Jaarverslag 2012
Stichting Centrum voor de Geschiedenis van Migranten
Stichting Centrum voor de Geschiedenis van Migranten Het Centrum voor de Geschiedenis van Migranten (CGM) is een samenwerkingsprogramma van de volgende onderzoeksinstituten: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG), Amsterdam (http://socialhistory.org/nl) Instituut voor Sociale Geschiedenis (Amsab-ISG), Gent (http://www.amsab.be) Instituut voor Geschiedenis, Universiteit Leiden (http://www.hum.leiden.edu/history) Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving (KADOC), KU Leuven (http://kadoc.kuleuven.be) Centrum voor Migratierecht, Radboud Universiteit Nijmegen (RUN) (http://www.ru.nl/rechten/cmr) Faculteit der Sociale Wetenschappen (FSW), Erasmus Universiteit Rotterdam (http://www.eur.nl/fsw) Bestuur: prof. dr. Leo Lucassen (voorzitter), UL prof. dr. Marlou Schrover (secretaris), UL prof. dr. Rinus Penninx (penningmeester), UvA dr. Anita Böcker (lid), RUN prof. dr. Ulbe Bosma (lid tot 28-03-’13), IISG prof. dr. Geert van Goethem (lid), Amsab-ISG prof. dr. Jan de Maeyer (lid) KADOC dr. Peter Scholten (lid) EUR dr. Henk Wals (lid, vanaf 18-03-‘13), IISG Wetenschappelijke begeleiding: prof. dr. Jan Lucassen, IISG prof. dr. Wim Willems, UL (Campus Den Haag) Aniek Smit MA, UL Adviseurs migrantenerfgoed: dr. Annemarie Cottaar drs. Mila Ernst, CultuurGoed Hanneke Verbeek MA, UL (Campus Den Haag) Wetenschappelijk coördinator: Rick de Jong MA, UL Correspondentieadres: Universiteit Leiden, Instituut voor Geschiedenis Postbus 9515, 2300 RA Leiden Tel +31 (0)71 527 2043 / + 31 (0)6 249 77 938 e-mail:
[email protected] website: http://www.vijfeeuwenmigratie.nl/cgm
INHOUDSOPGAVE 1. HET CENTRUM VOOR DE GESCHIEDENIS VAN MIGRANTEN IN 2012 ........ 3 2. DOELSTELLINGEN EN UITGANGSPUNTEN VAN HET CGM ........................ 5 3. HISTORISCH MIGRATIEONDERZOEK ................................................... 7 a. Gender en migratiegeschiedenis ...................................................... 7 b. Structuur in het land van vestiging .................................................. 12 c. De multiculturele stad en zijn bewoners ........................................... 15 d. Koloniale migranten ......................................................................18 e. Migrantenorganisaties....................................................................18 f. Emigratie ......................................................................................19 g. Werkgezelschap Historische Migratiestudies ..................................... 22 4. INTERNATIONALE SAMENWERKING EN PROJECTEN ............................. 23 a. Global Migration History .................................................................23 b. H-Migration ..................................................................................24 c. The encyclopedia of global human migration ..................................... 25 d. Project Picturing Europe .................................................................25 5. OPSPOREN EN TOEGANKELIJK MAKEN VAN CULTUREEL ERFGOED MIGRANTEN ........................................................................................27 a. Vijfeeuwenmigratie.nl ....................................................................27 b. Ik Driss. De Musical – Marokko Media .............................................. 28 c. Project Geef Polen een gezicht ........................................................ 29 d. Joodse geschiedenis Den Haag ....................................................... 30 e. Stafkaart van het migrantenmiddenveld en zijn erfgoed in Vlaanderen en Brussel 1830-heden ..........................................................................31 6. STUDIEDAGEN EN CONGRESSEN ....................................................... 34 a. Excursiereeks Making Migration Work .............................................. 34 b. ESSHC Glasgow ............................................................................34 c. Vreemdelingen of familie? Nieuwe arbeidsmigratie binnen de Europese Unie ................................................................................................35 d. Overig .........................................................................................35 7. PROMOTIES ....................................................................................36 8. PUBLICATIES ..................................................................................37
2
1. HET CENTRUM VOOR DE GESCHIEDENIS VAN MIGRANTEN IN 2012 In verschillende opzichten was het jaar 2012 een oogstjaar voor het CGM. In de eerste plaats geldt dat voor het project rond de geschiedenis van Poolse migranten in Nederland, dat werd uitgevoerd door Wim Willems en Hanneke Verbeek (Campus Den Haag). Na een lange voorbereiding en een intensieve Spoorzoekerscursus werd in oktober ‘Honderd jaar Heimwee. De geschiedenis van Polen in Nederland’ gepresenteerd. Dit rijk geïllustreerde publieksboek werd direct opgepikt door diverse landelijke media en werd zonder uitzondering lovend besproken. Momenteel zijn de auteurs bezig met een Poolse vertaling van het boek. Ook het VICI-project ‘Differences that make all the difference: Gender and Migration’ van Marlou Schrover kende een productief jaar met de promotie van Tycho Walaardt en Nadia Bouras en de verschijning van het boek ‘Tussenland. Illegaal in Nederland, 1945-2000’ van postdoc Corrie van Eijl. Hiermee kwam het project veelvuldig in het nieuws, iets wat goed past binnen de valorisatie-doelstellingen van het CGM. De Vlaamse partners KADOC en Amsab-Isg rondden in 2012 hun gezamenlijke stafkaart-project af. In vijf jaar tijd hebben zij een indrukwekkend aantal archieven van migrantenorganisaties in Vlaanderen in kaart gebracht. Deze stafkaart vormt een grote stimulans voor onderzoekers, beleidsmakers en mensen uit de culturele sector die zich met dit thema bezig houden. Op de valreep van 2012 haalden Peter Scholten en Godfried Engbersen een grote Europese subsidie binnen voor hun project ‘IMAGINATION - Urban Implications and Governance of CEE Migration in Europe’. De Erasmus Universiteit is hoofdaanvrager in dit project, en Peter Scholten is de coördinator. Projecten als deze passen in de doelstelling van het CGM om een voortrekkersrol te vervullen in Europese samenwerking naar migratieonderzoek. Het grootste project van het CGM in de afgelopen jaren, de website vijfeeuwenmigratie.nl, heeft in 2012 bewezen van blijvende waarde te zijn. 3
De website werd geraadpleegd door een divers publiek (van journalisten tot studenten) en kon rekenen op meer dan 100.000 (unieke) bezoekers in 2012. Mila Ernst en Hanneke Verbeek hebben zich in het verslagjaar gebogen over de mogelijkheid om een internationale dimensie aan de site te geven.
4
2. DOELSTELLINGEN EN UITGANGSPUNTEN VAN HET CGM Het Centrum voor de Geschiedenis van Migranten (CGM) is een landelijk samenwerkingsverband dat zich richt op de geschiedenis van alle groepen nieuwkomers in Nederland. De samenwerking bestaat sinds 1990, aanvankelijk in een informele en incidentele vorm, en kreeg een structurele basis in het Centrum voor de Geschiedenis van Migranten, dat in 1997 officieel een stichting is geworden. De kern van het samenwerkingsprogramma CGM is het stimuleren van historisch onderzoek naar de komst en aanwezigheid van migranten. Om een bijdrage te kunnen leveren aan de huidige discussie concentreert het onderzoek binnen het CGM zich vooral op de verschillen in migratie- en integratieprocessen. Wat maakt dat sommige groepen relatief snel in de samenleving opgaan, terwijl dat proces bij andere groepen veel problematischer verloopt? Dit betekent dat het CGM prioriteit legt bij de methode van historische vergelijkingen. Daarbij gaat het niet alleen om vergelijkingen tussen verschillende migrantengroepen (of tussen migrantengroepen en de autochtone bevolking) in heden en verleden, maar ook om vergelijkingen tussen Nederland en andere landen. Het CGM stelt zich daarnaast tot doel om een actieve bijdrage te leveren aan het opsporen en toegankelijk maken van de bronnen met betrekking tot de geschiedenis van migranten in Nederland. Tot slot wil het CGM de kennis, verkregen met wetenschappelijk onderzoek, verspreiden onder een breed publiek. Dat gebeurt onder meer door het stimuleren en organiseren van toegankelijke publicaties, tentoonstellingen en debatten. Om de bovenstaande doelstellingen te verwezenlijken is een aantal wetenschappelijke disciplines bijeengebracht. Het CGM bundelt de expertise van de volgende vakgebieden: De geschiedwetenschap, in 2012 vertegenwoordigd door:
5
- Het Instituut voor Geschiedenis van de Universiteit Leiden (prof. dr. Leo Lucassen, prof. dr. Marlou Schrover en prof. dr. Wim Willems, Campus Den Haag); - Het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) te Amsterdam (prof. dr. Ulbe Bosma, prof. dr. Jan Lucassen en dr. Henk Wals); - Het Instituut voor Sociale Geschiedenis (AMSAB-ISG) te Gent (prof. dr. Geert van Goethem). 2. De antropologie, sociologie, politicologie/bestuurskunde, economie en sociale geografie, in 2012 vertegenwoordigd door: - De Faculteit der Sociale Wetenschappen (FSW) van de Erasmus Universiteit Rotterdam (dr. Peter Scholten); - Het Instituut voor Migratie- en Etnische Studies (IMES) aan de Universiteit van Amsterdam (prof. dr. Rinus Penninx); - Het Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving (KADOC) van de KU Leuven (prof. dr. Jan de Maeyer). 3. De rechtssociologie en het vreemdelingenrecht, in 2012 vertegenwoordigd door: - Het Centrum voor Migratierecht van de Radboud Universiteit (RU) in Nijmegen (dr. Anita Böcker). Met een geïntegreerd onderzoeksprogramma en de gezamenlijke expertise van deze partnerinstituten en disciplines wil het CGM een bijdrage leveren aan de theorievorming over migratie- en vestigingsprocessen alsmede de popularisering van deze kennis bevorderen. Het doel is niet alleen om dergelijke processen in het verleden te analyseren en te verbreiden onder een breder publiek, maar ook om hedendaagse vraagstukken die samenhangen met migratie in een lange termijnontwikkeling te kunnen plaatsen. 6
3. HISTORISCH MIGRATIEONDERZOEK Binnen de instituten die deelnemen aan het samenwerkingsverband loopt een groot aantal onderzoeken en onderzoeksprojecten. Voor het CGM zijn vooral die onderzoeken van belang die de ontwikkelingen in een historisch kader plaatsen, dat wil zeggen dat zij minimaal een aantal decennia moeten bestrijken. Dit verslag richt zich in het bijzonder op deze onderzoeken. Voor andere projecten en activiteiten van de partnerinstellingen kunt u terecht op de websites of in de jaarverslagen van de betreffende instellingen. Het CGM stelde in 2005 prioriteiten vast, wat resulteerde in een zestal thematische invalshoeken. Hieronder wordt kort weergegeven welke resultaten in het afgelopen jaar zijn behaald.
a. Gender en migratiegeschiedenis Migranten zijn geen homogene groep; er bestaan belangrijke verschillen in klasse, sekse, etniciteit en religie. Hoewel historische migratiestudies als het goed is dergelijke verschillen integreren in hun opzet en uitwerking, gebeurt dit op het terrein van gender nog niet systematisch. Het CGM vindt daarom speciale aandacht voor gender als analytische categorie in migratiestudies vooralsnog onontbeerlijk. Dit betekent dat binnen het centrum kritisch wordt gekeken naar de manier waarop de factor gender is geïntegreerd in meer algemene migratiestudies. Maar ook dat het centrum initiatieven stimuleert die specifiek zijn gericht op verschillen tussen mannen en vrouwen in migratie- en integratieprocessen. VICI-project Marlou Schrover In december 2005 honoreerde NWO het Vici-project van Marlou Schrover ‘Differences that make all the difference. Gender, migration and vulnerability (migration to the Netherlands 1945-2005)’. Het project ging in september 2006 van start op deeltijdbasis en is in het voorjaar van 2013 officieel succesvol beëindigd. Het vici-project leverde tot nog toe 3 promoties, 75 7
publicaties en 80 congresbijdragen op. In de komende jaren zullen nog meer publicaties verschijnen gerelateerd aan dit project. Van het vici-project maakten deel uit: Prof. Dr. Marlou Schrover, als projectleider, Tycho Walaardt, Nadia Bouras, en Charlotte Laarman als promovendi, en Dr. Corrie van Eijl als post-doc. Binnen dat project is op 24 april 2012 gepromoveerd: Tycho Walaardt, Geruisloos inwilligen. Argumenten in de Nederlandse asielprocedure in de periode 1945-1994 (Hilversum Uitgeverij Verloren 2012). In de zomer van 2012 verscheen: Corrie van Eijl, Tussenland. Illegaal in Nederland 1945-2000 (Hilversum Uitgeverij Verloren 2012). Op 27 november 2012 is gepromoveerd: Nadia Bouras, Het Land van Herkomst. Perspectieven op verbondenheid met Marokko, 1960-2010 (Hilversum Uitgeverij Verloren 2012). Op 27 juni 2013 zal promoveren Charlotte Laarman, Oude onbekenden. Het politieke en publieke debat over postkoloniale migranten in Nederland, 1945-2005 (Hilversum Uitgeverij Verloren 2013). In 2013 zal in het kader van dit project onder meer verschijnen Marlou Schrover and Deirdre Moloney, Gender, Migration and categorisation: Making distinctions between migrants in Western countries (1900) 1945-2010 (Amsterdam AUP 2013) Het onderzoek van Tycho Walaardt heeft betrekking op de argumenten die werden gebruikt door ambtenaren en pleitbezorgers voor of tegen de toelating van vluchtelingen. Hij maakte voor zijn onderzoek een uitgebreide analyse van de niet eerder gebruikte dossiers van de Immigratie en Naturalisatie Dienst (en voorlopers). Op basis van het zeer gedetailleerde materiaal in die dossiers kon hij de debatten tussen voor- en tegenstanders van toelating reconstrueren.
8
Tycho Walaardt, ‘Geen grip op asielzoekers’, NRC Next, 22 mei 2012
Het onderzoek van Nadia Bouras heeft betrekking van de banden die migranten onderhouden met het land van herkomst. Haar onderzoek richt zich op Marokkaanse migranten, die een van de grootste migrantengroepen in Nederland vormen en van wie de banden het meeste ter discussie staan in het publieke en politieke debat. Voor haar analyse van de banden gebruikt ze interviews, krantenartikelen en materiaal uit een groot aantal archieven. In haar dissertatie beschrijft ze een drieluik: ze kijkt naar hun overheden (in het land van herkomst en het land van bestemming) invloed hebben op banden, naar hoe overheden in beide landen de banden beïnvloeden, en naar hoe individuen hun banden vormgeven en welke factoren daar invloed op hebben. Het onderzoek van Charlotte Laarman richt zich op hoe op het discursieve vlak migranten uit de (voormalige) Nederlandse koloniën worden 9
in- of uitgesloten. Zij analyseert hoe aan het koloniale verleden betekenis wordt gegeven, door migranten zelf en door anderen. In de loop van zestig jaar hebben circa één miljoen mensen uit voormalige Nederlandse koloniën hun weg gevonden naar Nederland. Door de migratie van Indische Nederlanders, Molukkers, Surinamers en Antillianen kwam een ontmoeting tussen ‘oude onbekenden’ tot stand. Dit leidde tot reflecties over de collectieve identiteit van de Nederlanders en de lidmaatschap van postkoloniale migranten van de Nederlandse natie. Migratie en integratie hebben veel aandacht in het publieke en politieke debat gekregen. Oude Onbekenden analyseert hoe ambtenaren, politici, pressiegroepen, wetenschappers en journalisten in een steeds wisselende samenstelling een rol speelden in de debatten. Door hun keuze van woorden, termen, argumenten, metaforen en beelden, die gedeeltelijk reproducties waren van het koloniale discours, beïnvloedden of stuurden zij het beleid. Deze studie laat zien op welke wijze taalgebruik van invloed is op de in- en uitsluiting van migranten. Het onderzoek van Corrie van Eijl richt zich op illegalisering: wanneer, waarom en hoe werden er grenzen getrokken waarbij de migratie van sommige mensen als illegaal werd aangemerkt? Van Eijl bekijkt op basis van een groot aantal bronnen hoe het begrip illegaal in de loop der tijd anders werd ingevuld. Marlou Schrover richt zich in haar synthese op problematisering: welke onderwerpen of gebeurtenissen werden als een probleem aangemerkt in het politieke of publieke debat, door wie werd dat gedaan, waarom en hoe verdwenen deze vaak hevige debatten weer uit het collectieve geheugen? In alle projecten wordt gekeken naar de wisselwerking tussen klasse, gender en etniciteit. Deelnemers aan dit project gaven in 2012 voordrachten bij onder meer Alleta, voor de Turkse studentenvereniging van de VU, voor de IND, op de ESSHC in Glasgow, op het Posthumus congres in Amsterdam, voor de Society for Intercultural Education, Training and Research in Utrecht, 10
gastcolleges in Amsterdam en Maastricht, voor de Central European University in Budapest, op de SSHA in Vancouver, voor de Jonge Europese Federalisten in Maastricht en de Jonge Democraten in Den Bosch. Mediaoptredens waren er onder meer voor OVT, Tros Nieuwsradio en Een Vandaag In verband met de publicatie van de dissertaties en andere publicaties die uitvloeisel zijn van dit project, plus andere publicaties op het terrein van migratie (in de breedste zin van het woord) is door uitgeverij Verloren in Hilversum in samenwerking met Marlou Schrover een nieuwe reeks gestart: Historische Migratiestudies. De redactieraad van de nieuwe reeks wordt gevormd door Marlou Schrover, Leo Lucassen, Peter Scholten en Saskia Bonjour.
Eén vandaag, ‘Crisis brengt Spaanse verplegers naar Nederland’, Nederland 1, 24-08- ‘12
11
b. Structuur in het land van vestiging Migratie en vestiging van nieuwkomers zijn processen die mede door de politieke, sociale en economische structuur van de ontvangende samenleving worden beïnvloed. Historisch gezien is vanuit de staat in toenemende mate geprobeerd invloed uit te oefenen op migratiestromen, vooral op immigratie, maar ook op emigratie. Daarbij valt te denken aan vreemdelingenwetgeving, naturalisatiewetgeving en wervingsactiviteiten door de overheid, maar ook aan het uitsluiten van „illegale‟ immigranten van voorzieningen van de verzorgingsstaat. Daarnaast beïnvloeden de economische structuur van de ontvangende samenleving en organisaties als vakbonden de komst en positie van migranten en de duur van hun verblijf. NWO-programma „Transnationaliteit en burgerschap‟ Het onderzoek van het Nijmeegse Centrum voor Migratierecht richt zich op de manieren waarop overheden de migratie en vestiging van nieuwkomers (proberen te) sturen en op de effecten daarvan op de positie van immigranten. In het NWO-programma „Transnationaliteit en burgerschap‟ onderzocht het Centrum hoe het Nederlandse vreemdelingenrecht zich in de periode 1945-2000 heeft ontwikkeld. Betty de Hart deed binnen dit programma onderzoek naar het beleid en de praktijk van meervoudige nationaliteit in drie landen. Haar studie verscheen in september 2012 onder de titel Een tweede paspoort. Dubbele nationaliteit in de Verenigde Staten, Duitsland en Nederland. In Nederland was dubbele nationaliteit de laatste jaren onderwerp van heftige debatten. De Hart laat in haar studie zien dat dergelijke debatten niet uniek zijn voor Nederland, noch voor deze tijd. Zij analyseert onder meer debatten over de dubbele nationaliteit van JapansAmerikanen tijdens de Tweede Wereldoorlog, die van Nederlandse emigranten in Zuid-Afrika in de jaren tachtig, en die van moslims in de war on terror na 11 september 2001. Uit haar analyse blijkt dat de manier waarop er over dubbele nationaliteit wordt gedacht afhankelijk is van de context en de groep waarover gesproken wordt. Naast politieke debatten analyseert De Hart de betekenis van dubbele nationaliteit voor de mensen 12
die het betreft, op basis van interviews met immigranten, emigranten en leden van gemengde gezinnen. Een ander, nog lopend promotieonderzoek met een historische component is dat van Sophie Scholten naar de privatisering van migratiecontrole. Private vervoerders zoals boot- en luchtvaartmaatschappijen worden door overheden ingezet bij migratiecontrole en kunnen aanzienlijke boetes („carrier sanctions‟) krijgen wanneer zij ongedocumenteerde passagiers vervoeren. Scholtens onderzoek richt zich op de ontwikkeling van deze wetgeving en het beleid in drie landen van de Europese Unie. Wat zijn de gevolgen van de privatisering van migratiecontrole voor de wederzijdse relaties tussen de staat, private vervoerders en individuele passagiers? Daarnaast deed het CMR in het verslagjaar onderzoek naar de ‘gelaagdheid’ van de Nederlandse vreemdelingenregelgeving. Veel regels zijn niet in de Vreemdelingenwet neergelegd, maar in lagere regelgeving. Bij de totstandkoming speelt het parlement een veel geringere rol. Uit het onderzoek blijkt dat deze gelaagdheid al met de Vreemdelingenwet van 1965 is ontstaan en sindsdien niet wezenlijk is gewijzigd. Wel is de regelgeving steeds omvangrijker geworden en wordt ze steeds frequenter gewijzigd. Dat laatste is deels terug te voeren op de toename van Europese regelgeving, maar kabinetsbeleid speelt een nog belangrijker rol. Als voordelen van de gelaagdheid noemden ambtenaren dat het een slagvaardig bestuur mogelijk maakt, dat snel wijzigingen kan doorvoeren. Nadelen van de gelaagdheid werden vaker genoemd door ngo’s, advocaten, rechters en wetenschappers. Er is minder democratische controle op lagere regelgeving en de slagvaardigheid en snelheid die voor het bestuur een voordeel van delegatie vormen, kunnen voor vreemdelingen een verlies aan rechtszekerheid betekenen.
Governance of Migration and Integration 13
De afdelingen Bestuurskunde (Public Policy & Politics) en Sociologie (CIMIC Institute) van de Erasmus Universiteit Rotterdam hebben de krachten gebundeld in een onafhankelijk onderzoekscluster ‘Governance of Migration and Integration’. De focus binnen dit cluster ligt op migratie- en integratiebeleid op lokaal, nationaal en internationaal (EU) niveau en de wisselwerking tussen en karakteristieken van de verschillende niveaus. Momenteel zijn ongeveer tien onderzoekers binnen het cluster betrokken in verschillende lange-termijn onderzoeksprojecten met een totaal budget van ongeveer 1,5 miljoen euro. Daarnaast is het nieuwe tijdschrift ‘Comparative Migration Studies’ ondergebracht binnen het cluster (coördinatie: Peter Scholten). Overzicht van de onderzoeksprojecten in 2012: - 2012-2016
(Engbersen/Scholten) Urban Governance of CEE
Migration. EU Joint Programming Initative Urban Europe (EUR is hoofdaanvrager). Betrokken landen: Oostenrijk, Nederland, Zweden & Turkije. - 2011-2015 Hoofdaanvrager: Maurice Crul, ELITES project, 1.250 K€, European Research Council: ERC Starting Researcher Grant - 2012-2016 (Schinkel) European Research Council: ERC Starting Researcher Grant: ‘Monitoring modernity. A comparative analysis of practices of social imagination in the monitoring of global flows of goods, capital and persons’ - 2011-2014 (Engbersen/Dagevos) The Integration of Refugee Groups in the Netherlands. (SCP) - 2009-2013 (Engbersen/Snel) Theorizing the Evaluation of European Migration Systems (THEMIS), NORFACE - 2011-2014 (Scholten) UniteEurope; the role of ICT-tools in the EGovernance of Immigrant Integration (FP7 project) - 2011-2013 (Entzinger, Scholten: principal investigators)) DIAMINT: Science-Society Dialogues on Migrant Integration in Europe (gesubsidieerd door de VolkswagenStiftung)
14
- 2012-2013 (Entzinger, Scholten) IMPACIM: Impact of Admission Criteria on the Integration of Migrants (EIF project) - 2011-2014 (Scholten) Beyond National Models of Integration? A multi-level perspective on agenda dynamics and policy change (Dutch Science Foundation VENI project) Voor een uitgebreidere beschrijving van de onderzoeksprojecten, zie: http://www.eur.nl/fsw/english/publicadministration/research/governance_of_ migration_and_integration Veni Saskia Bonjour In 2011 honoreerde honoreerde NWO het project van dr. Saskia Bonjour (Universiteit Leiden), getiteld ‘Reassessing the 'control gap' debate. The making of family migration policies in France, Germany and the Netherlands, 1955-1985’. In dit onderzoek staat de vraag centraal waarom Europese landen sinds de jaren vijftig vele duizenden gezinsmigranten hebben toegelaten, terwijl ze zeiden 'geen immigratielanden' te willen zijn? Dit project wil bijdragen aan het wetenschappelijke debat over dit onderwerp. In publieke debatten wordt vaak geargumenteerd dat ‘links’ verantwoordelijk was voor het liberale toelatingsbeleid voor immigranten. In wetenschappelijke debatten luidt de hypothese juist dat nationale overheden door rechtbanken werden gedwongen om het recht van familiehereniging toe te staan, waardoor buitenlandse familieleden ongehinderd over de grens mochten komen. Dit onderzoek beoogt op gedetailleerde wijze de totstandkoming van het beleid te reconstrueren met materiaal uit de archieven van parlementen en ministeries.
c. De multiculturele stad en zijn bewoners Vanaf de jaren negentig bouwde het CGM een sterke traditie op met studies over lokale nieuwkomers. Daarbij zijn wisselende invalshoeken genomen, 15
met de nadruk op bijvoorbeeld de rol van pioniers, contactzones en innoverende ondernemers. Daarnaast zijn er studies uitgevoerd naar integratieprocessen van verschillende groepen migranten, waarbij ook ontwikkelingen in verschillende steden met elkaar zijn vergeleken. Het CGM legt geen prioriteit bij nieuwe studies naar de geschiedenis van migranten in een specifieke stad, maar blijft wel aandacht besteden aan multiculturele steden en hun bewoners. De stad biedt een zinvol uitgangspunt voor de bestudering van veranderingen in sociale verhoudingen onder invloed van nieuwkomers, in de betekenis van stedelijk burgerschap en de identiteiten van verschillende wijken en buurten. Hoe vinden nieuwkomers een plaats in de stedelijke samenleving en hoe verandert de sociale cohesie onder invloed van hun komst? De onderstaande activiteiten vallen allen onder de verantwoordelijkheid van Leo Lucassen en Wim Willems, die samen de leerstoel Sociale Geschiedenis bekleden aan de Universiteit Leiden/Campus Den Haag. NICIS-project: Sociale mobiliteit: individuen, groepen, buurten Samen met prof. dr. Jan Rath (Instituut voor Migratie- en Etnische Studies, UvA) en prof. dr. Jan-Willem Duyvendak (ASSR, UvA), heeft Wim Willems een onderzoeksprogramma ontwikkeld voor het NICIS-Kennisplatform Welzijn en Integratie, getiteld: Sociale Mobiliteit: individuen, groepen, buurten. Dit voorstel is gehonoreerd en uitgemond in het aanstellen van twee AIO’s aan de UvA en postdoc dr. Miriam van de Kamp op de Campus Den Haag. Door een beroep te doen op de toegezegde bijdrage uit het Leidse Ontwikkelfonds werd het mogelijk om de postdoc voor vier jaar, vier dagen per week, aan te nemen op dit project. Zij is in mei 2009 bij de Campus begonnen en heeft voor haar onderzoek naar revitalisering van stadsbuurten drie hoofdcasussen geselecteerd: het Regentessekwartier in Den Haag, Zuilen in Utrecht en het Willemskwartier in Nijmegen. Het selectieproces en onderzoeksdesign is weergegeven in twee notities die met de betrokken stedenpartners besproken zijn. In het voorjaar van 2011 verscheen de eerste nieuwsbrief van het NICIS project, een reflectie over revitalisering en 16
gemengde buurten, getiteld: ‘Op zoek naar de grijstinten van revitalisering in gemengde buurten’. Verder is een sessie over The Cosmopolitan City georganiseerd tijdens de 11th International Conference on Urban History (Praag, augustus 2012) en een artikel geschreven over de waarde van een multidisciplinaire onderzoeksaanpak, geïnspireerd door Jane Jacob’s werk, voor het begrijpen van 21ste-eeuwse stedelijke dynamiek voor het VlaamsNederlandse tijdschrift Stadsgeschiedenis. Eind 2013 hoopt zij haar boek Stad in de lift. Over de revitalisering van stadsbuurten te publiceren, waarin de steden Den Haag, Utrecht en Nijmegen centraal staan. Promotieonderzoek Expats in Den Haag en Jakarta In 2010 is Aniek Smit begonnen met haar promotieonderzoek naar de levens van kennismigranten – in heden en verleden - die zich langs lijnen van commerciële, wetenschappelijke, artistieke, politieke, diplomatieke en religieuze netwerken rond de wereld verplaatsen. Het huidige publieke en academische debat over dit thema wordt gedomineerd door het beeld van expats als overwegend westers, footloose en geïsoleerd levende ingezetenen binnen een ‘expat bubble’. In dit onderzoek staat de vraag centraal in hoeverre deze groepen kennismigranten als één categorie kunnen worden gezien, en hoe hun rol als ‘vertegenwoordigers van globalisering’ het culturele karakter van samenlevingen bepaalt? De internationale steden Den Haag en Jakarta dienen daarbij als pars pro toto voor een mondiaal verschijnsel. Naast haar onderzoek gaf ze in 2012 ook het vak Oral History, met het thema ‘Expats of migranten? Nederlanders in het buitenland vanaf 1945’ en begeleidde ze samen met Leo Lucassen diverse scripties. Naast de onderzoeksactiviteiten verzorgen Wim Willems en Leo Lucassen verschillende vakken op het gebied van migratie, integratie en de moderne stad in zowel Leiden als Den Haag. Naast studenten van de universiteit richten zij zich in hun onderwijs ook op professionals die werkzaam bij gemeenten en ministeries. 17
d. Koloniale migranten Als Nederland een multiculturele samenleving is, is zij dat mede door het koloniale verleden. Nog meer dan bij andere groepen migranten is de geschiedenis van koloniale migranten (Indische Nederlanders, Molukkers, Surinamers, Antillianen en Arubanen) van belang voor de veranderende betekenis van Nederland en het Nederlanderschap en voor de visie op het Nederlandse koloniale verleden. Het CGM pleit daarom al jaren voor meer onderzoek naar de plaats van de koloniën in het Nederlandse geschiedverhaal, naar het proces van migratie, ontvangst en vestiging van koloniale migranten in Nederland, en naar de invloed van de komst van koloniale migranten op de nationale identiteit.
e. Migrantenorganisaties Migranten die in een nieuwe omgeving terechtkomen, zoeken vaak steun bij dorps-, streek- of landgenoten die zich in een vergelijkbare situatie bevinden of die hen zijn voorgegaan. Dat kan gaan om praktische en materiële zaken, zoals hulp bij het vinden van een baan en een huis of het onderhouden van handelscontacten, maar ook om emotionele behoeften, zoals het spreken van de eigen taal of dialect, het uitwisselen van nieuwtjes en het kopen van vertrouwde levensmiddelen. Tot slot verenigen migranten zich veelal in door henzelf opgerichte gebedshuizen, vooral als die in de nieuwe samenleving ontbreken. Hoewel deze verbanden de integratie meestal bevorderen, kunnen migrantenorganisaties dit proces ook belemmeren. Dat is vooral het geval als ze primair op het land van herkomst en het behouden van de eigen identiteit zijn gericht. Om een beter inzicht te krijgen in de functie van migrantenorganisaties en om te begrijpen onder welke voorwaarden die als barrière dan wel als bindmiddel fungeren, is een systematische analyse van migrantenorganisaties in heden en verleden van belang.
18
Het IISG sinds de oprichting een groot aantal archieven van migrantenorganisaties verzameld. In 2012 werden de volgende archieven daaraan toegevoegd, of werden de bestaande archieven aangevuld: - Aanvulling van ca. 1 m. op het archief van de HTIB, de Turkse Arbeidersvereniging in Amsterdam. (http://hdl.handle.net/10622/ARCH00589) - Het archief van Dogan Özgüden, de man van Info-Türk in Brussel. (http://hdl.handle.net/10622/ARCH03469) - Aanvulling van ca. 4 m. op het archief van Papoea-voorman Viktor Kaisiëpo. (http://hdl.handle.net/10622/ARCH03245) - Het archief van AIDA Nederland, dat onder andere gevluchte kunstenaars ondersteunde. (http://hdl.handle.net/10622/ARCH03462)
f. Emigratie De geschiedenis van de Nederlandse en Vlaamse emigratie is een onderontwikkeld onderzoeksterrein. Voor zover historici belangstelling toonden voor emigratie richtte die zich vooral op de trek van Nederlanders naar overzeese bestemmingen, vooral Noord-Amerika, Canada en Australië, en op het ontstaan van Nederlandse emigrantenkolonies. De grote groep Nederlanders en Vlamingen die naar andere Europese landen emigreerden zijn tot nu toe geen onderwerp van onderzoek geweest, ook het Nederlandse emigratiebeleid en de relatie tussen de Nederlandse staat en zijn onderdanen in het buitenland zijn braakliggende terreinen. Vlaams/Belgische migranten in Noord-Frankrijk en Parijs De Vlaamse CGM-partners KADOC en Amsab-ISG hebben zich in de afgelopen jaren met verschillende onderzoeks- en publieksactiviteiten echter op dit thema gestort. Vanuit KADOC werd het FWO-project Religie, cultuur en alteriteit. Vlaams/Belgische migranten in Noord-Frankrijk en Parijs (18501960) opgezet en uitgevoerd door drs. Henk Byls. Het onderzoek behelsde een grondige historische studie naar de determinanten, evoluties en 19
processen van de culturele identiteiten van de Belgische migranten(gemeenschappen) die zich tussen 1850 en 1960 definitief in Frankrijk hebben gevestigd. In het bijzonder werd de rol die religie hierin speelde onderzocht. Drie bestemmingsregio’s werden afgezonderd: de agglomeratie van Lille, de landbouwgebieden ten noorden van de Loire en de stad Parijs. De redactie van het doctoraal proefschrift werd afgerond in het voorjaar en vertaald naar het Frans met als titel Rester catholique en France. Une histoire de l’encadrement religieux destiné aux migrants belgo-flamands du Lillois, de Paris et des campagnes françaises (1850-1960). Deze versie wordt ter verdediging voorgelegd op 26 maart 2013. Het onderzoeksproject werd begeleid door een wetenschappelijke stuurgroep met als leden: prof.dr. Didier Terrier, Université de Valenciennes et du Hainaut Cambrésis; prof.dr. Anne Morelli, Université Libre de Bruxelles; Prof.dr. Idesbald Goddeeris (KU Leuven), prof.dr. Jan De Maeyer (promotor) en dr. Peter Heyrman, KADOC-KU Leuven). Na de succesvolle tentoonstelling Vlaamse migranten in Wallonië (Gent, 2011) en het gelijknamige boek (Lannoo Campus, 2011) realiseerde KADOC, dankzij een samenwerking tussen de provincies Henegouwen en Oost-Vlaanderen (Museum van de Vlaamse Sociale Strijd), een nieuwe opvoering van de tentoonstelling en de Franstalige versie van het boek. Tussen het midden van de negentiende eeuw en vandaag trokken honderdduizenden Vlamingen naar Wallonië, zowel naar de industriesteden als het platteland. Het boek Migrants flamands en Wallonie, onder redactie van Idesbald Goddeeris (KU Leuven) en Roeland Hermans (KADOC), belicht die geschiedenis in al haar facetten. De gelijknamige tentoonstelling vond plaats in de gewezen mijnsite Grand-Hornu tussen 18 maart en 27 mei 2012. Gelijktijdig was er ook de tentoonstelling Chercheurs de Fortune. Photographies de Layla Aerts. Alle informatie over het project werd gebundeld op de websites www.vlaamsemigranteninwallonie.be en www.migrantsflamandsenwallonie.be. Net zoals de Nederlandstalige versie kon ook deze tentoonstelling op veel belangstelling rekenen. Er kwamen in totaal 13.609 bezoekers op af en in de 20
Franstalige pers verschenen vele besprekingen en aankondigingen (onder andere Le Soir, La Libre Belgique, Vers l’Avenir, Télépro). Ook de Franse krant Le Monde bracht de tentoonstelling onder de aandacht. Tentoonstelling Europeana: Leaving Europe. A new life in America In juli 2012 werd het CGM benaderd door de Europese erfgoedinstelling Europeana met de vraag of we mee wilden helpen bij het opzetten van een virtuele tentoonstelling over migratie van Europa naar de Verenigde Staten. Sieger Verhart, afgestuurd Leids historicus heeft geassisteerd bij het opstellen van de tentoonstelling. Samen met de Digital Public Library of America (DPLA) is een tentoonstelling opgesteld waarbij aan de hand van tekst, foto’s, documenten en brieven aandacht werd geschonken aan het vertrek, de reis, de aankomst en het verblijf in het nieuwe land. In december 2012 werd de tentoonstelling gelanceerd, zie http://exhibitions.europeana.eu/exhibits/show/europe-america-en.
Webtentoonstelling ‘Leaving Europe: A new life in America’.
21
g. Werkgezelschap Historische Migratiestudies Op 23 januari 1998 vond de eerste bijeenkomst van het Werkgezelschap Historische Migratiestudies plaats. Het gezelschap verenigt een twintigtal wetenschappers die historisch onderzoek verrichten op het gebied van migratie. Zij doen dat vanuit uiteenlopende disciplines (zoals geschiedenis, sociologie, antropologie, rechten) en vanuit een verschillende achtergronden (zoals vrouwengeschiedenis, bedrijfsgeschiedenis, stadsgeschiedenis of demografie). Gezamenlijk bestrijken deze deelnemers aan het Werkgezelschap een periode die loopt van de vroegmoderne tijd tot het recente verleden. Met de samenstelling van het gezelschap is geprobeerd de barrières tussen perioden en specialisaties te doorbreken. Het Werkgezelschap komt drie à vier keer per jaar bij elkaar. Tijdens deze bijeenkomsten presenteren een of twee deelnemers hun onderzoek, gevolgd door discussie. Deze presentaties van werk in uitvoering worden afgewisseld met theoretische en methodologische sessies. In een informatieronde worden tips uitgewisseld over nieuw verschenen literatuur, congressen en andere evenementen. Met enige regelmaat worden sprekers van buiten uitgenodigd om voor een breder publiek voordrachten te houden. Belangstellenden voor bijeenkomsten van het werkgezelschap kunnen contact opnemen met Marlou Schrover (
[email protected]). Brown Bag Seminars Marlou Schrover organiseert ook de ‘Brown bag seminars’ aan het Instituut voor Geschiedenis van de Universiteit Leiden. Hierbij wordt een korte presentatie gehouden door onderzoekers van binnen of buiten het instituut, waarna er verder wordt gediscussieerd over het onderwerp. In 2012 waren dit de volgende presentaties: - Schipper, F. (Leiden University, History) Transatlantic Tourism: American Visitors to Europe in the long Twentieth Century, 29 februari - Smit, A. (Leiden University, History) Welcoming 'Guests' and 'Friends': High Skilled Migrants in 20th Century The Hague and Jakarta 28 maart 22
- Pesa, I. (Leiden University, History) Able bodied men and the bright lights of the city - Labour migration from Mwinilunga District, Zambia, throughout the twentieth century 25 april - Walaardt, T. (Leiden University, History) Visa Fingerspitzengefühl: selecting non-Western visa applicants at Dutch embassies, 1960-1995, 9 mei - Ragazzi, F., (Leiden University, Sociol sciences) Diaspora Politics and PostTerritorial Citizenship. The case of Croatia, Macedonia and Serbia., 30 mei - Prof. Roger Waldinger, Department of Sociology, UCLA, Politics beyond borders: Sending states and “their” emigrants, 5 september - Fracisca de Haan (historian and professor of gender studies at the Central European University, Budapest), The Women's International Democratic Federation: Doing Transnational History in the Shadow of the Cold War, 22 november
4. INTERNATIONALE SAMENWERKING EN PROJECTEN
a. Global Migration History In 2004 hebben migratiehistorici van Birkbeck College London (David Feldman), de École des Hautes Études en Sciences Sociales te Parijs (Nancy Green), de Universiteit van Amsterdam (Leo Lucassen) en het IISG (Jan Lucassen, Ulbe Bosma en Gijs Kessler) het initiatief genomen om een serie van drie conferenties te organiseren met als thema „Global Migration History‟. De reden was dat er op het vakgebied migratiegeschiedenis weliswaar veel vooruitgang is geboekt in de afgelopen decennia, maar dat de focus van het onderzoek nog steeds sterk op de Atlantische ruimte (Europa en de Amerika’s) ligt, waardoor andere delen van de wereld, met name Azië, Oceanië, het Midden Oosten en Afrika onderbelicht zijn gebleven. Verder viel op dat het vakgebied zich hoofdzakelijk beperkte tot de laatste vier eeuwen en de periode daarvóór buiten beschouwing liet. Om hier verandering in te brengen en het inzicht in processen van migratie en vestiging te vergroten, is een plan voor drie conferenties gemaakt.
23
De eerste werd gehouden op 16 en 17 december 2005 en vond plaats op het Netherlands Institute for Advanced Studies (NIAS), met als thema: „Setting the Agenda for a Long-Term, World Migration History‟. De resultaten van deze workshop worden gepubliceerd in een Engelstalige bundel (Migration History in World History. Multidisciplinary Approaches) onder redactie van Jan Lucassen, Leo Lucassen en Patrick Manning, die in januari 2010 is verschenen bij uitgeverij Brill. Inmiddels vond op 17-19 april 2008 bij het Immigration History Research center (IHRC) in Minneapolis, op uitnodiging van prof. Donna Gabaccia, het tweede congres plaats, dat zich richtte op de periode c. 3000 v. chr. tot circa 1800, met als hoofdvraag welke positie migranten hebben verworven op de plaats van bestemming in de uiteenlopende politieke, sociale en culturele systemen die de wereld de afgelopen vijf millennia heeft gekend. Nauw hiermee verbonden is de vraag in hoeverre het Europese/Atlantische model van integratie ook op andere periodes en gebieden kan worden toegepast en welke inzichten zijn te ontlenen aan kennis over andere „membership regimes‟. De resultaten van deze workshop zullen in een door Ulbe Bosma, Gijs Kessleren Leo Lucassen te redigeren bundel bij uitgeverij Brill verschijnen halverwege 2013 onder de titel Migration and Membership Regimes in Global and Historical Perspective. In augustus 2010 is een derde conferentie over migratie gehouden in Taipé, in samenwerking met de Taiwanese National Research Council en het International Institute of Asian Studies in Leiden. De resultaten daarvan zullen naar verwachting in het voorjaar van 2014 verschijnen bij uitgeverij Brill. In mei 2012 tenslotte vond in Rabat, Marokko, de vierde conferentie plaats over migratie in Afrika en het Midden-Oosten.
b. H-Migration H-Net is een Amerikaanse universitaire organisatie die discussielijsten onderhoudt via internet en waaraan wetenschappers in tal van landen een bijdrage leveren. Deze blijken in de praktijk goed te functioneren als forum 24
voor discussie en als mogelijkheid voor het verspreiden van ideeën en initiatieven. In 2002 is een voorstel van het IISG en het CGM voor een aparte discussielijst over migratie gehonoreerd. Na de lancering in juni 2003 groeide H-migration snel uit tot een internationale discussielijst; met 2000 leden is de lijst een van de grootste en meest actieve van H-net. De leden zijn afkomstig uit meer dan vijftig landen, onder meer uit de VS (1231), het Verenigd Koninkrijk (118), Duitsland (102), Canada (60), Nederland (54), Australië (40), Frankrijk (37) en Oostenrijk (35). Marlou Schrover (UL) is sinds 2003 moderator van de lijst. Bij de voorbereiding van congressen (onder meer de ESSHC en de SSHA) is de lijst intensief gebruikt voor het opzetten van samenwerkingsverbanden.
c. The encyclopedia of global human migration In 2012 en eerder is hard gewerkt aan de The encyclopedia of global human migration onder redactie van Immanuel Ness, Saer Maty Ba, Michael Borgolte, Donna Gabaccia, Dirk Hoerder, Alex Julca, Cecilia Menjivar, Gregory Woolf en Marlou Schrover. De encyclopedie, die gelijktijdig online en in druk is verschenen begin 2013, beslaat een periode van meer dan 2000 jaar en migratie in alle werelddelen. De encyclopedie telt vijf delen en 3000 pagina’s. Er werkten 600 auteurs aan mee.
d. Project Picturing Europe In 2012 is begonnen met de uitwerking van het project ‘Picturing Europe’, waarbij naar voorbeeld van het CGM-initiatief Historisch Beeldarchief Migranten een Europese variant wordt opgezet. Doel van het project is het ontwikkelen van een netwerk van instellingen en scholen die mee willen werken aan de totstandkoming van een Internationaal Europees familiealbum rond het thema mobiliteit. Onderdeel daarvan is de ontwikkeling van een lesproject voor het voortgezet onderwijs, geënt op de succesvolle formule van de Culturele Spoorzoekers cursus waarbij leerlingen privéfoto’s verzamelen. Leerlingen verzamelen in hun eigen omgeving fotomateriaal rond het thema mobiliteit. Welke mate van mobiliteit kent hun eigen 25
familieverleden? Waar kwamen deze familieleden vandaan, welke relaties gingen ze aan in hun nieuwe omgeving, wat waren motieven om elders te gaan wonen, etc. Er zal op Europees niveau materiaal worden verzameld rond de thema’s werk, vrije tijd, wonen en relaties. Het fotomateriaal zal worden gescand in samenwerking met verzamelende instituten ter plekke en vervolgens worden toegevoegd aan de collectie van het HBM. Door dit materiaal zelf te verzamelen en te delen worden leerlingen zich bewust van hun gedeelde Europese geschiedenis, van trends, mobiliteit, migratie over de grenzen, nieuwe contacten en globalisering. De focus van het project ligt sterk op het ontdekken van processen van binnenlandse en buitenlandse migratie, mobiliteit. Ook het leren contextualiseren van persoonlijke verhalen als historische vaardigheid vormt een belangrijk onderdeel en versterkt daarmee het onderwijsdoel burgerschapsvorming. Met andere woorden, een gevoel voor Europees burgerschap. Hanneke Verbeek, Mila Ernst en Annemarie Cottaar zijn betrokken bij dit project. In 2013 zullen de contacten met de Europese partners vastgelegd worden en wordt er een pilot uitgevoerd. Dit is mede mogelijk door een subsidie van het Mondriaanfonds.
26
5. OPSPOREN EN TOEGANKELIJK MAKEN VAN CULTUREEL ERFGOED MIGRANTEN
a. Vijfeeuwenmigratie.nl Na een lange voorbereidingstijd ging in november 2010 de website www.vijfeeuwenmigratie.nl in de lucht. Het doel van deze website was om bronnen, informatie en collecties over de geschiedenis van migranten in Nederland te bundelen en te presenteren. In de twee jaar dat Vijfeeuwenmigratie online is, is de site uitgegroeid tot een informatieve, gezaghebbende en interactieve website met toegankelijke informatie, verschillende bronnen, en persoonlijke verhalen van en over migranten in Nederland van ca 1580 tot nu. Vanaf het moment van de lancering zijn er veel enthousiaste reacties uit heel verschillende hoeken gekomen: genealogen, nakomelingen van migranten, onderzoekers, amateur historici en erfgoedmedewerkers. Na de lancering moest echter ook direct worden nagedacht over de toekomst van de site. Na het aflopen van de projectsubsidies heeft de wetenschappelijk coördinator van het CGM de taak van webmaster van de website gekregen. Tegelijkertijd is Mila Ernst (CultuurGoed, en projectleider van Vijfeeuwenmigratie) in 2012 begonnen met kijken naar mogelijkheden om de website een Europese dimensie te geven en beter aan te laten sluiten bij het onderwijs. Ook ging zij in gesprek met het IISG, mede-initiatiefnemer van de website, om te kijken hoe hun collecties beter geïntegreerd kunnen worden op de site. Digitalisering Met financiële steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds is in 2011 veel lokaal archiefmateriaal over migranten gedigitaliseerd. Het idee daarachter was om met dit materiaal een verdieping te geven aan de informatie die al op de site te vinden was. Daarnaast was er vanuit het onderwijs aangegeven dat er behoefte was aan sprekende bronnen. Daarnaast zijn er enkele tientallen boeken over migratiegeschiedenis gescand met als doel deze te 27
plaatsen op de website. In 2012 is al dit materiaal geplaatst. De bronnen zijn een mooie aanvulling op de al bestaande informatie. Ook op de gedigitaliseerde literatuur kwamen veel enthousiaste reacties. Studenten, onderzoekers en journalisten wordt hiermee een bezoek aan de bibliotheek bespaard.
b. Ik Driss. De Musical – Marokko Media In 2012 is een unieke samenwerking opgezet tussen CGM-projecten vijfeeuwenmigratie.nl en het Historisch Beeldarchief Migranten en Marokko Media (van onder andere het forum marokko.nl). Met het project Onze Helden werd informatie van vijfeeuwenmigratie.nl gebruikt om verhalen van forumbezoekers omhoog te halen. Verhalen over hun eigen familiegeschiedenis. Het forum van Marokko.nl heeft duizenden bezoekers per dag. Op deze manier werd de content van vijfeeuwenmigratie gebruikt voor een compleet nieuw publiek. Daarnaast zijn er foto’s uit het HBM gebruikt in de Musical Ik Driss De Musical. In het decor en het promotiemateriaal werden foto’s gebruikt die de musical, over een jonge Marokkaanse gastarbeider in Nederland, visueel ondersteunden. Annemarie Cottaar is ook inhoudelijk betrokken geweest bij de totstandkoming van de musical.
28
Scene uit Ik Driss – De Musical. Met op de achtergrond foto uit het Historisch Beeldarchief Migranten.
c. Project Geef Polen een gezicht In 2011 is een groot project opgezet dat in het teken staat van het opsporen Poolse sporen in Nederland. In het verlengde daarvan wordt er een historisch overzichtswerk geschreven over de honderdjarige aanwezigheid van Polen in Nederland, onder hoofdredactie van Wim Willems en Hanneke Verbeek. Hiervoor wordt samengewerkt met de Poolse ambassade, polonia.nl en vijfeeuwenmigratie.nl. Op de website vijfeeuwenmigratie.nl, maar ook via een Poolse spoorzoekerscursus zal een collectie foto’s en verhalen worden opgebouwd, mede om de negatieve berichtgeving in de media te nuanceren. Deze foto’s en verhalen krijgen tevens een plek in het boek dat Wim Willems en Hanneke Verbeek – met anderen – hebben geschreven over de aanwezigheid van Polen in Nederland. Het boek (Honderd jaar heimwee: De geschiedenis Polen in Nederland) is verschenen op 10 november 2012 uitgeverij Boom (Amsterdam). Tijdens een feestelijke bijeenkomst in het Museon in Den Haag is het boek gepresenteerd. De presentatie vormde tegelijkertijd de afsluiting van een tentoonstelling over de geschiedenis van 29
het buurland Polen, eveneens in het Museon. Het boek werd uitgebreid en lovend besproken in diverse landelijke media (Volkskrant, NRC, NRC.NEXT, Trouw, Vara, de Gids, OVT).
‘Goede Pool was ineens slecht’, NRC Handelsblad, 09-10-2012
d. Joodse geschiedenis Den Haag Naar aanleiding van een hoofdstuk in het boek Honderd jaar heimwee is het idee ontstaan om vanuit de Campus Den Haag (Wim Willems en Hanneke Verbeek) een project op te zetten met de focus op de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Den Haag. Den Haag is zich amper bewust van zijn Joodse geschiedenis. Op dit moment is het nog mogelijk om nog levende nazaten te spreken, zij dragen waardevolle getuigenissen met zich mee. In 2012 zijn de eerste subsidieaanvragen ingediend,. Stichting Levi Lassen heeft al een bijdragen toegezegd. Fonds 1818 heeft een toezegging gedaan 30
speciaal voor de organisatie van het project Open Joods Huizen, dat in 2013 voor het eerst in Den Haag georganiseerd wordt. De Campus Den Haag zal de organisatie deels op zich nemen. Daarnaast richt dit project zich in het bijzonder op de geschiedenis van één straat in Scheveningen, de Harstenhoekweg, waar voor de oorlog veel joden woonden.
e. Stafkaart van het migrantenmiddenveld en zijn erfgoed in Vlaanderen en Brussel 1830-heden KADOC en het Amsab-ISG voeren samen het project Stafkaart van het migrantenmiddenveld en zijn erfgoed in Vlaanderen en Brussel 1830-heden uit. Dit project ging van start op 1 november 2008 en liep tot eind 2012. Het initiatief werd initieel (2008-2009) gefinancierd door het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen (Max Wildiersfonds). Sinds januari 2010 wordt het dankzij de steun van het Vlaams Ministerie van Cultuur, Jeugd, Sport en Media (Kunsten en Erfgoed) gecontinueerd als ontwikkelingsgericht erfgoedproject. Het project heeft drie doelstellingen. Op de eerste plaats beoogt het de ontwikkeling van een repertorium van het migrantenmiddenveld in Vlaanderen en Brussel en een inventaris van het door hen bewaarde erfgoed. In het bijzonder betreft het archieven, publicaties en audiovisuele bestanddelen. Ten tweede biedt de opzet een op maat uitgewerkt vormingsaanbod inzake erfgoedzorg en –beheer, aangepast aan de noden van de diverse migrantenorganisaties. Ten derde wordt in het kader van dit project met verschillende Europese partners, in samenwerking met het CGM, gewerkt aan een duurzaam internationaal consortium waarbij de resultaten aangaande dit erfgoed en zijn ontsluiting verankerd en gevaloriseerd kunnen worden in een internationaal perspectief.
31
Het project wordt uitgevoerd door twee medewerkers: Piet Creve (AmsabISG) en Karim Ettourki (KADOC-K.U. Leuven). De projectmedewerkers worden begeleid en ondersteund door een promotorencollectief: Idesbald Goddeeris (K.U.Leuven), Leen Beyers (K.U. Leuven/Museum aan de Stroom), Chris Timmerman (UA), Henk De Smaele (UA), Gita Deneckere (UGent), Frank Caestecker (UGent), Guy Vanthemsche (VUB), Geert Van Goethem (Amsab-ISG), Peter Heyrman (KADOC-K.U.Leuven) en Jan De Maeyer (KADOC-K.U. Leuven). Sinds 2010 zijn Meryem Kanmaz (MANA – Expertisecentrum voor Islamitische Culturen in Vlaanderen), Katrijn d’Hamers (FARO – Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed) en Ulbe Bosma (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG-Amsterdam) toegevoegd aan het promotorencollectief. Het projectplan voorziet activiteiten gespreid over drie kalenderjaren (2010-2012) en verdeeld over de volgende werkpakketten: 1. Registratie van migrantenverenigingen en hun erfgoed Dit pakket behelst onder meer het verzamelen van achtergrondinformatie en contactgegevens, het identificeren en contacteren van vertrouwenspersonen, het samenbrengen van historische en actuele basisinformatie aangaande de betrokken verenigingen, bezoeken aan de verenigingslokalen, het verzamelen van registratiegegevens en evaluatie van het bewaarde erfgoed, het invoeren van de gegevens in de webdatabank en het actualiseren en vervolledigen van de verzamelde datacollectie. Het project wil de volledige Vlaamse en Brusselse ruimte bestrijken. Aanvankelijk gingen de registratieactiviteiten van start in de grootstedelijke arrondissementen Gent, Hasselt, Antwerpen en Brussel (2010). Tijdens het tweede projectjaar (2011) werden de meer verstedelijkte arrondissementen Brugge, Oostende, Kortrijk, Aalst, Sint-Niklaas, Mechelen en Leuven in de werkzaamheden betrokken. 2. Vormings- en studieactiviteiten
32
Dit werkpakket omvat de organisatie van expertiseseminaries, vormingssessies en studiedagen. Deze initiatieven spelen enerzijds in op de noden van de diverse organisaties inzake erfgoedzorg en- beheer (expertiseseminaries en vormingssessies). Anderzijds willen KADOC en Amsab-ISG via studiedagen een ruim publiek informeren, bewustmaken en expertise delen aangaande de ontwikkelingen binnen het lopend project, dit zowel in nationaal als in internationaal perspectief. 3. Website catalogus, online vademecum en syllabus erfgoedzorg In de tweede helft van 2010 werd gewerkt aan de uitbouw van de projectgerelateerde website (www.migrantenerfgoed.be). Daar worden de werkzaamheden uitgebreid toegelicht. Het bevat onder andere de bespreking van het voortraject in 2008-2009 met de weergave van de eerste resultaten van de regio’s Gent, Antwerpen en Genk. Daarnaast werd de site aangevuld met verslagen van de workshops en de expertiseseminaries van 2010 en 2011. Daarnaast bevat de website een vademecum dat op een laagdrempelige en praktijkgerichte wijze de basisbeginselen rond archiefzorg bespreekt. Deze handleiding dient als ondersteuning voor organisaties die zelf aan de slag willen gaan en de eerste stappen willen zetten naar het veilig stellen van hun erfgoed. Via de website kan men ook doorlinken naar de ODIS-databank waarin de geregistreerde migrantenorganisaties en hun erfgoed contextueel zijn ontsloten. In het laatste projectjaar 2012 zijn de activiteiten uit de diverse werkpakketten uitgebreid naar de kleinere arrondissementen zodat gans Vlaanderen en Brussel (gedeeltelijk) zijn behandeld. Op het einde van 2012 is gestart met de voorbereiding van een afsluitende workshop die zowel een bilan zou presenteren van de voorbije werking als een toekomstperspectief zou aanreiken. Deze workshop is gepland op 20 april 2013.
33
6. STUDIEDAGEN EN CONGRESSEN
a. Excursiereeks Making Migration Work Naar aanleiding van de Masterclass ‘Grenzen Verleggen’ voor promovendi, 12 september 2011) is er een excursie- en discussiereeks gestart gericht op masterstudenten, promovendi, en overige geïnteresseerden, getiteld ‘Making Migration Work’. De excursies dienen als gelegenheid om wetenschappelijke vraagstukken en inzichten te koppelen aan de dagelijkse praktijk van migratie en migranten in Nederland en Vlaanderen. Op 20 april 2012 organiseerden Aniek Smit (UL), Hanneke Verbeek (UL/CDH), en Matthias van Rossum (VU) een eerste excursie in Amsterdam rond het thema ‘de omgang met het slavernijverleden’. Onder begeleiding van promovendus Markus Balkenhol werd een wandeling door Amsterdam Zuid-Oost en langs enkele monumenten in Amsterdam-Oost gemaakt; promovendus Sadiah Boonstra gaf op het NiNsee een rondleiding door de tentoonstelling ‘Zwarte Uitvinders’. Een beeldverslag is te bekijken op het blog makingmigrationwork.tumblr.com. Voor het komende jaar zijn plannen gemaakt voor een excursie rond de ingewikkelde thematiek van vluchtelingen, asielzoekers, ongedocumenteerden en illegalen (i.s.m. Marlou Schrover) in Den Haag, en een excursie rond de Vlaamse migratiegeschiedenis (i.s.m. Jozefien De Bock) in Gent. Aankondigingen van nieuwe excursies worden zowel op het blog als op vijfeeuwenmigratie.nl gepubliceerd.
b. ESSHC Glasgow In het voorjaar van 2012 vond in Glasgow de ESSHC plaats. Met 40 sessies en 120 papers over migratie is dit een belangrijke ontmoetingsplek voor migratieonderzoekers. Marlou Schrover was een van de vier network chairs voor het migration and etnicity network (naast Philip Rygiel, Per-Olof Grunberg, en Dariusz Stola). Aniek Smit organiseerde de sessie ‘high skilled
34
migration’ en presenteerde het paper: ‘Prepared for World Citizenship: A Dutch Perspective on Expats at Home and Abroad, 1950s-1970s’
c. Vreemdelingen of familie? Nieuwe arbeidsmigratie binnen de Europese Unie Op 20 september vond de conferentie ‘Reinventing Global Order’ plaats, georganiseerd door de Campus Den Haag (Universiteit Leiden). Wim Willems en Hanneke Verbeek gaven daar de workshop ‘Vreemdelingen of familie? Nieuwe arbeidsmigratie binnen de Europese Unie’. Tijdens deze workshop werd de vergelijking gemaakt tussen de gastarbeiders uit mediterrane gebieden uit de jaren zestig en zeventig en de recente arbeidsmigranten (uit Polen en Spanje).
d. Overig Vanuit KADOC werden de volgende bijdragen geleverd aan nationale en internationale congressen en studiedagen: - Henk Byls, Belgische/Vlaamse migranten in het Rijselse: houdingen van migranten, Staat en Kerk ten aanzien van de grens als ‘spatial fix’, Dag van de nieuwste geschiedenis, Namen, 24-03 - Henk Byls en Karim Ettourki, L’extension du patrimoine des migrations: interaction entre migrants et fait religieux, Génériques, Parijs, 10-12 - Karim Ettourki en Piet Creve, Samenwerken met migrantenverenigingen: tips en mogelijkheden voor heemkundige kringen en lokale erfgoedverenigingen, Heemkunde Actueel, Leuven, 17-11 - Roeland Hermans, Vlaamse migranten in Wallonië, Orde van den Prince, Tielt, 19-04 Aniek Smit (Universiteit Leiden): - Summer Programme World Wide Asia, Leiden 2012, paper: ‘From Palace to Palace through the Dump: Spatial Assimilation of High Skilled Migrants in Postcolonial Jakarta’
35
- NIT Symposium: Local Stories. Methods and approaches in oral history, Istanbul 2012, presentatie: ‘From lieux de mémoire to ‘iconic moments’ (and back): collecting oral histories among Dutch expats in Jakarta’ - Expert Meeting International Organisations, Vereniging Deltametropool/Gemeente Den Haag, 2012, presentatie: 'Den Haag als "beschaafd gastvolk"'
7. PROMOTIES - 24 april 2012: Tycho Walaardt, Geruisloos inwilligen. Argumenten in de Nederlandse asielprocedure in de periode 1945-1994 (Hilversum Uitgeverij Verloren 2012). - 27 november 2012: Nadia Bouras, Het Land van Herkomst. Perspectieven op verbondenheid met Marokko, 1960-2010 (Hilversum Uitgeverij Verloren 2012).
36
8. PUBLICATIES In 2012 verschenen vele publicaties van de medewerkers van instituten die deelnemen aan het CGM. Voor zover die publicaties gaan over migratie én een historische component hebben, zijn ze opgenomen in onderstaande lijst. Een volledige lijst van publicaties van medewerkers is te vinden op de websites van de deelnemende instituten. Op de website van het CGM staat bovendien een overzicht van alle publicaties vanaf 2000 die de medewerkers schreven over migratiegeschiedenis. Böcker, A.G.M., Strik, M.H.A., Luiten, M. & Oers, R. van. ‘The INTEC project. Synthesis report’, in Y. Pascouau & M.H.A. Strik (Eds.), Which integration policies for migrants? Interaction between the EU and its member states (pp. 285-408). Nijmegen: Wolf Legal Publishers. Böcker, A.G.M., Terlouw, A.B., Broek, J.J. van den, Grütters, C.A.F.M., Nijmeijer, A.G.A. & Oers, R. van, De gelaagdheid van de Nederlandse vreemdelingenregelgeving in historisch en rechtsvergelijkend (EU) perspectief. Nijmegen: Centrum voor Migratierecht/ Onderzoekcentrum voor Staat en Recht (2012). Bonjour, S. & D. Lettinga, ‘Debates on headscarves and civic integration abroad, in France and in the Netherlands: What can models explain?’, in: Journal of Immigrant and Refugee Studies, 10(3): 260-278 (2012). Bonjour, S., Bookreview of M. Altena, A true history full of romance : mixed marriages and ethnic identity in Dutch art, news media, and popular culture (1883-1955), in: Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis 9(4): 80-82 (2012). Bonjour, S., Book review of E. Guild and S. Mantu (eds.), Constructing and Imagining Labour Migration; Perspectives of Control from Five Continents in: Journal of Common Market Studies 50(1): 188-189 (2012). Bonjour, S., ‘Luttes acharnées entre fonctionnaires. La politique du regroupement familial aux Pays-Bas, 1955-1970’, in : Migrations, Genre et Sexualités. Stratégies matrimoniales et familiales au sein des populations migrantes. Mise en perspective historique (20e siècle). Actes de la journée d'étude 9 décembre 2010. Bruxelles: Carhima / Presses Universitaires de Bruxelles Bosma, U., Post-colonial immigrants and identity formation in the Netherlands (Amsterdam: Amsterdam University Press, IMISCOE series, 2012) Bosma, U., Lucassen, Jan and Oostindie, Gert, Postcolonial Migrants and Identity Politics (New York Oxford Berghahn publishers, 2012) Bouras, N. Het Land van Herkomst. Perspectieven op verbondenheid met Marokko, 1960-2010 (Hilversum 2012, dissertatie). 37
Byls, H., ‘L’Œuvre des flamands à Montignies-sur-Sambre’ in I. Goddeeris en R. Hermans, Migrants flamands en Wallonie, Brussel, Racine, 2012, 142-167. Byls, H., ‘Une chaîne migratoire flamande: Zele-Gilly’ in I. Goddeeris en R. Hermans, Migrants flamands en Wallonie, Brussel, Racine, 2012, 100119. Cloet, Q., Cosemans, S., Goddeeris, I. ‘Mobility as a transnational strategy: Sikhs moving to and from Belgium’, in: Sikhs across borders: transnational practices of European Sikhs / Ed. by Knut A. Jacobsen and Kristina Myrvold. London: Bloomsbury, 51-67 (2012). Creve, P., ‘Migranten aller tijden…’, in: Brood & Rozen - Tijdschrift voor de geschiedenis van sociale bewegingen, 2012/3. Creve, P., & Karim Ettourki, ‘Erfgoed zonder grenzen – Bespiegelingen uit het stafkaartproject’, in: Tijd-Schrift, 2012/2 Creve, P. & Martine Vermandere, ‘Migranten aller landen, verenigt u! De geschiedenis van het thema migratie in Amsab-ISG’, in Brood & Rozen - Tijdschrift voor de geschiedenis van sociale bewegingen, 2012/3. Creve, P. & Martine Vermandere, ‘Timmeren aan de weg. Een gesprek met de pioniers van de migrantenwerking in Antwerpen’, in Brood & Rozen – Tijdschrift voor de geschiedenis van sociale bewegingen, 2012/3. Eijl, C. van, Tussenland. Illegaal in Nederland 1945-2000 (Hilversum 2012). Emmer, P.C. & Lucassen, Leo, Migration from the Colonies to Western Europe since 1800 (Online Article). Mainz: Leibniz Institute of European History (IEG) (2012). Ettourki, K., Recensie: Aniek Smit: “Mijn vader had een Afro! Hoe Marokkaanse migranten in Nederland zich kleden sinds de jaren zestig”, BMGN-LCHR. Foner, Nancy & Leo Lucassen, ‘Legacies of the past’. In: Crul, Maurice & Mollenkopf, John (Eds.), The changing face of world cities. Young adult children of immigrants in Europe and the United States, pp. 26-44. New York: Russell Sage Foundation (2012). Goddeeris, I. & Roeland Hermans, eds. Migrants flamands en Wallonie. I.s.m. Racine Campus. Goddeeris, I. ‘Prosopografisch onderzoek naar migranten: de casus van Poolse ballingen in België (1830-45)’, in: Historisch-demografisch onderzoek in Vlaanderen en Nederland / Ed. Koen Matthijs, Jan Kok en Hilde Bras. Leuven: Acco, 97-115 (2012). Goddeeris, I., ‘Publiér en exil: écrivains et imprimeurs polonais à Bruxelles, 1830-1870’, in: Slavica Bruxellensia, 8, 1-16 (2012). Groenendijk, C.A.. ‘Integration of immigrants in the European Union . The Old or The New Way?’ in: Y. Pascouau & M.H.A. Strik (Eds.), Which Integration Policies for Migrants? Interaction between the EU and its member states (pp. 3-14). Nijmegen: Wolf Legal Publishers. (2012) Guild, E. (2012). ‘The evolving concept of union citizenship after the Lisbon Treaty’, in: S. Morano-Foadi & M. Malena (Eds.), Integration for Third Country Nationals in the European Union. The Equality Challenge (pp. 3-15). Cheltenham: Edward Elgar.
38
Hart, B. de., Een tweede paspoort. Dubbele nationaliteit in de Verenigde Staten, Duitsland en Nederland. Amsterdam: Amsterdam University Press (2012). Kessler, G., ‘The Origins of Soviet Internal-Migration Policy: Industrialization and the 1930s Rural Exodus’, in: John Randolph and Eugene M. Avrutin (eds), Russia in Motion: Politics, Society and the Culture of Human Mobility, 1850-Present (Champaign, IL, 2012), pp. 63-79. Laarman, C., ‘Representations of Postcolonial Migrants in discussions on Intermarriage in the Netherlands, 1945-2005’ in: U. Bosma, PostColonial Immigrants and Identity Formations in the Netherlands (Amsterdam 2012) 49-67. Lucassen, L. & C. Laarman, ’Immigration, intermarriage and the changing face of Europe in the post war period’, in: A. Bauerkämper and H. Kaelble (red.), Gesellschaft in der europäischen Integration seit den 1950er Jahren (Stuttgart 2012) 65-91 Lucassen, L. & Wim Willems, ‘De triomf van de stad en de cruciale rol van migranten’, Stadsgeschiedenis, 7e jrg., no. 2, 2012, 222-232. Lucassen L. & Wim Willems (eds), Living in the City. Urban Institutions in the Low Countries, 1200-2010 (Routledge NY / London 2012), 265 pp. Lucassen, Leo & Lucassen, Jan, ‘European Migration History’. In: Gold, S. & Nawyn, S. (Eds.), The Routledge International Handbook of Migration Studies, pp. 52-63. New York and London: Routledge (2012). Lucassen, Jan & Leo Lucassen, ‘Migration’. In: Jaeger, Friedrich, (Ed.), Enzyklopädie der Neuzeit, 15. , pp. 961-974. Stuttgart and Weimar: Verlag J.N. Metzler (2012). Lucassen, Leo & Jan Lucassen, Winners and losers: a rejoinder to Anne Winter and Matthias Kortmann. BMGN, 127 (3), pp. 83-92 (2012). Lucassen, Leo, ‘Cities, States and Migration Control in Western Europe: Comparing Then and Now’. In: Munck, Bert, de & Winter, Anne (Eds.), Gated communities? Regulating migration in Early Modern cities, pp. 217-240. Aldershot: Asghate(2012). Minderhoud, P.E. & Guild, E., The First Decade of EU Migration and Asylum Law (Immigration and Asylum Law and Policy in Europe, 24). Leiden: Martinus Nijhoff (2012). Schrover, M. ‘Van zeeliedenoproer tot pogrommerdam. Rassenrellen in 1926 en 1972’, Meent 2012, 18-23. Walaardt, T. Geruisloos inwilligen. Argumenten in de Nederlandse asielprocedure in de periode 1945-1994 (Hilversum 2012, dissertatie). Walaardt, T. ‘Het Nederlandse immigratiebeleid is al decennia onderwerp van hevige politieke debatten’, Vensters op de Wereld (september 2012). Walaardt, T. 'Het dilemma van het asielbeleid: streng of slap?', Nederlands Juristenblad 22-6-2012. Willems, W. ‘Tjalie Robinson (1911-1974): A Mediator between East and West’. In: Ulbe Bosma (ed), Post-Colonial Immigrants and Identity Formations in the Netherlands (Amsterdam University Press, IMISCOE Research 2012) 135-153. Willems W. & Hanneke Verbeek, Honderd jaar heimwee. De geschiedenis van Polen in Nederland (Uitgeverij Boom, Amsterdam 2012), 349 pp. 39
