verliesrekening over 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Toelichting op de vennootschappelijke jaarrekening 2002 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Management; beloning en participatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Aansprakelijkheidsverklaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Overige gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Accountantsverklaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Statutaire bepalingen inzake winstbestemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Winstbestemming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Gebeurtenissen na balansdatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Stichting administratiekantoor Heijmans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Rapport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Onafhankelijkheidsverklaring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Stichting administratiekantoor Heijmans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Stichting continuïteit Heijmans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Personalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Overzicht van in 2002 uitgegeven persberichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Belangrijkste groepsmaatschappijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Begrippenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Trefwoordenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124


3

Bericht van de voorzitter van de raad van bestuur

Waarde lezer, In de acht decennia van haar bestaan (in 2003 is het tachtig jaar geleden dat Heijmans werd opgericht) heeft Heijmans economische recessies, bestuurswisselingen en tegenslagen gekend. Nog niet eerder deden ze zich echter in één kalenderjaar voor. In dat opzicht was 2002 een bijzonder jaar dat, in elk geval in publicitair opzicht, werd gedomineerd door een afzwakkende economie, een wisseling in de leiding van de onderneming en de parlementaire bouwenquête. Er gebeurde natuurlijk veel meer binnen Heijmans. De professionaliteit van de onderneming maakte dat, ondanks dit alles, Heijmans ’gewoon’ haar doelstellingen en verwachtingen realiseerde. Heijmans betrad nieuwe markten, introduceerde nieuwe producten, paste haar organisatie aan waar nodig, acquireerde ondernemingen, acquireerde ook soms niet en nam haar maatschappelijke verantwoordelijkheid. Op die manier werd een stijging van de netto winst gerealiseerd met circa 25% naar ruim € 87 miljoen. Tevens legden tal van acquisities een basis voor verdere groei, waaronder de eerste acquisitie in het Verenigd Koninkrijk. In het verslag van de raad van bestuur, onderdeel van dit jaarverslag, kunt u hierover meer lezen. Op enkele zaken wil ik hier ingaan. De publiciteit rond de parlementaire enquête, uitmondend in de live uitgezonden televisieverhoren, liet de gemoederen niet onberoerd. Het sloeg een deuk in de reputatie van meerdere sectoren, waaronder vooral de bouw. Heijmans ziet veel mogelijkheden in de aanbevelingen van de (overigens evenwichtige) rapportage van de enquêtecommissie. Het kan en moet leiden tot een herstel van vertrouwen en een goede toekomst voor de financieel sterkere en innovatieve bouwbedrijven. Gaarne sluit ik mij aan bij hetgeen de raad van commissarissen in zijn bericht zegt over de vervroegd teruggetreden markante leider Joop Janssen en de per 8 mei aantredende nieuwe bestuursvoorzitter Guus Hoefsloot, die zeer goed past in het profiel zoals dat bij de werving is opgemaakt. Heijmans beschikt over mensen met leiderschapskwaliteiten. Door het goed functionerende management development systeem worden dergelijke werknemers in een vroeg stadium van hun carrière als zodanig onderkend. De raad van commissarissen heeft aangegeven één van die werknemers te willen benoemen in de raad van bestuur. Met de benoeming van Ton Stuifzand (1958) wordt één van de doelstellingen van de onderneming, te weten ontplooiingsmogelijkheden voor werknemers, onderstreept. Hardnekkig zijn de berichten over de neergaande economie, met in haar spoor de bouwproductie. Heijmans weigert zich neer te leggen bij een analoge ontwikkeling voor haar eigen activiteiten. De mate van fragmentatie (de drie leiders in de industrie realiseren nauwelijks 20% van de totale productie) legt niet noodzakelijkerwijs een causaal verband tussen de prestaties van één onderneming en de gehele industrie. Ook in een neergaande markt moeten ambities kunnen worden waargemaakt. Dat dit niet mogelijk is zonder soms minder plezierige en harde ingrepen, is ons inmiddels wel gebleken. Daarmee wordt een ernstig beroep gedaan op onze flexibiliteit. Heijmans beschikt over de daartoe benodigde middelen: ambitie, een solide financiële positie en gedreven en goed opgeleide medewerkers. Dit geeft mij het vertrouwen de doelstellingen voor de langere termijn nog eens te bevestigen, zij het dat de weg waarlangs die doelstellingen bereikt moeten worden met name in 2003 wel eens minder geplaveid kan zijn dan tot op heden werd verwacht. Op grond van de huidige economische omstandigheden, de oorlog in Irak en de nog immer politieke instabiliteit zal het geen eenvoudig jaar worden. Met gepast optimisme kijken we echter vooruit naar een goede toekomst voor Heijmans in een Europese omgeving.

Profiel, missie en doelstellingen

Heijmans levert hoogwaardige producten en diensten op het gebied van de bouwnijverheid, vastgoedontwikkeling en aanverwante industrieën. De onderneming is actief op het gebied van Wonen & Werken, Verkeer & Vervoer en Industrie & Productie. Circa 10% van de bedrijfsopbrengsten wordt buiten Nederland (voornamelijk in België) gerealiseerd. Heijmans beschouwt Nederland en België als thuismarkten van de onderneming. Daarnaast is Heijmans actief in de omringende landen Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.

De strategie van Heijmans is vertaald naar concrete doelstellingen. Deze zijn erop gericht de continuïteit van de onderneming te waarborgen door middel van het optimaliseren van de waarde van het concern voor de aandeelhouders, het excelleren in de levering van producten en diensten aan de opdrachtgevers en het bieden van een plezierige en uitdagende werkomgeving aan de werknemers. Heijmans wil in alle activiteiten een vooraanstaande positie in de thuismarkten innemen. Doelstelling is € 5 miljard bedrijfsopbrengsten in het jaar 2006 met een winstgevendheid van 5% na belasting. Inzet van het beleid is een jaarlijkse verhoging van de netto marge in procenten van de bedrijfsopbrengsten. Daar waar de schaalgrootte van de afzonderlijke activiteiten niet van de gewenste omvang is, wil Heijmans door middel van acquisities groeien. Doelstelling is een groei door acquisities met gemiddeld circa 13% van de bedrijfsopbrengsten per jaar. Bij een gelijkmatig acquisitietempo kan Heijmans de investeringen betalen uit de jaarlijkse winstinhoudingen. Bij een onregelmatig acquisitietempo zal additionele financiering (eigen dan wel vreemd vermogen) moeten worden gezocht. Acquisities zullen, ook als ze gefinancierd worden met eigen vermogen, direct bijdragen aan de winst per aandeel. Leidende beginselen bij het acquisitiebeleid zijn verdergaande voorwaartse integratie (plan- en projectontwikkeling) en bevordering van samenhang tussen bestaande activiteiten binnen de groep. Vanuit sterke thuismarktposities wil Heijmans actiever worden in aangrenzende landen middels de zogenaamde olievlektheorie (het overnemen van nationale ondernemingen in geografisch aanpalende marktgebieden). In 2006 wil Heijmans 20% van haar bedrijfsopbrengsten buiten Nederland realiseren.

De schaalgrootte van Heijmans zal uiterlijk 2006 de gewenste omvang bereiken door middel van (inter)nationale acquisities. De financieringsvorm is afhankelijk van de regelmatigheid van het acquisitietempo.

Heijmans is zich bewust van haar maatschappelijke verantwoordelijkheid en zal haar activiteiten veilig, milieuvriendelijk en in overeenstemming met toepasselijke weten regelgeving uitvoeren. Een goede binding met de inmiddels ruim 10.000 medewerkers is één van de succesfactoren. Heijmans zal ook in de toekomst streven naar het bieden van goede mogelijkheden tot zelfontplooiing aan haar medewerkers. Heijmans N.V. Graafsebaan 13 5248 JR ’s-Hertogenbosch Telefoon + 31 73 5289 111 Telefax + 31 73 5289 300 www.heijmans.nl

De raad van bestuur van Heijmans N.V. H.A.J. Bemelmans, voorzitter

4



5

Tien jaar Heijmans in kengetallen

Bedrijfsopbrengsten (in € mln)

EBIT (in € mln)

2500

Kengetallen

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

2.415 5,6

2.288 46,3

1.564 25,8

1.243 15,3

1.078 19,9

899 22,4

734 6,7

688 29,0

533 10,4

483 9,5

9000

125

2000

Bedrijfsopbrengsten (in € mln) Wijziging (in %)

Gemiddeld aantal medewerkers 10500

150

7500 100 1500

6000 75

EBIT (in € mln)

134,0

112,2

68,8

51,4

44,5

34,9

26,0

21,3

11,7

8,6

4500

1000 50

3000

Netto resultaat (in € mln) Wijziging (in %)

87,6 24,8

70,2 46,0

48,1 40,2

34,3 25,6

27,3 19,3

22,9 32,5

17,3 16,4

14,8 65,9

8,9 34,5

6,6 26,5

500

25

0

0 ’93

Medewerkers (gemiddeld)

9.544

9.549

7.083

6.296

5.517

4.761

4.106

3.496

2.917

2.805

Orderportefeuille (in € mln)

2.317

2.013

1.666

1.203

818

790

561

404

281

295

Activa (in € mln)

1.373

1.090

628

473

391

312

263

206

175

148

Geïnvesteerd vermogen (in € mln)

552

493

268

215

202

132

121

108

80

75

Eigen vermogen (in € mln)

427

284

176

147

153

94

81

68

50

44

Rentedragende langlopende schuld (in € mln)

62

89

25

22

17

5

4

7

3

1500

’94

’95

’96

’97

’

’

’

’01

0

’02

’93

2400

4

–9

64

51

10

13

’

’

’98

’99

’00

’01

’02

’93

450

2000

375

1600

300

1200

225

800

150

400

75

’94

’95

’96

’97

’98

’99

’

’

’02

’00

’01

’02

Eigen vermogen (in € mln)

0

0 ’94

’95

’96

’97

’98

’99

’00

’01

’02

’93

’94

’95

’96

’97

’98

’99

14 Winst op geïnvesteerd vermogen (in %)

Winst op bedrijfsopbrengsten (in %) 4,0

25

Kasstroom (in € mln) Bruto Activiteiten Investeringen Financiering Beschikbaar

’

Orderportefeuille (in € mln)

’93

EVA (in € mln)

94

3,5

470 –30 –101 150 19

426 –10 –107 123 6

312 –3 –66 52 –17

331 68 –47 –3 18

236 3 –57 50 –3

207 26 –31 7 2

182 26 –27 1 0

135 4 –53 39 –10

117 15 –20 0 –5

114 17 –14 2 5

20 3,0 2,5

15

2,0 10

1,5 1,0

5

Ratio’s (in %) Winst op geïnvesteerd vermogen Gemiddelde vermogenskostenvoet

0,5 0

0 ’93

15,9

18,4

19,9

16,4

16,3

18,1

15,1

15,8

11,5

’94

’95

’96

’97

’

’

’

’01

’02

’93

’

’

’

’97

’98

’99

’00

’01

’02

9,2 Solvabiliteit op basis garantievermogen (in %) 40

7,4

8,1

8,1

8,8

7,9

9,3 35

Winst op eigen vermogen

24,7

30,5

29,8

22,9

22,1

26,1

23,2

25,0

18,9

16,7

30 25

Winst op bedrijfsopbrengsten

3,6

3,1

3,1

2,8

2,5

2,5

2,3

2,2

1,7

1,4

20 15

Solvabiliteit op basis garantievermogen

32,8

30,9

28,1

31,0

39,1

30,2

30,8

33,1

28,9

29,7

10 5 0 ’93

6


’94

’95

’96

’97

’

’

’

’01

’02


7

Bericht van de raad van commissarissen

In 2002 heeft de groei van het resultaat bij Heijmans zich, ondanks de economische terugval en ondanks de negatieve effecten van de bouwenquête, voortgezet. Dit sterkt de raad van commissarissen in de gedachte dat Heijmans tegenvallers het hoofd kan bieden.

De raad van commissarissen heeft het genoegen u, overeenkomstig artikel 37 lid 4 van de statuten, het jaarverslag over 2002 aan te bieden. De raad van commissarissen heeft kennisgenomen van het verslag van de raad van bestuur over het boekjaar 2002 en heeft de jaarrekening over 2002 overeenkomstig artikel 37 lid 4 van de statuten vastgesteld. De jaarrekening is door KPMG Accountants N.V. gecontroleerd en van een goedkeurende verklaring voorzien. De raad van commissarissen adviseert aandeelhouders de jaarrekening goed te keuren en de winstbestemming te aanvaarden conform het door hem goedgekeurde voorstel van de raad van bestuur, zijnde een dividend van € 1,48 (2001: € 1,31) per aandeel van € 0,03 nominaal in contanten. De raad van commissarissen adviseert aandeelhouders overeenkomstig het ter Algemene Vergadering van Aandeelhouders te presenteren voorstel tot dechargeverlening over te gaan. Nadat de bouwbranche heftig onder discussie kwam, spraken de raad van commissarissen en de raad van bestuur intensief over oorzaken, gevolgen en te nemen maatregelen.

In 2002 kwam de bouwbranche heftig onder discussie. De raad van commissarissen heeft naar aanleiding daarvan onmiddellijk met de raad van bestuur intensief van gedachten gewisseld over oorzaken, gevolgen en maatregelen voor de toekomst. De aanvullende maatregelen en controlemechanismen worden op dit moment door de raad van commissarissen als voldoende beoordeeld. Door de raad van commissarissen is een auditcomité in het leven geroepen dat onder meer belast is met het toezicht op de naleving van de in het leven geroepen maatregelen. In dit comité hebben zitting de heren J.L.M. Bartelds RA en prof. dr. Th.J. Peeters. In 2002 kwam de raad van commissarissen acht maal in vergadering bijeen. Eén van die vergaderingen werd gedeeltelijk bijgewoond door de leden van de directies van divisies, waarbij met hen uitvoerig van gedachten werd gewisseld over belangrijke zaken. Eén vergadering werd gecombineerd met een projectbezoek. Bij twee vergaderingen was de accountant van de vennootschap aanwezig. Veel aandacht werd, naast de gebeurtenissen in de branche, besteed aan de strategie van de onderneming, kwaliteit van organisatie en management, risicobeheersing en acquisities. Voorts kwamen het functioneren van de raden van bestuur en commissarissen en de topstructuur en toekomstige samenstelling van de raad van bestuur aan de orde. De raad van commissarissen heeft ook een remuneratiecomité in het leven geroepen.

Per 1 september 2002 werd Berry Bemelmans benoemd tot voorzitter van de raad van bestuur. De op 1 november 2002 als lid van de raad van bestuur aangetreden Guus Hoefsloot zal Berry Bemelmans, die per 7 mei 2003 met pensioen gaat, opvolgen als voorzitter van de raad van bestuur. Vóór zijn benoeming bij Heijmans was Guus Hoefsloot sinds 1984 werkzaam in de bouw waar hij onder meer ervaring opdeed in de Engelse activiteiten op het gebied van bouwen vastgoedontwikkeling. De commissarissen spreken hun dank en respect uit voor de manier waarop Berry Bemelmans de continuïteit van bestuur heeft gediend door gevolg te geven aan het verzoek de voorzittershamer over te nemen bij het voortijdige vertrek van Joop Janssen. Hiermee verschafte hij Guus Hoefsloot de ruimte zich terdege voor te bereiden op het voorzitterschap van de raad van bestuur. Kwaliteit en samenstelling van het topmanagement van de onderneming genieten de permanente aandacht. De raad van commissarissen is van mening dat de continuïteit op dit gebied bij Heijmans is gewaarborgd. De aangekondigde benoeming van de heer Ton Stuifzand per 1 oktober 2003 is het bewijs dat Heijmans uitdagingen biedt aan het zittende management en in staat is uit het eigen management development programma ook topvacatures te vervullen.

Met de benoeming van Guus Hoefsloot, die de per 7 mei 2003 terugtredende Berry Bemelmans opvolgt als voorzitter van de raad van bestuur, is de kwaliteit van het topmanagement bij Heijmans gewaarborgd.

Overeenkomstig de statuten en het vastgestelde rooster van aftreden treden in 2003 de heren drs. J.C. Blankert en dr. J. Kremers af. De heer Blankert is herbenoembaar. De Centrale Ondernemingsraad beveelt zijn herbenoeming aan. De Algemene Vergadering van Aandeelhouders heeft het recht van aanbeveling respectievelijk bezwaar. De heer Kremers is niet herbenoembaar wegens het bereiken van de statutaire leeftijdsgrens. De raad van commissarissen dankt de heer Kremers voor de manier waarop hij het commissariaat bij Heijmans heeft vervuld; kritisch en analytisch zeer sterk. De heer Kremers heeft met name een belangrijke rol vervuld bij de integratie van IBC, waar hij commissaris was ten tijde van de acquisitie door Heijmans. De vacature die ontstaat door het aftreden van de heer Kremers wordt op dit moment niet ter vervulling opengesteld. In 2004 treedt af de heer prof. dr. N.H. Douben overeenkomstig het rooster van aftreden. Hij is herbenoembaar. Tevens treedt af, wegens het bereiken van de statutaire leeftijdsgrens, de heer dr. J.V.H. Pennings. De vacature die ontstaat door het aftreden van de heer Pennings in 2004 zal niet ter vervulling worden opengesteld. De raad van commissarissen spreekt zijn waardering uit voor de manier waarop het Heijmans-concern in 2002 opnieuw de doelstellingen op diverse gebieden waar heeft gemaakt. En dat onder beslist geen eenvoudige externe omstandigheden. De raad spreekt daarom zijn grote erkentelijkheid uit jegens directie, management en alle medewerkers. De raad van commissarissen van Heijmans N.V.

Heijmans is Joop Janssen veel dank verschuldigd voor de wijze waarop hij de onderneming leerde te opereren op basis van

Op 31 augustus 2002 nam Joop Janssen, wegens ziekte, voortijdig afscheid van de onderneming. Hij maakte ruim 14 jaar deel uit van de raad van bestuur, waarvan acht jaar als voorzitter. In die periode leerde hij de onderneming te opereren op basis van heldere en gekwantificeerde doelstellingen. Zijn gedrevenheid bracht Heijmans in de top van de Nederlandse bouw met een uitstekend track record. De onderneming is hem veel dank verschuldigd.

heldere doelstellingen.

De onderneming verkeert in een gezonde situatie als het gaat om financiële positie en kwaliteit van en binding met medewerkers. Heijmans zal hiervan op de vertrouwde open en transparante wijze verslag blijven doen. Een openheid die in 2002 opnieuw werd beloond met de Sijthoff-prijs voor het jaarverslag over 2001.

8


’s-Hertogenbosch, 13 maart 2003 Drs. J.L. Brentjens, voorzitter J.L.M. Bartelds RA Drs. J.C. Blankert Prof. dr. N.H. Douben

Dr. J. Kremers Prof. dr. Th.J. Peeters Dr. J.V.H. Pennings


9

Het aandeel Heijmans

Certificaten van aandelen Heijmans zijn vanaf 1 maart 2003 genoteerd aan Euronext Amsterdam, AMX (midcap). Hiermee wordt een in 2002 geformuleerde doelstelling behaald, namelijk promotie van de lokale markt van Euronext naar het midcapsegment. De gemiddelde dagomzet in 2002 bedroeg 47.822 certificaten van gewone aandelen Heijmans. Heijmans maakt als Euronext 150-bedrijf deel uit van het Next-Prime segment. De nominale waarde per aandeel bedraagt € 0,03. Per 31 december 2002 bedroeg het aantal uitstaande gewone aandelen Heijmans 22.437.584, een toename met 969.626 stuks ofwel circa 4,5% als gevolg van uitkering van stockdividend en uitoefening van enkele opties. Over het boekjaar 2002 stonden gemiddeld 22.432.843 aandelen Heijmans uit. Het gemiddeld aantal uitstaande aandelen is bepalend voor de rapportage van de winst per aandeel. De actuele stand van het aantal uitgegeven aandelen, de koers van Heijmans, de verwachtingen van analisten, de belangrijkste ratio’s, persberichten en het jaarverslag zijn opvraagbaar via www.heijmans.nl (‘Het aandeel Heijmans’).

In 1998 zijn door Heijmans 5.555.556 cumulatief financieringspreferente aandelen uitgegeven met een nominale waarde van elk € 0,03 en tegen een prijs van € 8,17 per aandeel. Deze aandelen zijn niet gecertificeerd en niet in enige notering opgenomen. Het dividend op deze aandelen bedraagt 4,98% per jaar en is herzienbaar na zeven jaar (op 1 oktober 2005 derhalve). In 2002 zijn door Heijmans 6.610.000 cumulatief financieringspreferente aandelen B uitgegeven met een nominale waarde van elk € 0,03 en tegen een prijs van € 10 per aandeel. Krachtens stemrechtbeperking is aan één cumulatief preferent aandeel B 0,426 stemrecht verbonden. De aandelen zijn niet gecertificeerd en niet in enige notering opgenomen. Het dividend op deze aandelen bedraagt 6,81% per jaar en is herzienbaar na zeven jaar (op 1 juli 2009 derhalve).

Figuur 1

Het verloop van het aantal geplaatste, in de notering opgenomen gewone aandelen: Aantallen x 1.000

2002

2001

2000

1999

1998

1997

Geplaatst 1 januari Emissie Stockdividend Uitgeoefende opties

21.468 0 938 32

18.859 1.850 705 54

18.127 0 726 6

17.778 0 347 2

17.361 0 294 123

16.899 0 362 100

Geplaatst 31 december

22.438

21.468

18.859

18.127

17.778

17.361

Geplaatst gemiddeld

22.433

20.697

18.552

17.982

17.631

17.161

673 633.861 176 16,70

644 571.105 213 20,77

428 367.752 267 19,25

411 355.289 277 15,65

403 572.777 311 17,61

394 389.964 159 21,33

Nominale waarde (x € 1.000) Beurswaarde* (x € 1.000) Uitstaande opties Slotkoers (in €)

Aan het management zijn in het verleden optierechten toegekend. Per 31 december 2002 zijn 176.340 opties (waarvan 65.840 bij (voormalige) leden van de raad van bestuur) nog niet uitgeoefend. Deze opties kennen een uitoefenprijs van € 27,77 per certificaat en een looptijd tot mei 2003. Vanaf 1999 zijn geen opties meer toegekend en is de regeling vervangen door een aandelenparticipatieplan, waarvan de strekking is uiteengezet op pagina 109 van dit jaarverslag. Overeenkomstig de Regeling melding en reglementering transacties Wet Toezicht Effectenverkeer 1995 heeft Heijmans een interne code opgesteld. De code is gebaseerd op het model van de VEUO (Vereniging van Effecten Uitgevende Ondernemingen) waaraan goedkeuring is verleend door AFM (Autoriteit Financiële Markten) en die erin voorziet dat alle leidinggevenden met verantwoordelijkheid voor een eenheid die ten minste 10% bijdraagt aan de omzet van Heijmans iedere transactie in (certificaten van) aandelen Heijmans per omgaande melden bij AFM. Verder is het deze groep niet toegestaan te handelen in aandelen Heijmans gedurende de zogenaamde gesloten perioden, zijnde acht weken vóór publicatie van jaarcijfers, drie weken vóór publicatie van halfjaarcijfers en drie weken voorafgaand aan de uitgifte van een emissieprospectus. Aan deze code is, met uitzondering van de verplichting tot melding van transacties bij AFM, verder onderworpen een groep van aangewezen werknemers van Heijmans die redelijkerwijze kennis kunnen dragen van koersgevoelige informatie. Overigens is Heijmans van mening dat ook buiten deze periode zeer zorgvuldig omgegaan moet worden met transacties in (certificaten van) aandelen, zodat iedere schijn van handel met voorkennis wordt vermeden. Als compliance officer fungeert de voorzitter van de raad van bestuur. De voorzitter van de raad van commissarissen fungeert als compliance officer voor de voorzitter van de raad van bestuur.

Heijmans controleert alle

Heijmans maakt gebruik van een tweetal zogenaamde beschermingsinstrumenten, te weten certificering van aandelen, waarbij voor natuurlijke personen een mogelijkheid tot decertificering aanwezig is tot maximaal 1% van het uitstaande gewone aandelenkapitaal, en de mogelijkheid van plaatsing van preferente beschermingsaandelen bij een stichting met een onafhankelijk bestuur aan wie een call-optie op preferente aandelen is verleend door Heijmans. Heijmans is van mening dat de belangrijkste groepen van belanghebbenden bij de continuïteit van de onderneming zich moeten kunnen uitlaten over belangrijke wijzigingen in de strategie van de onderneming. Voor de werknemers voorziet de Wet op de Ondernemingsraden in mogelijkheden daartoe. De verschaffers van eigen vermogen aan de onderneming beschikken over het platform van de Algemene of Bijzondere Vergadering van Aandeelhouders. Heijmans is van mening dat, in afwachting van wetgeving ten aanzien van beschermingsconstructies, de houders van certificaten van aandelen stemrecht moeten kunnen verkrijgen ‘ten tijde van vrede’. Hiervoor zijn de nodige voorzieningen getroffen. Zo neemt Heijmans vanaf 1 januari 2002 deel aan het Communicatiekanaal Aandeelhouders en krijgen certificaathouders, mits zij persoonlijk verschijnen ter Algemene Vergadering van Aandeelhouders, vanaf 2002 ‘stemrecht in vredestijd’. Daar de tot de top behorende Europese bouwondernemingen in de ons omringende landen een omvang hebben die vele malen groter is dan die van Heijmans en zij bovendien beschikken over een, in koers/winstverhoudingen

Certificering van aandelen

Kengetallen per gewoon aandeel

Figuur 2

In €

2002

2001

1996

1995

1994

1993

Netto winst Dividend Pay-out (in %) Eigen vermogen Hoogste koers Laagste koers Gemiddeld

3,70 1,48 40,0 14,05 28,25 14,51 21,38

3,28 2,47 1,78 1,52 1,33 1,04 1,31 1,00 0,72 0,61 0,53 0,41 39,9 40,5 40,4 40,1 39,6 39,3 11,52 7,05 5,63 6,10 5,49 4,87 26,60 19,50 19,60 32,22 22,46 16,15 18,05 14,35 12,80 12,52 12,71 8,17 22,33 16,93 16,20 22,37 17,59 12,16

1,04 0,36 34,9 4,78 8,98 5,58 7,28

0,74 0,29 39,6 4,19 5,76 4,27 5,02

0,64 0,23 35,5 4,26 4,35 3,54 3,95

2000

1999

1998

1997

transacties in aandelen van hogere leidinggevenden en dragers van koersgevoelige informatie middels een interne code, gebaseerd op het model van de VEUO.

en plaatsing van preferente beschermingsaandelen zijn twee instrumenten die Heijmans nodig acht om zich te beschermen tegen grote Europese bouwondernemingen.

* Beurswaarde op basis van hoogste koers in betreffende jaar

10



11

Het aandeel Heijmans

De marktomstandigheden doen Heijmans in 2002 besluiten de optie van keuzedividend te verlaten.

uitgedrukte, hogere waardering, acht Heijmans op dit moment de handhaving van de twee beschermingsinstrumenten gepast. Heijmans wil zich er namelijk te allen tijde van vergewissen dat acties van derden passen in de strategie van Heijmans te komen tot een leidende Europese bouwonderneming.

Het voorstel is een dividend van € 1,48 in contanten per gewoon (certificaat van) aandeel van € 0,03 nominaal. De gevolgen van deze beleidswijziging voor de financiering van de strategie van de onderneming zijn weergegeven in het verslag van de raad van bestuur in dit jaarverslag.

Het dividendbeleid van Heijmans is tot en met 2001 gericht geweest op een uitbetaling van circa – over een reeks van jaren genomen – 40% van de gerealiseerde netto jaarwinst, naar keuze in contanten of in aandelen ten laste van de reserves. Aan de basis hiervan lag de acquisitiestrategie van Heijmans, die gebaseerd is op een gewenste groei door acquisities met gemiddeld circa 13% van de bedrijfsopbrengsten in het voorafgaande jaar. Bij dit gemiddelde kan Heijmans de acquisities voldoen uit ingehouden winsten op basis van een pay-out van 40%, hoofdzakelijk op te nemen in aandelen ten laste van de reserves. Zodra de acquisitie niet uit deze toeneming van het eigen vermogen kan worden gefinancierd en extra eigen vermogen nodig is ter voldoening aan gestelde solvabiliteitseisen, kan de raad van bestuur gebruik maken van de aan hem gedelegeerde bevoegdheid tot uitgifte van nieuwe aandelen. Bij de huidige marktomstandigheden is de uitgifte van stockdividend onaantrekkelijk en zal leiden tot een onaanvaardbare verwatering van de winst per aandeel. Derhalve verlaat Heijmans in 2002 de optie van keuzedividend. Met een uitkering, overeenkomstig het dividendvoorstel aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders, van 40% van de netto winst, minus dividend op cumulatief preferente aandelen, in contanten bedraagt het dividendrendement van Heijmans, op basis van de slotkoers van 2002 (€ 16,70), circa 9%.

Als administratiekantoor treedt op: Administratiekantoor van het Algemeen Administratie- en Trustkantoor B.V. te Amsterdam. Van het aantal in de notering opgenomen certificaten is 0,01% gedecertificeerd.

Spreidingsoverzicht aandelenbezit Overzichten zijn opgevraagd bij alle grote Nederlandse financiële instellingen, alsmede bij de Stichting Gemeenschappelijk Bezit Heijmans. Door deze instellingen werd begin 2003 ruim 88% van het geplaatste, ter beurze genoteerde aandelenkapitaal in bewaring gehouden. Deze 88%, vertegenwoordigende bijna 20 miljoen aandelen, zijn te verdelen als in Figuur 3.

Gemelde 5% belangen ultimo 2002 Kapitaalbelang

Stemrecht

5,20%

0,00%

10,11% 7,63% 6,18% 5,78% 5,46%

6,61% 5,55% 4,93% 2,46% 4,63%

Certificaten van gewone aandelen (genoteerd) Figuur 3

Spreidingsoverzicht van circa 88% aandelenbezit

Stichting Gemeenschappelijk Bezit In %

Particulier

Institutioneel

Banken

Overige

Totaal

Cumulatief preferente financieringsaandelen (niet genoteerd) Ultimo

2002

2001

2002

2001

2002

2001

2002

2001

2002

2001

Nederland België/Lux UK USA Overig

35,7 0,3 0,1 0,0 0,3

41,3 0,4 0,1 0,0 0,3

15,4 0,0 0,0 0,0 0,0

15,7 0,0 0,0 0,0 0,0

1,0 8,8 9,3 11,1 2,3

0,3 2,7 12,5 10,4 2,9

12,6 2,5 0,0 0,0 0,7

8,1 1,7 2,0 0,7 0,9

64,7 11,6 9,4 11,1 3,2

65,4 4,8 14,6 11,2 4,1

Totaal

36,4

42,1

15,4

15,7

32,4

28,7

15,8

13,5

100

100

Gemeenschappelijk Bezit Friesland Bank N.V. F. van Lanschot Bankiers N.V. Ducatus Delta Lloyd

Hoofdkantoor

Waterwoning Middelburg

DaimlerChrysler

De op basis van een

Het ovale gebouw is in het

staalconstructie gebouwde

midden voorzien van een

woning telt drie verdiepingen,

atrium, dat aan twee zijden

ieder met een eigen terras, en

wordt afgesloten door

is gebouwd op stalen buizen

glazen vliesgevels en op

als drijvers.

dakniveau middels een glazen kap.

12



13

Verbetering door regulering Heijmans was één van de initiatiefnemers voor het memorandum dat in november 2000 werd gepubliceerd met nieuwe regels om de transparantie van de verslaggeving van de grote Nederlandse bouwondernemingen te vergroten.

Regels mogen natuurlijk nooit de flexibiliteit binnen een organisatie of branche in de weg staan. Toch kan regulering wél tot verbetering leiden. De nieuwe regels zoals in het memorandum vastgelegd omvatten de toelichting op het begrip ‘onderhanden werk’, het hanteren van het uniforme begrip ‘bedrijfsopbrengsten’, het nemen van de winst naar rato van de voortgang van projecten en het bieden van meer inzicht in het rendements- en risicoprofiel. Belangrijk was verder de afspraak goodwill bij overnames te activeren en af te schrijven op basis van het economisch principe. Deze regels zijn door Heijmans met ingang van 1 januari 2001 toegepast. Regulering kan bij het streven naar een betere doorstroming op de wegen een belangrijk middel zijn. Zo wordt door Heijmans, in samenwerking met Philips, gewerkt aan een dynamische wegmarkering. Deze lichtgenererende markering maakt het mogelijk het aantal rijstroken uit te breiden gedurende verkeersintensieve periodes. Eerste proeven hebben aangetoond dat het systeem effectief is. Dit jaar wordt een demo aangelegd op de A4.

Personalia raad van commissarissen

Drs. J.L. Brentjens (1940), voorzitter Nederlandse nationaliteit; voormalig voorzitter van de raad van bestuur van VNU N.V.; benoemd in mei 1994; herbenoemd in mei 2001; aftredend in 2005 (herbenoembaar). Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen Océ N.V., voorzitter raad van commissarissen Arboned N.V., vicevoorzitter Van Leer Group Foundation, vice-voorzitter raad van commissarissen Roto Smeets de Boer B.V., lid raad van commissarissen VNU N.V., voorzitter bestuur Stichting Katholieke Universiteit Nijmegen, lid raad van commissarissen Fortis OBAM, lid raad van commissarissen Holding Mij. P. Bakker Hillegom B.V. J.L.M. Bartelds RA (1946) Nederlandse nationaliteit; voormalig voorzitter van de raad van bestuur van Fortis; benoemd in mei 1994; herbenoemd in mei 2002; aftredend in 2006 (herbenoembaar). Belangrijkste nevenfuncties: lid bestuur Koninklijke Jaarbeurs Utrecht, voorzitter raad van toezicht Hogeschool Utrecht, voorzitter raad van commissarissen Nederlandse Waterschapsbank, lid bestuur Nationaal Restauratie Fonds. Drs. J.C. Blankert (1940) Nederlandse nationaliteit; voorzitter Nederlands Olympisch Comité/Nederlandse Sport Federatie, voormalig voorzitter VNO NCW; benoemd in september 1999; aftredend in 2003 (herbenoembaar). Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen Gastec N.V., voorzitter raad van commissarissen ING Dutch Residential Fund N.V./Dutch Office Fund N.V./Dutch Retail Fund N.V., voorzitter raad van commissarissen Schreiner Luchtvaart Groep N.V., voorzitter bestuur Koninklijke Jaarbeurs Utrecht, voorzitter Stichting Berenschot Beheer, kroonlid Raad voor de Volksgezondheid & Zorg, lid raad van commissarissen Beers N.V., lid raad van commissarissen Siemens B.V., lid raad van commissarissen Gilde Investment Management (GIM), lid raad van commissarissen Q’Park N.V., lid raad van toezicht Stichting Antonius Ziekenhuis Nieuwegein.

Prof. dr. N.H. Douben (1939) Nederlandse nationaliteit; emeritus hoogleraar technische economie T.U. Eindhoven; benoemd in mei 1996; herbenoemd in 2000; aftredend in 2004 (herbenoembaar). Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen De Globe B.V., voorzitter raad van commissarissen Fortex B.V., lid raad van commissarissen Smals Beheer B.V., lid raad van commissarissen Vostermans Beheer B.V., lid raad van commissarissen Vitalis Zorggroep. Dr. J. Kremers (1933) Nederlandse nationaliteit; voormalig vice-voorzitter Robeco Groep N.V.; benoemd in mei 2001; aftredend in 2003 (niet herbenoembaar). Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen DELA, voorzitter raad van commissarissen AXA Nederland N.V., lid raad van commissarissen Luchthaven Schiphol N.V., lid raad van commissarissen Robeco Groep N.V., voorzitter raad van toezicht Universiteit Maastricht, lid raad van toezicht Stichting Antonius Ziekenhuis Nieuwegein en van Mesos Medisch Centrum Utrecht, lid raad van toezicht Stichting Partners in de Gezondheidszorg Utrecht, voorzitter Niels Stensen Stichting, lid bestuur Stichting OPTAS, voorzitter bestuur innovatienetwerk Groene Ruimte en Agrocluster. Prof. dr. Th.J. Peeters (1937) Belgische nationaliteit; voormalig voorzitter raad van bestuur BBL N.V., voormalig lid raad van bestuur KBC Bankverzekeringsholding N.V. en KBC Verzekeringen N.V.; benoemd in mei 2002; aftredend in 2006 (herbenoembaar). Belangrijkste nevenfuncties: vice-voorzitter Hoge Raad van Financiën, voorzitter raad van commissarissen Uitgeverij Lannoo N.V., lid raad van commissarissen F. van Lanschot Bankiers N.V., lid raad van commissarissen Concentra N.V., lid raad van commissarissen van De Eik N.V., lid raad van commissarissen Egemin N.V., lid raad van commissarissen Oleon N.V., lid raad van commissarissen Partena, lid raad van toezicht K.U. Leuven en Universitaire Ziekenhuizen Leuven. Dr. J.V.H. Pennings (1934) Nederlandse nationaliteit; voormalig voorzitter raad van bestuur Océ N.V.; benoemd in mei 2001; aftredend in 2004 (niet herbenoembaar). Belangrijkste nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen Koninklijke Grolsch N.V., voorzitter raad van commissarissen Koninklijke Ahrend N.V., voorzitter raad van commissarissen Essent N.V., voorzitter raad van commissarissen N.V. Industriebank LIOF, vice-voorzitter raad van commissarissen Wolters Kluwer N.V., lid raad van commissarissen Océ N.V., lid raad van commissarissen Berenschot Beheer, voorzitter VEUO.

Vlnr. Drs. J.L. Brentjens, J.L.M. Bartelds RA, Drs. J.C. Blankert, Dr. J.V.H. Pennings, Prof. dr. N.H. Douben, Dr. J. Kremers, Prof. dr. Th.J. Peeters.

16



17

Personalia raad van bestuur

H.A.J. Bemelmans (1944) Nederlandse nationaliteit; benoemd tot lid van de raad van bestuur van Heijmans in mei 2001 en benoemd tot voorzitter in september 2002. Was vóórdien werkzaam bij Alcoa Nederland B.V. en Koninklijke IBC B.V., laatstelijk als voorzitter van de raad van bestuur. Naast zijn functie bij Heijmans bekleedt de heer Bemelmans de volgende nevenfuncties: voorzitter raad van commissarissen Boliden-LDM B.V., voorzitter raad van commissarissen Erbi Beheer B.V., vice-voorzitter raad van toezicht Noord Brabants Museum, lid bestuur Stichting Opera Zuid, lid bestuur Stichting Natuurpark de Efteling, lid raad van commissarissen De Efteling B.V., lid raad van commissarissen Polynorm N.V., lid raad van commissarissen Reesink N.V., lid raad van commissarissen Van de Bersselaar B.V.

Vlnr. Drs. G.H. Hoefsloot, Drs. D.A.M. van der Kroft, H.A.J. Bemelmans, Ing. J.A.J.M. van den Hoven.

Drs. G.H. Hoefsloot (1950) Nederlandse nationaliteit; benoemd tot lid van de raad van bestuur van Heijmans in november 2002. Was vóórdien werkzaam bij ABN AMRO Bank N.V., Barclays Bank PLC en als lid van de raad van bestuur bij Hollandse Beton Groep N.V. Ing. J.A.J.M. van den Hoven (1952) Nederlandse nationaliteit; benoemd tot lid van de raad van bestuur van Heijmans in mei 1999. Was, behoudens een korte onderbreking, altijd werkzaam voor Heijmans, meest recent als directeur van de divisie Heijmans Bouw en Vastgoedontwikkeling B.V. De heer Van den Hoven is tevens voorzitter van de Stichting Wetenschappelijk Onderwijs in de Vastgoedkunde (SWOOV), lid van het bestuur van International Federation for Housing and Planning (IFHP), lid van de raad van advies van P3BI, lid van de externe adviescommissie van de postdoctorale opleiding Architectural Design Management Systems van de T.U. Eindhoven en voorzitter van de raad van commissarissen van Van Raak Staal Holding B.V. Drs. D.A.M. van der Kroft (1956) Nederlandse nationaliteit; benoemd tot lid van de raad van bestuur van Heijmans in december 2000. Was vóórdien werkzaam voor KPMG Accountants N.V., Asea Brown Boveri B.V. en als directeur financiën en administratie bij Koninklijke Volker Wessels Stevin N.V.

18



19

De maatschappelijke relevantie van een onderneming

“No-one is inspired by the negative. The challenge in the world today is not a lack of information; it is the lack of inspiration.” Robert Shaw

Het jaar 2002 werd op velerlei gebied gedomineerd door het discussiethema waarden en normen. De bouwsector stond daarbij in het bijzonder in de belangstelling door de parlementaire enquête Bouwnijverheid. De indruk is

Consortium Delfluent Een concreet voorbeeld van de veranderende rol van bouwbedrijven is de deelname van Heijmans in het Consortium Delfluent, dat voorziet in het ontwerpen, financieren, bouwen en gedurende een periode van 30 jaar exploiteren van twee waterzuiveringsinstallaties. Heijmans heeft in het Consortium Delfluent een aandeel van 5%. Andere deelnemers zijn Vivendi Water (40%), DELTA Water (20%), Waterbedrijf Europoort (20%), Rabobank (10%) en Strukton (5%). Tot de te realiseren installaties behoren de zuiveringsinstallaties Harnaschpolder bij Schipluiden, met een capaciteit van 28 miljoen liter per uur één van de grootste installaties van Europa, en de bestaande installatie Houtrust. De bouwsom van de installaties bedraagt € 258 miljoen. Heijmans en Strukton nemen ieder 50% van het civieltechnische bouwdeel voor hun rekening. Naast de bouw en het onderhoud van installaties draagt het consortium ook zorg voor de financiering. Heijmans draagt € 2,5 miljoen bij in het eigen vermogen.

gewekt dat de bouw – een bedrijfstak met 480.000 medewerkers en een omzet van € 40 miljard, 10% van het bruto nationaal product – de ogen heeft gesloten voor maatschappelijke ontwikkelingen en zich vooral heeft ingezet voor het afschermen van de eigen marktpositie. Daarbij is voorbijgegaan aan de inspanningen die de bouwbranche in het algemeen en Heijmans in het bijzonder, hoewel kennelijk soms ook zonder succes, zich hebben getroost om maatschappelijke ontwikkelingen te signaleren, te analyseren en te vertalen naar de eigen organisatie. Belangrijke thema’s als waardecreatie, kwaliteit, veiligheid, milieuzorg, transparantie en mensmanagement zijn door Heijmans in de afgelopen jaren indringend besproken en daarna geïntegreerd in de

Naast toenemende complexiteit vragen ook andere ontwikkelingen om schaalgrootte en diversiteit van aanbod. Schaalgrootte leidt tot grotere kostensynergie, maakt het beter mogelijk te investeren in onderzoek en ontwikkeling en in opleiding van medewerkers en versterkt de positie ten opzichte van toeleveranciers en in de arbeidsmarkt. Vergroot met andere woorden de winstgevendheid, en de economische toegevoegde waarde. De positie in de arbeidsmarkt is van groot belang omdat kwalitatieve schaarste op de arbeidsmarkt één van de belangrijkste knelpunten lijkt voor toekomstige groei in de bouwsector. Een andere trend in de markt is de verandering van de vraag en de toenemende invloed van de klant op het eindproduct.

Schaalgrootte versterkt ook de positie op de arbeidsmarkt, dat één van de belangrijkste knelpunten lijkt voor toekomstige groei in de bouwsector.

missie en het beleid van de onderneming. Maatschappelijke verantwoordelijkheid behoort in de visie van Heijmans tot de hoekstenen van het beleid van iedere onderneming, net als visie en leiderschap, sociaal beleid, financiële openheid, voorspelbaarheid en betrouwbaarheid. Hieronder zal uitvoerig worden uiteengezet hoe Heijmans invulling geeft aan deze voor de onderneming cruciale begrippen.

Veranderde rol bouwbedrijven In de woningbouw zal naast de voortgaande productie op VINEX-locaties in toenemende mate ook sprake zijn van herontwikkeling van binnenstedelijke locaties of bestaande (verouderde) woonwijken. Het bouwproces op bestaande locaties is aanzienlijk complexer dan op de VINEX-locaties en vergt ook veel meer afstemming tussen een groter aantal partijen als gemeenten, woningbouwcorporaties en bewoners. Om daarin een rol te spelen moeten bouwbedrijven in een eerdere fase in het proces betrokken worden en ook kennis in huis halen om het proces al in een vroege fase van overleg te kunnen begeleiden.

De complexiteit van herontwikkeling van binnenstedelijke locaties verlangt dat bouwbedrijven reeds in een vroegtijdig stadium in het bouwproces worden betrokken.

Markten, producten en diensten De stormachtige ontwikkeling die Heijmans vanaf haar oprichting in 1923 heeft doorgemaakt, hangt voor een belangrijk deel samen met de noodzakelijke schaalgrootte van bouwondernemingen.

Bij de benadering van complexe projecten spelen zowel bouwtechnische vaardigheden als inzichten in sociaal-economische en bestuurlijke factoren een rol.

20

De rol van bouwbedrijven is in de 80 jaar die Heijmans bestaat ingrijpend gewijzigd. Toen Jan Heijmans, oprichter van de onderneming, in 1923 zijn eerste project begon was zijn rol duidelijk: de vernieuwing van de bestrating van het station van ’s-Hertogenbosch. Sindsdien heeft Heijmans een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt. Een ontwikkeling die voor een belangrijk deel samenhangt met de veranderde rol van bouwbedrijven en de daarvoor noodzakelijke schaalgrootte van bouwondernemingen. Van de ruim 40.000 bouwondernemingen hebben de acht grootste samen een marktaandeel van circa 25%. Schaalgrootte is noodzakelijk om in staat te zijn tot het realiseren van de grote, infrastructurele en de complexe binnenstedelijke projecten. De verwachting is dat dit soort complexe projecten in toenemende mate de bouwsector zal beheersen. Deels door de verschuiving van activiteiten van de relatief eenvoudige VINEX-locaties naar de binnenstedelijke gebieden, deels door de steeds hogere eisen uit hoofde van weten regelgeving en deels door de behoefte bij opdrachtgevers om projecten op het gebied van wonen en werken en verkeer en vervoer als één geheel te realiseren, waarbij vooral gebruik wordt gemaakt van bij marktpartijen aanwezige kennis en vaardigheden. Daarbij spelen niet alleen bouwtechnische vaardigheden een rol, maar ook inzichten in sociaal-economische en bestuurlijke factoren. Dit soort projecten vraagt hoogwaardige kwaliteit in een aantal disciplines en financiële slagkracht. Dit betekent dat bouwondernemingen als Heijmans hun organisatie continu moeten aanpassen aan deze veranderingsprocessen.


INIT-gebouw De vormgeving van het multifunctionele bedrijfsverzamelgebouw kenmerkt zich door een veelvuldig gebruik van beton, glas en staal.


21


De realisatie van het Zorgpark in Woerden en de ‘Slimme School’ in Almere zijn voorbeelden van een nieuwe marktbenadering, waarbij semioverheidsinstellingen de ontwikkeling van bouwprojecten en concepten steeds meer overlaten aan gespecialiseerde bouwbedrijven.

In de bouw voor semi-overheidsinstellingen (scholen, ziekenhuizen, verzorgingstehuizen) is sprake van grote veranderingen in de rol van opdrachtgevers. Evenals in het bedrijfsleven is ook daar een tendens waarneembaar dat de ontwikkeling van bouwprojecten wordt overgelaten aan gespecialiseerde marktpartijen. De rol van bouwers is daardoor niet alleen het uitvoeren van een vooraf vastgesteld bestek, maar ook het ontwikkelen van concepten. Daarbij moet rekening worden gehouden met versnelde economische veroudering, toenemende financiële onzekerheid en groeiende behoefte aan flexibiliteit. Voorbeelden van deze nieuwe marktbenadering binnen Heijmans zijn het Zorgpark Woerden en het schoolgebouw De Compositie in Almere. In Woerden heeft Heijmans op het terrein van het ziekenhuis 10.000 m2 praktijkruimte ontwikkeld die wordt verhuurd aan zorgondernemers (fysiotherapeuten, apothekers etc.) die zich zelfstandig op het ziekenhuisterrein willen vestigen. Dit versterkt de positie van het ziekenhuis als zorgcentrum en biedt extra financiële ruimte. In Almere is een schoolgebouw ontwikkeld in opdracht van een woningbouwcorporatie, met in het schoolgebouw kantoren van de woningbouwvereniging en de gemeente. Dit versterkt de gemeenschapsfunctie van het schoolgebouw en voorziet in de behoefte aan kantoorruimte van de betrokken instanties. Nieuw zijn ook de ‘particuliere financieringsinitiatieven’ proefprojecten voor de realisering van huisvesting van onderwijsinstellingen op basis van een prestatiecontract met een vaste looptijd en een vast budget. Marktpartijen wordt gevraagd binnen die voorwaarden plannen voor ontwerp, realisering, exploitatie en financiering te ontwikkelen, bijvoorbeeld in combinatie met de exploitatie van de sportfaciliteiten buiten de schooluren. De eerste projecten op dit gebied komen in 2003 op de markt.

Het concept Industrieel Flexibel Duurzaam bouwen is een door Heijmans ontwikkeld systeem waarmee, door een combinatie van prefabricage en traditioneel bouwen, een goede kwaliteit kan worden geleverd bij een hoge snelheid.

Een ander voorbeeld is het door Heijmans ontwikkelde concept Industrieel Flexibel Duurzaam bouwen (IFD), een voor de zorgsector ontwikkeld systeem van bouwen waardoor de broodnodige uitbreiding van de capaciteit van verpleeghuizen binnen zes maanden kan worden gerealiseerd. Dit gebeurt met een combinatie van prefabricage en traditioneel bouwen, waardoor goede kwaliteit kan worden geleverd bij een hoge snelheid. De eerste drie opdrachten op basis van dit concept zijn inmiddels gerealiseerd. Hieraan verwant zijn de zogenaamde Careflex-woningen. Dit concept is gericht op de snelle bouw van groepswoningen en seniorenwoningen voor de zorgsector, die op eenvoudige wijze zijn om te bouwen voor een andere bestemming. Dit vergroot de economische levensduur voor de eigenaar.

De bouwbedrijven kiezen voor de vorming van consortia om de financiële risico’s, waarmee de realisering van dit soort projecten gepaard gaat, te spreiden en specialistische kennis bij het consortium te betrekken. Voorbeelden van dit laatste zijn de inbreng van kennis en ervaring op het gebied van het boren van tunnelbuizen in de consortia voor de Westerschelde Oeververbinding en de Noord/Zuidlijn in Amsterdam.

Voor grote projecten worden consortia gevormd om financiële risico’s te spreiden en om kennis en ervaring te delen.

De structuur van de Nederlandse bouwmarkt is door deze vorm van samenwerking niet alleen gebaseerd op concurrentie op basis van het bedrijfseconomische principe dat de sterkste overleeft. Belangrijke grondregels zijn ook de verdeling van risico’s en kansen, de optimale inzet van schaarse middelen en solidariteit ten aanzien van partijen die voor de uitvoering in het ambachtelijk proces onmisbaar zijn. In hoeverre dit heeft geleid tot (onaanvaardbare) prijsopdrijving en gebrek aan innovatieve impulsen in de sector, is een vraag die zich niet een, twee, drie laat beantwoorden en die nader onderzoek behoeft. Heijmans is van mening dat er geen sprake is geweest van stelselmatige prijsopdrijving en dat de efficiëntie van de Nederlandse bouw de vergelijking met andere Europese landen glansrijk kan doorstaan. De grote bouwbedrijven in de sector, waaronder ook Heijmans, hebben zich op het punt van proces- en productinnovatie talrijke inspanningen getroost. Deels omdat de nog immer als te gering ervaren winstgevendheid van de sector dit noodzakelijk maakt, deels om nieuwe toepassingsgebieden te ontwikkelen. De ervaring leert echter dat opdrachtgevers nogal eens kiezen voor traditionele oplossingen als dit op korte termijn tot lagere bouwkosten leidt. Met name is dit het geval bij overheidsopdrachtgevers die, gedreven door budgetcycli, besluiten nemen op basis van initiële investeringen in plaats van totale levensduurkosten. Ook gebeurt het dat opdrachtgevers innovatieve oplossingen terzijde schuiven als die worden beschermd door patenten of omdat niet alle aanbieders in staat zijn dergelijke innovaties toe te passen. De nieuwe marktverhoudingen zullen deze attitude (moeten) veranderen.

Nieuwe marktverhoudingen zullen de attitude van (overheids)opdrachtgevers moeten veranderen dat proces- en productinnovaties worden genegeerd uit voornamelijk kostenoverwegingen.

Dit principe van flexibiliteit ligt ook ten grondslag aan ‘Wenswonen®’. Dit door Heijmans ontwikkelde bouwconcept voor woningen maakt het voor kopers of huurders van huizen mogelijk de grootte, indeling en afwerking van het huis voor een belangrijk deel zelf te bepalen. Ook na oplevering is het gemakkelijk de woning aan te passen aan veranderende eisen. Residentie Zwanenwoud

Kopers van woningen willen meer invloed krijgen op het eindproduct. De mogelijkheden van ICT vergemakkelijken en ondersteunen dit proces. Bouwondernemingen kunnen hieraan tegemoetkomen door te werken met gestandaardiseerde componenten waaruit de klant een op maat gemaakt product kan selecteren. Dit betekent wel dat de invloed van de afnemer zich eerder in het bouwproces laat gelden.

De woningen zijn in samenhang ontworpen en bieden dankzij opgetilde woonkamers een prachtig uitzicht op het riante park in Franse stijl.

Marktontwikkeling De Nederlandse bouwmarkt heeft al sinds mensenheugenis een markttraditie van samenwerking in plaats van concurrentie.

22

De bouwmarkt is van oudsher een markt geweest met een geheel eigen structuur. Die structuur valt te verklaren uit de aard van de werkzaamheden. De bouw is voortgekomen uit de traditie van ambachtslieden met uiteenlopende specialismen, zoals timmerlieden, metselaars, steenhouwers, loodgieters en schilders. In nauwe samenwerking realiseerden zij bouwwerken. Dit heeft geleid tot een uit de gildentijd stammende markttraditie van samenwerking in plaats van concurrentie. Ook in de huidige markt is daar nog sprake van. Niet alleen worden projecten in samenwerking tussen disciplines en verschillende partijen binnen die disciplines gerealiseerd, ook worden de risico’s in grote projecten gedeeld door het vormen van consortia. Daarin worden kennis, capaciteit en middelen in onderlinge afstemming samengebracht.



23


Geremde vernieuwing Heijmans heeft van oudsher geïnvesteerd in innovaties in het bouwproces, zowel op productniveau als in processen. Vaak stuit de toepassing van innovatieve oplossingen echter op belemmeringen bij de opdrachtgever in de publieke sector. Rubberbitumen is in Nederland door Heijmans geïntroduceerd als bindmiddel om de duurzaamheid van het asfaltmengsel te verhogen en rafelen tegen te gaan. Het biedt bovendien een oplossing voor het milieuprobleem van oude autobanden. De toepassing werd door de adviesdienst van Rijkswaterstaat niet geaccepteerd. Ook niet nadat het nut van het bindmiddel was bewezen en mogelijke bezwaren bij hergebruik waren ontzenuwd. Ongeveer acht jaar geleden ontwikkelde Heijmans Twinlay, een dubbellaags zeer open asfalt beton (ZOAB) met rubberbitumen, waarmee een hogere geluidsreductie kan worden bereikt dan met traditioneel ZOAB. Het ministerie van VROM begroette de ontwikkeling met enthousiasme, maar Rijkswaterstaat wees het af. Onlangs is op initiatief van het ministerie van VROM een proefvak aangelegd. Acht bouwers doen daar aan mee, waaronder Heijmans. De andere zeven bouwers hebben de tussenliggende tijd gebruikt om een kopie of afgeleid product van Twinlay te ontwikkelen. Heijmans heeft een asfalt ontwikkeld voor toepassing op het rijdek van stalen bruggen. Op de brug bij Gorinchem is het met succes in een proef toegepast. Vervolgstappen blijven uit omdat de opdrachtgevers geen product toepassen dat door één aanbieder wordt aangeboden. Heijmans heeft een asfaltsysteem ontwikkeld waarbij een betonweg niet behoeft te worden uitgebroken bij vernieuwen van het wegdek, en er dus geen trillingsoverlast voor de omwonenden ontstaat. Een proefproject is met succes uitgevoerd. Een vervolgopdracht voor vele kilometers wegdek werd met bestek openbaar aanbesteed. Andere partijen kunnen daardoor kosteloos gebruik maken van de door Heijmans ontwikkelde kennis. Heijmans ontwikkelde een regeneratiesysteem voor het verwijderen van teer uit asfalt. De daarvoor gedane omvangrijke investering is alleen terug te verdienen als stabiliseren met cement zoals voorheen gebruikelijk was niet meer gedoogd wordt. Inmiddels is de wetgeving aangepast, maar Rijkswaterstaat gedoogt de opslag van teerhoudend materiaal in afwachting van nieuwe – concurrerende – systemen. Omdat opslag voorlopig goedkoper is, kan de bestaande installatie daardoor niet rendabel worden gemaakt. Ter verbetering van de benutting van bestaande wegen ontwikkelde Heijmans met Philips het systeem van dynamische wegmarkering op basis van licht. Na vele laboratoriumtests en een proefproject op de A15 zijn in overleg tussen Rijkswaterstaat, Heijmans en Philips richtlijnen vastgesteld. Heijmans en Philips zijn op basis van deze richtlijnen verdergegaan met de ontwikkeling van een verbeterd systeem. Om ook andere partijen een kans te geven, is inmiddels een proefproject gestart. Daarbij zijn de opgestelde richtlijnen terzijde geschoven.

Voor Heijmans zal een verscherpt toezicht op samenwerkingsverbanden in de bouwsector op termijn gunstig uitwerken.

24

Een verscherpt toezicht op samenwerkingsverbanden in de bouwsector zal de bestaande marktsituatie doen veranderen en leiden tot verscherping van de concurrentie. Met name de middelgrote bedrijven in de uitvoerende bouw, die lang profiteerden van de kennelijk relatieve bescherming van de marktstructuur, zullen daar de gevolgen van ondervinden. Voor bedrijven als Heijmans, die al gedurende een reeks van jaren focussen op kostenefficiency, margeverbetering en optimalisatie van processen, zal dit op langere termijn gunstig uitwerken. De positie van Heijmans op de Nederlandse markt zal daardoor uiteindelijk sterker worden.


Uitkomsten parlementaire enquêtecommissie Bouwnijverheid Heijmans heeft met instemming kennisgenomen van de aanbevelingen van de parlementaire enquêtecommissie Bouwnijverheid. In die aanbevelingen pleit de commissie onder meer voor een wettelijke verankering van het aanbestedingskader, naleving van weten regelgeving door actiever overheidstoezicht, het hanteren van het laagste prijscriterium bij standaardwerken en het vaker hanteren van het criterium van de ‘economisch meest voordelige aanbieding’ bij complexere en innovatieve projecten. Bij dergelijke projecten kan marktwerking en innovatie in de visie van de enquêtecommissie worden gestimuleerd door zaken als levensduur, onderhoudsintensiteit en gebruikswaarde als selectiecriteria naast de prijs te hanteren. Daarnaast pleit de commissie voor toetsing om vast te stellen of combinatievorming terecht plaatsvindt alsmede voor de herziening van het Besluit vrijstelling combinatieovereenkomsten en voor het strategisch omgaan met schaalgrootte van projecten. Van groot belang acht Heijmans de mening van de commissie dat de kosten van inschrijvers niet nodeloos moeten worden verhoogd en dat risico’s daar worden neergelegd waar zij het best kunnen worden beheerst. De commissie is van mening dat terughoudendheid moet worden betracht bij het toedelen van risico’s aan de opdrachtnemer en dat selectiecriteria moeten worden gehanteerd die redelijk zijn in relatie tot de aard en omvang van het aan te besteden werk.

Heijmans deelt de mening van de commissie dat risico’s daar worden neergelegd waar zij het best kunnen worden beheerst.

Expliciet is de commissie van mening dat de rekenvergoedingen tot het verleden moeten behoren, ook als het gaat om de facultatieve vergoeding zoals wordt bedoeld in de meest recente Uniforme Aanbesteding Regeling (UAR). De commissie meent dat daar een ontwerpvergoeding voor in de plaats moet komen voor complexere en innovatieve projecten. Heijmans deelt die visie volledig. Van groot belang acht Heijmans ook de aanbeveling van de commissie voor een vorm van industriebeleid voor de bouwsector. Eén ministerie zou verantwoordelijk moeten zijn voor een structurele en gecoördineerde aandacht voor het bouwbeleid. Dit beleid moet zaken omvatten als de ontwikkeling van kennis en innovatie, maar ook het intensiever monitoren van de ontwikkelingen rond VINEX-locaties en het toetsen daarvan aan de oorspronkelijke doelstellingen van de rijksoverheid. Een goede impuls voor een industriebeleid zou de benoeming van een commissie kunnen zijn naar voorbeeld van het ‘Egan Committee’ in het Verenigd Koninkrijk. Daar deed een commissie een zevental jaren geleden het rapport ‘Rethinking construction’ het levenslicht zien. Op basis daarvan heeft een herstructurering plaatsgevonden in de Engelse bouwindustrie.

Heijmans sluit zich aan bij de aanbeveling van de commissie dat het bouwbeleid onder de verantwoordelijkheid van één ministerie zou moeten vallen.

To summarise, the Task Force wishes to emphasise that we are not inviting UK construction to look at what it does already and do it better: we are asking the industry and Government to join with major clients to do it entirely differently. What we are proposing is a radical change in the way we build. We wish to see, within five years, the construction industry deliver its products to its customers in the same way as the best consumer-lead manufacturing and service industries. To achieve the dramatic increases in efficiency and quality that are both possible and necessary we must all rethink construction. De commissie is van oordeel dat het wederzijds vertrouwen tussen bouwsector en overheid hersteld zou moeten worden. Enerzijds doordat de bedrijfstak zich nauwgezet aan de regelgeving houdt, anderzijds doordat voorwaarden en procedures van de overheid transparanter worden. Heijmans onderschrijft dit uitgangspunt volledig. Heijmans weerspreekt de conclusies van de commissie dat bestuurders van bouwbedrijven laconiek zijn omgegaan met de situatie in de bouwsector. De problematiek is naar de stellige overtuiging van Heijmans geenszins lichtzinnig benaderd. Intern zijn tal van maatregelen getroffen in het licht van deze problematiek. Onderdeel van dit beleid binnen Heijmans is het opstellen van een gedragscode, waarover hierna meer onder ‘Maatschappelijke verantwoordelijkheid en integriteit’.


25

Open en helder communiceren Voor een onderneming die streeft naar openheid en transparantie in alle geledingen, is een open verstandhouding met stakeholders van groot belang. Vanuit die gedachte is Heijmans sinds 2002 als eerste niet AEXfonds deelnemer in het Communicatiekanaal Aandeelhouders. Dit initiatief van een aantal vooraanstaande Nederlandse beursgenoteerde fondsen maakt het mogelijk stakeholders rechtstreeks te informeren over relevante ontwikkelingen.

Heijmans onderschrijft verder de noodzaak tot het verschaffen van helderheid aan banken, analisten en institutionele beleggers. Heijmans ziet het belang van een open dialoog met de financiële wereld, maar is zich tegelijkertijd bewust van het potentiële conflict dat daarin schuilt ten aanzien van de verplichting tot gelijkheid en gelijktijdigheid van informatieverschaffing. Recente voorbeelden hebben aangetoond dat de voortschrijdende regelgeving op dit terrein het voor zowel ondernemingen als voor banken, analisten en investeerders moeilijker maakt een open dialoog te voeren zonder regels te overtreden. Meer helderheid is op dit punt derhalve gewenst.

De toren van het Kennedy Business Center kenmerkt zich door een bijzondere staalconstructie en een transparante gevelopbouw. De van buitenaf zichtbare constructie is zó ontworpen dat de stabilisatie vanuit het staal wordt gehaald en niet wordt ondersteund door de traditioneel gebruikelijke betonkern. De hele constructie bestaat uit ronde kolommen en schoren die door fraaie, zichtbare knooppunten met elkaar worden verbonden. Door de slanke staalconstructie en de dubbele glazen huidgevel wordt een gebouw gecreëerd waarbij openheid het uitgangspunt vormt.


Nu de grenzen aan consolidatie van grote partijen in de nationale markten worden bereikt, voorziet Heijmans een heviger concurrentie op Europese schaal.

Middels het acquireren van financieel gezonde middelgrote en kleinere ondernemingen wil Heijmans buiten Nederland groeien in België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.

Figuur 4

Naast verscherping van concurrentie door wijziging van de concurrentieverhoudingen in de Nederlandse markt, voorziet Heijmans ook een heviger concurrentie op Europese schaal. Nu de grenzen aan de consolidatie van grote partijen in de nationale markten worden bereikt, ligt een voortgaande consolidatie van de bouwsector op Europese schaal voor de hand. Ook hierbij spelen hierboven beschreven drijfveren voor schaalvergroting een rol, zoals grotere kostenefficiency, het opbouwen van kennis en het bundelen van inkoopkracht en systemen. De invoering van de euro, de verplichting tot Europese aanbesteding, het vrije verkeer van mensen en goederen en de harmonisatie van BTW dragen allemaal bij aan een groeiende europeanisering en daarmee aan een voortgaande schaalvergroting in de markt en consolidatie van de daarin actieve marktpartijen. Heijmans heeft de ambitie in die markt te gaan behoren tot de top tien van grootste Europese bouwondernemingen. Volgens de door Heijmans eind 2001 vastgelegde strategische doelstellingen moet in het jaar 2006 circa € 1 miljard van de omzet dat jaar in het buitenland worden gerealiseerd. In 2002 is € 273 miljoen omzet buiten Nederland gerealiseerd, met name in België, waar Heijmans inmiddels een positie in de top drie van de markt heeft. Heijmans wil buiten Nederland groeien in België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Daarbij zal de strategie worden gevoerd die in Nederland succesvol is gebleken, te weten het acquireren van financieel gezonde middelgrote en kleinere ondernemingen met een goede positie in de markt en een sterke bedrijfscultuur. Heijmans heeft sinds de beursgang in 1993 met succes circa 50 acquisities gedaan (Figuur 4). Daarmee is grote ervaring opgedaan in het beoordelen van ondernemingen en het integreren van deze bedrijven in Heijmans. De hiermee opgedane ervaring in het overbruggen van cultuurverschillen tussen ondernemingen, zowel in Nederland als in België, is van groot belang voor een succesvolle voortzetting van deze strategie.

Jaaromzet (in € mln) bij overname

Aantal medewerkers bij overname

Van Zwol Groep B.V. Verenigde Bedrijven Van Lee B.V. B.V. Heibedrijf J. Nederveen BBF B.V.

45 63 19 51

120 278 40 175

2000

Van den Berg N.V. Tecona Holding B.V. Verenigde Hijbeek Bedrijven B.V. Van Hees B.V. Nivec B.V. Th. Heijmans & Co. B.V.

59 6,5 33 32 0,5 1,6

480 100 125 125 20 20

2001

Koninklijke IBC B.V. Dirk Buyse Grondwerken N.V. Roks Montage Holland B.V.

570 3,7 10,4

2.097 47 60

2002

G. van Herk Tzn. Proper-Stok Groep B.V. Moeskops’ Bouwbedrijf N.V. Ingenieursbureau Van Kleef B.V. Himmos N.V. Franki Grundbau GmbH

16 150 37 5 14 45

35 50 220 80 20 200

2003

Stork Infratechniek B.V. Leadbitter

50 140

400 300

Jaar

Naam bedrijf

1999

Acquisities vanaf 1995 Jaaromzet (in € mln) bij overname

Aantal medewerkers bij overname

Noorlander Beheer B.V. N.V. Algemene Ondernemingen VAG

50 41

140 320

BAB (Belgische Asfalt- en Betonmaatschappij) Exters Beheer B.V. Van Helvoirt Beheermij B.V. Holding De Enk B.V. Vos en Teeuwissen B.V.

8 1 10 6 31

65 35 157 70 85

Vebo Holding B.V. E. de Vries Holding B.V. Walcherse Bouw Unie B.V. Wagroweg B.V. IJsselbouw Aannemingsbedrijf B.V. Scheldekant N.V.

25 8 26 1 29 18

240 115 145 20 88 90

Talgarth Estates B.V. Joh. Ranzijn B.V. Seignette Assendelft Beheer B.V. Nievru Beleggingen B.V. ISB Holding B.V. EMW B.V.

0,5 5 21 6 4 1

0 150 280 85 150 15

Jaar

Naam bedrijf

1995

1996

1997

1998

28

Vervolg Figuur 4


Verantwoording Heijmans beschouwt transparantie en open communicatie met onder andere de financiële wereld als een voorwaarde voor het realiseren van de doelstellingen. Voor de financiering van de groei moet immers een beroep worden gedaan op de kapitaalmarkt en voor dat beroep op de kapitaalmarkt is optimale informatievoorziening van cruciaal belang. Al vanaf eind jaren tachtig, dus ver voor de beursintroductie, publiceerde Heijmans een jaarverslag waarin openheid werd gegeven over de financiële ontwikkelingen binnen de onderneming. Daarna is een beleid gevoerd van steeds grotere openheid over het gevoerde beleid. Heijmans behoorde ook tot de initiatiefnemers voor het memorandum dat in november 2000 werd gepubliceerd met nieuwe regels om de transparantie van de financiële verslaggeving van de grote Nederlandse bouwondernemingen te vergroten. In het memorandum werden regels vastgelegd ten aanzien van bijvoorbeeld de toelichting op de portefeuille ‘onderhanden werk’, het hanteren van het uniforme begrip ‘bedrijfsopbrengsten’ als omzetbegrip, het nemen van de winst naar rato van de voortgang van de projecten in plaats van bij oplevering, het bieden van meer inzicht in het rendements- en risicoprofiel, onder meer uitgesplitst naar verschillende categorieën van activiteiten, en vaker inzicht geven in de verwachte resultaten van het lopende boekjaar. Belangrijk was verder de afspraak om goodwill bij overnames te activeren en af te schrijven op basis van het economisch principe. Deze regels zijn door Heijmans met ingang van 1 januari 2001 toegepast.


Mede op initiatief van Heijmans werd in november 2000 een memorandum gepubliceerd om de transparantie van de financiële verslaggeving van grote Nederlandse bouwondernemingen te vergroten.

29


De transparantie in de verslaggeving leidde onder meer tot het winnen van de Sijthoff-prijs voor het beste jaarverslag over 1996 in 1997 en – direct na het aflopen van de gesloten periode voor winnaars van de prijs – opnieuw in 2002 voor het jaarverslag over 2001. Eveneens in 2002 ontving oud-bestuursvoorzitter J.P.M. Janssen RA het ‘Blauwe Bord’ van de Nederlandse Vereniging voor Effectenbezitters voor zijn grote inzet voor de belangen van aandeelhouders in Nederland. “Naast de goede operationele cijfers heeft de heer Janssen zich sterk ingezet voor een goede communicatie met aandeelhouders. Heijmans zette duidelijke en ambitieuze doelstellingen en realiseerde deze. Voorts werden strategie en de onderneming door goed investor relations beleid onder de aandacht van de financiële wereld gebracht”, aldus de voorzitter van de VEB bij uitreiking van het bord, dat in voorgaande jaren onder meer werd toegekend aan de Nederlandse minister van Financiën Gerrit Zalm en Europees Commissaris Frits Bolkestein.

Sociaal beleid Op velerlei plaatsen wordt bevorderd dat gezinsleden uit het gezin worden gehouden door faciliteiten op het werk aan te bieden (kapper, winkel, kinderopvang etc.). Heijmans ziet meer in binding met gezinnen door verlening van hulp in gezinnen wanneer dat geboden is, in sociale bemiddeling bij gezinsontwrichting, in ondersteuning van lokale/regionale zorgverlening of maatschappelijke doelen, in het organiseren van evenementen in gezinsverband en dergelijke (personeelsverenigingen). In de doelstellingen en de strategie van Heijmans wordt een goede binding van de ruim 10.000 medewerkers met het concern genoemd als één van de succesfactoren. Daaraan wordt toegevoegd dat Heijmans ook in de toekomst zal streven naar het bieden van goede mogelijkheden tot zelfontplooiing voor haar medewerkers. Het sociaal beleid vormt dus een wezenlijk bestanddeel van het beleid van het bestuur van Heijmans en is erop gericht Heijmans haar doelstellingen te laten behalen en de individuele medewerker de mogelijkheden te bieden zichzelf te ontplooien.

Een goede binding met de werknemers is één van de succesfactoren van de onderneming en zal derhalve ook in de toekomst onderdeel uitmaken van de strategie.

Financiële performance De financiële performance is de levensader van iedere onderneming, maar in het bijzonder van een beursgenoteerde onderneming. Het bestuur van Heijmans is zich daar altijd van bewust geweest en heeft daarom gewerkt aan het realiseren van een solide track record. Sinds de beursgang van de onderneming in 1993 zijn de bedrijfsopbrengsten gegroeid van € 483 miljoen tot € 2,4 miljard in 2002. Deze groei is gerealiseerd door een combinatie van autonome groei en acquisities. In totaal zijn sedert de beursgang in 1993 circa vijftig ondernemingen overgenomen. De acquisitie van IBC begin 2001 is tot nu toe de grootste. Door deze acquisitie werd de voor 2003 geformuleerde doelstelling van een omzet van € 2,25 miljard reeds in 2001 gerealiseerd. Bovendien werd in hetzelfde jaar de doelstelling ‘top 3 bouwonderneming in Nederland’ bereikt. De netto winst steeg in deze periode van € 6,6 miljoen in 1993 tot € 87,6 miljoen in 2002 en de winst per aandeel van € 0,64 in 1993 tot € 3,70 in 2002. De netto winst als percentage van de bedrijfsopbrengsten steeg van 1,4% in 1993 tot 3,6% in 2002. Overigens is het niet zo dat het beleid van de raad van bestuur van Heijmans louter wordt gedreven door financiële doelstellingen en motieven. Een juiste balans tussen de belangen van alle bij de onderneming betrokkenen, dus zowel aandeelhouders als werknemers en andere relaties, is altijd het uitgangpunt van het beleid van Heijmans geweest. Dat blijkt ook uit de grondslagen van het sociaal beleid van Heijmans.

Het succes van Heijmans is gegrondvest op verbondenheid met het bedrijf, de teamgeest, flexibiliteit en de kennis en vaardigheden van iedere afzonderlijke medewerker in alle lagen van het bedrijf. Het inzetbaar maken en houden van medewerkers heeft derhalve voortdurend de aandacht. Een gedegen opleidings- en een actief loopbaanbeleid komen immers zowel de medewerker als Heijmans ten goede. De uitgangspunten van het sociaal beleid van Heijmans zijn als volgt omschreven: • Heijmans zal een rechtvaardig sociaal beleid voeren, zorgdragen voor goede arbeidsomstandigheden en erop toezien dat de juiste persoon op de juiste plek zit. • Heijmans zal zich hierbij laten leiden door het geschiktheidprincipe en zich onthouden van discriminatie in welke zin dan ook. Hiertoe zal Heijmans naar het personeel duidelijk en zorgvuldig zijn. Om op een adequate, efficiënte en klantgerichte wijze in een veranderende omgeving te kunnen opereren, wordt veel gevraagd van de organisatie en van de medewerkers. Het succesvol opereren van Heijmans is in hoge mate afhankelijk van de manier waarop zij de factor arbeid inzet en omgaat met individuele medewerkers. Hierbij wordt een actieve vorm van betrokkenheid gestimuleerd. Om tegemoet te komen aan de toenemende eisen die aan de medewerkers worden gesteld, worden ook aan het sociaal beleid hoge eisen gesteld. In dat kader vindt geregeld herbezinning plaats op het beleid rond personeelsplanning, werving en selectie, introduceren, honoreren en belonen, opleiden en loopbaanontwikkeling, management development en uitstroom.

VINEX-locatie

Sophiaspoortunnel

Pijnacker Zuid

De Sophiaspoortunnel ligt in

De woningen worden

het nieuwbouwtracé van de

dusdanig gebouwd dat ze in

Betuweroute en is met een

de toekomst relatief

lengte van vier kilometer de

eenvoudig zijn aan te passen

langste boortunnel van deze

aan nieuwe woonbehoeftes.

goederenspoorlijn.

30



31


Maatschappelijke verantwoordelijkheid en integriteit

Jegens aandeelhouders Het bevorderen van aandeelhouderswaarde en mede daardoor zorgdragen voor een goed rendement voor aandeelhouders.

Heijmans hecht ook grote waarde aan de zeggenschap van de aandeelhoudersvergadering. Hoewel de aandelen zijn gecertificeerd, hebben aandeelhouders stemrecht op de aandeelhoudersvergadering. Heijmans beschouwt de certificering van de aandelen en de aanwezigheid van de Stichting continuïteit dan ook vooral als instrumenten om bij de dreiging van een ongevraagde overname een optimale onderhandelingspositie te hebben. Dit is immers in het belang van alle bij de onderneming betrokkenen, dus ook de aandeelhouders. Het bestuur beschouwt de juridische beschermingsmiddelen nadrukkelijk niet als instrumenten om een ongevraagde overname tegen iedere prijs te blokkeren.

Jegens medewerkers Het bieden van goede en veilige arbeidsomstandigheden en concurrerende arbeidsvoorwaarden, het bieden van mogelijkheden tot persoonlijke ontwikkeling en het zo goed mogelijk benutten van ieders capaciteiten en het scheppen van gelijke kansen.

Heijmans investeert veel in het optimaliseren van contacten met aandeelhouders. Sinds 2002 is Heijmans als eerste niet-AEX-fonds deelnemer in het Communicatiekanaal Aandeelhouders. Dit initiatief van een aantal vooraanstaande Nederlandse beursgenoteerde fondsen maakt het mogelijk aandeelhouders rechtstreeks te informeren over voor hen als aandeelhouder relevante ontwikkelingen.

Jegens opdrachtgevers Het ontwikkelen en leveren van producten en diensten van goede kwaliteit tegen een aanvaardbare prijs, gebaseerd op vakinhoudelijke en commerciële kennis en kunde. Het verwerven en uitvoeren van opdrachten geschiedt binnen een zuiver zakelijke verhouding.

Heijmans onderschrijft verder de noodzaak tot het verschaffen van helderheid over de rol van banken, analisten en institutionele beleggers. Heijmans ziet het belang van een open dialoog met de financiële wereld, maar is zich tegelijkertijd bewust van het potentiële conflict dat daarin schuilt ten aanzien van de verplichting tot gelijkheid en gelijktijdigheid van informatieverschaffing. Recente voorbeelden, ook in Nederland, hebben aangetoond dat de voortschrijdende regelgeving op dit terrein het voor zowel ondernemingen als voor banken, analisten en investeerders moeilijker maakt een open dialoog te voeren zonder regels te overtreden. Meer helderheid is op dit punt derhalve gewenst.

Heijmans is zich zeer bewust van de maatschappelijke verantwoordelijkheid die zij als onderneming heeft. Die verantwoordelijkheid strekt zich uit over vier gebieden:

Jegens de samenleving Het op verantwoorde wijze uitvoeren van bedrijfsactiviteiten, vanuit een breed maatschappelijk bewustzijn. Heijmans’ gedrag komt overeen met goed burgerschap en minimaal met de wetgeving die hierop van toepassing is. Heijmans neemt daarbij veiligheids- en milieunormen en algemeen aanvaarde maatschappelijke normen en waarden in acht.

Uit andere onderdelen van dit hoofdstuk moge blijken dat Heijmans zich zeer sterk bewust is van de noodzaak tot het vastleggen en handhaven van normen op het terrein van duurzaam ondernemen.

Heijmans ziet deze vier verantwoordelijkheidsgebieden als een ondeelbaar geheel.

Corporate Governance De Corporate Governance komt tot uiting in een helder en open beleid ten aanzien van zowel de strategie als het financiële beleid van Heijmans.

Het bestuur van Heijmans hecht veel waarde aan een open verstandhouding met de aandeelhouders en een goede afweging van de belangen tussen allen die bij de onderneming betrokken zijn. Corporate Governance is dan ook een wezenlijk onderdeel van het beleid van Heijmans. Dat komt tot uiting in een beleid van helderheid en openheid, zowel ten aanzien van de strategie van de onderneming als ten aanzien van het financiële beleid. De raad van bestuur heeft de in 1997 door de Commissie Corporate Governance opgestelde aanbevelingen onderschreven en grotendeels overgenomen. In 2002 heeft de Commissie een vervolgrapport gepubliceerd. De belangrijkste conclusie daarin is dat een hernieuwde code zou moeten worden opgesteld als vervolg op de 40 aanbevelingen uit 1997. In die nieuwe aanbevelingen zouden zaken aan de orde moeten komen als de onafhankelijkheid, deskundigheid en werkwijze van de commissaris, de daadwerkelijke zeggenschap van de aandeelhoudersvergadering, de bescherming van minderheidsaandeelhouders, de remuneratie van bestuurders, de rol van institutionele beleggers, de rol van de accountant, de rol van banken en beleggingsanalisten en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Heijmans onderschrijft het belang van een voortgaande dialoog over de verdeling van bevoegdheden en zeggenschap binnen beursgenoteerde vennootschappen. Heijmans kan zich ook vinden in de door de Commissie in 2002 aangehaalde onderwerpen. De ontwikkelingen bij een aantal gerenommeerde ondernemingen hebben de noodzaak van deskundig en onafhankelijk toezicht immers nog eens aangetoond. De raad van commissarissen van Heijmans bestaat uit leden met een grote staat van dienst in en buiten het bedrijfsleven. Zij hebben echter geen directe binding met de onderneming en zijn in staat het toezicht onafhankelijk uit te oefenen. In de raad van commissarissen hebben ook geen oud-bestuurders zitting.

Kwaliteit, veiligheid en milieu Heijmans rekent het al gedurende een lange reeks van jaren tot de kern van de strategie van het beleid dat activiteiten veilig en milieuvriendelijk worden uitgevoerd. Dit algemene uitgangspunt van beleid is uitgewerkt in integrale beleidsplannen voor kwaliteits-, arbeidsomstandigheden- (arbo-) en milieuzorg (KAM). Daarbij worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: producten en diensten moeten voldoen aan de verwachtingen en behoeften van de opdrachtgevers. Procesverbetering moet gericht zijn op kostenvermindering van producten en diensten. Goede arbeidsomstandigheden die voldoen aan de arbowetgeving moeten worden gewaarborgd. Letsel en schade als gevolg van eigen en uitbestede activiteiten moeten worden voorkomen. De zorg voor voldoende veiligheid van eigen medewerkers en derden heeft absolute prioriteit in de bedrijfsvoering. Zorg moet worden gedragen dat de activiteiten zodanig worden uitgevoerd dat schade aan de gezondheid van medewerkers en anderen wordt voorkomen. Ten aanzien van het milieu gelden de doelstellingen dat ten minste voldaan wordt aan de milieuwetgeving en wordt ingespeeld op maatschappelijke ontwikkelingen. Daarnaast moet het milieu worden beschermd door het registreren en daarmee verkrijgen van inzicht in het voorkomen dan wel verkleinen van de negatieve effecten van activiteiten en producten op het milieu. Voor het bereiken van deze doelstellingen is een systeem opgezet dat is gericht op het identificeren van voorkomende bedreigingen en risico’s, het evalueren van maatregelen en het vastleggen van maatregelen in een managementsysteem (het KAM-zorgsysteem). Het uitvoeren van het beleid is de verantwoordelijkheid van de divisiedirecties.

Het KAM-zorgsysteem is gericht op het identificeren van voorkomende bedreigingen en risico’s, zodat activiteiten veilig en milieuvriendelijk kunnen worden uitgevoerd.

Van iedere medewerker wordt verwacht richtlijnen en voorschriften inhoudelijk te kennen en op te volgen. Persoonlijk letsel, materiële schade en/of onnodige verstoringen/belasting van het milieu moeten door medewerkers worden voorkomen. Onveilige situaties dienen direct hersteld te worden en aan de leidinggevende gemeld te worden. Heijmans beschouwt ieder ongeval, ongeacht de aard van het letsel dat hierdoor wordt veroorzaakt en ongeacht de schuldvraag, als een persoonlijke nederlaag. Dit is ernstiger dan het niet halen van welke financiële doelstelling ook. Onderdeel van de uitvoering van het beleid is dat registraties worden bijgehouden van ongevallen met letsel (zowel met als zonder verzuim) en van incidenten met materiële schade of schade aan het milieu.

32



33


De registraties worden geanalyseerd en zonodig wordt een grondig onderzoek ingesteld naar de oorzaak van het ongeval of incident. Het resultaat van het onderzoek moet leiden tot maatregelen om herhaling te voorkomen. Ook alle bijna-ongevallen worden geregistreerd en geanalyseerd om herhaling te voorkomen. Bij het ontwikkelen van plannen en nieuwe activiteiten, alsmede bij inkopen, wordt in een vroegtijdig stadium rekening gehouden met arbo- en milieuaspecten. De milieuregistraties worden bijgehouden over emissies naar de lucht, hoeveelheden afval (gescheiden naar soort), verbruik van energie en gebruik van gevaarlijke stoffen met het doel te streven naar vermindering. Met betrekking tot de toepassing van materialen/bouwstoffen geldt als uitgangspunt duurzaam bouwen en toepassing van secundaire materialen/bouwstoffen.

Tot slot zal met regelmaat een integriteitsaudit worden gedaan waarin de naleving van de regels steekproefsgewijs zal worden gecontroleerd. Onderdeel van dit proces is dat de gedragscode ook voor derden beschikbaar is en dat over de resultaten van de handhaving ook extern gerapporteerd zal worden. In 2002 is binnen Heijmans één integriteitsaudit uitgevoerd met ondersteuning van een extern bureau. Deze audit heeft geleid tot toepassing van de zwaarst mogelijke sanctie (ontslag) in een tweetal gevallen.

Door middel van een regelmatige integriteitsaudit zal naleving van de regels steekproefsgewijs worden gecontroleerd.

Gedachte achter dit alles is dat het publieke debat, dat voor, tijdens en na de parlementaire enquête Bouwnijverheid heeft plaatsgevonden, heeft aangetoond dat de normen zoals die in de bouw historisch zijn gegroeid, botsen met algemeen in de maatschappij aanvaarde normen. Heijmans accepteert dat bijstelling van op zich verdedigbare normen noodzakelijk is indien uit een maatschappelijk debat naar voren komt dat de door een bedrijfstak gehanteerde normen stuiten op heftige weerstanden in de maatschappij. Heijmans verwerpt echter de suggestie dat in de bouw andere waarden zouden gelden dan de algemeen geldende maatschappelijke waarden.

Integriteit Integriteit speelt in de visie van Heijmans een centrale rol in de bedrijfsvoering van de onderneming. De integriteit van de bouwsector in het algemeen, en dus ook van Heijmans als een belangrijke speler in die sector, staat sinds eind 2001 ter discussie. In het publieke debat is sprake van beschuldiging van prijsafspraken bij inschrijvingen en daarnaast van valsheid in geschrifte en betaling van steekpenningen. Heijmans huldigt ten aanzien van het maken van afspraken bij aanbestedingen het standpunt dat het betalen van rekenvergoedingen in Nederland decennia lang een algemeen aanvaarde en bij alle betrokken partijen – dus ook de overheid – bekende praktijk is geweest. Dit is pas veranderd sedert het van kracht worden van een Europees verbod op de hier geldende praktijk en een nieuwe prijsregeling die in september 2001 van kracht is geworden. In die regeling is de mogelijkheid opgenomen dat een opdrachtgever een bouwbedrijf een vergoeding geeft voor de kosten die noodzakelijk zijn om tot een inschrijving te komen. Heijmans vraagt naar aanleiding van de berichten over prijsafspraken sinds eind 2001 van iedere werknemer die op eniger wijze belast is met het uitbrengen van offertes dan wel deelneemt aan aanbestedingen, per aanbesteding een verklaring dat de aanbieding tot stand is gekomen zonder concurrentiebeperkende of prijsverhogende afspraken met mede-inschrijvers. Dit gebeurt door een persoonlijke brief aan zijn directie. De brief wordt bewaard in het dossier van het desbetreffende project. Heijmans heeft een functionaris van een extern bureau aangesteld die voor alle grote projecten en steekproefsgewijs voor kleinere projecten toeziet op de naleving van deze interne procedure. Deze functionaris opereert onder directe verantwoording van de raad van bestuur.

In 2002 heeft Heijmans voor al haar medewerkers een gedragscode opgesteld waarin de door de gehele onderneming gedragen waarden en normen zijn vastgelegd.

34

Integriteit op managementdagen Het thema integriteit is in bijeenkomsten van het management van bedrijven in de Heijmans-groep sinds 1996 uitvoerig aan de orde geweest. Dat is gebeurd in halfjaarlijkse bijeenkomsten die een aantal dagdelen hebben beslagen en die zijn bijgewoond door het management van alle werkmaatschappijen. In die bijeenkomsten is onder begeleiding van derden een integriteitspel gespeeld en is een open discussie gevoerd over integriteitdilemma’s, de verantwoordelijkheid van de onderneming en de rol van teamwork en leiderschap. Ook is in een afzonderlijke bijeenkomst gesproken over het regelen van het toezicht (compliance). Tijdens de laatste managementbijeenkomst in november 2002 is de opgestelde gedragscode uitvoerig met het voltallige management besproken.

Gedragscode Heijmans De richtlijnen voor de binnen Heijmans te hanteren normen zijn in de gedragscode vastgelegd. De belangrijkste daarvan luiden als volgt: Medewerkers van Heijmans handelen met oprechtheid en koesteren integriteit in alle aspecten van de bedrijfsvoering. Van hen wordt verlangd dat zij elke vermenging van privé- en zakelijke belangen vermijden. Het is niet toegestaan geschenken, giften of gratis diensten of producten aan te bieden aan (potentiële) opdrachtgevers, relaties van (potentiële) opdrachtgevers of aan derden met wie zakelijke relaties worden onderhouden, die afbreuk kunnen doen aan de onafhankelijkheid van de ontvanger, alsmede waarvan het in ontvangst nemen strijdig zou zijn met een voor de ontvanger geldende gedragscode, waarmee de betrokken medewerker redelijkerwijs bekend zou moeten zijn. In geval van twijfel wordt overlegd met zijn leidinggevende.

Ten aanzien van de beschuldigingen over betaling van steekpenningen en valsheid in geschrifte is het standpunt van Heijmans dat van alle medewerkers werd en wordt verlangd dat deze zich aan de wet houden. De wet is daarbij een minimumnorm. Sinds begin jaren negentig hanteert Heijmans expliciete richtlijnen die inhouden dat het niet is toegestaan facturen op te maken die betrekking hebben op leveringen of diensten die niet plaats hebben gevonden of betalingen te verrichten voor niet geleverde diensten en producten. Er wordt geen geld en er worden geen geschenken aangeboden met als doel gedrag van beslissers in het bouwproces te beïnvloeden. Verder moeten alle vorderingen en opbrengsten worden geboekt en vindt betaling en ontvangst nagenoeg uitsluitend plaats via de bank, zodat accountants een en ander kunnen controleren.

De administratie moet juist en inzichtelijk zijn. Facturen moeten volgens wettelijke regels en de zakelijke gebruiken worden opgesteld. Contante betalingen of een contant te maken betaling mogen nimmer worden geaccepteerd. Er mogen geen boekingen worden verricht of valse facturen worden opgemaakt die de ware aard van een transactie verdoezelen. De boekhouding moet overeenstemmen met de algemeen geaccepteerde boekhoudprincipes en moet zijn ingericht volgens principes en geldende richtlijnen van de interne controlefunctie.

In 2002 is Heijmans nog een stap verder gegaan en is een gedragscode opgesteld waarin de waarden (zoals hierboven aangegeven: transparantie, innovatie, betrokkenheid en samenwerking) en normen waaraan medewerkers van Heijmans zich moeten houden zijn vastgelegd. Deze is besproken in een bijeenkomst met het volledige management van alle Heijmans-bedrijven, als verantwoordelijke bestuurders van alle onderdelen van de organisatie. Doel van het opstellen van deze gedragscode is het vastleggen van duidelijke normen, gebaseerd op de door de gehele onderneming gedragen waarden. Daaraan gekoppeld is een rapportagestructuur en een sanctiebeleid waarmee de normen in de gedragscode ook kunnen worden gehandhaafd.

Iedere Heijmans-medewerker die een gegrond vermoeden heeft of kennis neemt van handelingen in strijd met wetten, regels en/of algemeen aanvaarde maatschappelijke normen en waarden, moet dit direct melden aan zijn leidinggevende of aan de hiervoor benoemde compliance officer.


In alle situaties zijn medewerkers verplicht de wettelijke voorschriften na te leven en zich te houden aan de algemeen aanvaarde maatschappelijke normen en waarden. Wordt deze verplichting niet nageleefd, dan zullen passende sancties in arbeidsrechtelijke sfeer worden genomen jegens de betrokken Heijmans-medewerker.

Om ook maar de schijn van fraude bij aanbestedingstrajecten te voorkomen, ondertekent degene die de offerte tekent een verklaring dat, ten behoeve van de uitgebrachte offerte, de uitgebrachte prijs tot stand gekomen is zonder concurrentiebeperkende en/of prijsverhogende afspraken. KPMG Integrity Consulting is belast met het toezicht op de naleving van deze maatregel.


35


Daarnaast zijn in de gedragscode normen vastgelegd die een zeer breed terrein bestrijken en uitgangspunten vastleggen ten aanzien van klantgerichtheid, projectuitvoering, interne samenwerking en het beleid ten aanzien van medewerkers. Tevens zijn in de gedragscode uitgangspunten vastgelegd op het gebied van procedures en richtlijnen. Die procedures en richtlijnen zijn vastgelegd in handboeken en hebben betrekking op onder meer markt en commercie, personeel en opleidingen, financiën, economie en transparantie, kwaliteitszorg, milieu en veiligheid en informatie en communicatie. Heijmans heeft een intern compliance programma dat ten doel heeft medewerkers ten volle vertrouwd te maken met de voorschriften van het mededingingsrecht en naleving van die voorschriften te verzekeren. Medewerkers hebben een meldingsplicht ter zake van overtredingen van het mededingingsrecht bij hun direct leidinggevende of bij de hiervoor benoemde compliance officer. Heijmans zal sancties in de arbeidsrechtelijke sfeer nemen ingeval een overtreding van het mededingingsrecht is vastgesteld.

Toekomst Heijmans heeft een rotsvast geloof in de eigen toekomst. Als bedrijf heeft zij een positie in de top drie van de Nederlandse bouwmarkt en wil zij uitgroeien tot een top-tien speler op de Europese markt. Dat wil Heijmans realiseren door zowel autonome groei als door acquisities in Nederland en de omringende landen.

Kernpunten

Kernpunten 2002 • Bedrijfsopbrengsten + 5,6% • € 82 miljoen (3,6%) door acquisities • € 45 miljoen (2%) autonoom • Netto winst + circa 25% van € 70,2 miljoen naar € 87,6 miljoen • Winst vóór interest en belasting (EBIT) + 19,4% van € 112,2 miljoen naar € 134 miljoen • Winst per aandeel + 13% van € 3,28 naar € 3,70 • Orderportefeuille ultimo 2002 + 15% van € 2.013 miljoen in 2001 naar € 2.317 miljoen in 2002

• • • •

Doelstellingen 2006 Omzet naar circa € 5 miljard Omzet buiten Nederland naar circa € 1 miljard Tiende bouwonderneming in Europa Netto winstmarge naar ongeveer 5%

Die groei mag niet ten koste gaan van de winstgevendheid van de activiteiten, want het creëren van toegevoegde waarde voor stakeholders blijft één van de fundamenten van het beleid. Medewerkers zijn van eminent belang voor de toekomst van Heijmans. Heijmans zal dan ook onverminderd blijven investeren in de relatie met medewerkers en in hun persoonlijke ontplooiing en veiligheid. Het is de overtuiging van Heijmans dat groei van de onderneming moet worden gerealiseerd met respect voor het leefmilieu en hantering van maatschappelijk algemeen aanvaarde normen. Heijmans heeft de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in de integriteit van de onderneming. Daarmee is ook op dit terrein een voor alle bij de onderneming betrokkenen heldere en strikt te hanteren beleidslijn uitgezet voor de toekomst. Wij spreken de wens uit dat onze medewerkers, aandeelhouders, toeleveranciers en opdrachtgevers ons vertrouwen delen in de toekomst van Heijmans als een solide, succesvolle en integere onderneming die oog heeft voor de belangen van allen die bij Heijmans betrokken zijn.

De Veranda

HSL-werken

Een groot gedeelte van de

Met het realiseren van de

gevel wordt gebouwd met

onderbouw van de HSL moet

prefab sandwichelementen,

de huidige wegbreedte van

bestaande uit een dragende

twee maal twee rijstroken te

betonnen binnenwand, een

allen tijde gehandhaafd

isolerende laag en een

blijven.

betonnen buitenwand.

36



37

De krachten gebundeld Heijmans wil gaan behoren tot de top tien van grootste Europese bouwondernemingen. Om die ambitie waar te maken, wil Heijmans buiten Nederland groeien in België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.

Daarbij zal de strategie worden gevoerd die in Nederland succesvol is gebleken, te weten het acquireren van financieel gezonde kleinere en middelgrote ondernemingen met een goede positie in de markt en een sterke bedrijfscultuur. Heijmans heeft sinds de beursgang in 1993 met succes circa 50 acquisities gedaan. Daarmee is grote ervaring opgedaan in het beoordelen van ondernemingen en het integreren van deze bedrijven in Heijmans. Met name de daardoor opgedane ervaring in het overbruggen van cultuurverschillen tussen ondernemingen, zowel in Nederland als in België, is van groot belang voor een succesvolle voortzetting van deze strategie in andere landen.

Een tuibrug dankt haar kracht en stabiliteit aan een samenspel van sterke kabels, die stuk voor stuk weer zijn opgebouwd uit kleine strengen. Ook deze strengen bestaan weer uit staaldraden die allemaal bijdragen aan de kwaliteit van de constructie. Door deze bundeling van krachten ontstaat een brug waar weggebruikers blindelings op kunnen vertrouwen.

Verslag van de raad van bestuur

De wereldwijde verslechtering van het economische klimaat in 2001 heeft zich in 2002 voortgezet. Voor de Nederlandse economie betekende dit het nagenoeg ontbreken van economische groei in 2002. Met een economische groei die rond het nulpunt ligt (circa 0,3%) blijft Nederland onder het EU-gemiddelde van 0,6%.

Markten De activiteiten van Heijmans in Nederland richten zich op de markten Wonen & Werken, Verkeer & Vervoer en Industrie & Productie. De internationale activiteiten van Heijmans vinden plaats in België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Figuur 5 geeft de gang van zaken per sector weer.

Deze ontwikkeling is uiteraard van invloed geweest op de Nederlandse bouwmarkt waar sprake was van een afname in de totale productie, zij het in mindere mate dan aanvankelijk werd gedacht. Rekende het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) begin 2002 nog op een daling van de productie in de Nederlandse bouw

Gang van zaken per sector Kerncijfers 2002 (in € mln)

Figuur 5

Orderportefeuille Bedrijfsopbrengsten

% aandeel

EBIT

% aandeel

van 2,5%, naar huidige inzichten is het bouwvolume met slechts 1% afgenomen.

Marktontwikkelingen

De productie van grond-, wegen waterbouwkundige werken bleef achter bij de verwachtingen.

De afname van de Belgische bouwproductie werd grotendeels veroorzaakt door een daling van het nieuwbouwvolume in zowel de woning- als de utiliteitsbouw.

Vooral de achteruitgang van de nieuwbouwproductie van woningen en utiliteitsgebouwen is minder dramatisch dan werd voorzien. De productie in de woningnieuwbouw is in 2002 met 4,5% afgenomen. Vertragingen in de uitvoering van nieuwbouwprojecten als gevolg van het complexe planvormingsproces waren daar debet aan. De utiliteitsbouw had te maken met een daling van de nieuwbouwproductie van 3%, voornamelijk veroorzaakt door de laagconjunctuur. De totale productie op het gebied van onderhoud en herstel en verbouw vertoonde in 2002 echter voor zowel de woningbouw- als de utiliteitsbouwmarkt een stijging met circa 1,6%. De productie van grond-, wegen waterbouwkundige werken is in 2002 achtergebleven bij de verwachtingen. Het bouwvolume daalde met circa 1,2% ten opzichte van 2001. Zowel de productie in de nieuwbouw als het onderhoud vertoonde een negatief beeld. Dit werd onder andere veroorzaakt door het niet meer groeien van de uitgaven aan megaprojecten en het op korte termijn terughoudende aanbestedingsbeleid van lagere overheden onder invloed van de verkiezingen voor de gemeenteraad en de invoering van een BTW-compensatiefonds in 2003. Met een groei van circa 0,7% was ook in België geen sprake van economisch herstel in 2002. Naar verwachting van de Vereniging voor Kwaliteitsvolle Economische Bouwindicatoren (VKEB) resulteerde dit voor de bouwsector in een afname van de totale productie met 2,3%. Deze afname werd in belangrijke mate veroorzaakt door een 6,9% daling van het nieuwbouwvolume in de utiliteitsbouw, dit als gevolg van de terugval van de economische groei. De productie van nieuwbouwwoningen is in 2002 met 4% afgenomen. Dit werd mede veroorzaakt door hoge grondprijzen, tegenvallende productie in de sociale woningbouw en een toenemende werkloosheid. Net als in Nederland was in de woningbouw en de utiliteitsbouw sprake van een toename van de productie in de onderhoudsector. Voor beide sectoren bedroeg deze stijging 2,2%. De productie in de grond-, wegen waterbouw daalde met 2,6%. De Duitse economie groeide in 2002 met circa 0,5%. De productie in de Duitse bouw daalde volgens verwachting van het Duitse Instituut voor Economisch Onderzoek (IFO) met circa 3,4%. Daarbij was sprake van een daling van 3,3% in het voormalige West-Duitsland en een daling van 3,7% in het voormalige Oost-Duitsland. Het bouwvolume in de nieuwbouw van woningen in Duitsland is afgenomen met 6,1%. Belangrijke aanleidingen voor deze afname zijn het surplus in het aanbod van huizen, de stijgende economische en politieke onzekerheid, de hoge werkloosheid en lage inkomens. De stijgende economische en politieke onzekerheid hebben in de utiliteitsbouw en de grond-, wegen waterbouw geleid tot een afname van de productie met 4,6% respectievelijk 1,5%.

Wonen & Werken Verkeer & Vervoer Industrie & Productie

1.883 549 102

1.532 912 185

53% 101,7 32% 39,3 6% 6,1

65% 25% 4%

Totaal Nederland Internationaal

2.534 220

2.629 273

91% 9%

147,1 8,5

94% 6%

Totaal sectoren

2.754

2.902

100% 155,6

100%

Intercompany/overige

–437

–487

–21,6

Heijmans N.V.

2.317

2.415

134,0

Wonen & Werken; meer conceptuele focus Activiteiten De activiteiten die Heijmans in de sector Wonen & Werken ontplooit zijn ondergebracht in de divisies Heijmans IBC Vastgoedontwikkeling en Heijmans IBC Bouw. Voor de divisie Heijmans IBC Vastgoedontwikkeling bestaan deze activiteiten uit het initiëren, ontwikkelen en realiseren van woningen, kantoren, winkels, scholen en zorginstellingen. De divisie Heijmans IBC Bouw houdt zich op het gebied van woningbouw en utiliteitsbouw bezig met nieuwbouw, herstelen verbouw (renovatie) en onderhoud. Daarnaast besteden beide divisies veel aandacht aan het ontwikkelen van innovatieve producten en concepten die aansluiten bij de marktvraag. De organisatie van de divisie Heijmans IBC Vastgoedontwikkeling heeft per 1 januari 2003 een wijziging ondergaan. Deze divisie kent vanaf 2003 een geografische verdeling van de markt op basis van vier regio’s met vestigingen in Almere, Amersfoort, Best en Capelle aan den IJssel. De redenen voor het reduceren van het aantal regio’s zijn de efficiency in de aansturing, de bundeling van kennis en kunde en de kostenreductie die hiermee wordt bereikt. De divisie Heijmans IBC Bouw kent een marktbenadering op basis van elf vestigingen (Almere, Amersfoort, Amsterdam, Assen, Best, Breda, Elst, Leeuwarden, Leiderdorp, Capelle aan den IJssel en Utrecht).


bundeling van kennis en kunde zijn de belangrijkste redenen voor het reduceren van het aantal regio’s waarin Heijmans IBC Vastgoedontwikkeling opereert.

Marktsituatie in 2002 Volgens het EIB is de productie in de sector Wonen & Werken met 1,1% gedaald. Opvallend hierbij is dat de daling van het totale volume volledig wordt veroorzaakt door de nieuwbouwactiviteiten in deze sector. De herstelen verbouwmarkt en de onderhoudsmarkt namen in 2002 toe met 1,6%. In de woningbouw was een lichte vertraging in de verkoop merkbaar, de woningprijzen zijn behoudens in het dure segment echter stabiel gebleven. Figuur 6 en 7 op pagina 42 geven respectievelijk de verkooptijd naar woningtype en de prijsontwikkeling volgens de NVM weer. De vertraging in de verkoop werd voor een belangrijk deel veroorzaakt door het gebrek aan doorstroming. Dit gebrek aan doorstroming is enerzijds het gevolg van de lage woningbouwproductie en de mede daardoor sterk gestegen woningprijzen in de

40

Kostenreductie, efficiency en


Vertraging in de verkoop van woningen werd mede veroorzaakt door het gebrek aan doorstroming.

41


productie in de private sector (kantoren, bedrijfspanden). De investeringen vanuit de marktsegmenten zorg en onderwijs zijn daarentegen gestegen. Heijmans heeft in het afgelopen jaar een aantal nieuwe concepten voor de zorgen onderwijsmarkt geïntroduceerd. Een belangrijk voorbeeld hiervan is het Zorgpark. Het Zorgpark biedt onderdak aan verschillende zorgaanbieders uit de keten, zodat er één plaats ontstaat waar patiënten voor alle vormen van zorg terecht kunnen. Het ziekenhuis vormt de spil van het park en daaromheen kunnen zorggerelateerde en omgevingsgerelateerde functies worden toegevoegd, zoals bijvoorbeeld een gezondheidscentrum, zorgwinkels, zorgwoningen, een kinderdagverblijf en een parkeergarage. Het eerste project dat volgens dit nieuwe concept zal worden gerealiseerd heeft zich reeds aangediend; de divisies Heijmans IBC Vastgoedontwikkeling en Heijmans IBC Bouw zijn gezamenlijk betrokken bij de ontwikkeling en realisatie van de Zorgpassage van het Hofpoort-ziekenhuis in Woerden. Eén van de concepten die Heijmans voor de onderwijsmarkt heeft ontwikkeld is de ‘Slimme School’. Met dit concept wordt ingespeeld op de groeiende behoefte aan Bredescholen en multifunctionele accommodaties. De Bredeschool is een netwerk van voorzieningen waar onderwijs met maatschappelijke functies wordt geïntegreerd en een belangrijke bijdrage wordt geleverd aan de sociale cohesie in een wijk. De ‘Slimme School’ van Heijmans plaatst met een nieuwe visie op de Bredeschool het kind centraal in de maatschappij door het samenbrengen van de school met zowel niet-commerciële als commerciële functies, zoals kinderopvang, welzijn, sportvoorzieningen, bibliotheek, kantoorruimten, winkelvoorzieningen en woonruimten. De ‘Slimme School’ is daarbij slim in ruimte (multifunctioneel en flexibel gebouw), financiering, exploitatie en beheer. De eerste ‘Slimme School’ is reeds gerealiseerd in Almere. ‘Slimme School’ nummer twee en drie zijn op dit moment in ontwikkeling.

voorgaande jaren. Anderzijds is het een gevolg van het afgenomen vertrouwen van consumenten in de economische ontwikkeling. Heijmans is evenals Neprom (Vereniging van Nederlandse Projektontwikkeling Maatschappijen) van mening dat door productie van extra nieuwbouwwoningen in het middensegment de doorstroming weer op gang zal komen. Alle activiteiten van de overheid ten spijt (Taskforce, aanjaagteams) was er in 2002 nog geen verbetering te constateren in de doorlooptijden van projecten in ontwikkeling. Heijmans heeft de expertise in huis om in te kunnen spelen op de verschuiving van VINEX-projecten naar complexe binnenstedelijke ontwikkeling en herstructurering. De overname van de Proper-Stok Groep draagt hier positief aan bij.

Met het Wenswonen® concept beantwoordt Heijmans de groeiende behoefte aan individualisering van woningen.

De binnenstedelijke vernieuwing begint steeds meer op gang te komen. Er is bij Heijmans, in geproduceerde aantallen woningen, een verschuiving merkbaar van VINEX naar binnenstedelijke herontwikkeling en, in mindere mate, herstructurering. De verhouding lag in 2002 op circa 50% VINEX en 50% binnenstedelijk. Het Storkterrein in Hengelo en het centrumplan Amersfoort zijn voorbeelden van grootschalige binnenstedelijke vernieuwingen die op dit moment door Heijmans worden ontwikkeld. Voor de uitvoerende bouw betekent deze verschuiving naar binnenstedelijke vernieuwing dat bouwopgaven steeds vaker in een complexe omgeving moeten worden gerealiseerd. Heijmans heeft de hiervoor benodigde expertise in huis. De overname van de Proper-Stok Groep medio 2002 past uitstekend binnen de strategie van Heijmans om zich meer toe te leggen op het gebied van binnenstedelijke conceptontwikkeling en vernieuwing. Gezien de expertise van Proper-Stok op het gebied van stedelijke vernieuwing en integrale planontwikkeling zal de onderneming de binnenstedelijke herstructurering grotendeels voor haar rekening nemen. In 2001 werd een groeiende behoefte aan individualisering van woningen geconstateerd. Deze trend heeft zich ook in 2002 voortgezet. Het antwoord van Heijmans op deze individualisering is het Wenswonen® concept dat de consument een grote mate van keuzevrijheid biedt over de grootte, indeling en afwerking van zijn woning. Dit vereist een innovatief bouwproces. In navolging van het Almeerse project ‘Gewild Wonen’ heeft Heijmans in 2002 in Zaltbommel volgens het Wenswonen® concept het project ‘Waalveste’ gerealiseerd, een project van 38 woningen met een flexibele indeling. Met dit project is bewezen dat het concept uitstekend werkt, ook voor het lagere segment binnen de woningbouw. Op dit moment ontwikkelt Heijmans het Wenswonen® project ‘3T’ in Almere (168 woningen).

Naast de zorgen onderwijsmarkt wil Heijmans zich meer structureel richten op de groeiende onderhoudsmarkt. Daartoe is een netwerk van lokale en regionale bedrijven opgezet onder de naam Heijmans IBC Servicebouw. Heijmans IBC Servicebouw vervult een belangrijke taak in het full-service concept waarmee Heijmans haar klanten aan zich wil binden. De Servicebouwvestigingen bedienen in de eerste plaats zelfstandig hun lokale markt. Daarnaast bedienen zij accounts van de Heijmans IBC Bouwvestigingen voor wat betreft de kleinere projecten en voorts bedienen de Servicebouwvestigingen als netwerk de landelijk opererende opdrachtgevers (bijvoorbeeld Aldi en Bruna).

De neerwaartse beweging in de markt voor commercieel vastgoed die in 2001 is ingezet, heeft zich in 2002 verder voortgezet. Deze daling in de markt wordt voornamelijk veroorzaakt door de krimpende bouw-

Verkooptijd naar woningtype (in dagen) Figuur 6

Met de introductie van het Zorgpark creëert Heijmans een nieuw concept waarin patiënten op één plaats alle vormen van zorg kunnen vinden.

Voor de onderwijsmarkt ontwikkelde Heijmans de ‘Slimme School’, een concept dat onderwijs met maatschappelijke functies combineert en daarmee het kind centraal in de maatschappij plaatst.

De Servicebouwvestigingen vervullen een belangrijke taak in het full-service concept waarmee Heijmans haar klanten aan zich wil binden.

Wonen & Werken: het jaar 2002 in cijfers In € mln (inclusief intercompany)

2002

2001

Bedrijfsopbrengsten EBIT EBIT marge Orderportefeuille

1.532 101,7 6,6% 1.883

1.446 75,1 5,2% 1.464

Verandering

Prijsontwikkeling volgens de NVM (in %) Figuur 7

(Bron: NVM)

(Bron: NVM)

110

86 26,6

5,9% 35,4%

419

28,6%

20

100 90

15

80 70

10

60 50

De bedrijfsopbrengsten in de sector Wonen & Werken stegen in 2002 met 5,9%.

5

40 30

0

20 96

97

98

99

00

01

02

97

98

Vrijstaande woningen

Tussenwoningen

Jaar-op-jaar

Hoekwoningen

Appartementen

Kwartaal-op-kwartaal

Totaal

42

De bedrijfsopbrengsten van Heijmans in de sector Wonen & Werken zijn in 2002 gestegen met 5,9% tot € 1.532 miljoen. De autonome stijging komt uit op 2,6%. De toename uit hoofde van acquisities bedraagt € 48 miljoen, ofwel 3,3%. Dit betreft geheel de acquisitie van Proper-Stok, dat vanaf 1 juli 2002 bijdraagt aan de financiële resultaten. De totale bouwproductie op het gebied van Wonen & Werken beliep volgens het EIB in 2002 ruim € 35 miljard. Op grond hiervan is het marktaandeel van Heijmans in deze sector te becijferen op ongeveer 4,5%.


99

00

01

02

Van de bedrijfsopbrengsten 2002 betreft € 693 miljoen, ofwel 45% (2001: € 635 miljoen, ofwel 44%) Vastgoedontwikkeling en € 839 miljoen, ofwel 55% (2001: € 811 miljoen, ofwel 56%) Bouw. De toename van de bedrijfsopbrengsten van Vastgoedontwikkeling met ruim 9% komt grotendeels door de acquisitie van Proper-Stok. De autonome stijging is beperkt gebleven tot 1,6%. De bedrijfsopbrengsten van Vastgoedontwikkeling hebben voor 90% (2001: 80%) betrekking op woningbouw en voor 10% (2001: 20%) op commercieel vastgoed. In 2002 heeft Heijmans 2.670 (eigen aandeel: 2.151) woningen in eigen ontwikkeling verkocht, tegen 2.148 (eigen aandeel: 1.767) in 2001. Dit is een toename met 522 woningen (eigen aandeel: 384, ofwel 24%). De bijdrage van Proper-Stok hierin is 191 (eigen aandeel: 132) woningen.


43


In commercieel vastgoed werd 65.000 m2 verkocht, tegen 77.000 m2 in 2001. De verdeling van het aantal verkochte woningen in 2002 over de verschillende prijssegmenten is weergegeven in Figuur 8. De bedrijfsopbrengsten van Heijmans IBC Bouw zijn met 3,5% toegenomen. Deze stijging is geheel autonoom. Aangezien de markt voor Bouw met ruim 4% is gekrompen, is haar marktaandeel in 2002 verder vergroot. De bedrijfsopbrengsten van Heijmans IBC Bouw hebben voor 38% (2001: 50%) betrekking op woningbouw en voor 62% (2001: 50%) op utiliteitsbouw. In 2002 realiseerde Heijmans IBC Bouw 1.068 woningen in opdracht van derden, tegen 1.046 in 2001. In commercieel vastgoed werd 325.000 m2 in opdracht van derden gerealiseerd ten opzichte van 250.000 m2 in 2001. De EBIT (winst voor interest en belastingen) in de sector Wonen & Werken is gestegen met 35,4% tot € 101,7 miljoen. De toename als gevolg van de acquisitie van Proper-Stok bedraagt, na afschrijving goodwill, € 3,1 miljoen ofwel 4,1%. De EBIT-marge is verder verbeterd met 1,4 procentpunt tot 6,6%. Projecten Tussen de gerealiseerde projecten bevindt zich een aantal opzienbarende projecten. Deze projecten vallen niet alleen op door omvang, maar in een groot aantal gevallen ook door achterliggend concept of gebruikte vorm. Belangrijke ontwikkelingen en projecten (al dan niet in combinatie met anderen) in 2002 in deze sector waren: • Parkwoningen Vathorst: ontwikkeling en realisatie van 137 parkwoningen in het nieuwe Amersfoortse stadsdeel Vathorst. Alle woningen zijn gesitueerd aan de 470 meter lange zijde van een park dat is ingericht met een verscheidenheid aan thematische speel- en verblijfsruimten. • De Rede (plot D): ontwikkeling en realisatie van 8 riante kadewoningen, 99 appartementen en ongeveer 970 m2 commerciële ruimten. De Rede (plot D) is onderdeel van het project Zuidkade; een ontwikkeling van vier gebouwen die alle gesitueerd zijn aan de brede bomenrijke Laan op Zuid in Rotterdam.

Figuur 8

Verdeling verkochte woningen over prijssegmenten

• Stadstuin: ontwikkeling en realisatie van 278 woningen en appartementen in Amersfoort. De woningen worden in een park gebouwd, dat gemeenschappelijk eigendom is van de bewoners. Heijmans zorgt eveneens voor de aanleg van de infrastructuur en realisatie van groenvoorzieningen in dit gebied. • Haverleij: ontwikkeling en realisatie van ruim 1.000 woningen en appartementen in ’s-Hertogenbosch. Midden op een golfcourse, eveneens door Heijmans aangelegd, worden diverse kasteelcomplexen gerealiseerd die alle vrij in het circa 219 hectare tellende landschap staan. • Mariënburg: ontwikkeling van 50 appartementen en 10 woningen in het centrum van ’s-Hertogenbosch. Door de verbouwing en uitbreiding van een historisch klooster- en scholencomplex aan de westrand van de Bossche binnenstad ontstaat een unieke woonplek, waar men modern en monumentaal kan wonen. • DaimlerChrysler: realisatie van het nieuwe hoofdkantoor van DaimlerChrysler Nederland op de kantoorlocatie ‘Papendorp’ in Utrecht. De ovale vorm en het gebruik van veel natuurlijke materialen, zoals glas en hout, geven het gebouw een zeer markante uitstraling. • Parkeergarages Philips High Tech Campus: realisatie van een drietal parkeergarages op de Philips High Tech Campus in Eindhoven. • Universiteitsbibliotheek Utrecht: realisatie van de bibliotheek van de Universiteit Utrecht. Deze nieuwe bibliotheek zal plaats gaan bieden aan vijf leeszalen, 90 kilometer boeken en tijdschriften, 800 studieplekken en diverse winkelvoorzieningen. Daarnaast is plaats ingeruimd voor een bovengrondse parkeergarage van vier verdiepingen. • Kennedy Business Center: ontwikkeling en realisatie van een kantorencomplex, bestaande uit de 83 meter hoge Kennedy Toren, vier kantoorgebouwen en een atrium aan de noordkant van het NS-station in Eindhoven. Dit voor Nederlandse begrippen unieke bouwwerk vormt een markante blikvanger binnen de Eindhovense skyline. • Concentratiegebouw Medisch Centrum Leeuwarden: realisatie van de nieuwbouw, verbouw en renovatie van een complete ziekenhuisvoorziening in Leeuwarden. De werkzaamheden maken deel uit van een concentratie van activiteiten op de ziekenhuislocatie Medisch Centrum Leeuwarden-Zuid. • Zorgspectrum Alkmaar: realisatie van verschillende nieuwbouw- en renovatieactiviteiten binnen een zorgcomplex in Alkmaar. In totaal zullen binnen het complex 270 wooneenheden worden (bij)gebouwd en zal voor diverse facilitaire voorzieningen ruimte worden gecreëerd.

Geld- en kapitaalmarktrente (in %) Figuur 9

(Bron: Thomson Financial Datastream)

Technologiegebouw

9

T.U. Eindhoven

8

In verband met de technische

7

eisen werd het gebouw ontworpen met een schuin

6

oplopend dak en gevels van

5

dezelfde zwarte gegolfde stenen als het aangrenzende

4

gebouw.

3 < 140.000

12%

140.000 – 190.000

20%

190.000 – 240.000

30%

> 240.000

38%

2 1 0 94

95

96

97

98

99

00

01

02

Hypotheekrente Lange rente Korte rente

44



45


De woningbouwmarkt is gevoelig voor rente werkloosheid en consumentenvertrouwen. Door achterblijvende productie blijft de koopbereidheid relatief hoog.

Bij de acquisitie van IBC zijn met betrekking tot onverkochte projecten voorzieningen voor leegstand- en verkooprisico’s getroffen.

Risico’s Voor de woningbouwmarkt zijn met name de (netto) rentestand, de werkloosheid en het consumentenvertrouwen bepalend. De rentestand is onverminderd gunstig voor de kopers van woningen. Bij de huidige fiscale aftrekmogelijkheden is de netto rentestand circa 2,5% à 3,0%. Figuur 9 op pagina 44 geeft de trend weer van de gelden kapitaalmarktrente. De werkloosheid loopt echter op en kan zorgen voor terughoudendheid bij woningkopers. Het consumentenvertrouwen geeft een neergaande trend (Figuur 10), hetgeen de doorstroming in de woningen beperkt. Door achterblijvende productie is er echter nog wel sprake van relatieve schaarste (Figuur 11). Om risico’s in de woningbouwmarkt beheersbaar te houden, start Heijmans de bouw van woningen in eigen ontwikkeling zodra ten minste 70% is verkocht. Op balansdatum beschikte Heijmans over 32 onverkocht opgeleverde woningen. Veel woningbouwprojecten kennen repetitie-effecten, waardoor relatief kleine fouten door de grote aantallen aanzienlijke financiële gevolgen kunnen hebben. Een belangrijk instrument bij de beperking van dergelijke herhalingsfouten is de projectevaluatie. In 2002 is aandacht besteed aan verbetering van de systematiek van deze projectevaluaties waarvan de conclusies de basis vormen voor risicomanagement. De kantoren- en bedrijfspandenmarkten zijn vertraagd conjunctuurgevoelig, zij volgen de ontwikkeling van de economie op 1 à 1,5 jaar. De markt is in balans bij een leegstand ter grootte van een jaar productie, ofwel 4-5% van de voorraad. Momenteel is de leegstand circa 9%, ofwel twee jaar productie. Om binnen de commerciële vastgoedmarkt de risico’s beheersbaar te houden, wordt pas tot de bouw van commercieel vastgoed overgegaan zodra 100% is verkocht of verhuurd. Ultimo 2002 beschikte Heijmans over 76.000 m2 onverkocht commercieel vastgoed, waarvan 23.000 m2 is verhuurd. Van deze 76.000 m2 was op balansdatum nog 42.000 m2 in aanbouw. Het betreft hier onverkochte projecten die met de acquisitie van IBC in 2001 zijn verworven. Bij de acquisitie zijn hiervoor voorzieningen voor leegstand- en verkooprisico’s getroffen.

Consumentenvertrouwen

Daarnaast zal Heijmans zich in het komende jaar verder richten op de binnenstedelijke ontwikkeling. Verwacht wordt dat binnen afzienbare tijd de ontwikkelingen op het gebied van woningbouw voor meer dan 50% uit binnenstedelijke ontwikkelingen zullen bestaan. Dat betekent niet dat Heijmans zich niet meer op de uitleggebieden richt, ook de ontwikkeling van VINEX-locaties blijft onderdeel van de activiteiten. Bij de ontwikkeling van woningbouwprojecten zal het Wenswonen® concept steeds meer worden toegepast.

Verder wordt de aandacht

Servicebouwactiviteiten en de ontwikkeling van nieuwe producten en concepten wil Heijmans meer toegevoegde waarde creëren voor haar klanten.

gericht op de sterk toenemende binnenstedelijke ontwikkelingen.

Evenals in het voorgaande jaar verwacht Heijmans bij de huidige marktomstandigheden voor 2003 een groei van haar bedrijfsopbrengsten in de sector Wonen & Werken.

Verkeer & Vervoer; van capaciteits- naar kwaliteitsaanbieder Activiteiten De sector Verkeer & Vervoer vormde in 2002 het speelveld van de divisie Heijmans Infrastructuur en Milieu en de divisie Heijmans Beton- en Waterbouw. Binnen deze sector houdt de divisie Heijmans Infrastructuur en Milieu zich voornamelijk bezig met grond- en wegenbouwactiviteiten. Daarnaast heeft Heijmans Infrastructuur en Milieu een aantal specialismen in huis, zoals advies en ontwikkeling, wegen- en verkeerstechnieken (markeringen, geluidsschermen), technische infra (kabels en leidingen), milieu, sloop en recycling, sport en groen en speciale technieken (explosievenopruiming etc.).

Aantal transacties volgens NVM Figuur 11

(Bron: Thomson Financial Datastream)

De divisie Beton- en Waterbouw is voornamelijk actief in de civiele betonbouw (aanleg van o.a. (boor)tunnels, bruggen, viaducten, onderdoorgangen en zuiveringsinstallaties). Funderingstechnieken, betonreparatietechnieken, verplaatsingstechnieken, engineering en restauratiewerken behoren eveneens tot het activiteitenpakket.

(Bron: NVM)

40 30

35.000

20 10 30.000

0 -10 -20

25.000

-30 -40

In 2002 is een organisatieverandering doorgevoerd waarbij de divisies Heijmans Infrastructuur en Milieu en Heijmans Beton- en Waterbouw zijn samengevoegd. Met ingang van 1 januari 2003 worden de activiteiten van Heijmans in de sector Verkeer & Vervoer uitgevoerd door de divisie Heijmans Infrastructuur. Deze samenvoeging zorgt ervoor dat Heijmans meer dan ooit in staat is door een integrale benadering in te spelen op de vraag naar geïntegreerde en grootschalige infrastructuurprojecten. Het maakt Heijmans tot een marktpartij die toegevoegde waarde kan leveren door een vroegtijdige betrokkenheid in het totstandkomingsproces.

Per 1 januari 2003 zijn de divisies Beton- en Waterbouw en Infrastructuur en Milieu samengevoegd tot Heijmans Infrastructuur.

20.000

-50 -60

15.000

-70 90

91

92

93

94

95

Consumentenvertrouwen

96

97

98

99

00

01

02

97

Koopbereidheid


98

99

3-maands gemiddelde

Economisch klimaat

46

Met het uitbreiden van de

De ontwikkelings- en grondposities van Heijmans waren per 31 december 2002 voldoende voor de realisatie van circa 46.500 woningen. Ongeveer 35% van de posities bevindt zich in de binnenstedelijke gebieden.

Vooruitzichten Het EIB verwacht voor de periode 2003-2008 een beperkte groei van het bouwvolume. Zowel in de woningbouwmarkt als de markt voor commercieel vastgoed zal ook in deze periode de groei in de herstelen verbouwmarkt en de onderhoudsmarkt hoger zijn dan in de nieuwbouwmarkt. Daarnaast schiet een aantal segmenten er in positieve zin uit wat betreft hun groeiontwikkelingen. Zo wordt verwacht dat in de utiliteitsbouw de eerder ingezette verschuiving van de private naar de publieke sector zal doorzetten.

Figuur 10

In het licht van bovenstaande ontwikkelingen vormt Servicebouw één van de speerpunten van Heijmans in 2003. Er wordt gewerkt aan de invoering van een planmatig onderhoudsconcept. Bij iedere opdracht zal (planmatig) onderhoud standaard worden aangeboden. Streven is om in 2003 vanuit iedere Heijmans IBC Bouw-vestiging Servicebouwactiviteiten te kunnen aanbieden. Niet alleen op deze wijze tracht Heijmans meer toegevoegde waarde voor haar klanten te creëren, maar ook door de ontwikkeling van nieuwe producten en concepten. De reeds in 2002 ontwikkelde concepten (waaronder het Zorgpark en de ‘Slimme School’) moeten in 2003 een bijdrage gaan leveren aan de groei van Heijmans in onder andere de zorgen onderwijsmarkt.

Totaal

00

01

02

Marktsituatie in 2002 Volgens het EIB is de productie in de gww-sector in 2002 met circa 1,2% gedaald. Verantwoordelijk voor deze ontwikkeling zijn enerzijds een wijziging per 1 januari 2003 in de fiscale wetgeving waardoor civielrechtelijke werkzaamheden voor lagere overheden vrij van BTW kunnen plaatsvinden en anderzijds aarzelingen bij opdrachtgevers die te maken hadden met de bouwenquête, waardoor het wederzijds vertrouwen tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers is geschaad. Ten slotte kende Nederland een politiek instabiel 2002 waardoor verstoringen optraden in het beleid. De divisie is voor bijna 65% van haar omzet afhankelijk van overheidsopdrachten.


De daling van de productie in de gww-sector werd vooral veroorzaakt door wijzigingen in de fiscale wetgeving, de vermeende bouwfraude en de politieke instabiliteit in 2002.

47


Ondanks een afnemend werkaanbod in de markt voor kleinere projecten, zijn de bedrijfsopbrengsten van Heijmans in de wegenbouwmarkt op peil gebleven door de betrokkenheid bij grote infrastructurele projecten.

Ook de acquisities van Van Kleef en Van Herk hebben het aandeel in de gww-sector versterkt.

Door ondergrondse bouwvarianten gezamenlijk te benaderen, kan de overheid profiteren van de kennis en ervaring die Heijmans heeft opgedaan met het risicovol boren van tunnels voor omvangrijke projecten.

Figuur 12

Als gevolg van de druk die de grote infrastructurele projecten op de budgetten van de overheid legden, was in 2001 sprake van een afnemend werkaanbod in de markt van vooral kleinere projecten. Deze ontwikkeling heeft ook in 2002 in belangrijke mate het beeld van de infrastructuurmarkt bepaald. Onvoorziene hoge kosten bij de realisatie van de grote infrastructurele projecten, gecombineerd met een stabilisatie van het totale bouwvolume, hebben gezorgd voor een negatief effect op de budgetten voor het reguliere werk. De bedrijfsopbrengsten die Heijmans in de infrastructuurmarkt heeft gerealiseerd zijn echter op peil gebleven door de betrokkenheid bij grote infrastructurele projecten, zoals de Betuwelijn, de Hogesnelheidslijn (HSL), de Vijfde Baan op Schiphol, de A15 bij Europoort en de A50 tussen Sint-Oedenrode en Nistelrode. De omzetverdeling voor de divisie Infrastuctuur en Milieu in 2002 was 20% grote projecten en 80% kleine projecten. Daarnaast heeft Heijmans in 2002 het aandeel in de gww-markt versterkt met de overnames van Van Herk en Van Kleef. Van Herk is met name actief op het gebied van grondwerk en dijkverzwaringen en opereert voornamelijk in de Randstad. Hiermee is de positie van Heijmans in deze regio verder verbeterd. Van Kleef is een onafhankelijk ingenieursbureau dat zich richt op het adviseren, ontwerpen en begeleiden van projecten op het gebied van wegen waterbouwkunde en milieu- en verkeerstechniek. De overname van Van Kleef past binnen de strategie van Heijmans om de advies- en ingenieursdiensten in de gww-sector verder uit te breiden. Voor de divisie Beton- en Waterbouw was 2002 het jaar waarin alle grote projecten, zoals de Betuweroute, de HSL, Hemboog, de Sophiaspoortunnel en de Westerscheldetunnel volop in uitvoering waren. Het risicovol boren voor de omvangrijke projecten Westerscheldetunnel en de Sophiaspoortunnel is in 2002 afgerond. Hiermee bevindt de uitvoering zich in de afbouwfase en zijn deze projecten in rustiger vaarwater gekomen. De oplevering van de Westerscheldetunnel vindt op 14 maart 2003 plaats. De Sophiaspoortunnel wordt in het vierde kwartaal van 2003 opgeleverd. Heijmans heeft met deze projecten geïnvesteerd in kennis van geboorde tunnels. Met de beperkte ruimte in Nederland zouden deze ondergrondse bouwvarianten ‘ruimte’ kunnen creëren. De overheid als belangrijkste opdrachtgever kan van deze kennis en ervaring profiteren als het gaat om invulling van de openbare ruimte. Een gezamenlijke benadering van projecten is voorwaarde voor succes op dit gebied. De omzetverdeling voor de divisie Heijmans Beton- en Waterbouw was in 2002 60% grote projecten en 40% kleine projecten.

Herkomst bedrijfsopbrengsten Heijmans Infrastructuur en Milieu 2002

Figuur 13

Herkomst bedrijfsopbrengsten Heijmans Beton- en Waterbouw 2002

De divisies Heijmans Infrastructuur en Milieu en Heijmans Beton- en Waterbouw kregen in 2001 steeds meer te maken met de ontwikkeling van nieuwe contractvormen waarbij de bouwer naast het ontwerp en de bouw ook zorg draagt voor de financiering, onderhoud en de exploitatie van een project en het project pas na een aantal jaren overdraagt aan de overheid. In 2002 is echter gebleken dat het afsluiten van dergelijke contracten moeizaam op gang komt. Om publieke en private partijen de gelegenheid te geven de vereiste kennis en ervaring op te bouwen, heeft de overheid namelijk gekozen voor een geleidelijke introductie van publiek-private initiatieven. Daarvoor is een aantal fasen ingericht. De eerste fase waarin de beleidskaders en benodigde instrumenten voor Publiek Private Samenwerking (PPS) zijn ontwikkeld, is reeds afgerond. Op dit moment bevindt het traject zich in de tweede fase, waarin pilotprojecten zijn geselecteerd en aanbestedingsprocedures zijn gestart. Heijmans heeft interesse getoond in drie pilotprojecten, te weten de N31 tussen Leeuwarden en Drachten, de A59 tussen Rosmalen en Geffen en de waterzuiveringsinstallatie in de Harnaschpolder. Het project A59 is voor Heijmans onbevredigend verlopen doordat de aanbieding terzijde is gelegd door de opdrachtgever. Het project Harnaschpolder bevindt zich in een vergevorderd stadium. Het consortium waarin Heijmans participeert is in 2002 aangewezen als ‘Preferred Tenderer’ voor het ontwerpen, financieren, bouwen en gedurende dertig jaar beheren van afvalwaterzuiveringsinstallaties in de regio Den Haag. Een belangrijk onderdeel hiervan is de nieuwbouw van de grootste afvalwaterzuiveringsinstallatie van Europa, gelegen in de Harnaschpolder. Het is nog onbekend wanneer de ontwikkeling rondom de nieuwe contractvormen overgaat in de derde en laatste fase; de overstap van incidentele pilotprojecten naar ‘reguliere’ projecten die deel uitmaken van de normale werkstroom van de overheid. De mate van succes van deze projecten is vooral ook afhankelijk van het commitment van de overheid/de politiek. Meer politieke commitment zal de bouwbedrijven aanzetten tot meer investeringen in kennis.

In 2002 is gebleken dat de nieuwe contractvormen, waarbij aannemers ook de zorg dragen voor financiering en exploitatie, slechts moeizaam op gang komen. Dit omdat de overheid heeft gekozen voor een geleidelijke introductie van publiek-private initiatieven.

Het is nog onbekend wanneer de nieuwe contractvormen zullen gelden voor projecten die deel uitmaken van de normale werkstroom van de overheid.

In 2001 was reeds sprake van een verandering in de verhouding tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. De opdrachtgever stelde zich afstandelijker op. De gebeurtenissen rond de parlementaire enquête Bouwnijverheid hebben ervoor gezorgd dat het vertrouwen in de verhouding tussen opdrachtgever en opdrachtnemer is geschaad. In combinatie met de BTW-compensatie heeft deze ontwikkeling geleid tot uitstel van nieuwe projecten. Heijmans zet in 2003 zwaar in op herstel van vertrouwen, hetgeen eveneens voorwaarde is voor een succesvolle voortzetting van nieuwe contractvormen. Uit het oogpunt van portfolio is Heijmans klaar voor deze nieuwe vorm van samenwerking. Nagenoeg alle activiteiten en grondstoffen heeft Heijmans in eigen huis, waardoor het integrale pakket kan worden aangeboden. In de milieumarkt is al jaren sprake van een stagnatie, maar door een sterke focus op deze markt is Heijmans erin geslaagd het marktaandeel te vergroten. De activiteiten van Heijmans in de milieumarkt worden ook op internationaal niveau uitgevoerd. In navolging van de joint venture die Heijmans in 2001 met Blackwell (Engeland) is aangegaan, is in 2002 het bedrijf Heijmans Blackwell Remediation opgericht. Dit bedrijf voert bodemsaneringswerkzaamheden uit op de Engelse markt. Daarnaast heeft Heijmans een opdracht ontvangen voor het uitvoeren van bodemsanering in Portugal. Een voormalig fabrieksterrein te Matosinhos wordt geschikt gemaakt voor nieuwe inrichtingsmogelijkheden.

Ondanks stagnatie in de milieumarkt is het aandeel van Heijmans in deze markt vergroot. De activiteiten hebben in 2002 ook een internationaal karakter gekregen.

Verkeer & Vervoer: het jaar 2002 in cijfers

Centrale overheid

15%

Centrale overheid

26%

Lagere overheid

40%

Lagere overheid

11%

Bedrijven en particulieren

25%

Bedrijven en particulieren

53%

Intern

20%

Intern

10%

In € mln (inclusief intercompany)

2002

2001


912 39,3 4,3% 549

828 33,5 4,1% 604

Verandering 84 5,8

10,1% 17,3%

–55

–9,1%

De bedrijfsopbrengsten van Heijmans in de sector Verkeer & Vervoer zijn in 2002 gestegen met 10,1% tot € 912 miljoen. De autonome stijging komt uit op 9,2%. De toename uit hoofde van acquisities, te weten Van Herk en ingenieursbureau Van Kleef, bedraagt € 8,2 miljoen, ofwel 0,9%. Voornoemde acquisities dragen vanaf de tweede helft van 2002 bij aan de financiële resultaten van deze sector.

48



De bedrijfsopbrengsten in de sector Verkeer & Vervoer stegen in 2002 met 10,1%.

49

Innovatief in producten en processen Sinds de oprichting in 1923 heeft Heijmans een stormachtige ontwikkeling doorgemaakt. Anno 2002 behoort de onderneming tot de top drie van de Nederlandse bouwmarkt, een positie die mede verworven is door vergaande en continue inspanningen op het gebied van producten procesinnovatie.

Het streven naar innovaties is een karaktereigenschap die niet binnen elke organisatie van nature aanwezig is: een vernieuwende instelling moet een onderneming in het ‘bloed’ zitten. Binnen alle geledingen van de onderneming heeft Heijmans van oudsher geïnvesteerd in innovaties, onder andere resulterend in een vermindering van kosten en een verhoging van efficiency. Het innovatieve karakter van Heijmans vormt een belangrijke basis voor het nemen van een (beslissende) voorsprong op de concurrentie. Een voorsprong die niet alleen bijdraagt aan de continuïteit van de onderneming, maar ook aan een optimale belangenbehartiging van stakeholders.

Bij de realisatie van twee woontorens in de nieuwbouwwijk Wateringseveld in Den Haag maakte Heijmans gebruik van innovatieve prefab gevelelementen met een buitenblad van hele bakstenen. Hierdoor werden aanzienlijke besparingen gerealiseerd op metsel- en steigerwerk. De stenen werden in een mal met contravoegen gelegd, waarna de voegen werden aangespoten met specie. Na het plaatsen van een wapeningsnet met afstandhouders en eventuele leidingen werd het binnenblad gestort van normaal grindbeton. De elementen zijn reeds voorzien van kozijnen, ramen, beslag en beglazing.


De totale bouwproductie op het gebied van Verkeer & Vervoer beliep volgens het EIB in 2002 ruim € 11 miljard. Op grond hiervan komt het marktaandeel van Heijmans in deze sector uit op ongeveer 8,3% (2001: ongeveer 7,7%). Van het totaal van de bedrijfsopbrengsten heeft ruim 20% betrekking op grote(re) infrastructurele projecten, waaronder HSL, Betuweroute, Westerscheldetunnel en Sophiaspoortunnel. Circa 80% van de bedrijfsopbrengsten komt voor rekening van kleine(re) opdrachten. Het betreft ongeveer 3.000 werken met een gemiddelde opdrachtwaarde van ruim € 200.000. De orders binnen deze sector zijn voor 25% verkregen uit openbare aanbestedingen. De verdeling van de bedrijfsopbrengsten naar activiteiten is weergegeven in Figuur 14. De EBIT (winst voor interest en belastingen) in de sector Verkeer & Vervoer is gestegen met 17,3% tot € 39,3 miljoen. De toename als gevolg van de acquisities van Van Herk en ingenieursbureau Van Kleef bedraagt na afschrijving goodwill € 1,0 miljoen, ofwel 3%. De EBIT-marge is verder verbeterd met 0,2 procentpunt tot 4,3%. Projecten Belangrijke ontwikkelingen en projecten (al dan niet in combinatie met anderen) in 2002 in deze sector waren: • Westerscheldetunnel: ontwerp en bouw van de eerste geboorde, langste (ruim 6,6 km) en diepste (60 meter onder NAP) in slappe grond gesitueerde verkeerstunnel in Nederland. Na de oplevering in maart 2003 is Heijmans met de partners gedurende tien jaar tevens verantwoordelijk voor het onderhoud van de tunnel. • Sophiaspoortunnel: realisatie van de circa 8 kilometer lange tunnel die uit twee toeritten bestaat en een circa 4 kilometer lange boortunnel. De Sophiaspoortunnel ligt in het nieuwbouwtracé van de Betuweroute en is de tweede en tevens langste boortunnel van deze goederenspoorlijn. • Hogesnelheidslijn (3+5): realisatie van twee trajecten van de Hogesnelheidslijn, het tracé tussen Hazerswoude-Dorp en Rotterdam en het tracé tussen Prinsenbeek en de Belgische grens. Het tracé van de Hogesnelheidslijn in Nederland is in totaal 100 kilometer lang en loopt in een licht gebogen lijn tussen Amsterdam en de Belgische grens. • Noord/Zuidlijn: Heijmans zal gaan werken aan de Zinktunnel onder het IJ, de caissons voor de aansluiting tussen deze tunnel en het Damrak en de startschacht voor de boormachine. De werkzaamheden zullen midden in het centrum van Amsterdam worden uitgevoerd, waar dagelijks 250.000 tot 300.000 mensen de bouwplaats passeren.

Figuur 14

• Vijfde Baan Schiphol: aanleg van de vijfde starten landingsbaan op luchthaven Schiphol. Naast de aanleg van de baan, inclusief een rijbaanstelsel en twee ‘de-icing’ platforms, omvatte het eind 2002 met succes afgeronde project het graven van randsloten en de aanleg van de dienstwegen en de hemelwaterafvoersystemen. • Paviljoenpolder: verbeteren van het 4.300 meter lange dijkvak Paviljoenpolder. Deze werkzaamheden zijn onderdeel van het project Zeeweringen, een verbeteringsproject dat de gehele kustlijn van de Westerschelde moet herstellen en beschermen tegen de zwaarste stormen. • Tracé A50: realisatie van een groot deel van de nieuwe rijksweg A50. Het mede door Heijmans tussen Sint-Oedenrode en Nistelrode-Zuid aan te leggen tracé vormt de helft van het totale tracé van Eindhoven naar Oss. De A50 wordt aangelegd om een betere doorstroming van het verkeer en een grotere verkeersveiligheid te realiseren. • Delfland: vervroegde aanleg van delen van een nieuw leidingstelsel op verschillende locaties binnen de gemeenten Den Haag, Rijswijk, Leidschendam en Nootdorp. De werkzaamheden vormen de voorbereidingen op de komst van de nieuw te bouwen afvalwaterzuiveringsinstallatie ‘Harnaschpolder’ in de regio Den Haag. • Optimalisatieplan A2: verbeteren van de rondweg om ’s-Hertogenbosch. Op één van de drukste stukjes snelweg rondom ’s-Hertogenbosch heeft Heijmans diverse werkzaamheden uitgevoerd, waaronder het verrichten van grondwerk, het aanbrengen van asfalt, het plaatsen van een betonnen spanwand en het verbreden van een viaduct. • Onderdoorgang Reeshofweg Tilburg: bouw van een onderdoorgang onder de spoorbaan Gilze-Rijen – Tilburg. Deze onderdoorgang wordt gebouwd om de ontsluiting van de wijk Reeshof te realiseren. Het spoordek is in een 52-urige buitendienststelling in de baan geschoven. • GeoKoepels: als onderdeel van een team kwam Heijmans met het idee ‘GeoKoepels’ als beste uit de bus bij de prijsvraag ‘Morgen de Ruimte Prijs 2002’. Het team ziet een oplossing voor het toekomstige ruimtegebruik door gebruik te maken van grote ruimten in de diepere grondlagen. Hierbij wordt gedacht aan bolvormige constructies (de GeoKoepels) waarmee zonder het gebruik van pijlers grote, vrije overspanningen worden gecreëerd. Risico’s De uitvoeringsrisico’s bij grote infrastructurele projecten zijn nagenoeg geheel ondergebracht bij assuradeuren. Herhalingsfouten vormen een belangrijk risico bij kleinschalige projecten. Het kwaliteitsbeleid ziet toe op beperking van dit risico. In dat licht is o.a. in 2002 een start gemaakt met een projectevaluatie en klanttevredenheidsanalyse. Bijna alle bedrijven binnen dit segment (67 stuks van de in totaal 69) zijn sinds 2002 ISO 9001/9002 gecertificeerd. Twee bedrijven beschikken over NOC*NSF-certificaten voor de aanleg van verschillende typen sportvelden. De kwaliteitsaudits vinden sinds 2002 plaats over werkmaatschappijen heen (op divisieniveau). Uitvoeringstechnisch vormen de weersomstandigheden het grootste risico.

Omzetverdeling per activiteit 2002

Een specifiek risico vormen de onderzoeken die lopen door het Openbaar Ministerie en de Nederlandse Mededingingsautoriteit (OM en NMa) in het kader van het dossier ‘onregelmatigheden in de sector’. Tot ultimo 2002 was Heijmans betrokken in de volgende onderzoeken: Openbaar Ministerie:

• Bij Heijmans is in februari 2002 bij een viertal vestigingen informatie opgevraagd in het kader van een justitieel onderzoek. Eén persoon werd daarbij als verdachte aangemerkt. Nadien heeft Heijmans niets meer van het Openbaar Ministerie vernomen.

52

Wegenbouw

53%

Beton- en Waterbouw

25%

Kabels en Leidingen

7%

Verkeerstechnieken

7%

Milieu

4%

Overig

4%


Het OM heeft de mogelijkheid strafvorderingen in te stellen tegen functionarissen van Heijmans op basis van het Wetboek van Strafrecht. Tot op heden is Heijmans niet bekend met voornemens van het OM om strafvervolging tegen Heijmans-functionarissen in te stellen.


53


Nederlandse Mededingingsautoriteit:

• Bij Heijmans is in maart 2002 op één vestiging informatie opgevraagd in het kader van verdenking van onregelmatigheden rondom de aanbesteding van de Noord/Zuidlijn in Amsterdam. Daarnaast heeft de NMa enkele zaken in onderzoek waarbij Heijmans partij is. Ultimo 2002 was de stand van zaken hierbij als volgt (de nummers verwijzen naar zaaknummers van NMa): – 2906 Heijmans/Solétanche, worden verdacht van beperking van concurrentie bij funderingswerkzaamheden – 3075 Heijmans met € 13.500 beboet wegens niet medewerking onderzoek Noord/Zuidlijn Amsterdam – 3054 Heijmans en anderen verdacht van concurrentiebeperking bij aanleg sportfaciliteiten – 3064 Heijmans en anderen verdacht van concurrentiebeperking bij aanbesteding asfaltwerk Noord Nederland – 3020 Heijmans en anderen verdacht van concurrentiebeperking bij asfaltproductie Noord Nederland – 2873 Heijmans en anderen verdacht van concurrentiebeperking bij asfaltwerken Haarlemmermeer De NMa heeft de mogelijkheid boete op te leggen tot 10% van de ‘relevante omzet’. De definitie van relevante omzet is niet helder, noch is hieraan door jurisprudentie éénduidige invulling gegeven. Ten slotte bestaat de mogelijkheid dat partijen (opdrachtgevers) zich benadeeld voelen door gedragingen in de sector. Bij Heijmans hebben zich ultimo 2002 geen partijen gemeld. Heijmans is van mening dat géén van haar opdrachtgevers door gedrag van Heijmans is benadeeld of schade heeft geleden.

Gesterkt door geplande budgetten van het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft Heijmans vertrouwen in herstel van de gww-markt op de middellange termijn.

De geschade verhouding tussen opdrachtgever en -nemer veroorzaakt echter op korte termijn nog uitstel van overheidsbestedingen in de gww-markt.

54

Vooruitzichten De vooruitzichten voor de gww-markt zijn in vergelijking met voorgaande jaren minder gunstig. Op basis van de prognoses van het EIB zal de groei in de gww-productie op korte termijn verder afnemen. Op middellange termijn zal het niveau van de gww-productie naar verwachting licht stijgen met gemiddeld 1% per jaar. Ondanks deze pessimistische toekomstvoorspelling ziet Heijmans de ontwikkeling van de sector op middellange termijn met vertrouwen tegemoet. Dit vertrouwen wordt gesterkt door de plannen van het ministerie van Verkeer en Waterstaat om de komende vier jaar € 380 miljoen extra uit te trekken voor de aanleg van nieuwe wegen, met als doel dat er in 2006 over een lengte van 150 kilometer spitsstroken liggen in Nederland. Daarnaast wordt een versnelde aanleg voorzien van diverse projecten, zoals de tweede Coentunnel, de Hanzelijn en de ondertunneling van de A2 in Maastricht. In de markt van civiele betonbouw zijn eveneens nieuwe initiatieven aangekondigd. Op basis van het Meerjarenprogramma Infrastructuur en Transport (MIT) wordt verwacht dat tot 2008 voor ruim € 4 miljard aan civiele betonbouwprojecten wordt aanbesteed. Daarnaast wordt voorzien dat de lagere overheden tot 2008 voor ongeveer € 2 tot € 3 miljard in civiele bouwprojecten zullen investeren. Op korte termijn heeft de markt echter te kampen met onzekere politieke omstandigheden en een verslechterde economische situatie, waardoor er geen duidelijkheid bestaat over de termijn waarop bovenstaande initiatieven daadwerkelijk in gang zullen worden gezet. Bovendien heeft het geschade vertrouwen van de verhouding tussen opdrachtgever en opdrachtnemer, als gevolg van de verwikkelingen rond de bouwenquête, geleid tot een verder uitstel van bestedingen op korte termijn. In 2003 zal daarom intensief aandacht worden besteed aan het verbeteren van de verhouding met de opdrachtgever, waarbij de maatregelen die door de overheid worden genomen naar aanleiding van het eindrapport van de parlementaire enquêtecommissie een belangrijke rol zullen gaan spelen. Op dit moment is moeilijk te voorspellen hoe deze maatregelen eruit zullen zien, maar het ontwikkelen van beoordelingsmechanismen van aanbieders, anders dan alleen op de laagste prijs, lijkt hierbij een absolute noodzaak om innovaties mogelijk te maken en om in de toekomst gewaarborgd te zijn van een stabiele en gezonde marktsituatie. Heijmans onderschrijft de conclusies van de parlementaire enquêtecommissie dat de verhouding tussen prijs en kwaliteit als gunningscriterium moet worden toegepast en dat een ontwerpkostenvergoeding in voorkomende gevallen op zijn plaats is. Daarbij is Heijmans van mening dat de overheid zich meer bewust moet zijn van haar exclusieve positie als opdrachtgever en verantwoordelijkheid moet nemen waar het gaat om continuïteit in werkaanbod en een passende beloning voor uitvoerende partijen.


Een nieuwe ontwikkeling die Heijmans in de toekomst voorziet is de afname van het aantal projecten dat wordt uitgevoerd in combinatie met andere gww-bedrijven. Dit betekent dat een aannemer alle disciplines in huis zal moeten hebben om aan de marktvraag te kunnen voldoen. Gezien de mate waarin de divisie Heijmans Infrastructuur is gediversificeerd, is Heijmans van mening dat deze ontwikkeling perspectieven kan bieden voor de onderneming. Heijmans is zich echter bewust van het feit dat voor sommige projecten combinatievorming van belang kan blijven in verband met de noodzakelijke kennisverbreding. In de asfaltmarkt vindt naar aanleiding van een NMa-onderzoek ontvlechting plaats van gezamenlijk aandeelhouderschap in asfaltcentrales. Heijmans is gestart met een herpositionering van de asfaltparticipaties in de productie-eenheden, waarbij zelfstandige productie-eenheden in 100% eigendom het uitgangspunt vormen. Door het zekerstellen van de eigen asfaltproductiebehoeften blijft de slagkracht van de gww-bedrijven binnen Heijmans gewaarborgd. Een herstel in de markt voor technische infrastructuur (kabels en leidingen) zal naar verwachting uitblijven in 2003. De aanhoudende verslechtering van de marktsituatie in de telecomsector zorgt nog steeds voor uitstel van investeringen in glasvezelnetwerken. De in het begin van 2003 geëffectueerde overname van Stork Infratechniek door Heijmans zorgt voor een verdere uitbreiding van het activiteitenportfolio en creëert daarmee nieuwe kansen. Heijmans kan zich derhalve met Stork Infratechniek meer nadrukkelijk profileren als kandidaat voor een totaalaanbieding op het gebied van infrastructuur in het hogere segment van de infrastructuurmarkt waarbij intelligente verkeersgeleidingssystemen deel uitmaken van een project.

De overname van Stork Infratechniek biedt nieuwe kansen op de nog immer afnemende markt voor technische infrastructuur (kabels en leidingen).

Als gevolg van het eerder genoemde uitstel van bestedingen, met name aan de zijde van de lagere overheden, is sprake van een uitblijvend orderaanbod. Dit heeft geleid tot een sterke druk op het prijsniveau, waardoor projecten veelal niet meer tegen kostprijs kunnen worden aangenomen. Onzeker is of deze situatie zich in de loop van 2003 zal verbeteren. Heijmans is in de wegenbouw voor circa 80% van de omzet afhankelijk van kleine regionale en lokale projecten. Dit betekent dat de bedrijfsopbrengsten in de wegenbouw bij Heijmans onder druk staan. Om het kostenniveau in lijn te brengen met de ontwikkeling van de bedrijfsopbrengsten is besloten tot vermindering van het aantal arbeidsplaatsen in de divisie Heijmans Infrastructuur met circa 200 van de in totaal ruim 3.000 medewerkers in vaste dienst. Het betreft hoofdzakelijk arbeidsplaatsen inzake de wegenbouwactiviteiten in de noordelijke en oostelijke regio’s alsmede de kabel- en leidingactiviteiten. Gedwongen ontslagen zullen daarbij niet voorkomen kunnen worden. Op basis van de ontwikkelingen in de sector Verkeer & Vervoer verwacht Heijmans autonoom een lichte daling in de bedrijfsopbrengsten.

Industrie & Productie; voorwaartse integratie Activiteiten De activiteiten die Heijmans uitvoert op het gebied van industriële dienstverlening en productie van bouwmaterialen zijn ondergebracht in de divisie Heijmans Industrie & Productie. Het industriecluster binnen de divisie verricht multidisciplinaire nieuwbouw en onderhoud op het gebied van werktuigbouw (o.a. piping en apparatenbouw), civiele bouw (bouw en infrastructuur), isolatiewerk en maintenance engineering. Het productiecluster fabriceert onder meer prefab beton(elementen), prefab metselwerk, stalen lateien en dak- en isolatieplaten. Marktsituatie in 2002 Het overgrote deel van de industriële activiteiten vindt plaats in de markt voor nieuwbouw en onderhoud van (petro)chemische installaties. De ontwikkelingen in deze markt werden in 2002 gekenmerkt door een toename in de vraag naar technisch onderhoud. Doordat opdrachtgevers hun interne onderhouds-


De vraag naar industriële onderhoudswerkzaamheden is in 2002 toegenomen.

55


Daling in de vraag naar nieuwbouwactiviteiten wordt vooral veroorzaakt door verplaatsing van zware industrie naar lagelonenlanden.

Op een sterk concurrerende markt onderscheiden de productiebedrijven van Heijmans zich door het innovatieve vermogen.

organisaties voor een groot deel hebben afgebouwd is kennis en ervaring op dit vlak sterk verminderd. Opdrachtgevers zoeken dientengevolge naar professionele relaties die het technisch onderhoud bij hen uit handen nemen. Daarbij wordt de voorkeur gegeven aan partijen die zowel beschikken over de kennis als de uitvoeringscapaciteit voor dergelijke vraagstukken. Met de uitvoerende capaciteiten van de Industrie Services bedrijven en de expertise van Tecona op het gebied van maintenance engineering is Heijmans uitstekend in staat op deze toenemende vraag in te spelen. In 2002 heeft dit geleid tot een aantal interessante projecten, zoals de upgrading van destillatietoren D-650 van een raffinaderij in Rozenburg en de revisie van het leidingnetwerk van de Oxystaalfabriek 2 van Corus in IJmuiden. In tegenstelling tot de vraag naar onderhoudswerkzaamheden had de vraag naar nieuwbouwactiviteiten in deze sector te kampen met een daling. Dit is voor een belangrijk deel te wijten aan een geleidelijke verplaatsing van de zware (petrochemische en staal) industrie naar lagelonenlanden. De voornaamste nieuwbouwactiviteiten die Heijmans in 2002 heeft uitgevoerd zijn de realisatie van drie onderdelen van een chemische installatie in opdracht van Lyondell en de bouw van een benzeenfabriek in opdracht van Shell. In de energiemarkt heeft Heijmans de engineering van de kippenmestcentrale in Moerdijk afgerond. Als gevolg van op handen zijnde wijzigingen in de subsidieregeling is echter nog geen vergunning verleend voor de uitvoering van het project. De verwachting is dat hier in 2003 uitsluitsel over zal komen. Heijmans Staalbouw heeft in 2002 een aantal complexe projecten uitgevoerd, waaronder de aluminium uitkijktoren (RAZOB) in Nuenen, de Hemboog in Amsterdam, een geluidsscherm voor de A50 bij Bernheze en de Delfiabrug in Groningen. De productiebedrijven van Heijmans zagen zich in 2002 geconfronteerd met een sterk concurrerende markt. Een aanhoudende daling van de productie, zowel in de woning- als in de utiliteitsbouw, zorgde voor een afname van de vraag. Heijmans onderscheidt zich echter van andere aanbieders door het innovatieve vermogen waarmee producten en processen zó worden ontworpen dat ze het bouwproces aanzienlijk versnellen. In 2002 heeft dit innovatieve vermogen o.a. geleid tot de ontwikkeling van het snelbouwsysteem Bestcon 90. Dit unieke, gepatenteerde systeem maakt overspanningen mogelijk tot 15 meter in de utiliteitsbouw en 16,5 meter bij parkeergarages. Bij de uitbreiding van het Hofpoort-ziekenhuis in Woerden is voor het eerst gebruik gemaakt van het Bestcon 90 systeem. In een recordtijd van acht dagen werd een 1.425 vierkante meter grote vleugel gerealiseerd. Echter ook in klein prefab beton (Vebo, Nehobo) en dakelementen (Opstalan o.a. met ‘Totaal Dak’ en ‘Dakvlak’) toont Heijmans zich een innovatieve onderneming met sterke marktposities.

Industrie & Productie: het jaar 2002 in cijfers In € mln (inclusief intercompany)

2002

2001

Verandering


185 6,1 3,4% 102

200 6,5 3,3% 70

–15 –7,5% –0,4 –6,1% 32 45,7%

De bedrijfsopbrengsten van Heijmans in de sector Industrie & Productie zijn in 2002 afgenomen met 7,5% tot € 185 miljoen. Deze afname is geheel autonoom en betreft zowel de Industrie Services-activiteiten als de Productie-activiteiten.

sector Industrie & Productie daalden in 2002 met 7,5%.

De achteruitgang bij de Industrie Services-activiteiten wordt vooral veroorzaakt door de teruggang van de nieuwbouwproductie in de industriële sector. De Productie-activiteiten hebben te lijden onder een terugval van de vraag uit de woningen utiliteitsbouwmarkt. Van de bedrijfsopbrengsten 2002 heeft € 82 miljoen, ofwel 44% (2001: € 86 miljoen, ofwel 43%) betrekking op activiteiten op het gebied van industriële dienstverlening en € 103 miljoen, ofwel 56% (2001: € 114 miljoen, ofwel 57%) op productie van bouwmaterialen en -elementen. De EBIT (winst voor interest en belastingen) in de sector Industrie & Productie is gedaald met 6,1% tot € 6,1 miljoen. De EBIT marge is met 3,4% iets gestegen ten opzichte van 2001. Projecten Belangrijke ontwikkelingen en projecten (al dan niet in combinatie met anderen) in 2002 in deze sector waren: • Uitbreiding Hofpoort-ziekenhuis: realisatie van een 1.425 m2 grote vleugel in opdracht van het Hofpoortziekenhuis in Woerden. Met behulp van het snelbouwsysteem Bestcon 90, dat kolomvrije overspanningen tot 16,5 meter mogelijk maakt, werd deze uitbreiding in een recordtijd van acht dagen gerealiseerd. • De Veranda: realisatie van een woontoren in Rotterdam. Heijmans is verantwoordelijk voor de productie en montage van het complete betoncasco, waarbij gebruik is gemaakt van het snelbouwsysteem Bestcon 60. Daarnaast wordt met 252 zogenaamde sandwichelementen een groot gedeelte van de gevel gebouwd.

Upgrading destillatiekolom

Haverleij

te Rozenburg

In een zeer uitgestrekt

De destillatiekolom voor de

landschappelijk gebied met

productie van propyleenoxide

parktuinen, rietzones,

werd voorzien van nieuwe

grachten en een

beplating en isolatie met

professionele golfbaan,

geschuimd glas, omdat dit

worden negen kastelen en

materiaal geen corrosie

een slot gerealiseerd die alle

veroorzaakt op het metaal.

56

De bedrijfsopbrengsten in de

vrij in het landschap staan.



57


• Delfiabrug: realisatie van de boven- en onderbouw van de Delfiabrug in Hoogkerk, gemeente Groningen. De brug, gelegen over het Hoendiep, is onderdeel van een omleidingsroute om het dorp heen. Heijmans realiseerde zowel de boven- als onderbouw van het object dat dankzij de bijzondere vormgeving een echte blikvanger is. • Woontorens Wateringseveld: realisatie van twee woontorens in de nieuwbouwwijk Wateringseveld in Den Haag. Hiervoor maakte Heijmans gebruik van gevelelementen met een buitenblad van hele bakstenen. Het baksteenwerk wordt vanaf de tweede verdieping niet gemetseld, maar vooraf geproduceerd. Hiermee wordt een besparing gerealiseerd op metsel- en steigerwerk. • Upgrading destillatiekolom D-650: voor een petrochemisch bedrijf te Rozenburg voorzag Heijmans een destillatiekolom voor de productie van propyleenoxide van nieuwe beplating en isolatie. De werkzaamheden aan de 52 meter hoge en 2,3 meter brede kolom moesten binnen negen weken gerealiseerd worden. • PO-11 project: realisatie van een administratiekantoor, hoofdcontrolegebouw met laboratorium en LLDgebouw in opdracht van het Amerikaanse chemiebedrijf Lyondell. De bouwwerken maken deel uit van een chemisch complex van 60 hectare groot dat is gelegen op de Maasvlakte in Rotterdam. • C-sar: realisatie van een benzeenfabriek voor Shell Nederland Chemie Moerdijk. Daarbij tekende Heijmans ook voor de prefab pijpleidingen, de vaten, de torens en de pompen in de fabriek. Een complex project, vooral vanwege de strenge veiligheidseisen, minieme foutenmarges en korte bouwtijd van 11 maanden. • Revisie leidingnetwerk oxystaalfabriek: omsluiten van een SA-filter en tevens plaatsen van een nieuwe SA-leiding en schoorsteen binnen de Oxystaalfabriek 2 van Corus te IJmuiden. De voorbereidingen en de daaropvolgende werkzaamheden werden tijdens drie stilstanden van elk slechts tien uur tot een goed einde gebracht. • Revisie modules energiecentrale: revisie van twaalf modules in opdracht van General Electric. De twaalf modules zijn bestemd voor twee gasturbines die geplaatst worden in een energiecentrale in Hong Kong. In een voormalige papierfabriek te Velsen-Noord is tijdelijk een fabriekshal gehuurd waar een team geheel volgens de strenge eisen van de opdrachtgever de revisie met de grootste precisie uitvoert. • Ypenburg: leveren en monteren van prefab kappen en gevelelementen voor 295 woningen van de VINEXlocatie Ypenburg in Den Haag. De gevelafwerking die Opstalan voor dit project heeft verzorgd kenmerkt zich door toepassing van diverse materialen.

Heijmans biedt opdrachtgevers een totaalpakket waarbij het onderhoud volledig wordt gemanaged.

Vooruitzichten De verwachtingen ten aanzien van de onderhoudsactiviteiten in de industriële markt in 2003 zijn positief. Heijmans is voornemens zich meer expliciet te gaan toeleggen op de onderhoudswerkzaamheden in deze markt. Door een gezamenlijke marktbenadering van de uitvoerende disciplines en de engineeringactiviteiten (Tecona) is het mogelijk opdrachtgevers een totaalpakket aan te bieden waarbij het onderhoud volledig wordt gemanaged. Tevens streeft Heijmans naar een marktverbreding door naast de petrochemie minder conjunctuurgevoelige sectoren, zoals de voedings- en genotmiddelenindustrie en de afvalverwerkingsindustrie, te betreden. Om een sterke positie te kunnen verwerven in bovenstaande markten worden acquisitiemogelijkheden onderzocht van bedrijven met een relevante portfolio.

Door goedkope productiefaciliteiten in lagelonenlanden ziet Heijmans zich genoodzaakt haar staalproductieactiviteiten af te bouwen.

In de markt voor staalbouw is sprake van aanhoudende overcapaciteit en scherpe prijsconcurrentie, vaak door aanbieders met productiefaciliteiten in lagelonenlanden. Heijmans heeft getracht in deze markt actief te blijven door een focus op producten met een hogere toegevoegde waarde. Dit heeft echter niet geleid tot het beoogde resultaat, zodat besloten is de activiteiten op het gebied van staalbouw af te bouwen. Lopende projecten en aangegane verplichtingen zullen worden afgemaakt. Gedwongen ontslag voor ongeveer 80 medewerkers kan hierbij niet worden uitgesloten. Hoewel de markt voor utiliteitsbouw fors onder druk staat, bieden segmenten zoals onderwijs, zorg en overheid nog steeds interessante perspectieven voor de productiebedrijven. De ontwikkeling van Bestcon 90 biedt daarnaast nieuwe mogelijkheden in het parkeersegment. Een nieuwe ontwikkeling in de productiemarkt, die reeds in 2002 zichtbaar werd, is de veranderende rol van productiebedrijven in het bouwproces. Het produceren onder geconditioneerde omstandigheden

58


reduceert de kosten doordat enerzijds minder hinder wordt ondervonden van weersomstandigheden en doordat anderzijds het aantal fouten wordt teruggebracht bij seriematige productie. Productiebedrijven gaan zich steeds meer gedragen als aannemer in plaats van fabrikant. De productiebedrijven van Heijmans zullen zich gaan toeleggen op deze stap voorwaarts in de bedrijfskolom door de komende jaren een (steeds groter wordend) deel van het bouwproces van de afnemers over te nemen, dan wel intensiever met uitvoerende (zuster)ondernemingen samen te werken.

Heijmans International; naar een Noord-Europese bouwonderneming Activiteiten Buiten de thuismarkten Nederland en België is Heijmans actief in Duitsland en sinds begin 2003 ook in het Verenigd Koninkrijk. De activiteiten die Heijmans in België op het gebied van vastgoedontwikkeling, bouw, wegenbouw en leidingbouw uitvoert zijn ondergebracht in de holding Heijmans (B) N.V. In Duitsland richt Heijmans zich met Heijmans Bau en Franki Grundbau voornamelijk op de grond-, wegen waterbouwmarkt. In Engeland worden met Leadbitter activiteiten op het gebied van bouw (woningbouw en utiliteitsbouw) ontplooid. Marktsituatie in 2002 De Belgische woningbouwmarkt had in 2002 te kampen met een verdergaande stijging van de grondprijzen en een tegenvallende productie in de sociale woningbouw. In combinatie met de stijgende werkloosheid als gevolg van het uitblijven van economisch herstel hebben deze ontwikkelingen geleid tot een productieafname van 0,6% in de particuliere woningbouw. De productieafname heeft in mindere mate effect gehad op de vraag naar appartementen, deze bleef ten koste van de vraag naar reguliere woningen toenemen. Ondanks de daling in productie heeft Heijmans de resultaten in de woningbouwmarkt op peil gehouden. Vanuit een sterke marktpositie wist Heijmans in te springen op de toenemende vraag naar appartementen. In Brugge wordt gewerkt aan de realisatie van de tweede fase van ’t Pandreitje (75 appartementen) en in Waterloo is de organisatie betrokken bij de ontwikkeling en realisatie van het Domain des Impressionistes, een complex van 130 appartementen. Daarnaast is Heijmans betrokken bij een groot project in Ganshoren, waarvoor 110 appartementen worden ontwikkeld. De overname van Himmos eind 2002 zorgt ervoor dat Heijmans de marktpositie op het gebied van vastgoedontwikkeling in de woningbouwmarkt verder versterkt, met name de positie in het marktsegment van de duurdere appartementen. Tevens wordt toetreding tot de Antwerpse markt door middel van deze overname mogelijk gemaakt. Net als in Nederland is ook in België sprake van een groei in de binnenstedelijke herontwikkeling. Eind 2001 is de aanzet gegeven tot het grootste binnenstedelijke ontwikkelingsproject van de Benelux, het Hertogendal in Leuven. De joint venture tussen Heijmans en KBC Vastgoed (Resiterra) is in 2002 uitgeroepen tot winnaar van de prijsvraag rond deze omvangrijke binnenstedelijke ontwikkeling. Op de 7 hectare grond die Heijmans in combinatie met KBC koopt van het Openbaar Centrum Maatschappelijk Welzijn en van de Katholieke Universiteit Leuven, zullen de komende tien à vijftien jaar 650 tot 850 woonunits tezamen met zorgcentra en commerciële ruimten worden gebouwd. Heijmans heeft in combinatie met KBC nog een andere grote binnenstedelijke ontwikkeling verworven. In 2002 werd namelijk een principeakkoord gesloten met Multi Development Corporation International voor de overname van het project ‘Forum Julium’ in Tongeren, een project waar wonen, werken en winkelen zijn gecombineerd.

Ondanks de productieafname in de Belgische woningbouwmarkt heeft Heijmans haar positie gehandhaafd door tijdig in te springen op de toenemende vraag naar appartementen.

Ook in België speelt binnenstedelijke ontwikkeling een steeds grotere rol.

De markt voor commercieel vastgoed heeft in 2002 geen verbetering getoond ten opzichte van het voorgaande jaar. De vastgoedactiviteiten van Heijmans in België hebben zich volledig gedistantieerd van de kantorenmarkt. Ook de bouwactiviteiten richten zich voornamelijk op de woningbouwmarkt en de markt voor binnenstedelijke ontwikkeling. Desalniettemin is er in 2002 een aantal grote utiliteitsbouwprojecten in uitvoering gegaan. De realisatie van een centraal magazijn voor Colruyt in Halle en de bouw van een fabriek voor Tropicana in Zeebrugge zijn hiervan belangrijke voorbeelden. Met de overname van Moeskops’ Bouwbedrijf in de tweede helft van 2002 wordt de concurrentiepositie van Heijmans op de Belgische markt versterkt. Moeskops’ Bouwbedrijf is in Vlaanderen onder andere actief in woningbouw, industriebouw,


59


utiliteitsbouw en renovatie. De activiteiten van het bedrijf zijn samengevoegd met de bouwactiviteiten van Heijmans in België. De vraag in de wegenbouwmarkt is meer dan gebruikelijk afgenomen na de laatste gemeenteraadsverkiezingen in 2000. De standaard terugval na de verkiezingen werd versterkt doordat budgetten voor maatschappelijke issues, zoals bijvoorbeeld de hervorming van de politie, de gemeentelijke infrastructuuruitgaven hebben aangetast. Ook in de Duitse gww-sector daalde de productie, maar Heijmans versterkte daar de marktpositie door de overname van Franki Grundbau.

Heijmans Bau in Duitsland is voornamelijk actief in de grond-, wegen waterbouw, waarbij de activiteiten zich met name richten op het Ruhrgebied en Nordrhein Westfalen. De Duitse gww-markt vertoonde in 2002 een daling in de productie van 1,5%. Eind 2002 heeft Heijmans de marktpositie in West-Duitsland versterkt met de overname van activiteiten van Franki Grundbau uit het Philipp Holzmann concern. Als gevolg van deze overname worden de activiteiten in Duitsland uitgebreid met werkzaamheden op het gebied van funderingen, diepwand- en betonconstructies. De expertise van Franki Grundbau op deze gebieden zal eveneens worden ingezet bij de Nederlandse activiteiten in de gww-markt. Heijmans International: het jaar 2002 in cijfers

De bedrijfsopbrengsten van Heijmans International stegen in 2002 met 7,9%.

In € mln (inclusief intercompany)

2002

2001

Verandering


273 8,5 3,1% 220

253 12,5 4,9% 232

20 -4

7,9% -32,0%

-12

-5,2%

De bedrijfsopbrengsten van Heijmans in het buitenland zijn gestegen met 7,9% tot € 273 miljoen. De toename uit hoofde van acquisities bedraagt € 26 miljoen, ofwel 10,3%. Dit betreft de acquisities Moeskops’ (België), Himmos (België) en Franki Grundbau (Duitsland), die in het vierde kwartaal 2002 zijn gaan bijdragen aan de financiële resultaten van deze sector. Autonoom is sprake van een daling met 2,4%. De bedrijfsopbrengsten 2002 van Heijmans International maken 9,4% uit van de totale bedrijfsopbrengsten (inclusief intercompany) van Heijmans.

Betrokkenheid bij de HSLwerken mitigeerde de daling van Heijmans in België.

Van de bedrijfsopbrengsten 2002 betreft € 265 miljoen (2001: € 244 miljoen) België en € 8 miljoen (2001: € 9 miljoen) Duitsland. Op basis van de in 2002 gerealiseerde bedrijfsopbrengsten bedraagt het marktaandeel van Heijmans (B) N.V. in Brussel en Vlaanderen iets meer dan 2%. De autonome daling van de bedrijfsopbrengsten van Heijmans (B) N.V. vloeit hoofdzakelijk voort uit de meer dan gebruikelijke afname van de vraag in de wegenbouwmarkt en de aanhoudende malaise in de telecomsector, waar opnieuw sprake was van een teruggang van de productie in de leidingbouwmarkt. Als gevolg van de grote betrokkenheid bij de HSL-werken kon deze daling gemitigeerd blijven. Daarnaast is compensatie gevonden in grote private werken, onder andere in opdracht van Ikea in Zaventem, Makro in Sint-Pieters-Leeuw en Stora-Enso in Gent.

• Casterman-Site: ontwikkeling van 56 woonunits in Doornik – Tournai. Een aantal van deze woonunits zal in een gerestaureerde kloostervleugel worden gerealiseerd. Daarnaast omvat dit project de renovatie van de gebouwen van Casterman – drukkerij en uitgeverij – (Kuifje) in het historisch centrum van Doornik. • ’t Pandreitje: realisatie van 75 hedendaagse woningen met tuin en/of dakterras bovenop een ondergrondse parkeergarage in het hart van het historisch getinte Brugge. Het project dient als referentieproject voor de Vlaamse overheid met als doel de ‘terug-naar-de-stad-beweging’ te stimuleren door de realisatie van een hedendaags en kwalitatief hoogwaardig woningaanbod. • Garagecomplex: realisatie van een garagecomplex met onder meer een showroom voor Porschevoertuigen, kantoren en een ondergrondse parkeergarage in Drogenbos, ten zuiden van Brussel. Het gebouw kenmerkt zich door een zeer specifieke architectuur waarbij cilindrische en rechthoekige volumes in elkaar overvloeien. • Colruyt Dassenveld: realisatie van een groot distributiecentrum in de Belgische gemeente Halle. De werkzaamheden betroffen onder meer de bouw van een magazijn, loods en verblijfsruimten en de aanleg van een parkeerterrein en een wegennet. • Tropicana: realisatie van een volledige afdeling voor de productie van vers fruitsap voor een fruitsappenfabriek in Zeebrugge. De productieafdeling omvat tien units die uit één of meerdere bouwlagen bestaan. Iedere unit heeft een andere functie, dit resulteerde in verschillende eisen ten aanzien van hygiëne en de afwerking van vloeren, wanden, plafonds, riolering en goten. • Gevangenis Hasselt: realisatie van een uit tien gebouwen bestaand gevangeniscomplex in de Belgische plaats Hasselt. Binnen het complex ‘Zwarte brug’ zullen 450 cellen worden gerealiseerd. Naast drie cellenblokken zullen onder meer een centraal bewakingsgebouw, een werkplaats, een sporthal en een entreegebouw worden gebouwd. • HSL Brussel-Amsterdam: realisatie van diverse infrastructuurwerken en kunstwerken op vier locaties langs het traject van de Hogesnelheidslijn Brussel-Amsterdam. De werken bevinden zich op het grondgebied van de stad Antwerpen en de gemeenten Schoten, Brasschaat, Wuustwezel en Hoogstraten. • Vernieuwing hoogspanningskabels spoortunnel: vernieuwen van hoogspanningskabels in een spoortunnel tussen de treinstations Brussel-Noord en Kapellekerk, één van de drukste spoorverbindingen in België. Het grootste deel van de werkzaamheden werd tijdens de nachtelijke uren uitgevoerd. • Deichrückverlegung Monheim am Rhein: verleggen van de dijk in Monheim am Rhein, dit gebied ligt tussen Düsseldorf en Keulen aan de Rijn. Het is een dijkverlegging waarbij een groot gebied aan de Rijn wordt teruggegeven, waardoor de kans op overstromingen ook voor Nederland geringer wordt.

Verdeling bedrijfsopbrengsten activiteiten Heijmans België

Figuur 15

De EBIT (winst voor interest en belastingen) van Heijmans in het buitenland is afgenomen met € 4,0 miljoen tot € 8,5 miljoen. De EBIT marge komt uit op 3,1%. De afname is voor een belangrijk deel het gevolg van het wegvallen van belangrijke winstgevende contracten in de telecomsector in België. Projecten Belangrijke ontwikkelingen en projecten (al dan niet in combinatie met anderen) in 2002 in deze sector waren: • Residenties ‘Golfi di mare’: ontwikkeling en realisatie van 92 appartementen en 1.382 m2 commerciële ruimten aan het Paolaplein in Ganshoren. De appartementen zijn verdeeld over vijf gebouwen die alle rond het nieuwe stedelijk marktplein ‘Charles Quint’ zijn gelegen.

60


Vastgoed

12%

Bouw

40%

Infra

48%

waarvan: wegenbouw

33%

leidingbouw

15%


61

Flexibel in de markt Opdrachtgevers verlangen steeds meer flexibiliteit van een bouwonderneming. Niet alleen om nieuwbouw- of uitbreidingsprojecten uit te kunnen voeren zonder dat bedrijfsprocessen stagneren, maar ook om projecten te kunnen realiseren die op termijn eenvoudig zijn aan te passen voor andere doeleinden.

In de loop der jaren heeft Heijmans zich dusdanig georganiseerd dat het direct kan inspelen op veranderende wensen vanuit de markt. Enerzijds kunnen deze wensen voortkomen uit de groeiende mondigheid van de eindgebruikers. Zo willen bijvoorbeeld consumenten een steeds grotere invloed uitoefenen op de realisatie van hun (nieuwbouw)woning. Anderzijds kunnen maatschappelijke ontwikkelingen, zoals tijdelijke behoefte aan meer cellen of aan extra capaciteit van scholen en zorginstellingen, vragen om nieuwe flexibele bouwconcepten waarbij gebruiksdoelen van gebouwen in de toekomst eenvoudig veranderd kunnen worden. Hiermee wordt tevens gerealiseerd dat de economische levensduur van gebouwen aanzienlijk kan worden verlengd.

De ‘Slimme School’ in Almere is een bijzonder antwoord op de stijgende vraag naar flexibele bouwoplossingen. Het pand bevat zowel bouwmuren als een balkenconstructie, waardoor de muren op termijn weer weggehaald kunnen worden en een compleet nieuwe indeling tot de mogelijkheden behoort. De zes lokalen die Heijmans bouwde als tijdelijke uitbreiding bevatten een kolommenstructuur, waardoor in de toekomst een oppervlak van 400 m2 kan worden kaalgeslagen ten behoeve van een nieuwe bestemming.


Volgens het VKEB zal de productie in de Belgische woningen utiliteitsbouw zich pas vanaf 2004 herstellen.

De wegenbouwmarkt zal reeds in 2003 een lichte productiestijging laten zien.

Wegens het uitblijven van herstel in de telecomsector oriënteert Heijmans zich meer op andere activiteiten in de leidingbouwmarkt.

Vooruitzichten Als gevolg van de vertraging in het economisch herstel verwacht de Vereniging voor Kwaliteitsvolle Economische Bouwindicatoren (VKEB) in België in 2003 een afname van zowel de productie in de woningbouw als de productie in de utiliteitsbouw. Pas vanaf 2004 zullen beide markten zich herstellen en een lichte groei vertonen. In de renovatie- en verbouwmarkt zal echter in 2003 al sprake zijn van een toename in de productie, zowel op het gebied van woningbouw als op het vlak van utiliteitsbouw. Heijmans is voornemens de komende jaren uit te groeien tot een speler van formaat in de Belgische renovatiemarkt. In de wegenbouwmarkt zal reeds in 2003 sprake zijn van een lichte toename in de productie. Aan de gebruikelijke afname van de investeringen na de gemeenteraadsverkiezingen zal in 2003 een einde komen. Reeds aangekondigde omvangrijke projecten als het Mobiliteit Masterplan Antwerpen en het binnenstedelijk expressnet in Brussel onderbouwen deze groeiverwachting. Voor 2003 heeft Heijmans met werken zoals de aanleg van de HSL, Aquafin werken en de trambaan naar Hoboken een goedgevulde orderportefeuille. In de leidingbouwmarkt wordt op korte termijn nog geen groei voorzien als gevolg van het uitblijven van een herstel in de telecomsector. Heijmans is zich aan het heroriënteren in deze markt en zal zich in 2003 meer gaan richten op de aanleg van hoogspanningsleidingen en werken in opdracht van de Belgische spoorwegen. Daarnaast zal een verdere diversificatie van de activiteiten in deze markt plaatsvinden door de voorgenomen overname van Siegers Elektro in het begin van 2003. Siegers Elektro is als gespecialiseerd elektrotechnisch installatiebedrijf voornamelijk actief in het monteren van complete elektrotechnische installaties, het verzorgen van bekabeling voor brand- en diefstalbeveiliging en het aanleggen van databekabeling. Tevens is Siegers Elektro gespecialiseerd in het aanleggen van hoogspanningsinstallaties en heeft het bedrijf 24-uurs storingsdiensten.

De met deze bedrijfsopbrengsten gerealiseerde EBITDA (winst vóór interest, belastingen, afschrijving materiële vaste activa, en afschrijving goodwill) is veel sterker gestegen, en wel met ruim 15%, van € 147,1 miljoen in 2001 tot € 169,4 miljoen in 2002. De autonome toename bedraagt € 13 miljoen, ofwel 9%. De significante kostenbesparingen uit hoofde van de succesvolle integratie van IBC (grotendeels afgerond begin 2002) en verdere verbeteringen in operationele processen zijn de belangrijkste factoren voor deze verbetering. De afschrijvingen op materiële vaste activa zijn gedaald van € 31,4 miljoen in 2001 tot € 29,3 miljoen in 2002. De afname is voor een belangrijk deel het gevolg van het in 2002 volledig afgeschreven zijn van bepaalde materiële vaste activa, waaronder in het verleden gedane investeringen in Baan- en overige ICT-systemen. Op geactiveerde goodwill is in 2002 € 6,1 miljoen afgeschreven ten opzichte van € 3,5 miljoen in 2001. De afschrijving goodwill 2002 betreft hoofdzakelijk IBC (€ 3,3 miljoen) en Proper-Stok (€ 1,6 miljoen). De EBIT (winst vóór interest en belastingen) is in 2002 gestegen met 19,4% van € 112,2 miljoen tot € 134,0 miljoen. Van de totale stijging met € 21,8 miljoen is € 16,3 miljoen autonoom gerealiseerd. De stijging uit hoofde van acquisities bedraagt derhalve € 5,5 miljoen. Dit is na aftrek van afschrijving goodwill ten bedrage van € 1,8 miljoen inzake acquisities 2002. De EBIT marge (EBIT in % van bedrijfsopbrengsten) is verder verbeterd met 0,7 procentpunt tot 5,6% in 2002. De per saldo interestlasten zijn gestegen met € 2,8 miljoen tot € 12,7 miljoen. Deze stijging vloeit hoofdzakelijk voort uit het gestegen vermogensbeslag als gevolg van toegenomen investeringen in (strategische) grondposities, bouwrechten en eigen ontwikkelingsprojecten. De belastingen zijn licht toegenomen met € 1,6 miljoen tot € 33,5 miljoen. De belastingdruk komt daarmee uit op 28% (2001: 31%). De lagere belastingdruk vloeit hoofdzakelijk voort uit per saldo eenmalige baten, mede als gevolg van het waarderen van fiscaal compensabele verliezen bij Belgische vennootschappen.

Volgens het Institut für Wirtschaftsforschung (IFO) zijn de vooruitzichten voor de gww-markt in Duitsland positiever dan voorgaande jaren. Voor 2003 wordt een voorzichtige groei met 0,5% voorzien. De overname van Leadbitter, dat zich hoofdzakelijk richt op grootschalige projecten in de publieke sector, geeft Heijmans een belangrijke springplank naar het Verenigd Koninkrijk.

Met de overname van Leadbitter is Heijmans nu ook structureel aanwezig in het Verenigd Koninkrijk. Vanuit drie vestigingen (Oxford, Bristol en Bracknell) is Leadbitter actief in het zuiden van Engeland. De onderneming richt zich grotendeels op de publieke sector en dan met name op de segmenten sociale woningbouw, onderwijs, gezondheidszorg en recreatie. Van de omzet wordt meer dan 80% gerealiseerd in de ontwikkeling en bouw van grootschalige projecten. De ontwikkelingen in de Engelse bouwmarkt zijn gunstig voor 2003; Construction Forecasting & Research Ltd (CFR) verwacht een groei met 3,8%. Het moge duidelijk zijn dat Leadbitter een belangrijk bruggenhoofd voor Heijmans gaat vormen in het Verenigd Koninkrijk.

Middelen

Resultaatontwikkeling Heijmans N.V. (in € mln)

Figuur 16

2002 autonoom

2002 acquisities

2002 totaal

2001 totaal

Verandering

Bedrijfsopbrengsten

2.333

82

2.415

2.288

127

5,6%

EBITDA Afschrijving materiële vaste activa

160,1 –27,3

9,3 –2,0

169,4 –29,3

147,1 –31,4

22,3 2,1

15,2%

EBITA Afschrijving goodwill

132,8 –4,3

7,3 –1,8

140,1 –6,1

115,7 –3,5

24,4 –2,6

21,1%

EBIT

128,5

5,5

134,0

112,2

21,8

19,4%

Interestlasten per saldo Belastingen Aandeel van derden

–10,7 –31,5 –0,2

–2,0 –2,0 0,0

–12,7 –33,5 –0,2

–9,9 –31,9 –0,2

–2,8 –1,6 0,0

Netto winst

86,1

1,5

87,6

70,2

17,4

24,8%

EBIT marge Netto winstmarge

5,5% 3,7%

6,5% 1,8%

5,6% 3,6%

4,9% 3,1%

Orderportefeuille

2.192

125

2.317

2.013

304

15,1%

Financiën Resultatenontwikkeling

De bedrijfsopbrengsten zijn in 2002 toegenomen met 5,6% tot ruim € 2,4 miljard. De autonome groei is beperkt gebleven tot 1,9%. Deze geringe toename heeft zich vooral in de tweede helft van 2002 gemanifesteerd. Hoofdoorzaken zijn voortgaande vertragingen in planprocedures, stagnerende economie, significante terugval van opdrachten in met name markten voor wegenbouw en kabels en leidingen, en het nagenoeg stilvallen van productie, bij met name Verkeer & Vervoer, in een groot deel van december in verband met vorst. De toename uit hoofde van acquisities komt uit op 3,7%. Dit betreft voor een belangrijk deel de acquisitie Proper-Stok. De bedrijfsopbrengsten zijn voor 91% (2001: 89%) gerealiseerd in Nederland en voor 9% (2001: 11%) in het buitenland. Het aandeel buitenland betreft grotendeels België. Een zeer beperkt deel (€ 8 miljoen) is in Duitsland gerealiseerd.

64



65


De netto winst steeg in 2002 met bijna 25% tot € 87,6 miljoen.

De netto winst in 2002 komt uit op € 87,6 miljoen, een stijging met bijna 25% ten opzichte van 2001. Deze stijging is grotendeels autonoom. De toename uit hoofde van acquisities bedraagt € 1,5 miljoen. Dit is na aftrek van goodwill en financieringskosten (na belastingen) in verband met de in 2002 betaalde koopsommen voor deze acquisities. De netto marge is gestegen met 0,5 procentpunt tot 3,6% (2001: 3,1%). De orderportefeuille ultimo 2002 is toegenomen met € 0,3 miljard, ofwel met 15% tot € 2,3 miljard. De orderportefeuille is van goede kwaliteit.

De netto schuldpositie ultimo 2002 komt uit op € 301 miljoen (ultimo 2001: € 217 miljoen). De toename met € 84 miljoen vloeit mede voort uit in 2002 gedane investeringen in (strategische) grondposities en eigen ontwikkelingsprojecten. Deze investeringen bedragen circa € 0,1 miljard in 2002 en zijn begrepen in de kasstroom uit activiteiten (operationele kasstroom). Aangezien in 2002 hier geen kasopbrengsten tegenover stonden, is de operationele kasstroom negatief: € 30 miljoen. Gezien het sterk toegenomen ontwikkelingspotentieel tot 46.500 woningen, waarvan 31.500 op basis van eigen grondposities en bouwrechten en 15.000 ontwikkelingsposities uit hoofde van de acquisitie van Proper-Stok, is in de eerste helft van 2002 besloten investeringen in eigen grondposities te minimaliseren. Tevens zullen de mogelijkheden benut worden om grondposities te verkopen aan gemeenten tegen verkrijging van bouwclaims. Naar verwachting zal hierdoor de operationele kasstroom in 2003 positief uitkomen.

Minimalisering van investeringen in eigen grondposities zal naar verwachting de operationele kasstroom in 2003 positief doen uitkomen.

Financiële positie

Het balanstotaal is toegenomen met bijna € 0,3 miljard tot bijna € 1,4 miljard ultimo 2002. Deze stijging vloeit voor ruim € 0,1 miljard voort uit de in 2002 geëffectueerde acquisities. Daarnaast is de balansverlenging vooral het gevolg van activering van goodwill (€ 75 miljoen) en autonome groei in (strategische) grondposities, bouwrechten en eigen ontwikkelingsprojecten (circa € 0,1 miljard). Mede ter financiering van deze groei is eind juni 2002 de eigen vermogenspositie versterkt met € 66,1 miljoen door een succesvolle uitgifte van cumulatief preferente aandelen. Deze niet-genoteerde aandelen zijn geëmitteerd tegen een uitgiftekoers van € 10 per aandeel. Het dividend op deze 6.610.000 aandelen bedraagt 6,81%. Het stemrecht is beperkt tot 1000/2345 per aandeel.

De verhouding eigen vermogen/netto schuldpositie komt ultimo 2002 uit op 1,4 (ultimo 2001: 1,3). De rentedekking, zijnde de verhouding winst vóór belastingen, interest en afschrijving goodwill (EBITA) ten opzichte van de rentelasten, bedraagt 7,0 (2001: 7,1). Als minimumeis hanteert Heijmans een rentedekking van 3. Heijmans Economic Value Added

Daarnaast is de eigen vermogenspositie toegenomen uit hoofde van toevoeging van het resultaat 2002 ten bedrage van € 87,6 miljoen. Het eigen vermogen komt ultimo 2002 uit op € 427 miljoen (ultimo 2001: € 284 miljoen), een toename van € 143 miljoen.

Over 2002 is een absolute Economic Value Added EVA®* (economisch toegevoegde waarde) van – € 9 miljoen gerealiseerd. Deze EVA® is het verschil tussen de operationele kaswinst en het rendement dat vermogensverschaffers eisen over het in de operaties geïnvesteerde vermogen. Ten opzichte van voorgaande jaren is sprake van een tekortschietende EVA®. Dit is grotendeels het gevolg van het achterblijven van de groei in operationele kaswinst ten opzichte van de (veel hogere) groei in geïnvesteerd vermogen. Dit laatste vloeit voort uit investeringen in strategische grondposities en eigen ontwikkelingsprojecten, waarvan de operationele kaswinsten in de komende jaren tot uiting zullen komen.

De groei van de activa in 2002 is derhalve voor 50% gefinancierd uit eigen vermogen. De overige 50% is voor een belangrijk deel gefinancierd met bancair krediet. Begin 2003 is voor € 60 miljoen aan kortlopend bancair krediet omgezet in een langlopende bankschuld.

* Voor de definitie van EVA® sluit Heijmans niet onverkort aan bij die van de bedenkers ervan (Stern & Stewart). Heijmans past twee belangrijke correcties toe, te weten die voor goodwill en die voor leaseverplichtingen.

De goede solvabiliteitspositie is verder verbeterd. Ultimo 2002 bedraagt deze 32,8% (ultimo 2001: 30,9%) op basis van garantievermogen en 31,1% (ultimo 2001: 26,1%) op basis van eigen vermogen. Ten aanzien van de solvabiliteit hanteert Heijmans het uitgangspunt van minimaal 30% op basis van garantievermogen.

Acquisities vormen een belangrijk onderdeel in de groeistrategie van Heijmans. De groeidoelstelling met betrekking tot de bedrijfsopbrengsten (€ 5 miljard in 2006) moet worden gerealiseerd door een gemiddelde jaarlijkse autonome groei van 7% en een groei door acquisities van 13% per jaar.

Binnen dit zorgcomplex vinden diverse werkzaamheden plaats, zoals de renovatie van het bestaande hoofdgebouw en de aanbouw van twee ronde bouwdelen die plaats bieden aan 190 wooneenheden.

grotendeels het gevolg van achterblijvende groei in operationele kaswinst tegenover sterke groei van het geïnvesteerde vermogen.

Acquisities en desinvesteringen

Bij acquisities gaat Heijmans volgens een vastgestelde procedure in drie fasen te werk: tijdens de eerste fase wordt na onderhandelingen, uitmondend in een principeovereenkomst, in een due diligence onderzoek beoordeeld of de acquisitie voldoet aan de uitgangspunten en de door de verkoper gewekte verwachtingen. In de tweede fase wordt de acquisitie afgerond middels de levering van de aandelen waarna de derde fase, de integratie, volgt. De mate van integratie varieert per acquisitie. Iedere acquisitie, waarbij Heijmans veelal een initiërende rol speelt, wordt afgezet tegen vaste randvoorwaarden die onder meer betrekking hebben op cultuurcongruentie, het voldoen aan de strategische uitgangspunten van Heijmans, de kwaliteit van het management, de inpasbaarheid van de acquisitie binnen de Heijmans-organisatie, prijs in relatie tot de koers-winstverhouding van het aandeel Heijmans op de beurs, de gevolgen voor de winst per aandeel en de solvabiliteit, en de aannemelijkheid van de door de verkopende partij gestelde toekomstverwachtingen.

Zorgspectrum Alkmaar

De tekortschietende EVA® is

Heijmans gaat door met acquisities volgens een vastgestelde procedure om de ten doel gestelde groei in bedrijfsopbrengsten van € 5 miljard in 2006 te realiseren.

In 2002 afgeronde acquisities zijn: Aannemingsmaatschappij G. van Herk Tzn., actief op het gebied van grond-, wegen waterwerken. Jaaromzet 2001 circa € 16 miljoen, 35 medewerkers. Met ingang van 1 juli 2002 is het resultaat meegenomen in de winst-en-verliesrekening.

66



67


Proper-Stok Groep B.V., actief in vastgoedontwikkeling. Jaaromzet 2001 circa € 150 miljoen, 50 medewerkers. Met ingang van 1 juli 2002 is het resultaat meegenomen in de winst-en-verliesrekening. Moeskops’ Bouwbedrijf N.V. (België), actief in het realiseren van huisvestingsprojecten, industriebouw, waterzuivering, openbare gebouwen, utiliteitsbouw, renovatie en promotieprojecten. Jaaromzet 2001 circa € 37 miljoen, 220 medewerkers. Met ingang van 1 juli 2002 is het resultaat meegenomen in de winst-enverliesrekening. Ingenieursbureau Van Kleef B.V., actief in het adviseren, ontwerpen en begeleiden van projecten op het gebied van wegen waterbouwkunde en milieu- en verkeerstechniek. Jaaromzet 2001 circa € 5 miljoen, 80 medewerkers. Met ingang van 1 oktober 2002 is het resultaat meegenomen in de winst-en-verliesrekening. Himmos N.V. (België), actief in de projectontwikkeling van commercieel vastgoed en woningen. Jaaromzet 2001 circa € 14 miljoen, circa 20 medewerkers. Met ingang van 1 november 2002 is het resultaat meegenomen in de winst-en-verliesrekening. Franki Grundbau GmbH (Duitsland), actief op het gebied van funderingen, diepwand- en betonconstructies. Jaaromzet 2001 circa € 45 miljoen, 200 medewerkers. Met ingang van 1 december 2002 is het resultaat meegenomen in de winst-en-verliesrekening. In 2002 hebben zich bij Heijmans geen desinvesteringen voorgedaan. International Accounting Standards (IAS) Bij de overgang van rapportage op basis van International Accounting Standards (IAS) zijn verantwoording van pensioenen, onderhanden werken, betaalde goodwill en de wijze van consolideren de belangrijkste veranderingen.

Vanaf 1 januari 2005 zal Heijmans volledig rapporteren op basis van International Accounting Standards (IAS). Bij de presentatie van de jaarcijfers over 2004 zullen vergelijkende cijfers volgens IAS worden gerapporteerd. De belangrijkste veranderingen betreffen verantwoording van pensioenen, presentatie van onderhanden werk en de criteria en methodiek van consolideren. Ook de verantwoording van betaalde goodwill verandert: momenteel wordt deze geactiveerd en over 20 jaar lineair afgeschreven, onder IAS moet goodwill worden geactiveerd en moet ieder jaar (her)waardering plaatsvinden. De af te schrijven goodwill kan daarmee jaarlijks variëren. Bij de overgang op IAS zal een eventueel (eenmalig) waarderingsverschil via het vermogen worden verwerkt. Omzet- en resultaatgegevens kunnen een trendbreuk te zien geven.

Medewerkers Ultimo 2002 kende Heijmans 9.693 medewerkers die actief zijn op basis van één van de elf toepasselijke collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO’s). Van de 9.693 medewerkers is 44% indirecte (2001: 42%) en 56% directe medewerker (2001: 58%). Het bieden van ontplooiingsmogelijkheden aan medewerkers is één van de doelstellingen van Heijmans teneinde de continuïteit van de onderneming te kunnen waarborgen. Veruit de meerderheid van de werknemers in Nederland werkt op basis van de CAO Bouwnijverheid (80%). Deze CAO laat relatief weinig ruimte voor variatie op arbeidsvoorwaarden, zodat binding met medewerkers vooral moet worden gerealiseerd middels andere mogelijkheden. Te noemen zijn opleiding en training, bedrijfscultuur en arbeidsomstandigheden. Opleidingen Van de 9.693 medewerkers volgden in 2002 ruim 2.700 mensen een opleiding op gebied van o.a. automatisering en vakinhoudelijke kennis. In ruim 700 situaties ging het om de zogenaamde art. 35b cursussen (vakbekwaamheidsopleiding ingevolge de CAO Bouwnijverheid). Daarenboven kent Heijmans een tweetal ‘eigen’ managementopleidingen met ieder een eigen doelgroep. Voor het (aankomend) topmanagement is een opleidingstraject ontwikkeld in samenwerking met CEDEP/INSEAD te Fontainebleau, Frankrijk. Deze opleiding is inmiddels door 52 medewerkers bezocht over een periode van negen jaar. Het is een tweejarig General Management Programma waarin gedurende vijf maal twee weken de manager verblijft in Frankrijk. Voor deze opleiding is een 200-tal managers genomineerd. In 2000 is Heijmans in samenwerking met Nyenrode Nederland een Management Programma gestart voor management in de leeftijdsgroep 30-45 jaar. De cyclus, die twee maal per jaar wordt gestart en die telkens zo’n 25 deelnemers kent, duurt acht maanden gedurende welke de deelnemers vijf maal drie dagen op Nyenrode verblijven. De opleiding wordt gezien als een stap in de voorbereiding op een algemene managementfunctie.

Ter opleiding van het (aankomend) topmanagement heeft Heijmans samen met CEDEP/INSEAD Frankrijk en Nyenrode Nederland een tweetal ‘eigen’ opleidingen ontwikkeld.

Bedrijfscultuur Binding, openheid, plezier in het werk en mogelijkheden tot zelfontplooiing kenmerken de cultuur van Heijmans. Het beleid voorziet in goede arbeidsomstandigheden en benoeming op basis van geschiktheidsprincipes zonder discriminatie of bevooroordeling. Ieder ongeval wordt door de leiding als een persoonlijke nederlaag ervaren. Het management van Heijmans is zich bewust van het belang van voorbeeldgedrag.

Informatietechnologie De invoering van de euro per 1 januari 2002 leverde geen problemen op. Een goede analyse en voorbereiding op zowel organisatorisch als technisch gebied is hiervoor de basis geweest. Aantal medewerkers Via nieuwe bouwplaatsinformatiesystemen worden projectgegevens direct op de bouwplaats vastgelegd.

Met het invoeren van uniforme Heijmansprogrammatuur is een belangrijke efficiencyslag te behalen.

Figuur 17

In de sector Verkeer & Vervoer, die wordt gekenmerkt door een grote hoeveelheid vooral kleinschalige en kortlopende projecten, is in 2002 een aanvang gemaakt met de implementatie en uitrol van bouwplaatsinformatiesystemen. Projectgegevens worden op deze manier direct op de bouwplaats vastgelegd en middels een interface doorgegeven aan het centrale informatiesysteem. Administratieve lasten worden hierdoor verlicht. Medio 2003 zal deze uitrol voltooid zijn. Ook is in 2002 gestart met de uniformering in PC-besturingssoftware en kantoorautomatiseringssoftware. Als uniforme standaard voor alle Heijmans-bedrijven wordt Windows XP en Office XP toegepast. Uiterlijk eind 2003 verwacht Heijmans deze uniformering af te ronden. Het gaat daarbij om ongeveer 5.000 werkplekken. Met deze uniformering is een belangrijke efficiencyslag te behalen, zowel voor eindgebruikers als voor de ondersteunende ICT-afdeling. De hiermee gepaard gaande voordelen zullen zich in 2004 gaan manifesteren.

Man Vrouw

Verkeer & Vervoer

3.140

Wonen & Werken

3.130

91,12% 8,88%

Industrie & Productie 1.284 Internationaal N.V.

68


1.498 430

Autochtoon

96,83%

Allochtoon

3,17%


69


Met de groei van de onderneming en naar aanleiding van de onregelmatigheden in de bouw, is de noodzaak evident geworden van een schriftelijke normering van de Heijmans-waarden die voorheen vooral werden gewaarborgd in een wervings- en selectiebeleid alsmede in persoonlijke contacten tussen leiding en medewerkers. In 2003 is in dat kader een concernbrede gedragscode ingevoerd die middels oefeningen en overleg inhoud zal moeten krijgen. Arbeidsomstandigheden/veiligheid Het ziekteverzuim bedroeg in 2002 5,8% (2001: 6,3%). Indirecte medewerkers kenden een verzuim van 3,1%, directe medewerkers van 7,9%. De winst is derhalve te halen bij de laatste groep die veelal werkt onder zware omstandigheden (zwaar lichamelijk werk in soms barre weersomstandigheden). In dit kader heeft Heijmans actie ondernomen op het gebied van bedrijfskleding, conditionering van productieprocessen etc. Voor waarborging van veiligheid op projecten sluit Heijmans aan bij de Veiligheids Checklist Aannemers (VCA). Van de 99 relevante Heijmans-bedrijven zijn er momenteel 85 VCA-gecertificeerd. In een Arboconvenant zijn branchebreed afspraken gemaakt over een viertal risico’s, te weten werkdruk, fysieke belasting, kwarts en OPS (Organisch Psycho Syndroom, vooral bij langdurige blootstelling aan organische oplosmiddelen). Met name fysieke belasting en kwarts genoten in 2002 extra belangstelling binnen Heijmans: gereedschappen en materieel werden aangepast en er is behoorlijk geïnvesteerd in nieuw materieel. Aan risicogroepen en leidinggevenden is gerichte informatie verstrekt. Bron van veel problemen zijn voetafwijkingen. Heijmans startte in 2002 een project waarbij aangemeten veiligheidsschoenen werden verstrekt. Effecten hiervan zullen zich eerst op langere termijn aandienen. Daarnaast zijn in 2002 alle vrachtwagens van Heijmans voorzien van ‘Verbeterd Zichtsystemen’. In 2002 zijn, naar aanleiding van ongevallenanalyses in 2001, themacampagnes gehouden over vooral orde en netheid op de bouwplaats. Dit leidde tot een afname van het aantal ongevallen in 2002. Op een sterk gegroeid werknemersbestand werden 256 ongevallen geregistreerd waarvan 158 één of meer dagen verzuim tot gevolg hadden.

Figuur 18

Ongevallenindexcijfers

IF (ongevallenfrequentie) ID (gemiddelde verzuimduur) IP (ongevallenverzuim)

2002

2001

2000

1999

11,4 155 0,18

12 142 0,17

12,5 160 0,20

10,7 145 0,15

Figuur 19 geeft de aard van de letsels aan waarbij het aantal letsels aan ogen opvallend is. Dit heeft geleid tot een themacampagne ter verbetering van de discipline in het dragen van persoonlijke beschermingsmiddelen. De arbeidsinspectie voerde 54 inspectiebezoeken uit bij Heijmans. Dit leverde 15 waarschuwingen op. Heijmans kreeg 8 boetes opgelegd als gevolg van waarschuwingen en 3 boetes naar aanleiding van ongevallen. Ter beperking van verzuim heeft Heijmans een reïntegratiemanager aangesteld met als doel het te werk stellen van (potentiële) WAO’ers binnen of buiten Heijmans in aangepaste taken of functies. Tot op heden slaagde hij erin circa 100 medewerkers te doen reïntegreren. Pensioenen Een groot deel van de pensioenen van de medewerkers van Heijmans is ondergebracht bij het Sociaal Fonds Bouwnijverheid. De vermogenspositie van dit fonds is ruimschoots voldoende om aan de pensioenverplichtingen te kunnen voldoen. In aanvulling op de pensioenopbouw bij het Sociaal Fonds Bouwnijverheid, bestaat er voor circa 800 medewerkers van Heijmans in de hogere inkomenscategorieën een aanvullende pensioenvoorziening. Deze aanvullende pensioenvoorziening wordt opgebouwd binnen een eigen Heijmans-pensioenfonds. De vermogenspositie van dit fonds is per 31 december 2002 gezond. Het dekkingspercentage, zijnde de verhouding tussen aanwezig vermogen en pensioenverplichtingen, bedraagt ruim 105%. Het vermogen van het fonds bedraagt ruim € 38 miljoen en is belegd als in Figuur 20.

ruimschoots voldoende om aan de pensioenverplichtingen te kunnen voldoen.

Belegd vermogen Stichting Pensioenfonds Heijmans

Figuur 20

Meest voorkomende letsels bij ongevallen (aantal letsels) Aard van het letsel Ledematen Hoofd Ogen Romp Inwendig Dodelijk Totaal

70

de pensioenfondsen zijn

Dit pensioenfonds kent het gelijkblijvende premiesysteem met jaarlijkse affinanciering van de backservice. Dit houdt in dat de pensioenpremie steeds minimaal gelijk is aan de actuarieel benodigde premie. Bij dit fonds vindt geen indexatie plaats. Deze combinatie van premie- en indexatiebeleid heeft tot gevolg dat een eventuele overrente volledig beschikbaar is voor verdere versterking van de financiële positie van het fonds. Naast de pensioenverplichtingen die zijn ondergebracht bij het Sociaal Fonds Bouwnijverheid en het Heijmans-pensioenfonds, is er tevens sprake van pensioenverplichtingen voortvloeiend uit de overname van Koninklijke IBC B.V., begin 2001. Deze verplichtingen zijn ondergebracht in het Pensioenfonds IBC. De pensioenregeling van dit fonds is te kenmerken als een gemitigeerde middelloonregeling.

IF = aantal ongevallen met verzuim van minimaal één dag op één miljoen arbeidsuren ID = gemiddelde verzuimduur per ongeval in verloren arbeidsuren IP = aantal door ongeval met verzuim van minimaal één dag verloren arbeidsuren als percentage van het totaal aantal arbeidsuren Figuur 19

De vermogensposities van


2002

2001

2000

1999

172 31 20 32 1 0

185 27 11 33 1 1

134 18 11 16 7 0

128 21 8 24 7 0

256

258

186

188

Aandelen

7%

Beleggingsfondsen onroerend goed

7%

Vastrente waarden

68%

Liquide middelen

18%


71


Om ook in de toekomst voldoende bekwame medewerkers te kunnen aantrekken, zijn in 2002 diverse communicatiemiddelen in gebruik genomen. Ook wordt de actieve samenwerking met verschillende opleidingsinstanties steeds verder uitgebouwd.

Heijmans als aantrekkelijke werkgever In 2002 heeft Heijmans haar voornemens en ambities op het terrein van arbeidsmarktcommunicatie voortgezet. In 2001 deed Heijmans onderzoek naar haar imago als werkgever en werd een nieuwe positionering richting arbeidsmarkt bepaald. Op basis hiervan zijn in 2002, hoewel de arbeidsmarkt in de bouw inmiddels minder overspannen is, diverse middelen om de arbeidsmarkt te bewerken in gebruik genomen: een nieuwe lijn voor personeelsadvertenties, de brochure ‘Werken bij Heijmans’ en begin 2003 is de nieuwe werkensite (www.heijmans.nl/werken) operationeel geworden. Dit alles om er verzekerd van te zijn dat Heijmans als organisatie in staat is om nu en in de toekomst genoeg bekwame medewerkers aan te kunnen trekken. Daarnaast bouwt Heijmans de contacten met onderwijsinstellingen en studieverenigingen van technische opleidingen nog steeds verder uit. Dit wordt vooral gedaan door samenwerking op het gebied van activiteiten als congressen, symposia, bedrijvendagen, projectenbezoeken en redactionele bijdragen en advertenties in verenigingsbladen. Ook presenteert Heijmans zich in een aantal jaarboeken waarmee de technische student zich kan oriënteren op de arbeidsmarkt. Op deze manier raken talentvolle, jonge starters in een vroeg stadium bekend met Heijmans. Afstudeerders op HBO- en WO-niveau kunnen bij Heijmans starten via een traineeprogramma. Hierbij doorloopt de trainee verschillende afdelingen waarna hij op meerdere plaatsen binnen de organisatie inzetbaar is. Speerpunten voor 2003 als het gaat om Heijmans als werkgever zijn communicatie met de arbeidsmarkt van CAO-personeel en het opzetten van een corporate stagebeleid. Medezeggenschap De medezeggenschapsstructuur van Heijmans bestaat uit een Europese Ondernemingsraad, een Centrale Ondernemingsraad op het niveau Heijmans Nederland en zes Ondernemingsraden op divisieniveau. Daarnaast is voor elke regio c.q. werkmaatschappij een onderdeelcommissie in het leven geroepen. Na de verkiezingen in 2002 telt Heijmans in totaal 32 onderdeelcommissies en 208 medewerkers die betrokken zijn bij de medezeggenschap. De Europese Ondernemingsraad bestaat uit zes vertegenwoordigers vanuit Nederland en twee vertegenwoordigers vanuit België, welke in 2002 twee maal in vergadering bijeen zijn gekomen om te praten over grensoverschrijdende zaken, zoals overnames in het buitenland en de gevolgen daarvan.

Daarnaast was er voor de medezeggenschap België op 1 juli een speciale OR-dag, met als doel het uitwisselen van informatie over de verschillen in medezeggenschap tussen de twee landen en het bevorderen van de belangstelling vanuit België voor de Europese Ondernemingsraad. De Centrale Ondernemingsraad kwam in 2002 dertien maal in vergadering bijeen waarvan zeven maal onder voorzitterschap van J.H. de Visser en zes maal voor overleg met de bestuurder. Bij vijf van deze overlegvergaderingen was een lid van de raad van commissarissen aanwezig. Onderwerpen die aan de orde kwamen betroffen met name strategisch beleid, communicatie, reïntegratiebeleid, investeringen, ontwikkelingen buitenland, harmonisatie arbeidsvoorwaarden en de bouwenquête. Advies conform art. 25 Wet op de Ondernemingsraden werd in 2002 tien keer gegeven. In vijf gevallen betrof het een advies over voorgenomen acquisities. Verder werd instemming gegeven over de integratie van de divisies Heijmans Infrastructuur en Milieu en Heijmans Beton- en Waterbouw, de overgang van de medewerkers van Cornelissen naar Heijmans Beton- en Waterbouw en de regio-indeling van de divisies Bouw en Vastgoedontwikkeling. Eénmaal werd advies gegeven ten aanzien van de benoeming van een lid van de raad van bestuur. Instemming conform art. 27 Wet op de Ondernemingsraden, betreffende wijzigingen van regelingen op het gebied van personeelsbeleid, werd drie keer gevraagd en gegeven. Tot slot werden in 2002 drie verklaringen van geen bezwaar afgegeven ten aanzien van de benoeming en herbenoeming van een lid van de raad van commissarissen. Hoewel binnen de achterban volop expertise aanwezig is, heeft de Centrale Ondernemingsraad in 2002 geregeld gebruikgemaakt van deskundige, externe begeleiding van het adviesbureau SBI. Het betrof hier onder andere begeleiding bij het opstellen van de gedragscode, het maken van werkafspraken van de holding met de Centrale Ondernemingsraad en het ondersteunen bij de formulering van de ondernemingsstrategie.

Broekpolder

Parkeergarage

Met de totale ontwikkeling

High Tech Campus

van de wijk Broekpolder

Door gebruik te maken van

zullen er bijna 3.200

met breuksteen gevulde

woningen aan het

schanskorfwanden en RVS

Nederlandse aanbod worden

gevelschermen, wordt deze

toegevoegd.

bijzondere parkeergarage op natuurlijke wijze geventileerd.

72



73

Versterking van eigenschappen De eigenschap ‘integriteit’ staat centraal binnen het geheel van regels waaraan iedere medewerker van Heijmans zich moet houden. Daarbij dient in acht te worden genomen dat de gedragsregels binnen de onderneming helder en eenduidig worden geformuleerd en voor alle medewerkers toegankelijk zijn.

In 2002 heeft Heijmans een gedragscode opgesteld waarin de eigenschap ‘integriteit’ één van de belangrijkste aspecten is. Het doel van het opstellen van deze gedragscode is het vastleggen van duidelijke normen die zijn gebaseerd op de door de gehele onderneming gedragen waarden. Daarnaast streeft Heijmans er middels deze gedragscode naar dat de goede eigenschappen van de onderneming binnen de gehele organisatie ten volle worden benut en versterkt. Aan de gedragscode zijn een rapportagestructuur en een sanctiebeleid gekoppeld, waarmee de gestelde normen kunnen worden gehandhaafd. Regelmatig zal een integriteitsaudit worden gedaan waarmee de naleving van de regels zal worden gecontroleerd.

De belangrijkste eigenschappen van beton zijn sterkte en flexibiliteit in verwerking. Hierdoor is het materiaal geschikt voor de meest uiteenlopende toepassingen in de bouw. Dat wil niet zeggen dat het materiaal is uitontwikkeld: in de betonfabriek in Best is Heijmans dagelijks bezig met steeds verdergaande ontwikkelingen, met als doel de genoemde eigenschappen van beton nóg beter te kunnen benutten en te versterken. In 2002 leidde dit tot het unieke snelbouwsysteem ‘Bestcon 90’, waarmee in hoog tempo grote overspanningen tot 16,5 meter kunnen worden gerealiseerd.


Milieu Het minimaliseren van potentiële milieubelasting is een belangrijke doelstelling binnen Heijmans.

Sommige activiteiten van Heijmans zijn potentieel belastend voor onze leefomgeving. Hierbij moet een onderscheid worden gemaakt tussen enerzijds de processen en anderzijds de producten van Heijmans. Het is een doelstelling van Heijmans deze potentiële belasting tot een minimum te beperken. Daarnaast ontplooit Heijmans activiteiten die ten doel hebben los van de eigen producten en processen een verbetering tot stand te brengen in het milieu en onze leefomgeving. Processen

Enerzijds vinden de werkprocessen van Heijmans plaats onder streng geconditioneerde omstandigheden, anderzijds worden die uitgevoerd op de locatie waar het product of de dienst moet worden (af)geleverd. Soms doen zich tijdens dit proces belastingen aan het milieu voor. Te denken valt aan de productie van beton en asfalt, het transport van materialen, het verbruik van energie of het ingrijpen in de natuur. Waar het gaat om vergunningplichtige inrichtingen is de Wet Milieubeheer de minimumnorm. Als de locatie een hoge milieubelasting heeft, laat Heijmans deze certificeren op basis van NEN-ISO 14001. Momenteel heeft een tweetal bedrijven dit certificaat behaald (Vebo in Bunschoten en Heijmans Milieutechniek in Rosmalen). Bij werkprocessen komt afval vrij. Heijmans beperkt zoveel mogelijk het ontstaan van afval door goede voorbereiding en organisatie van de werkzaamheden. Bouwafval wordt afgevoerd door gecertificeerde inzamel- en containerbedrijven. Van dit afval worden registraties in hoeveelheden en kosten bijgehouden. In 2002 bedroegen de kosten van afvoer van afval € 4,3 miljoen (€ 3,6 miljoen in 2001). Hiervoor werd 36.300 ton afval afgevoerd (40.100 ton in 2001). Hierin zijn begrepen de registraties van afval, afkomstig van locatiegebonden productiebedrijven.

Producten

Van de producten die Heijmans voortbrengt is bij woningen, gebouwen en wegen sprake van een potentiële belasting van het milieu. Daarom houdt Heijmans bij de ontwikkeling en bouw van woningen en gebouwen rekening met diverse Dubo-maatregelen (duurzaam bouwen) die vooral energie- en waterbesparing tijdens de gebruiksfase ten doel hebben. Te denken valt aan hoogrendement isolatieglas, aan isolerende maatregelen in gevels, aan toepassing van installaties en sanitair met zuinige voorzieningen en aan systemen voor hemelwaterinfiltratie (om bodemverdroging tegen te gaan). Bij de aanleg van wegen wordt optimaal gebruik gemaakt van recyclingmaterialen. Zo wordt veelal tenminste 65% hergebruikt asfalt toegepast bij de productie van asfalt, maar ook worden asfaltmengsels ontwikkeld die minder onderhoud met zich meebrengen en reductie van verkeerslawaai tot doel hebben (recent werd nogmaals een reductie van 7dB gerealiseerd waarmee de geluidsbelasting werd teruggebracht tot ongeveer een kwart in vergelijking met het oude asfaltmengsel). Bovendien werd een dynamisch openbaar verlichtingssysteem ontwikkeld (en toegepast op rijksweg 16). Middels centraal ingestelde schakelregimes kan de verlichting in blokken of individueel worden gedimd. Op basis van externe factoren (weer, verkeer, calamiteiten) kan de gedimde verlichting weer worden opgeschakeld naar 100%. Doel is energiebesparing en verlaging van exploitatiekosten.

Om potentiële milieubelasting zoveel mogelijk te beperken gaat Heijmans in de woningbouw uit van energie- en waterbesparende maatregelen, terwijl in de wegenbouw optimaal gebruik wordt gemaakt van recyclingmaterialen.

Innovaties

Als onderdeel van de bedrijfsvoering ontwikkelt Heijmans producten en diensten die, los van de eigen processen en producten zoals die door klanten wordt gevraagd, tot ontlasting of verbetering van onze leefomgeving kunnen leiden. Genoemd kunnen worden de innovaties op het gebied van mobiliteit, reductie van geluid en trillingen en duurzaam bouwen. Met betrekking tot mobiliteit is gewerkt aan een betere benutting van (bestaande) wegen, beperking van bouwhinder door industrialisatie van het bouwproces (prefab systemen) en de ontwikkeling van andere vervoersvormen (embedded rail, automated people movers). Maatregelen om geluid en trillingen te reduceren zijn vooral gericht op het ontwikkelen van nieuwe deklagen (zeer stil asfalt) en geluidsschermen, alsmede het inrichten van de directe omgeving van de weg. Duurzaam bouwen heeft geresulteerd in een programma, gericht op de weg als energiebron, het verder ontwikkelen van bouwmaterialen met reststoffen, energiereductie bij de asfaltproductie en het verwijderen van milieuonvriendelijke materialen uit de keten.

Betuweroute

Innovaties op het gebied van mobiliteit, reductie van geluid en trillingen en duurzaam bouwen die leiden tot ontlasting of verbetering van onze leefomgeving, maken deel uit van de bedrijfsvoering van Heijmans.

’t Pandreitje

In combinatie is Heijmans

Het bijna één hectare grote

betrokken bij de realisatie

Pandreitje-terrein in het

van een derde deel van

centrum van het historisch

de Betuweroute,

getinte Brugge is uniek te

de 150 kilometer lange

noemen door de attractieve

goederenspoorlijn tussen

ligging en het innovatieve

Rotterdam en het Duitse

karakter als binnenstedelijk

Ruhrgebied.

76

woonprogramma.



77


Concurrentie

Vooruitzichten

Het aandeel van de vier grootste Nederlandse bouwondernemingen (gerelateerd aan jaarproductiecijfers volgens EIB) bedroeg in 2002 circa 22%. Beoordeeld naar de behaalde omzet neemt Heijmans de derde positie in.

Met een door het CPB geraamde groei van 0,75% zal de Nederlandse economie ook in 2003 ondermaats presteren. Het dieptepunt van de laagconjunctuur lijkt echter in 2002 te zijn gepasseerd. Volgens het EIB zal de bouwproductie in 2003 onder invloed van de conjuncturele teruggang met 2,5% dalen tot een volume van € 45,8 miljard. De scherpste teruggang wordt verwacht bij de nieuwbouw van utiliteitsgebouwen. Deze daling van 12,5% wordt voornamelijk veroorzaakt doordat bedrijven hun investeringen als gevolg van de verslechterde conjunctuur opnieuw verder terugschroeven. In 2003 zal de nieuwbouwproductie in de woningbouw nog licht verder dalen met 2%. De woningbouwsector wordt voornamelijk gehinderd door een complexe procesgang met dikwijls een lange doorlooptijd waarin gemakkelijk vertragingen ontstaan. Daarnaast dragen de sterk gestegen bouwen grondprijzen niet bij aan een vraagimpuls. De nieuwbouwactiviteiten in de gww-sector zullen naar verwachting met 0,5% afnemen. Het EIB verwacht dat in de periode 2004 tot en met 2008 het bouwvolume in alle sectoren in bescheiden mate zal toenemen. De toename van de productie in de utiliteitsbouw zal voornamelijk in het laatste gedeelte van deze periode plaatsvinden.

Heijmans ziet al sinds lange tijd een consolidatie van bouwondernemingen, zowel in Nederland als Europa. Een bewijs hiervan is de overname van HBG, eerst door Dragados en later door BAM. Heijmans houdt haar blik gericht op de toekomst. Die biedt voldoende ruimte voor groei vanuit de sterke uitgangspositie in de markten waarin Heijmans actief is. In Nederland, België en Duitsland en vanaf dit jaar ook in het Verenigd Koninkrijk. Figuur 21 en Figuur 22 geven een overzicht van de grootste bouwondernemingen in respectievelijk Nederland en Europa.

Bouwproductie 2002 en ramingen 2003 in € mln

Figuur 21

1. 2. 3. 4.

BAM (incl. HBG) KVWS Heijmans Ballast Nedam

Omzet (in € mld) 8,2 * 3,3 2,4 2,3

EBIT (in € mln) 180 * 175 134 –122

WPA (in €) 4,35 3,41 3,70 –14,30

* Pro forma 2002

Nederlandse economie zal volgens het EIB de bouwproductie in 2003 met 2,5% dalen.

Figuur 23

Nederland (EIB)

2002

+/–

2003

+/–

Woningbouw nieuw herstel

9.250 5.800

–4,5% +2,0%

9.050 5.850

–2,0% +1,0%

Utiliteitsbouw nieuw herstel

8.150 12.100

–3,0% +1,5%

7.150 12.150

–12,5% +0,5%

Infrastructuur nieuw onderhoud

7.500 4.150

–1,5% –0,5%

7.450 4.150

–0,5% 0

46.950

–1,0%

45.800

Europese verhoudingen (op basis van resultaten 2002) Totaal Naam

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Land

Omzet (in € mld)

Vinci Skanska Bouygues Hochtief * BAM (incl. HBG) Eiffage FCC Dragados AMEC Grupo Ferrovial NCC ACS

Frankrijk Zweden Frankrijk Duitsland Nederland Frankrijk Spanje Spanje VK Spanje Zweden Spanje

17,5 15,9 14,1 12,1 8,2 ** 6,9 5,5 5,5 5,1 5,0 4,9 4,4

KVWS Heijmans Ballast Nedam

Nederland Nederland Nederland

3,3 2,4 2,3

* Cijfers 2001 ** Pro forma 2002

78

ondermaats presterende

Nederlandse verhoudingen (op basis van resultaten 2002) Naam

Figuur 22

Onder invloed van de


Netto winst (in € mln) 478,0 -91,4 350,0 23,9 68,3 ** 126,0 273,0 221,0 17,2 258,0 89,6 181,0 113,8 87,6 –143,0

–2,5%

%

2,7 – 2,5 0,8 1,8 5,0 4,0 3,4 5,2 1,8 4,1 3,4 3,6 –

Figuur 24

België (VKEB)

2002

+/–

2003

+/–


4.120 5.325

–4,0% +2,2%

3.965 5.430

–3,7% +2,0%


5.810 3.285

–6,9% +2,2%

5.680 3.380

–2,3% +2,9%


3.325 785

–2,2% –4,3%

3.405 790

+2,4% +0,2%

22.650

–2,3%

22.650

0

Totaal


79


Figuur 25

Duitsland (IFO)

2002


56.560 57.525


35.925 18.430

Infrastructuur nieuw onderhoud Totaal

+/–

–6,1% –0,6%

–5,9% –2,0%

2003

54.410 57.755

35.315 18.505

+/–

–3,8% +0,4%

–1.7% +0,4%

21.850 9.015

–1,8% –0,8%

22.025 9.060

+0,8% +0,5%

199.305

–3,4%

197.070

–1,1%

Figuur 26

Verenigd Koninkrijk (CFR)

2002

+/–

2003

+/–


17.530 28.690

+6,5% +1,2%

17.845 29.550

+1,8% +3,0%


37.500 21.360

+3,2% +4,5%

38.215 22.105

+1,9% +3,5%


12.880 7.470

+12,0% +5,5%

14.685 7.770

+14,0% + 4,0%

125.430

+4,4%

130.170

+3,8%

In België lijkt de economie zich langzaam te herstellen. Het Federaal Planbureau voorziet voor 2003 een economische groei van 2,6%. De bouwproductie zal ondanks het verwachte economische herstel volgens de Vereniging voor Kwaliteitsvolle Economische Bouwindicatoren (VKEB) in 2003 geen enkele groei vertonen. Belangrijkste oorzaak daarvan is de daling van de productie in de nieuwbouw van woningen met 3,7% als gevolg van de hoge grondprijzen in Vlaanderen en de stijging van de werkloosheid. Door het uitblijven van investeringen vanuit het bedrijfsleven zal de utiliteitsbouw in 2003 naar verwachting een productiedaling vertonen van 2,3%. De productie in de gww-sector neemt in 2003 naar alle waarschijnlijkheid met 2,0% toe. Voor de jaren vanaf 2004 verwacht het VKEB ook in België een toename in de bouwproductie. In aanloop naar de volgende verkiezingen in 2006 zal deze toename vooral worden gerealiseerd in de gww-sector.

Terwijl de Belgische

In Duitsland is eveneens sprake van een traag herstel van de economie. Voor 2003 wordt een economische groei van ongeveer 0,5% voorzien. Het Duitse Instituut voor Economisch Onderzoek (IFO) verwacht voor 2003 een minder sterke daling van de bouwproductie dan in voorgaande jaren het geval was. De activiteiten van Heijmans in Duitsland vinden voornamelijk plaats in de gww-sector. Voor de nieuwbouwactiviteiten en onderhoudsactiviteiten in deze sector wordt in 2003 een groei voorzien van 0,8% respectievelijk 0,5%. In tegenstelling tot Nederland en België wordt voor Duitsland nog geen groei verwacht van de bouwproductie in de komende periode.

Ondanks het lichte herstel

Voor de Engelse economie zijn de vooruitzichten gunstig, al zorgt de economische toestand in de rest van de wereld voor onzekerheid. Voor de bouwproductie zijn de verwachtingen van Construction Forecasting & Research Ltd (CFR) uitermate optimistisch. Voor 2003 wordt een groei voorzien in de totale productie van 3,8%. In de voor Heijmans belangrijke woningbouw- en utiliteitsbouwsectoren voorziet men een groei van 2,5%. In beide sectoren wordt deze stijging voornamelijk veroorzaakt door activiteiten in onderhoud en renovatie. In tegenstelling tot de bouwproductie in Nederland, België en Duitsland rekent de CFR voor de jaren na 2003 op een afvlakking van de groei in de Engelse bouwsector.

Voor de Engelse

economie zich lijkt te herstellen, zal de bouwproductie in 2003 geen groei vertonen. Vanaf 2004 verwacht het VKEB weer een toename, vooral in de gww-sector.

van de Duitse economie, verwacht het IFO geen groei van de bouwproductie in de komende periode.

bouwproductie zijn de verwachtingen van de CFR voor 2003 zeer optimistisch. Daarna rekent de CFR echter op afvlakking van de groei in de Engelse bouwsector.

Flight Square Eindhoven De gevelopbouw van het 49

Totaal

meter hoge complex, het hoogste in de wijde omgeving van Eindhoven Airport en Meerhoven, is bijzonder te noemen vanwege de verspringende

Figuur 27

Omvang markten Heijmans 2002 in € mln

Nederland België Duitsland Verenigd Koninkrijk

80


raamsparingen.

Woningbouw

Utiliteitsbouw

Infrastructuur

Totaal

15.050 9.445 114.085 46.220

20.250 9.095 54.355 58.860

11.650 4.110 30.865 20.350

46.950 22.650 199.305 125.430

184.800

142.560

66.975

394.335


81


Heijmans op korte en middellange termijn De ontwikkeling van de bouwnijverheid zal sterk afhangen van de ontwikkeling van de economie in de landen waar Heijmans actief is. Het beleid is erop gericht om het resultaat van 2002 in 2003 in absolute termen te evenaren bij de huidige marktomstandigheden. Heijmans handhaaft de doelstelling de netto marge in de periode tot en met 2006 verder te verbeteren naar ongeveer 5% (nu 3,6%), bij een verdubbeling van de bedrijfsopbrengsten tot € 5 miljard. Daarbij zullen de bedrijfsopbrengsten door middel van acquisities van goed renderende ondernemingen ook worden gerealiseerd in omringende landen.

Ten slotte Heijmans wil een leidende rol spelen in de consolidatie van de bouw om zo een belangrijke Europese

De onderzoeken door de parlementaire enquêtecommissie hebben een grote impact op de sector en in het bijzonder op onze onderneming. Heijmans voorziet als gevolg hiervan een drastische verandering in de bouwnijverheid die de waar te nemen trends in de markt verder zullen versterken. Dit onderstreept de noodzaak van het groeiscenario van Heijmans nog maar eens.

marktpartij te worden.

Heijmans heeft in 2002 twee pogingen ondernomen om met één stap in de top 10 van Europese bouwondernemingen te komen, zowel door de overname van HBG als door de overname van Philipp Holzmann. Beide overnames hebben geen doorgang gevonden. Dat de consolidatie in de bouw zal doorzetten staat voor Heijmans nog steeds buiten discussie. Heijmans wil daarin een leidende rol spelen om zo een belangrijke speler in de Europese bouwmarkt te worden.

Heijmans N.V. 13 maart 2003 H.A.J. Bemelmans Drs. G.H. Hoefsloot Ing. J.A.J.M. van den Hoven Drs. D.A.M. van der Kroft

82


Trefwoordenregister

Acquisities Arbeidsmarkt Arbo Bedrijfsopbrengsten

4, 5, 8, 9, 12, 28, 30, 36, 37, 38, 43, 44, 46, 48, 49, 52, 58, 60, 64, 65, 66, 67, 73, 82, 117 21, 72 33, 34, 70 5, 6, 7, 12, 14, 29, 30, 37, 41, 43, 44, 47, 48, 49, 52, 55, 57, 60, 61, 64, 65, 67, 82, 86, 89, 93 101, 102, 113, 117, 119 Belastingdruk 65, 102 Beloning 54, 108, 109 Bouwenquête 4, 8, 47, 54, 73 Bouwfraude 99, 117 Certificaten van aandelen 10, 11, 99, 108, 109 Commissarissen 4, 8, 9, 11, 16, 17, 18, 30, 32, 73, 108, 110, 112 Concurrentie 22, 23, 24, 28, 34, 35, 50, 54, 58, 59, 78, 120 Cumulatief preferente aandelen 12, 66, 106 Desinvesteringen 67, 68, 92 Dividend 8, 10, 12, 13, 66, 106, 109, 112, 118 Doelstellingen 4, 5, 8, 9, 10, 25, 28, 29, 30, 31, 33, 37, 67, 69, 76, 82, 117 EBIT 6, 7, 37, 41, 43, 44, 49, 52, 57, 60, 65, 67, 78, 89, 93, 95, 99, 103 EVA (economic value added) 6, 67, 123 Goodwill 14, 29, 44, 52, 65, 66, 67, 68, 84, 91, 105, 106, 117, 123 Groepsmaatschappijen 84, 97, 106, 107, 110, 121 Grondposities 47, 65, 66, 67, 86, 94 Grondslagen 30, 84, 85, 86, 111 Industrie 4, 5, 25, 41, 55, 56, 57, 58, 59, 68, 93, 101, 103, 116, 117, 118 Informatietechnologie 68, 116 Jaarrekening 8, 83, 84, 86, 96, 102, 106, 108, 110, 111 Kasstroom 6, 67, 90 Kengetallen 6, 11 Kwaliteitszorg 36 Leningen 93, 97, 98, 99, 105, 107, 109 Management 4, 8, 9, 11, 20, 31, 33, 34, 35, 46, 67, 69, 98, 99, 107, 108, 109, 110, 116, 123 Markten 4, 5, 10, 12, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 28, 29, 36, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 50 52, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 62, 64, 72, 78, 80, 82, 85, 99, 103, 109, 118, 120, 123 Materieel 70, 92, 99, 111 Medezeggenschap 73 Milieuzorg 33 Missie 5, 20 Ondernemingsraad 9, 11, 72, 73, 116 Opties 10, 11, 12, 106, 107, 108, 109, 115 Overheid 22, 23, 25, 34, 40, 42, 47, 48, 49, 54, 55, 58, 69 Orderportefeuille 6, 7, 37, 41, 43, 49, 57, 60, 64, 65, 66, 103, 113 Participatie 11, 55, 98, 99, 107, 108, 109, 110 Personalia 16, 18, 116 Profiel 4, 5, 14, 29, 109 Prognose 54 Reïntegratie 71, 73 Resultaat 6, 8, 29, 34, 35, 43, 49, 58, 59, 60, 64, 65, 66, 67, 68, 82, 84, 86, 89, 92, 93, 100 102, 103, 104, 105, 108, 111, 117, 119, 123 Verkeer 5, 8, 11, 14, 20, 28, 41, 47, 48, 49, 52, 53, 54, 55, 64, 68, 77, 101, 103 Vermogen 5, 6, 7, 11, 12, 21, 56, 65, 66, 67, 68, 71, 84, 85, 88, 92, 93, 96, 97, 104, 111, 123 Vervoer 5, 20, 41, 47, 49, 52, 55, 64, 68, 77, 101, 103 VINEX 20, 21, 25, 30, 42, 47, 58 Vooruitzichten 46, 54, 58, 64, 79, 81 Waardecreatie 20, 123 Waardemanagement 123 WAO 71, 96 Werken 5, 20, 22, 25, 37, 40, 41, 43, 44, 47, 52, 54, 58, 59, 60, 61, 64, 67, 68, 72, 85, 86, 94, 96, 98, 100, 101, 103 Werkkapitaal 123 Winst 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 14, 21, 23, 29, 30, 36, 37, 44, 52, 57, 60, 65, 66, 67, 68, 70, 78, 84, 85, 86, 88, 89 91, 94, 101, 102, 103, 104, 106, 109, 110, 112, 113, 117, 119, 120, 123 Wonen 5, 20, 22, 41, 42, 43, 44, 45, 47, 59, 101, 103 Ziekteverzuim 70

124


Jaarverslag Winst + 25%: 87,6 miljoen Omzet + 6%: miljoen Winst per aandeel + 13%: 3,70 Orderportefeuille + 15%: 2

Recommend Documents