JAARVERSLAG 2010
Hierbij bied ik u met groot genoegen het jaarverslag 2010 van het VUmc MS Centrum Amsterdam aan. Het VUmc MS Centrum Amsterdam is een multidisciplinair samenwerkingsverband tussen diverse afdelingen in het VU medisch centrum en ontwikkelt activiteiten op het gebied van wetenschappelijk onderzoek naar multiple sclerose (MS), patiëntenzorg aan MS-patiënten en opleiding van MS-deskundigen. Dit jaarverslag beoogt inzicht te geven in dit spectrum van activiteiten. Wij hebben in 2010 belangrijke voortgang geboekt op het gebied van onderzoek, opleiding en optimaliseren van de zorg. Graag vermeld ik hier enkele successen: •
Het publiceren van belangrijke onderzoeksresultaten in tijdschriften als Annals of Neurology, Nature Medicine, New England Journal of Medicine en Brain.
•
We zijn er in geslaagd om een groot aantal subsidies te verwerven voor MS-onderzoek, zoals: programmasubsidie van 2,4 M€ van de Stichting MS Research voor onderzoek naar zenuwschade, 1,1 M€ van een particuliere stichting en 1 M€ van ZonMw voor onderzoek naar de behandeling van vermoeidheid bij MS.
•
We hebben een informatiemiddag voor MS-patiënten van het VUmc georganiseerd. De 300 bezoekers waren zeer enthousiast over de middag. Met veel creativiteit en teamspirit zetten we ons dagelijks in voor MS. Ik hoop dat dit jaarverslag bijdraagt aan uw beeld over het VUmc MS Centrum Amsterdam. Mocht u informatie willen hebben over hoe u het MS centrum kunt steunen, neemt u dan contact op met het bureau MS Centrum (
[email protected] of 0204449088). Hartelijke groet, Chris Polman, Algemeen directeur VUmc MS Centrum Amsterdam
JANUARI Tweemaal MS-MasterclasS
Eurostars project gehonoreerd
Eind januari heeft voor de derde keer de MSMasterclasS plaatsgevonden. Deze jaarlijkse cursus is bedoeld voor neurologen en neurologen in opleiding met een speciale interesse in MS. De kleinschaligheid (maximaal 15 deelnemers) en praktische aanpak garanderen dat men de opgedane kennis na afloop goed kan toepassen in de dagelijkse praktijk. Aangezien het aantal aanmeldingen zeer groot was, is besloten om de cursus in maart 2010 nog een keer te organiseren. De evaluatie na afloop van de cursus waren beide keren zeer lovend.
Het VUmc MS Centrum Amsterdam heeft samen met het Spaanse bedrijf Progenika een Eurostars project toegekend gekregen voor het ontwikkelen van een chip om de prognose van MS te voorspellen. Eurostar is een subsidieprogramma van de Europese Unie. Een Eurostar-project is een internationaal samenwerkingsverband met minimaal één onderzoeksgericht MKB-bedrijf en één partner uit een ander EUREKA-land. Het VUmc MS Centrum Amsterdam ontvangt 0,5 M€ voor dit project dat 3 jaar zal duren. In dit project zullen genetische markers worden onderzocht en ontwikkeld, die een bijdrage leveren aan het beter voorspellen van het beloop van de ziekte. Een uiteindelijke selectie van deze genetische markers zal op een zogenaamde 'chip' (MSchip) beschikbaar worden gemaakt voor klinisch gebruik. De combinatie van klinisch neurologisch onderzoek, MRI en de MSchip zal uiteindelijk leiden tot meer prognostische zekerheid en tot een effectievere en op het individu gerichte behandeling.
1
Jaarverslag 2010 FEBRUARI Effect nieuwe medicijnen sneller weten
tijd zichtbaar. Bij subtractie worden twee MRI-scans van dezelfde persoon van twee verschillende tijdstippen van elkaar afgetrokken. Technisch is dit behoorlijk ingewikkeld. Hiervoor is aan VUmc in samenwerking met het Center of Neuroimaging (CNI), verbonden aan de Harvard Medical School in Boston, een techniek ontwikkeld waarmee alle softwarematige berekeningen snel en effectief kunnen worden uitgevoerd. Vooral voor onderzoek naar het effect van nieuwe medicijnen heeft het gebruik van MRI-subtractie grote voordelen. Hierdoor zijn er minder patiënten en minder MRI-scans nodig voor de beoordeling van de effectiviteit van nieuwe medicijnen voor MS.
Om de effectiviteit van nieuwe medicijnen voor MS te kunnen beoordelen, is het maken van een groot aantal MRI scans noodzakelijk. Door gebruik te maken van een geavanceerde beeldbewerkingtechniek (subtractie) kan zowel het aantal patiënten als het aantal MRI-scans dat nodig is drastisch verminderen. Hierdoor kan het onderzoek veel sneller verlopen. Dit is één van de conclusies van het promotieonderzoek van Bastiaan Moraal, die op 12 februari aan VUmc promoveerde.
In zijn proefschrift beschrijft Bastiaan Moraal ook het onderzoek naar driedimensionale (3D) MRI-technieken, die samen met de subtractiemethode worden vergeleken met conventionele (2D) methoden. Moraal concludeert dat het afzonderlijk gebruik van beide technieken resulteert in een verhoogde detectie van MS-afwijkingen, maar dat een combinatie van beide technieken (3D en subtractie) het meest veelbelovende resultaat laat zien.
MS is een ziekte waarbij patiënten afwijkingen ontwikkelen in de hersenen en het ruggenmerg. Deze afwijkingen kunnen zichtbaar gemaakt worden door middel van MRI ('Magnetic Resonance Imaging'). Een onderzoeksmethode met behulp van een magneetveld en radiogolven. Met behulp van een geavanceerde beeldbewerkingtechniek (MRI-subtractie) maakt Moraal de veranderingen in de
Gesubsidieerd door Stichting MS Research
MAART Nieuw vermoeidheidsonderzoek
Twee keer prijs voor onderzoek
Het IIe programma revalidatieonderzoek van ZonMW heeft een subsidieaanvraag van ruim één miljoen euro van Vincent de Groot, revalidatiearts, gehonoreerd. Het gaat om drie RCTs (randomised clinical trials) naar drie verschillende behandelingen van vermoeidheid bij mensen met MS: 1) aerobe training, 2) het geven van energiemanagementadviezen en 3) cognitief gedragsmatige behandeling.
In maart verscheen een artikel van Stefan Roosendaal online in het gerenommeerde blad Brain. Stefan kreeg later dit jaar twee prijzen voor het onderzoek. Stefan Roosendaal heeft voor dit onderzoek gebruik gemaakt van functionele magnetic resonance imaging (fMRI) om spontane hersenactiviteit bij mensen met MS zichtbaar te maken. Hij heeft aangetoond dat het brein van MSpatiënten al vroeg in de ziekte een ander communicatiepatroon laat zien dan dat van gezonde personen. Dit komt waarschijnlijk door een reactie op schade aan het zenuwweefsel, waarbij door reorganisatie nog gezonde hersendelen actiever worden. Met deze methode kan in de toekomst de respons op nieuwe (farmacologische) therapie, gericht op cognitieve problemen die veel voorkomen bij MS, gekwantificeerd worden.
Bij dit onderzoek zijn vier centra betrokken (Amsterdam in samenwerking met Nijmegen, Rotterdam en Utrecht). De projectcoördinatie vindt plaats vanuit de afdeling revalidatiegeneeskunde van VUmc. Binnen het MS Centrum Amsterdam zullen twee promovendi aan dit project gaan werken. Eén promovendus voert de RCT naar het effect van de cognitief gedragsmatige behandeling uit. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door de afdelingen revalidatiegeneeskunde (Vincent de Groot, Heleen Beckerman, Joost Dekker, Gert Kwakkel, Marc Rietberg, Isaline Eijssen) en medische psychologie (Emma Collette). De andere promovendus onderzoekt de fysiologische veranderingen, zoals veranderde cytokine profielen. Bij dit deel van het onderzoek is ook Charlotte Teunissen, afdeling klinische chemie, betrokken. Het onderzoek wordt naar verwachting in 2014 afgerond.
Stefan Roosendaal, eerder arts-onderzoeker bij radiologie en thans in opleiding tot radioloog, kreeg de Lourens Penning Prijs van de Nederlandse Vereniging voor Radiologie en de bijbehorende 3.000 euro op de radiologendag op 17 september. De Lucien Appel Prijs van de Europese Vereniging voor Neuroradiologie (ESNR) en de bijbehorende 4.000 euro kreeg Roosendaal op 5 oktober tijdens het symposium neuroradiologicum in Bologna, Italië. Roosendaal et al. Brain 133:1612-1621 2
Jaarverslag 2010 APRIL Effect van interferon-bèta bepalen
Geheugenverlies verbeelden met MRI
Onderzoekers uit verschillende delen van de wereld hebben gezamenlijk onderzocht waarom de behandeling met interferon-bèta (IFN-β) bij mensen met MS soms wel aanslaat en waarom het bij anderen de ziekte verergert. Ook onderzoekers van VUmc MS Centrum Amsterdam waren bij dit belangrijke onderzoek betrokken, dat in april gepubliceerd werd in het blad Nature Medicine.
De hippocampus, een hersenstructuur die belangrijk is bij het geheugen, is sterk afwijkend bij mensen met MS. De afwijkingen van de hippocampus zijn bij MSpatiënten met ernstige geheugenklachten zichtbaar te maken met nieuwe magnetic resonance imaging (MRI) technieken. De bevindingen van het promotieonderzoek van Stefan Roosendaal zullen de basis vormen voor het bestrijden van het geheugenverlies bij MS. Stefan Roosendaal promoveerde op 15 april.
De behandeling met IFN-β slaat bij tweederde van de MS-patiënten aan en bij een deel verergert het de ziekte. In dit onderzoek is gebruik gemaakt van twee verschillende muizenstammen, waarbij EAE (een vorm van MS bij muizen) is geïnduceerd. Bij de ene muizenstam hebben de T-cellen (cellen van het afweersysteem) een Th1-karakter en bij de andere muizenstam een Th17-karakter.
Gesubsidieerd door Stichting MS Research
Noaber foundation sponsort onderzoek In april is een onderzoek van Jonas Castelijns gestart dat gesponsord wordt door de Noaber Foundation. In deze studie wordt het nut van hoge veldsterkte MRI onderzocht.
Uit het onderzoek blijkt dat de muizen met Th1-karakter positief reageerden op de behandeling met IFN-β. De ziekte trad later op en de ernst van de ziekte was afgezwakt. Dit in tegenstelling tot de muizen met Th17karakter, waarbij de ziekte door de IFN-β verergerde. Op grond van deze resultaten hopen de onderzoekers mensen met MS voortaan vooraf te kunnen screenen om te bepalen welk type T-cellen (Th1 of Th17) de ziekte bij hen veroorzaakt, zodat het effect van een behandeling met IFN-β van tevoren kan worden ingeschat.
Tot nu toe wordt er gebruik gemaakt van MRI-scanners waarbij de magneetsterkte 1,5 Tesla is. Door gebruik te maken van een meer dan vier keer zo sterke magneet (7 Tesla) wordt het beeld van de MRI-scan veel duidelijker. Het is alsof je een nieuwe bril op doet waardoor je alles veel scherper ziet. We zien met de sterkere magneet veel meer ontstekingsplekken in de hersenen en het ruggenmerg, die we kunnen bestuderen.
Axtelle et al. Nature Medicine 16: 406–412
Scientific day MS centrum Op 27 april was de jaarlijkse wetenschapsdag van het MS centrum. Dertien onderzoekers presenteerden de laatste resultaten van hun onderzoek. Het doel van de wetenschapsdag is om de MSonderzoekers van het VUmc kennis te laten maken met de verschillende MS-onderzoeksprojecten binnen het VUmc. Zowel fundamentele als klinische MSonderzoeken werden gepresenteerd. Bob van Oosten gaf daarnaast nog een keynote lecture over CCSVI bij MS.
Het onderzoek wordt uitgevoerd door promovendus Iris van Kilsdonk. Zij zal tijdens haar onderzoek van 4 jaar de verschillende mogelijkheden van deze sterke MRIscanner testen. Zij zal hiervoor samenwerken met het UMC Utrecht waar de MRI-scanner staat.
Na het wetenschappelijk gedeelte volgde het sociale gedeelte. Eerst is er gebowld bij Knijn Bowling, waarna we een heerlijk buffet kregen bij Café Reuring.
3
Jaarverslag 2010 MEI Oratie Bernard Uitdehaag
MS-telefoon uitgebreid
‘Met meerdere maten meten’, dat was de titel van de oratie van Bernard Uitdehaag op 12 mei, waarmee hij benoemd is tot hoogleraar Klinische neuroepidemiologie.
Kim Bakker, MS-verpleegkundig consulent, krijgt sinds 4 mei hulp van Marianne Knuit. Marianne is sinds 2001 MS- en Parkinson-verpleegkundige en is werkzaam geweest in het Westfriesgasthuis in Hoorn. De MS-telefoon is voortaan bereikbaar op maandag, woensdag en donderdag van 10.00 tot 11.30 uur en op dinsdag van 14.00 tot 15.30 uur.
De drang om de totale situatie van een patiënt met een neurologische aandoening in één getal uit te drukken leidt vaak tot het verlies van informatie. Aldus prof. dr. Bernard Uitdehaag. Bij veel neurologische aandoeningen is er sprake van problemen op meerdere terreinen van het lichamelijk en geestelijk functioneren. Meestal worden al die terreinen apart gemeten en vervolgens worden die resultaten samengevoegd tot één score. “Daarmee verliezen we het zicht op de bijdrage van de verschillende problemen. En dat wordt alleen nog maar erger als we veranderingen in de tijd willen meten”, aldus Uitdehaag. “Verslechteringen op het ene terrein kunnen wegvallen tegen verbeteringen op een ander terrein en al die veranderingen blijven dan onzichtbaar.”
Marianne
Bernard werkt al sinds 1987 bij de afdeling neurologie en is één van de MS-neurologen van het MS centrum. Daarnaast is hij epidemioloog en in die hoedanigheid hoofd van de afdeling epidemiologie en biostatistiek van VUmc.
Kim
JUNI tijdstippen van elkaar afgetrokken. Uit het onderzoek van Ivo van den Elskamp blijkt dat het totale volume van de aankleurende laesies en het aantal laesies na subtractie een goede uitkomstmaat is voor de detectie van ontstekingsremmende behandelingseffecten. Door gebruik te maken van deze twee uitkomstmaten zijn er significant minder patiënten nodig voor het aantonen van een behandeleffect, vergeleken met de conventionele uitkomstmaat: het aantal aankleurende laesies.
Behandeleffecten meten met MRI In de zoektocht naar nieuwe medicamenteuze therapieën voor MS wordt gebruik gemaakt van uitkomstmaten voor de optimale detectie van behandelingseffecten. Ivo van den Elskamp bestudeerde in zijn promotieonderzoek de statistische power van zowel conventionele als niet conventionele MRI uitkomstmaten en onderzocht de haalbaarheid van het toepassen van deze maten in klinische trials in MS. Ivo promoveerde op 3 juni.
Voor het meten van zenuwschade kan er gekeken worden naar het aantal gebieden waar zenuwcelverlies is, de zogenoemde 'black holes' op MRI-beelden. Ook kan er gekeken worden of de hoeveelheid hersenweefsel is afgenomen. Dit verschijnsel staat bekend als atrofie. Van den Elskamp heeft in zijn onderzoek laten zien dat het effect van medicijnen, die zenuwschade moeten voorkomen, het beste met deze twee uitkomstmaten gemeten kan worden.
MS-laesies in de hersenen en ruggenmerg kunnen zichtbaar gemaakt worden door middel van MRI. Op de MRIbeelden kunnen naar verschillende parameters gekeken worden: aantal laesies, totale volume van alle laesies en aantal laesies na subtractie. Bij subtractie worden twee MRI-scans van dezelfde persoon van twee verschillende
De resultaten van het onderzoek van Van den Elskamp dragen in de toekomst bij aan de efficiënte uitvoering van klinische trials in MS. Gesubsidieerd door Stichting MS Research
4
Jaarverslag 2010 JUNI (vervolg) CCSVI informatie bijeenkomst Zowel de MS-patiënten als de controles, die meegedaan hadden aan het onderzoek naar de relatie van CCSVI en MS van het VUmc MS Centrum Amsterdam, waren uitgenodigd voor een besloten informatiebijeenkomst over de uitkomst van het onderzoek op woensdag 16 juni. De bijeenkomst begon met een korte inleiding door Chris Polman, waarna Bob van Oosten en Mike Wattjes de resultaten van het onderzoek presenteerden. Vervolgens was er gelegenheid voor het stellen van vragen.
Door een microscoop kijken naar laesies.
Patiëntendag groot succes Op 29 juni vond de VUmc MS-patiëntendag plaats. Tijdens twee plenaire sessies kregen de deelnemers informatie over het onderzoek van het VUmc MS Centrum Amsterdam. Daarnaast was er een infodoemarkt. De reacties na afloop waren zeer enthousiast, dus het evenement zal ongetwijfeld een vervolg krijgen. Chris Polman gaf een inleiding over het VUmc MS Centrum Amsterdam. Hij gaf aan dat het onderzoek van de afgelopen tien jaar veel goede resultaten heeft opgeleverd. Zoals het verbeteren van het stellen van de diagnose en de komst van geneesmiddelen die het ziekteverloop gunstig beïnvloeden.
.
Vragen stellen aan jonge onderzoekers in het MS-kenniscafé.
Ook ging hij in op het gezamenlijke onderzoeksdoel van het MS centrum de komende jaren. De huidige geneesmiddelen zorgen ervoor dat mensen minder ontstekingen in de witte stof krijgen, maar doen niks aan de zenuwschade. Onderzoek van de komende jaren richt zich op het voorkomen van schade van hersencellen. Om deze schade te voorkomen is het van belang beter te begrijpen hoe schade ontstaat. Hiervoor is nog veel onderzoek nodig. Elga de Vries vertelde over haar onderzoek aan de bloed-hersenbarrière en hoe MS-laesies te voorkomen zijn. Vervolgens sprak Hugo Vrenken over het voorspellen van het verloop van de ziekte met behulp van MRI.
Tijdens de tweede plenaire sessie sprak Jeroen Geurts over een manier om het verlies van hersencellen op te vangen. Ter afsluiting gaf Bob van Oosten een presentatie over de onderzoeksresultaten van het CCSVIonderzoek dat op VUmc heeft plaatsgevonden.
Info-doemarkt
Wandelen voor MS Op zondagochtend 27 juni heeft in Amsterdam voor de eerste keer de MSwalk plaatsgevonden. Kirsten en Andy McGinley organiseerden deze wandeling om aandacht te vragen voor MS en haalden zo flink wat geld op voor onderzoek naar MS. In 2011 zal op zaterdag 21 mei de wandeling wederom in het Sloterpark in Amsterdam plaatsvinden.
Met een laboratoriumjas aan en veiligheidsbril op een experiment doen. 5
Jaarverslag 2010 JULI Fietsen voor MS
Transglutaminase-2 bij MS
Op 3 juli heeft Michel Rietheide de 174 km lange fietstocht “Marmotte” in 8 uur en 4 minuten afgelegd. Tijdens deze zware wielerwedstrijd in de Franse Alpen moest hij vijf cols beklimmen, waaronder de Col du Galibier en de Alpe d’Huez. De vrouw van Michel heeft MS en dit heeft hem gemotiveerd tot het doen van deze bijzondere sportprestatie én sponsoractie. Met een website, blog, posters, t-shirts en een landelijk verspreide MgoesM-krant heeft Michel zoveel mogelijk sponsoren geworven. Hierdoor heeft hij het mooie bedrag van 7.886,26 euro aan Chris Polman kunnen overhandigen voor MS-onderzoek van het MS centrum.
In een artikel van Mirjam van Strien, dat in juli online gepubliceerd werd in het blad Brain Pathology, staat dat het enzym transglutaminase-2 (TG2) werkzaam is bij de verhoogde interactie tussen astrocyten en fibronectine in MS-laesies en dat het zo een bijdrage levert aan de verkleving van astrocyten en dus weefselverandering en mogelijk aan de vorming van littekens. Weefseltransglutaminase (TG2) is een multifunctioneel enzym dat overal in (lichaams)weefsels voorkomt en dat ontstekingscytokines kan activeren. Bovendien speelt TG2 een rol bij het aaneenkleven en het van plaats veranderen van cellen. Het onderzoek liet zien dat TG2immunoactiviteit plaats vond in astrocyten in actieve en chronische MS-laesies. Deze TG2-positieve astrocyten waren gedeeltelijk aan dezelfde plaats gebonden als fibronectine. Nader onderzoek in vitro liet zien dat TG2 werkzaam is bij het aanvoeren en het verkleven van astrocytomen (klonteringen van astrocyten) op het extracellulaire matrix-eiwit fibronectine. Van Strien et al. Brain Pathology 1: 44-54
NABINMS Het ontstaan van neutraliserende antistoffen tegen ß-interferon (IFN-β) is een groot probleem bij de behandeling van MS. Er zijn verschillende onderzoeken geweest naar het bepalen van de antistoffen en naar de consequenties van het hebben van deze antistoffen. Van 2005 tot 2010 is door de EU een subsidie van 3,5 miljoen euro verleend aan een consortium van MS centra met als doel het ontwikkelen van een methode om neutraliserende antilichamen tegen het geneesmiddel te detecteren en de impact te bepalen. Dit consortium en het onderzoek heeft als naam NABINMS (Neutralizing AntiBodies IN MS). In 2009 heeft er een afsluitende conferentie plaatsgevonden in Amsterdam. De afspraken van toen zijn in 2010 gepubliceerd in het gerenommeerde tijdschrift Lancet Neurology. De concentratie van antistoffen tegen IFN-β is te bepalen. Daarnaast kan de neutraliserende activiteit van de antistoffen gemeten worden met een MxA test. Bij patiënten met hoge concentratie antistoffen tegen IFN-β en lage biologische activiteit van interferon in de MxA test moet overwogen worden om te veranderen van medicatie, omdat het zeer onwaarschijnlijk is dat de IFN-β nog werkt. Polman et al. Lancet Neurology 9: 740-750 6
Jaarverslag 2010 SEPTEMBER De werking van FTY720
Dank je wel anonieme gever
Het middel Fingolimod (FTY720) wordt als tablet oraal ingenomen. Ruben van Doorn heeft in zijn onderzoek, dat gepubliceerd is in Glia, laten zien welk werkingsmechanisme ten grondslag kan liggen aan het gunstige effect van FTY720 bij MS.
Niet alle donateurs willen dat hun bijdrage aan een goed doel van de daken geschreeuwd wordt. Zo heeft Chris Polman enkele tonnen euro's gekregen van een donateur waarvan de identiteit wel bekend is bij de contractpersonen, maar die naar buiten toe niet bij naam genoemd wil worden.
FTY720 bindt aan verschillende sfingosine-1-fosfaat-receptoren. Tot nog toe was alleen bekend dat FTY720 door binding aan immuuncellen voorkomt dat deze cellen de hersenen ingaan. Hierdoor wordt het ontstaan van nieuwe laesies bij MS verminderd.
Het zal duidelijk zijn dat het MS centrum met deze zeer grote schenking heel erg blij is. De schenking wordt gebruikt voor onderzoek ter bescherming van de hersencellen van mensen met MS.
Ruben van Doorn heeft aangetoond dat sfingosine-1-fosfaatreceptoren 1 en 3 verhoogd tot expressie worden gebracht op reactieve astrocyten in laesies bij MS-patiënten. Ook heeft hij laten zien dat FTY720 zorgt voor verminderde productie van ontstekingstoffen door deze astrocyten. Dit onderzoek laat zien dat FTY720 niet alleen de ontsteking remt buiten de hersenen, maar ook in de hersenen . Van Doorn et al. Glia 58: 1465-1476
OKTOBER Nieuwe kijk op MS VUmc MS Centrum Amsterdam startte op 1 oktober met een innovatief onderzoeksprogramma naar de bescherming van hersencellen bij mensen met MS. Tot voor kort werd MS voornamelijk gezien als een ontstekingsziekte van het centraal zenuwstelsel. In dit nieuwe programma staat de beschadiging van hersencellen centraal. Het VUmc MS Centrum Amsterdam ontvangt een subsidie van twee en een half miljoen euro voor dit grootschalig multidisciplinaire onderzoek van de Stichting MS Research.
Zenuwen (groen) raken beschadigd door de ontstekingscellen (rood)
MS werd tot voor kort gezien als een ‘pure’ ontstekingsziekte van het centraal zenuwstelsel. De huidige geneesmiddelen zijn er dan ook op gericht om de ontsteking bij MS-patiënten sterk te verminderen. Dit helpt, maar geneest de ziekte niet. De laatste jaren is duidelijk geworden waarom de therapie niet voldoende is: het verlies van hersencellen en de verbindingen tussen hersencellen zorgt ervoor dat MS-patiënten steeds verder achteruit gaan. Door het verlies van hersencellen tegen te gaan, verwachten de onderzoekers van het VUmc MS Centrum Amsterdam dat zowel de neurologische achteruitgang als het geheugenverlies, dat zo kenmerkend is voor MS, kan worden aangepakt.
Om het verlies van hersencellen te kunnen voorkomen is het van belang beter te begrijpen hoe dit ontstaat. Daarom zal het onderzoeksprogramma gebruikmaken van innovatieve cel- en weefselkweekmodellen om het proces van celschade en –verlies in elk detail te onderzoeken. Dit onderzoek levert aangrijpingspunten op voor nieuwe medicatie. Tegelijkertijd wordt gestart met het bestuderen van de effectiviteit van bestaande geneesmiddelen. Deze middelen worden ook met succes gebruikt bij andere ziektes, zoals de ziekte van Parkinson en Alzheimer. Ook wordt er gekeken naar het effect van “brain training” om het geheugenverlies bij MS-patiënten te beperken.
7
Jaarverslag 2010 OKTOBER (vervolg) ECTRIMS 2010
OCT tijdens gebouwenloop
Dit jaar was het jaarlijkse internationale MS-congres ECTRIMS in Göteborg (Zweden) van 13 tot en met 16 oktober.
Tijdens de gebouwenloop op zaterdag 23 oktober werkten meer dan 50 hardlopers mee aan een wetenschappelijk onderzoek van het VUmc MS Centrum Amsterdam om een eenvoudige meetmethode te ontwikkelen om zenuwcelverlies te meten.
MS-onderzoekers van VUmc waren geselecteerd voor 3 overzichtspresentaties, 7 onderzoekspresentaties en 13 posters. Omdat er in 2011 een gezamenlijk congres zal zijn van de Europese (ECTRIMS) en de Amerikaanse (ACTRIMS) organisaties in Amsterdam, was het Bureau MS Centrum met een stand in Göteborg aanwezig om de bezoekers op het congres in 2011 in Amsterdam te attenderen.
Uit onderzoek blijkt dat verlies van zenuwcellen bij mensen met MS waarschijnlijk verantwoordelijk is voor de lichamelijke achteruitgang en het geheugenverlies. Het is belangrijk dat er een eenvoudige meetmethode komt om dit zenuwcelverlies te meten. Recent is in VUmc de allernieuwste optical coherence tomography (OCT) scan in gebruik genomen, met nieuwe mogelijkheden om de zenuwen in het oog in beeld te brengen. De vochthuishouding van de patiënt is waarschijnlijk een belangrijke factor bij die meting. Om die reden heeft het MS centrum 50 deelnemers aan de gebouwenloop gevraagd om voor en na de wedstrijd bij hen metingen te mogen doen. Tijdens sport verandert de vochthuishouding van een persoon namelijk door transpiratie en verdamping. De uitkomsten van dit onderzoek worden in de loop van 2011 verwacht.
VUmc gebouwenloop voor MS centrum De zesde VUmc gebouwenloop op zaterdag 23 oktober 2010 was een groot succes. Sowieso op sportief gebied: er deden 870 lopers mee. Maar ook voor het VUmc MS Centrum Amsterdam. De lopers brachten 8.462 euro bijeen voor onderzoek naar de oorzaak en behandeling van MS. De VUmc gebouwenloop werd dit jaar voor de zesde keer gehouden. Elk jaar neemt het deelnemersaantal toe. Dit jaar 870 lopers, waaronder 75 kinderen. Het parcours is uniek. Lopers rennen o.a. door het polikliniekgebouw, over zorgeenheden, de hortus botanicus, de parkeergarage, de medische faculteit en de loopbrug tussen poli- en kliniekgebouw. De lopers vinden het een leuke, maar zware loop. Eén van hen vertelde: "Het draaien en wenden in de soms korte stukken gang, de verschillende trappen die je onderweg tegenkomt en de temperatuursverschillen maken het zwaar. Maar het is ontzettend leuk om hier te lopen en het is voor het MS centrum van VUmc." De loop wordt ieder jaar gehouden en telkens wordt een goed doel binnen VUmc aan de loop verbonden. Dit jaar kwam minimaal twee euro van het inschrijfgeld van iedere deelnemer ten goede aan het wetenschappelijk onderzoek van het VUmc MS Centrum Amsterdam. Veel lopers gaven meer, waardoor het recordbedrag van bijna 8.500 euro binnenkwam.
Bijzondere giften bij gebouwenloop • Britt Reuvecamp heeft tijdens de VUmc gebouwenloop meegedaan met de 5 km loop. Dat is gezien haar leeftijd (10 jaar) een hele goede prestatie. De lange trainingsperiode, die eraan vooraf is gegaan, heeft haar vruchten afgeworpen, want Britt liep de 5 km in 33.50. Ze heeft haar bijzondere prestatie laten sponsoren door vrienden, buren en leerkrachten. Zo heeft ze voor het onderzoek van het MS centrum maar liefst 415 euro opgehaald. • Toen Niels van Buren hoorde dat de opbrengst van de VUmc gebouwenloop naar het MS centrum ging, besloot hij mee te gaan lopen. Zijn vrienden van de serviceclub de Ronde Tafel de Meerlanden uit Aalsmeer besloten mee te lopen en de loop te sponsoren. Zo hebben ze maar liefst 3.100 euro opgehaald.
8
Jaarverslag 2010 NOVEMBER Chris Polman ontvangt prijs
Plasticiteit van cellen gebruiken
De Winklermedaille 2010 van de Nederlandse Vereniging voor Neurologie (NVN) werd tijdens de Wetenschappelijke Vergadering op 4 november in Hotel Krasnapolsky in Amsterdam uitgereikt aan professor Chris Polman.
Bij de ziekte MS spelen ontstekingscellen, waaronder macrofagen, een belangrijke rol bij de voor MS typische ontstekingen in het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg). Door de activatie status van macrofagen te veranderen zijn ze niet langer schadelijk, maar kunnen ze juist hestel bevorderen. Dit is de conclusie van het promotieonderzoek van Elly Vereyken. Vereyken promoveerde op 4 november.
De jury, die twaalf genomineerde Nederlandse onderzoekers heeft beoordeeld, was unaniem van mening dat professor Polman de afgelopen vijf jaar de grootste bijdrage heeft geleverd aan de neurologische wetenschap. Door het werk van onderzoekers zoals Chris Polman is MS een behandelbare ziekte geworden. Chris Polman heeft daarnaast een essentiële rol gespeeld bij het vaststellen van internationaal geaccepteerde criteria voor de diagnose MS. Het VUmc MS Centrum Amsterdam, dat door hem werd opgericht, beschikt over alle benodigde expertise om de diagnose MS te stellen en patiënten te behandelen en te begeleiden.
Macrofagen, ontstekingscellen, spelen een belangrijke rol in MS en zijn betrokken bij zowel herstel als het berokkenen van schade. Op basis van hun werking worden macrofagen onderverdeeld in onder andere "klassiek geactiveerde" (KA) macrofagen en "alternatief geactiveerde" (AA) macrofagen. KA macrofagen zijn essentieel voor de verdediging tegen ziekteverwekkers, maar richten vaak ook schade aan het omliggende weefsel aan. AA macrofagen zijn gericht op wondheling. Het doel van het onderzoek van Elly Vereyken was het effect van de verschillende soorten macrofagen op zenuwcellen te bepalen.
De Winklermedaille is een gouden gedenkpenning die is ingesteld ter nagedachtenis aan dr. Cornelis Winkler (1855-1941), hoogleraar psychiatrie en neurologie, grootmeester op het gebied van de neurologie en van de hersenanatomie in Nederland. Eens in de vijf jaar wordt de medaille uitgereikt aan de Nederlander die in de voorafgaande vijf jaar de meest verdienstelijke bijdrage heeft geleverd op het gebied van de neurologische wetenschap.
In haar onderzoek heeft Elly Vereyken gevonden dat macrofagen in de ontstekingen van mensen met MS lijken op KA macrofagen. Zij heeft aangetoond dat KA macrofagen schadelijk zijn voor zenuwcellen door de productie van toxische stoffen, maar dat ze wel goed zijn in het opruimen van celresten. AA macrofagen zijn geen goeie opruimers van celresten, maar produceren wel groeifactoren. Groeifactoren bevorderen de groei van zenuwen en daardoor het herstel van de schade aan het hersenweefsel. Vereyken concludeert dat het de moeite loont om therapieën te vinden die de activatie status van macrofagen kunnen beïnvloeden, zodat de KA macrofagen die aanwezig zijn in het hersenweefsel van MSpatiënten de nuttige groeifactoren van AA macrofagen produceren, maar niet de capaciteit verliezen om celresten op te ruimen.
Koffie in nieuwe dagbehandelingkamer Francis Guldemond, MS-patiënt, is eerste geworden bij de drempelvrije loop tijdens de VUmc gebouwenloop. Met haar prestatie heeft ze de onlangs vernieuwde dagbehandelkamer op de poli neurologie op VUmc voorzien van een mooi koffieapparaat. In de dagbehandelkamer zitten de MS-patiënten die een infuus krijgen met enige regelmaat een aantal uur te wachten tot het infuus is doorgelopen. Een lekkere kop koffie zou daar best bij passen, dacht Francis. Ze heeft de Kijkshop bereid gevonden om een mooie espressomachine cadeau te geven. Via sponsoring van familie en vrienden heeft ze vervolgens ook koffiebonen en koffiekopjes kunnen kopen. Op maandag 15 november had Francis medewerkers van het MS Centrum Amsterdam uitgenodigd om de nieuwe espressomachine in te wijden.
Gesubsidieerd door de Stichting MS Research
Geldbedrag van Reeders Stichting Het bestuur van de Reeders Stichting heeft in de vergadering van november besloten een bijdrage te doen van € 3.000 aan een project van Kim Bakker, MSverpleegkundig consulent. Het geldbedrag zal besteed worden aan het ontwikkelen van software voor een webbased vragenlijst. Door van te voren via de vragenlijst te inventariseren wat de zorgbehoefte van een MS-patiënt is, kan het verpleegkundig spreekuur efficiënter verlopen en kan de patiënt beter geholpen worden.
Vlnr: Loes Roosenbeek, Francis Guldemond, Marijke van den Brand en Daniëlle Savelkoul 9
Jaarverslag 2010 DECEMBER OCT onderzoek op televisie
Meetinstrumenten samen gebruiken
Onderzoek van het VUmc MS Centrum Amsterdam stond centraal in een uitzending van het Academisch Ziekenhuis van Teleac op woensdag 8 december om 19.25 uur op Nederland 1.
Om mensen met multiple sclerose (MS) te kunnen volgen in de tijd is het nodig een goed meetinstrument te hebben waarmee het ziekteverloop gemeten kan worden. Uit het onderzoek van Jolijn Kragt blijkt dat meetinstrumenten die vanuit het perspectief van de patient meten andere informatie geven dan meetinstrumenten die vanuit het perspectief van de dokter meten. De conclusie van Kragt is dan ook dat deze meetinstrumenten samen gebruikt moeten worden. Kragt promoveerde op 17 december 2010 aan VU medisch centrum.
MS-patiënt Esther Lof deed mee aan een onderzoek met het nieuwe optical coherence tomography (OCT) apparaat. Hiermee worden de zenuwen in het oog in beeld gebracht. Met dit apparaat hopen we een eenvoudige meetmethode te hebben om zenuwcelverlies te meten. Uit onderzoek blijkt dat verlies van zenuwcellen bij MS waarschijnlijk verantwoordelijk is voor de lichamelijke achteruitgang en geheugenverlies. Presentatrice Mirella van Markus deed ook mee aan het OCT-onderzoek dat tijdens de VUmc gebouwenloop werd gedaan bij 50 vrijwilligers, ook hiervan zijn beelden te zien in deze uitzending.
Bij het meten van ziekteprogressie van MS worden verschillende testen (meetinstrumenten) gebruikt. Jolijn Kragt heeft de samenhang tussen verschillende meetinstrumenten op één tijdstip en veranderingen in de loop van de tijd beschreven. Met name heeft zij gekeken in hoeverre instrumenten, die vanuit het perspectief van de dokter meten, overeenkomen of juist verschillen van instrumenten die meer vanuit het perspectief van de patient kijken.
Mirella van Markus krijgt meting op OCTapparaat
Kragt concludeerde dat sommige veranderingen alleen gemeten worden door dokters zonder dat patiënten deze veranderingen bemerken, en sommige veranderingen worden alleen ervaren door de patiënten zonder dat dokters deze veranderingen meten. Meetinstrumenten vanuit het perspectief van de patiënt geven daarom andere informatie dan meetinstrumenten die vanuit het perspectief van de dokter meten. Deze meetinstrumenten moeten dus samen gebruikt worden.
Prinses Máxima reikt MS-fellowship uit Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Máxima der Nederlanden was op 14 december aanwezig bij de start van de viering van het 30-jarig jubileum van de Stichting MS Research in theater Castellum in Alphen aan de Rijn. De Prinses reikte daar, samen met kinderen met MS, het Fellowship uit aan Jack van Horssen van het VUmc MS Centrum Amsterdam. Deze tweejaarlijkse prijs wordt uitgereikt aan een talent op het gebied van onderzoek naar MS.
Gesubsidieerd door de Stichting MS Research
Themamiddagen In 2010 zijn er tien themamiddagen georganiseerd voor MS-patiënten van het VUmc:
Jack van Horssen krijgt het Fellowship van de Stichting MS Research voor zijn onderzoek naar zuurstofschade in de hersenen bij mensen met MS. Naast een sculptuur, ontving de onderzoeker een geldbedrag van € 430.000. Met dit geld kan hij een eigen onderzoekslijn opzetten in een periode van vier jaar.
• • • • • • • • • •
10
3 februari 3 maart 7 april 5 mei 2 juni 7 juli 1 september 6 oktober 3 november 1 december
MS en werk(gever) MS en de toekomst Medicijnen en MS Loop- en balansstoornissen MS en de omgeving Ziekte en de gevolgen MS en dagelijks functioneren Psychische aspecten Medicijnen en cognitie MS en werk
Jaarverslag 2010 VERKREGEN SUBSIDIES In 2010 hebben de MS-onderzoekers van VUmc een record aan fondsen geworven. Met name de hoogte van de bedragen, die geworven zijn, is dit jaar uitzonderlijk. Hieronder staan de subsidies, die in 2010 geworven zijn, opgesomd. De link naar de lijst met alle lopende projecten vindt u hier: http://www.vumc.nl/afdelingen-themas/27779/102876/runningprojects
Onderzoekers Amor S.
Titel project Natural control of inflammation in preactive MS lesions
Bedrag
Bron
250.000
ENC network
Barkhof F. / Geurts J.J.
Tysabri fMRI
192.000
Biogen
Castelijns J.
High field MRI in MS
27.500
Guerbet
Castelijns J.
High field MRI in MS
100.000
Noaber
Dam A.M.W. van
Tissue Transglutaminase in astrogliosis and oligodendrocyte differentiation
242.000
MS Research
Elsen P. van den
Monocyte dysfunction in MS
49.473
MS Research
Geurts J.J.
Staging lesions
47.500
MS Research
Geurts J.J./Vries H.E. de
Understanding neurodegeneration and moving towards neuroprotection in MS: from molecule to mind
2.400.000
MS Research
Groot V. de
The best treatment strategy for fatigue
1.000.000
ZonMw
Horssen J. van
Reactive oxygen species in ms pathology: from source to solution
430.000
MS Research
Oppen P. van (GGZ)
Depression in MS: effectiveness of webbased self-help treatment
206.000
MS Research
Polman C.H.
A genotyping prognostic tool to predict course of MS
552.500
Eurostars
Polman C.H.
OCT, fMRI en cognitie
1.100.000
Particuliere gever
150.000
National Multiple Sclerosis Society
249.000
MS Research
47.500
MS Research
100.000
ENC network
Polman C.H. Reijerkerk A./Vries H.E. de Unger W. Vries H.E. de
SUMMIT cohort: Risk factors for progression in MS MicroRNAs in the brain vasculature, novel targets for MS treatment Prednisolon/antigeen-geladen liposomen targeten naar DC-SIGN Molecular Imaging of blood Brain barrier Alterations with new peptide ligands
TOTAAL
7.143.473
11
Jaarverslag 2010 PUBPLICATIES Publicatiescores Het aantal publicaties is in 2010 is redelijk stabiel gebleven ten opzichte van 2009. De kwaliteit van een artikel wordt aangegeven als de impact. Hoe hoger de impact factor des te beter de kwaliteit van de publicatie. Onze doelstelling is artikelen van hoge kwaliteit te publiceren. De link naar de complete lijst met publicaties vindt u hier: http://www.vumc.com/afdelingen/MS-Center_Amsterdam/Pub/2010 Aantal publicaties per score van de afgelopen vijf jaar Score
5
4
3
2
1
0
Totaal
2006
27
21
6
2
3
0
59
2007
26
18
0
1
0
0
45
2008
26
26
0
2
1
1
56
2009
36
26
14
1
1
6
84
2010
34
14
24
2
1
1
76
Scores van de in 2010 gepubliceerde artikelen Score
5
4
3
2
1
0
Totaal
Aantal publicaties
34
14
24
2
1
1
76
Percentage
45
18
32
3
1
1
100
Er zijn in 2010 vijf proefschriften gepubliceerd: 1.
Jolijn Kragt; Measuring disease progression in MS: do patients’ and physicians’ perspectives match? Promotoren: BMJ Uitdehaag en CH Polman
2.
Bastiaan Moraal; 3D and subtraction MR imaging in multiple sclerosis: improved detection of spatiotemporal disease activity. Promotoren: F Barkhof en CH Polman Copromotoren: JJG Geurts en H Vrenken
3.
Stefan Roosendaal; Whiter shades of grey. Promotor: F Barkhof Copromotor: JJG Geurts
4.
Ivo van den Elskamp; Powerful outcome measures in MS. Promotoren: F Barkhof en BMJ Uitdehaag Copromotor: DL Knol
5.
Elly Vereyken; The role of differently activated macrophages in axonal damage during multiple sclerosis. Promotor: CD Dijkstra Copromotor: CE Teunissen
12
Jaarverslag 2010 MEDEWERKERS Moleculaire Celbiologie en Immunologie Prof.dr. C.D. Dijkstra Prof.dr. Y. van Kooyk Dr. I.M. van Die Dr. J.J. Garcia-Vallejo Dr. J. van Horssen Dr. G. Kooij Dr. T. van der Pouw-Kraan Dr. A. Reijerkerk Dr. G.J Schenk Dr. E.J.F. Vereyken Dr. H.E. de Vries R.P. van Doorn J.A.R. Drexhage J.E. Glim A.J. van het Hof D.A.M. Heijnen L. Kuijk K. Lakeman J.L. Lim M.R. Mizee M.A.L. Pinheiro S.M.A. van der Pol D. Vogel Pathologie Prof.dr. P.J. van den Elsen Prof.dr. P. van der Valk Prof.dr. C.L. Verweij Dr. S. Amor Dr. M. Kipp C. Alferink B.P. Brink E. Coossen W.H. Gerritsen E.J. Kooi Dr. H.F. Kuipers A.M. Leonhart P. Nijland R. Peferoen-Baert S. Singh B. van der Star I.M. Vent S. Vosslamber M.E. Witte
Radiologie Prof.dr. F. Barkhof Prof.dr. J. Castelijns Dr. J. Bot Dr. K.S. Cover Dr. I.J. van den Elskamp Dr. B. Moraal Dr. S.D. Roosendaal Dr. H. Vrenken Dr. M. Wattjes W.L. de Graaf H.E. Hulst I.D. Kilsdonk T. Korteweg A. Lopez Soriano V. Popescu M.M. Schoonheim T. Schweigmann M.D. Steenwijk A. Versteeg R. Vigeveno O. Wiebenga R. Wijhenke
Revalidatie Prof.dr. J. Dekker Prof.dr. G. Kwakkel Dr. H. Beckerman Dr. V. de Groot Dr. E.E. van Wegen D.J.J. Bregman E. Evenhuis I.C.J.M. Eyssen P.M.T. Guinee E.J. Heckman J.C.E. Kempen A. Maasdam M.B. Rietberg S. Sanches
Neurologie Prof.dr. C.H. Polman Dr. J. Killestein Dr. B.W. van Oosten Dr. B.M.J. Uitdehaag K.A.A. Bakker L. Balk L.V.A.E. Bosma M. van den Brand E. van Dongen-Vroom G. Eissens H. Franken K. van Gennep C.M.E. van der Kallen M. Knuit E. Koca M. Leinweber M.L. van der Meer B. van Nieuwkuyk A. Petzold L. Roosenbeek J.A. van Rossum D.A. Savelkoel A. Seewann M.H. Sombekke J.M. Sonder E.M.M. Strijbis P. Tewarie A. Vennegoor L. van der Voort
Klinische chemie Dr. C.E. Teunissen Dr. M.J.A. Koel-Simmelink M. Grabowska M. Khalil C.B.M. Oudejans
Anatomie en neurowetenschappen Dr. A.M.W. van Dam Dr. B. Drukarch Dr. J.J.G. Geurts N. Espitia Pinzon R. Klaver M. Prins
Overige afdelingen Dr. D. Knol, klinische epidemiologie W. Mokkink, klinische epidemiologie P.A. Poppe, Image Analysis Center (IAC) M. Vos, Image Analysis Center (IAC) R.A. van Schijndel, ICT Dr. P. Pouwels, Fysica & Medische Technologie R. Boeschoten, GGZinGeest P. van Oppen, GGZinGeest Dr. E.H. Collette, Medisch Psycholoog R.G. Hoogakker, Maatschappelijk werk
13
Jaarverslag 2010 ORGANISATIE Het VUmc MS Centrum Amsterdam is een toonaangevend (inter-)nationaal centrum op het gebied van de ziekte multiple sclerose (MS) waar hoogwaardig onderzoek, zorg voor patiënten en de opleiding van toptalenten centraal staan. Het werk op het gebied van de vroegtijdige herkenning van deze ziekte wordt wereldwijd gezien als baanbrekend. Het MS Centrum wil zich de komende jaren verder ontwikkelen als internationaal kenniscentrum. Missie en Visie Het MS Centrum Amsterdam is onderdeel van het VU medisch centrum en is met al haar expertise hét aanspreekpunt in Nederland voor wetenschappelijke informatie over MS, zowel voor mensen met MS en hun omgeving als zorgverleners. Wij verrichten wetenschappelijk onderzoek met als doel: •
Vinden van factoren die bijdragen aan de ziekte (Cause)
•
Zoeken naar nieuwe verbeterde behandelingen (Cure)
•
Geven van topzorg aan mensen met MS (Care)
Om mensen met MS beter te kunnen helpen en om in de toekomst in staat te zijn de ziekte te genezen moeten we meer weten over de ziekte. Het MS centrum wil de kwaliteit van leven van mensen met MS verhogen door de diagnose vroeg en snel te stellen en op een effectieve wijze te behandelen; vroeg en op maat is ons motto. Hiervoor moet nog veel onderzoek worden gedaan. Impact van MS MS wordt vaak al op jong volwassen leeftijd geconstateerd. Mensen met MS gebruiken een groot deel van hun volwassen leven dure medicijnen en hebben veel zorg nodig. Daarnaast stoppen veel MS-patiënten al op jonge leeftijd met werken. De kosten ten gevolge van de ziekte MS bedragen in Nederland jaarlijks dan ook meer dan 450 miljoen euro. De totale maatschappelijke kosten van iemand met MS bedragen gemiddeld ongeveer € 9.000 per jaar voor lichte, tot € 78.000 voor zware invaliditeit. Dit is zeer hoog in vergelijking met andere ziekten. Toch wordt onderzoek naar MS niet gesubsidieerd door de overheid. Voor onderzoek is het MS Centrum Amsterdam afhankelijk van fondsen zoals de Stichting MS Research, maar ook van giften van particulieren en bedrijven. Om in de komende drie jaar verder uit te groeien als internationaal MS-kenniscentrum hebben we ruim zes miljoen euro nodig. Afdelingen Het VUmc MS Centrum Amsterdam is uniek, omdat het bestaat uit verschillende specialismen op het gebied van MS: •
De afdeling neurologie van het VUmc is gespecialiseerd op het gebied van de ziekte MS. Mensen uit het hele land komen naar het MS Centrum Amsterdam voor een consult en/of behandeling.
•
De afdeling radiologie is in 1990 als eerste in Nederland MRI scans van mensen met MS gaan maken en heeft zich gespecialiseerd op dit terrein. De afdeling heeft criteria ontwikkeld voor de beoordeling van MRIscans, die wereldwijd gebruikt worden.
•
De afdeling neuropathologie onderzoekt de biologische processen, die een rol spelen bij beschadigingen in de hersenen. Hiervoor maken ze gebruik van hersenmateriaal van overleden mensen, die zich hebben opgegeven als hersendonor. Belangrijk hierbij is de samenwerking met de Nederlandse Hersenbank van het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen.
•
De afdeling moleculaire celbiologie en immunologie werkt aan het ontrafelen van de ziekte MS. Hiervoor gebruiken zij experimentele modellen, die het ziekteproces nabootsen.
Overige afdelingen, die betrokken zijn bij het MS Centrum Amsterdam zijn: •
Klinische epidemiologie
•
Anatomie en neurowetenschappen
•
Medisch maatschappelijk werk
•
Medische Psychologie
•
Revalidatie geneeskunde
•
Image Analysis Centre (IAC)
•
Klinische chemie 14
Jaarverslag 2010 ORGANISATIE
Dit is een uitgave van Bureau MS Centrum Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bureau MS Centrum Amsterdam VU medisch centrum, kamer 4X180 Postbus 7057 1007 MB Amsterdam 020-4449088 www.mscentrumamsterdam.nl
[email protected] Bezoekadres: De Boelelaan 1118, 1081 HV Amsterdam
15
