Special juni 200510 UITGAVE VAN DE STICHTING CULTUREEL ERFGOED ZEELAND
Jaar van het Kasteel 2005 Kastelen spreken tot de verbeelding. In oude en moderne sprookjes zijn kastelen de plaatsen waar boze koninginnen hun plannen uitbroeden, dappere prinsen een knappe prinses bevrijden of waar huwelijken plaatsvinden waar heel de wereld bij wegdroomt. Onze zoon van drie speelt met overgave prins en met enige regelmaat wordt onze woonkamer tot kasteel omgebouwd. Zelf blijven mij kastelen ook altijd imponeren. Als jongen ging ik regelmatig bij het kasteel in Haamstede kijken om de grandeur van vroegere tijden te zien. De fundamenten van de Hellenburg bij Baarland maakten indruk op mij toen ik daar bijna tien jaar geleden op een fietstocht door de Zak van Zuid-Beveland onverwacht langs kwam. En ik ben nog steeds blij met een uitspraak van de Raad van State enkele jaren terug, waarin de zichtlijnen op het Slot Moermond strikt werden gehanteerd en een plan voor een lokaal bedrijventerrein vernietigd werd. Er zijn in Zeeland veel kastelen en historische buitenplaatsen verloren gegaan en daarom is het noodzakelijk om zorgvuldig om te springen met die schaarse exemplaren die nog behouden zijn gebleven. Het initiatief om 2005 uit te roepen tot Jaar van het Kasteel helpt daarbij: in heel Nederland wordt aandacht besteed aan kastelen en historische buitenplaatsen. Gedurende dit jaar zijn er voor geïnteresseerden meer kansen om kastelen en buitenplaatsen te bezoeken, ook een aantal die normaal gesproken niet toegankelijk zijn voor publiek. Veel van de interessante wetenswaardigheden over dit onderwerp zijn verborgen in de grond of te raadplegen in archieven. Ook hieraan zal aandacht worden besteed in bijvoorbeeld exposities en publicaties. En vanzelfsprekend zijn er speciale activiteiten voor basisschoolleerlingen en worden rondleidingen en excursies georganiseerd.
Dit themajaar wordt gecoördineerd door de SCEZ, net als 2003 Jaar van de Boerderij. Voor de boerderijen heeft het themajaar geresulteerd in heel veel aandacht, nieuwe geldstromen en meer beleidsruimte. De succesvolle start van 2005 als Jaar van het Kasteel op 2 april in en rond Slot Moermond in Renesse belooft veel goeds voor de rest van de activiteiten en effecten. Ik hoop en verwacht dan ook dat aan het eind van dit jaar weer een positieve balans opgemaakt kan worden. Ik wens alle deelnemers en organisatoren veel plezier met het Jaar van het Kasteel 2005 in Zeeland en hoop dat het bij velen van u de verbeelding zal prikkelen. Harry van Waveren Gedeputeerde voor cultuur in de provincie Zeeland
Kasteel Haamstede (foto Ingrid Leeftink)
2
et jaar 2005 is uitgeroepen tot Jaar van het Kasteel, met als doel: actieve belangstelling te wekken voor de Nederlandse kastelen en historische buitenplaatsen. De aanleiding voor dit themajaar vormt het feit dat de Nederlandse Kastelenstichting 60, en de Kastelenstichting Holland en Zeeland 20 jaar bestaat. Uiteraard doet ook Zeeland voluit mee met dit jaar. Vanuit een breed samen-gestelde werkgroep worden de Zeeuwse activiteiten ontwikkeld. In de werkgroep zijn vertegenwoordigd: • de Nederlandse Kastelenstichting (www.kastelen.nl;
[email protected] ); • de Kastelenstichting Holland en Zeeland (www.kastelenhollandzeeland.nl;
[email protected] ); • de Stichting tot Behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen (www.stichting-phb.nl;
[email protected] ); • de Provincie Zeeland (www.zeeland.nl;
[email protected] ); • de Stichting Landschapsbeheer Zeeland (www.landschapsbeheer.nl/zeeland;
[email protected] ); • de Zeeuwse Bibliotheek / het Zeeuws Documentatiecentrum (www.zeeuwsebibliotheek.nl;
[email protected] ); • de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Zeeland (www.awnzeeland.nl ); • het Bureau voor Toerisme Zeeland (www.vvvzeelandnet.nl;
[email protected] ); • museum De Burghse Schoole, Burgh (www.museaschouwenduiveland.nl ); • streekmuseum De Meestoof, Sint-Annaland (www.tholenweb.nl ); • streekmuseum IJzendijke, IJzendijke (www.ijzendijke-online.nl;
[email protected] ); • en de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ) die de activiteiten coördineert. Met financiële steun van de Provincie Zeeland, de Nederlandse Kastelenstichting en anderen is een programma van uiteenlopende activiteiten ontwikkeld waar Zeeland trots op kan zijn. En dat moet ook, want het gaat om erfgoed (en zoveel méér) om trots op te zijn! Tussen de officiële opening op 2 april en de afsluiting van het themajaar op 14 december is er op uiteenlopende plaatsen heel veel te doen en valt er veel te beleven. Het complete en telkens geactualiseerde programma vindt u op de website van de SCEZ: www.scez.nl Daarnaast wordt in de vorm van een flyer een beknopt overzicht van alle evenementen verstrekt. Deze special van Zeeuws Erfgoed levert u de nodige achtergrondinformatie over het Zeeuwse kasteel en de historische buitenplaats. Want ook ná dit eenmalige themajaar verdienen die alle aandacht en alle zorg.
De binnenduinrand van Walcheren vertoonde in de achttiende eeuw een aaneengesloten lint van buitenplaatsen
• Over (Zeeuwse) kastelen en buitenplaatsen Een kasteel is een middeleeuwse versterkte woning die veiligheid bood tegen vijandelijke aanvallen. Het verschil tussen een fort en een kasteel zit hem in de woonfunctie. Door de verdedigbaarheid met dikke muren, kantelen, grachten en dergelijke onderscheidt een kasteel zich van boerderijen en andere woonhuizen. Een kasteel werd in de Middeleeuwen bewoond door een machtige heer, meestal een edelman, of diens plaatsvervanger (kastelein) wanneer de eigenaar verscheidene kastelen bezat. Middeleeuwse kastelen zijn er in verschillende soorten en maten. Velen bestonden oorspronkelijk uit een eenvoudige omgrachte woontoren van hout of steen, ook wel een donjon genaamd. In veel gevallen werd de donjon in de loop der eeuwen uitgebreid met kamers, torens en vleugels, en vormde zo de kern van het gehele kasteelcomplex.
Slot Haamstede: het gedeelte tussen de twee torens is de oorspronkelijke dertiende-eeuwse donjon, de rest is in later eeuwen aangebouwd
Soms werd de woontoren gebouwd op een kunstmatig opgeworpen hoogte. We spreken dan over een mottekasteel (motte is Frans voor heuvel). Deze heuvel was meestal omsloten door een ringgracht en een eveneens omgrachte voorhof waar de boerderij en bijgebouwen stonden. Dit type kasteel was in Zeeland erg populair. Tegenwoordig zijn nog een aantal van deze kasteelbergjes (of vliedbergen, werven) in het Zeeuwse landschap herkenbaar. In de twaalfde en de dertiende eeuw nam niet alleen in Zeeland, maar in vrijwel geheel Europa, het aantal bergjes spectaculair toe.
Kasteelberg in het Zeeuwse landschap
Special juni 200510
Reconstructie van het kasteel van Troye, tekening door dr. W.C. Braat
Van kasteel tot buitenplaats Door de uitvinding van het buskruit en de veranderde oorlogsvoering verloren kastelen hun militair nut. Dit maakte het mogelijk om kastelen te moderniseren en te verfraaien. In hoog tempo veranderden na 1600 de kastelen van gesloten burchten in fraaie buitenhuizen. Slechts enkelen die de zomermaanden buiten wilden doorbrengen bezaten een kasteel. Vermogende regenten en kooplieden met een boerderij op het platteland lieten er een herenkamer aanbouwen. Vanaf het einde van de zestiende eeuw werden steeds vaker huizen speciaal gebouwd voor het verblijf op het platteland in de zomermaanden: de buitenplaatsen. De bloeiperiode van de buitenplaats was de zeventiende en achttiende eeuw. Behalve de ligging buiten de stad is de grootschalige tuin- en parkaanleg essentieel voor een buitenplaats. Hiermee onderscheidt het buiten zich van een stadshuis. Deze veelal fraaie en uitgestrekte tuinen die in de zeventiende en achttiende eeuw nog formeel van aard waren, werden vanaf de tweede helft van de achttiende eeuw omgevormd tot landschappelijke parken. Bekende Zeeuwse clusters van buitenplaatsen vinden we langs de binnenduinrand van Walcheren en in Schuddebeurs op Schouwen-Duiveland.
Een kijkje in het park van de buitenplaats Elsenoord te Vrouwenpolder, door Jan Arends getekend in 1771 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Zeeland kastelenland In tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt is Zeeland zeer rijk geweest aan kastelen en buitenplaatsen. In de Middeleeuwen zijn er in ieder geval meer dan zeventig kastelen geweest en meer dan het dubbele aantal mottes. Alleen al in het ZuidBevelandse Kapelle-Biezelinge hebben vier kastelen gestaan. Verdwenen kastelen De strijd tussen de Vlaamse en Hollandse graven in de Middeleeuwen, allerlei kleinere geschillen en de Nederlandse Opstand legden het grootste deel van de Zeeuwse kastelen in de as. Het duidelijkste voorbeeld is het altijd zwaar bevochten Zeeuwsch-Vlaanderen. Na 1600 waren hier, behalve het kasteel van Sluis dat uiteindelijk na 1820 ook werd gesloopt, enkel nog ruïnes te vinden.
3
Specifiek voor Zeeland waren de stormvloeden. De zee geeft en de zee neemt en dat laatste geldt zeker voor tientallen Zeeuwse kastelen. Een fraai voorbeeld hiervan is het nabij Reimerswaal gelegen kasteel van Lodijke dat in de golven verdween tijdens de Sint-Felixvloed van 1530. Ook de economische neergang in de negentiende eeuw en het gebrek aan interesse voor deze middeleeuwse bouwwerken waren vele kastelen noodlottig. Een enkel kasteel bleef op wel heel speciale manier dit lot bespaard. Het voormalige kasteel Barbistein in Heinkenszand werd begin negentiende eeuw verbouwd tot de RK Sint-Blasiuskerk. Nog in de tweede helft van de negentiende eeuw werden vele kastelen afgebroken. Een van de laatste was Craijenstein bij Burgh (Schouwen-Duiveland). In 1890 werd dit vijftiendeeeuwse kasteel gesloopt om plaats te maken voor een boerderij.
De landschappelijke tuinaanleg bij de buitenplaats Steenhove (Walcheren) in 1796
Het kasteel van Sluis ten tijde van de sloop na 1820 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
De ruïne van het kasteel van Lodijke door A. Schoenmaker, begin achttiende eeuw (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Zeeuwse kastelen anno 2005 Van de grote hoeveelheid Zeeuwse kastelen is slechts een fractie bewaard gebleven. De kastelen die nog een min of meer oorspronkelijk middeleeuws karakter uitstralen zijn op de vingers van één hand te tellen: Moermond en Haamstede op Schouwen-Duiveland en Westhove op Walcheren. Verder zijn er nog een aantal huizen die in oorsprong kasteel zijn maar het uiterlijk van een buitenplaats hebben. Hiertoe behoort onder andere kasteel Ter Hooge bij Middelburg.
4
Huis Zorghvliet te Ellewoutsdijk voor het vernietigende bombardement van 1944 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
einde van veel fraaie huizen. Zorghvliet in Ellewoutsdijk werd in 1944 gebombardeerd. De maandenlange inundatie met zout water op Walcheren betekende het einde voor veel van de parken. Van de parken van het nabij Middelburg gelegen Toorenvliedt en Ter Hooge overleefde vrijwel geen enkele boom de oorlog. Buitenplaatsen anno 2005 Van de rijkdom aan Zeeuwse buitens met hun vaak indrukwekkende en fraaie tuinen en parken is nog slechts een bescheiden restant over waar we dan ook zuinig op moeten zijn. In Zeeuwsch-Vlaanderen is nog maar één monumentale buitenplaats over: de Elderschans bij Aardenburg. Zuid-Beveland kent nog buitenplaatsen bij Ellewoutsdijk, Heinkenszand en Kloetinge. De hoofdmoot vinden we op Walcheren en in het bij Zierikzee gelegen Schuddebeurs. In totaal kent Zeeland nog een kleine dertig monumentale buitenplaatsen met bijbehorende tuinen en parken.
Het slot Craijenstein bij Burgh in 1695 door J. Hildernisse (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Verdwenen buitenplaatsen Het aantal buitenplaatsen in Zeeland is nog vele malen groter geweest. Zo waren er op Walcheren rond 1750 meer dan tweehonderd buitenplaatsen, maar ook die zijn grotendeels verdwenen. Zacharius Paspoort geeft in zijn beschrijving van Zeeland uit 1820 een lijst van recent gesloopte buitenplaatsen op Walcheren. De lijst telt 74 namen! In de negentiende eeuw verdwenen de Zeeuwse buitenplaatsen als gevolg van de economische malaise in een rap tempo. De twintigste eeuw liet de buitenplaatsen en kastelen evenmin ongemoeid. Vooral de Tweede Wereldoorlog betekende het
Kasteel Westhove bij Domburg
• Kastelen en buitenplaatsen in de archieven Is er in de Zeeuwse archieven iets te vinden over kastelen en buitenplaatsen? Jazeker wel! Is er van álle kastelen en buitenplaatsen die in onze provincie bestaan en bestaan hebben iets te vinden? Nee, helaas niet, maar wel van heel veel. Waarom dan niet? In de archiefbewaarplaatsen in Zeeland wordt eerst en vooral archief van de overheden bewaard, dus van de provincie, de gemeentes, de waterschappen en de diverse diensten die ook deel van de overheid zijn. En die bemoeide zich tot zo’n honderd jaar geleden niet of nauwelijks met woonhuizen, wat kastelen en buitenplaatsen toen nog vooral waren. Tussen 1901 en 1905 werden door de gemeentes in Nederland voor het eerst bouwvergunningen per pand afgegeven. Maar toen stonden alle panden die we nu kasteel of buitenplaats noemen er al lang, soms al eeuwen. Daar zijn dus geen bouwvergunningen met bouwtekeningen van. Wel kan er een bouwvergunning zijn afgegeven voor een ingrijpende verbouwing, waar ook de buitenkant van het pand bij gewijzigd werd. Links: Duinbeek te Oostkapelle, oorspronkelijk een kasteel maar in de achttiende eeuw herbouwd als buitenplaats Rechts:Heesterlust bij Schuddebeurs, rond 1800 gebouwd als buitenhuis voor een Zierikzeese regent
Special juni 200510 Maar omdat veel buitenplaatsen en kastelen monumenten zijn, is de kans daarop ook niet zo heel groot. Wel kunnen de kaarten van het Kadaster, hoewel die pas vanaf 1812 zijn getekend, van belang zijn. Veel historische panden zijn juist in de negentiende eeuw verdwenen, zodat ze nog net op de eerste kadasterkaart van een bepaalde gemeente staan. Ook monumentenzorg, de bekende Rijksdienst, maar ook de gemeentelijke monumentencommissie kan materiaal verzameld hebben over het pand dat uw belangstelling getrokken heeft. We zijn dus vooral afhankelijk van andere bronnen dan de overheidsarchieven als we iets over dit soort panden willen weten. Gelukkig zijn die bronnen er wel. De eerste insteek is: kaarten en afbeeldingen. Om te weten waar een kasteel stond en hoe het er uit zag kunnen onderzoekers gebruik maken van de kaarten en prentencollecties die door de archiefdiensten in de loop der eeuwen zijn verzameld, ook wel HistorischTopografische Atlas genoemd. Ook kan er vaak gezocht worden in foto- en prentbriefkaartencollecties. Familiearchieven als bron Een andere onderzoeksmogelijkheid betreft familiearchieven. De families die van oudsher kastelen en buitenplaatsen bouwden en bewoonden, hebben meestal een rijke historie waar ze trots op zijn. Het archief van de familie, waarin het ‘familieslot’ vaak een prominente rol speelt, wordt dan ook vaak ondergebracht bij een archiefdienst. Het Zeeuws Archief herbergt bijvoorbeeld het archief van de familie Van Lynden, eind negentiende eeuw eigenaar van Ter Hooge in Koudekerke. Maar ook de families Schorer (met bezittingen door heel Zeeland), Wagtho (met bezittingen op Tholen) en nog veel andere hebben de papieren van hun bezittingen in diverse delen van Zeeland goed bewaard. Latere eigenaars zijn vaak kerken, stichtingen of instellingen als verpleeghuizen, die de kapitale panden in gebruik kregen in de negentiende en twintigste eeuw omdat ze niet meer geschikt waren voor bewoning door één gezin. Duinbeek NV en Westhove, bij Oostkapelle, zijn hiervan een goed voorbeeld. Ook deze instellingen hebben vaak goed op hun pand (en de bijbehorende documenten) gepast, zodat ze nu nog terug te vinden zijn. Ook is het helaas mogelijk dat er weinig of niets te vinden is. Als een kasteel of buitenplaats heel lang geleden al werd afgebroken, of in een gebied ligt waarvan de archieven in de loop der eeuwen ernstig gehavend zijn geraakt, dan is er soms niet meer bekend dan de naam van een pand, soms een familie of bewoner, en een globale plaatsaanduiding. Dan zijn we afhankelijk van de archeologie om ons verder te helpen. Of we zullen ons er bij neer moeten leggen dat de historie soms haar mysteries bewaart.
Kasteel Ter Hooge: in oorsprong een middeleeuws kasteel en in het midden van de achttiende eeuw volgens de toen geldende mode herbouwd
• Kastelen en buitenplaatsen in de Zeeuwse Bibliotheek Zeeuws Documentatiecentrum Wie literatuur zoekt over kastelen en buitenplaatsen kan een bezoek brengen aan een van de Zeeuwse bibliotheken. Voor extra gegevens, speciale publicaties of afbeeldingen kunnen de catalogus van de Zeeuwse bibliotheken, de Beeldbank Zeeland of het Zeeuws Documentatiecentrum van de Zeeuwse Bibliotheek in Middelburg uitkomst bieden. De bibliotheekcatalogus en Zeelandtrefwoorden In de bibliotheekcatalogus, aanwezig in alle bibliotheken en op www.zeeuwsebibliotheek.nl, is op een eenvoudige manier te zoeken. Door het gebruik van Zeelandtrefwoorden is het zelfs mogelijk heel gericht op een onderwerp te zoeken. De Zeelandtrefwoorden ‘kastelen’ en ‘landhuizen’ leveren al meer dan honderd titels op, bijvoorbeeld: J.P. van den Broecke, Middeleeuwse kastelen in Zeeland (1978); P. van Beveren, De verdwenen kastelen op Schouwen-Duiveland (1960); Martin van den Broeke, Jan Arends, Buitenplaatsen op Walcheren (2001); L.J. Abelmann, Hellenburg (1977) of J.P.B. Zuurdeeg, Het hof te Sint-Maartensdijk (2000). Heel informatief is het recent verschenen literatuuroverzicht van J.J.B. Kuipers in het tijdschrift Nehalennia, 2004, nr. 144, pag. 25-30. Tijdschriftartikelen en leesboeken In de catalogus zijn dus ook artikelen opgenomen, die gepubliceerd zijn in een tijdschrift of een jaarboek. Hieronder volgt een aantal (willekeurige) voorbeelden: J. Ermerins, ‘Historische verhandeling over het kasteel van Rammekens’, in Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootschap, 1773, pag. 133-176; E.B. Swalue, ‘Het slot Ostende te Goes en de Moerbezienboom van Jacoba van Beyeren op het zelve’, in Zeeuwsche Volks-almanak, 1838, pag. 126-134; A.M.J. de Kraker, ‘Middeleeuwse muurresten blootgelegd van kasteel te Zaamslag’, in: Bulletin Oudheidkundige Kring De Vier Ambachten, 1987, nr. 6, pag. 21-23 en J.P.B. Zuurdeeg, ‘De buitenplaatsen Ostrea en Buitenzorg te Tholen’ in: Nehalennia, 1992, nr. 92, pag. 9-14. In enkele romans spelen kastelen een grote rol: A.L.G. Bosboom-Toussaint, Het kasteel Westhoven in Zeeland (1882) en kasteel Haamstede in Gerda van Wageningen, De gouden ketting en De erfgenaam (2004/05).
Capelle en ’t Huys te Bruëlis (uit: Nicolaes Visscher, Speculum Zelandiae (circa 1650))
5
Afbeeldingen De catalogus bevat ook beschrijvingen van afbeeldingen en kaarten, bijvoorbeeld een kopergravure van H. Speelman naar een tekening van C. Pronk van het (verdwenen) slot Bruëlis te Kapelle (1750); een negentiende-eeuwse steendruk van H.J. Backer van de bouwval van het kasteel te Sluis of een wandelkaart uit 1887 van Domburg en omstreken met
Het buitenhuis Bloemendaal bij Aardenburg, circa 1900 (Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg, Beeldbank Zeeland)
informatie over de buitenplaatsen. Het Zeelandtrefwoord ‘Historisch topografische verzamelingen’ levert boektitels op waarin fraaie afbeeldingen te zien zijn: Nicolaes Visscher, Speculum Zelandiae (circa 1650); Zeeland in prent: 18e eeuwse prenten van steden, dorpen, kastelen en buitenplaatsen (1970) en A.I.J.M. Schellart, Kastelen en landhuizen in Zeeland in oude ansichten (1973). Voor het bekijken van oude prenten is het openslaan van de bekende Nieuwe cronyk van Zeeland van Mattheus Smallegange uit 1696 een goed idee: een boek boordevol informatie over Zeeland.
6
Beeldbank Zeeland Veel meer afbeeldingen zijn te bekijken in de Beeldbank Zeeland, ook te vinden op www.zeeuwsebibliotheek.nl Daarin zijn zowel foto’s als prentbriefkaarten opgenomen. Zoeken op het woord ‘buitenplaatsen’ levert vele treffers op waaronder een oude foto van het voormalige buiten Bloemendaal te Aardenburg en een gekleurde ansicht van Huize Weelzicht te Schuddebeurs (circa 1905).
• Archeologisch onderzoek van Zeeuwse kastelen Zeeland is een provincie waarin maar weinig kastelen zijn overgebleven. Dit wordt een beetje gecompenseerd door de unieke historisch-topografische documentatie van Zeeuwse kastelen, dankzij het werk van zeventiende- en achttiendeeeuwse tekenaars en schilders als Roeland Roghman, Isaac Hildernisse, Cornelis Pronk, Abraham de Haen en anderen. Ook het archeologisch onderzoek heeft de afgelopen halve eeuw onze kennis van Zeeuwse kastelen belangrijk vermeerderd. Een viertal voorbeelden uit diverse regio’s van de provincie. Locatie onbekend Sommige Zeeuwse kastelen zijn we kwijt. Van middeleeuws Noord-Beveland kennen we geen enkele zekere locatie van een voormalig kasteel. Dat geldt ook voor het kasteel van Saeftinghe in Oost Zeeuwsch-Vlaanderen, terwijl dit in de vorige eeuw nog zichtbaar was. Het uiterlijk van dit aan het eind van de dertiende eeuw vermelde kasteel kennen we van Brusselse en Antwerpse Scheldekaarten uit respectievelijk 1468 en 1504. Het had een grote vierkante donjon (toren); de plattegrond was waarschijnlijk rechthoekig. Uit een andere kaart, datering eerste helft zestiende eeuw, blijkt dat het kasteel toen al een ruïne was. Aan het eind van de negentiende eeuw kwamen de resten tijdelijk onder het slik van het verdronken land te voorschijn. In 1906 was sprake van drie meter dikke fundamenten van muren met steunberen. RAAP Archeologisch Adviesbureau verrichtte in januari 2001 een booronderzoek naar de restanten op twee van drie mogelijke locaties. Er werden geen resten aangetroffen! Het is mogelijk, aldus RAAP, “dat de resten van het kasteel inmiddels zijn verdwenen onder de zich uitbreidende schorren”.
De collecties van het Zeeuws Documentatiecentrum In het Zeeuws Documentatiecentrum kan nóg een stapje verder gezocht worden. Het centrum beschikt over een bijna compleet aanbod van Zeeuwse publicaties en er zijn bijzondere collecties te raadplegen. In de collectie onderwerpsdossiers zijn gegevens te vinden, niet alleen over kastelen en buitenplaatsen maar ook over bewoners zoals Philips van Marnix van Sint-Aldegonde, eens bewoner van kasteel Aldegonde te West-Souburg. In de collectie handschriften is een werk aanwezig van K. van Alkemade en P. van der Schelling, Aadelycke Stam-huyzen, kasteelen en lust-Huyzen van Zeelandt (z.j.) met korte teksten en prachtige tekeningen.
Zwanen bij Huize Weelzicht, Schuddebeurs (Zeeuwse Bibliotheek, Beeldbank Zeeland)
Het voormalige kasteel van Saeftinghe, aangegeven op een reconstructie van oostelijk Zeeuwsch-Vlaanderen in 1570 (RAAP-rapport 685, naar Leenders)
Special juni 200510 Geheel uitgebroken Van het voormalige kasteel van West-Souburg, later Aldegonde geheten, weten we wel de exacte locatie, maar bezitten we geen overblijfselen meer. Het begin vijftiende eeuw gebouwde slot is in 1573 door de Watergeuzen verwoest; het oostelijk deel werd door Marnix van Sint-Aldegonde, adviseur van Willem de Zwijger, vervolgens opgeknapt. Dit deel is afgebroken in 1783/84. De funderingen zijn tenslotte bij de voorbereiding van de Vlissingse nieuwbouwwijk Westerzicht in 1972 geheel uitgebroken. Een aanpak die nu niet meer mogelijk zou zijn. Gelukkig kon vóór deze rigoureuze laatste sloop nog archeologisch onderzoek plaatsvinden.
Gewassen tekening van kasteel Aldegonde door C. van Alkemade (16541737). De voorgrond toont bouwvallen die al in het begin van de achttiende eeuw zijn opgeruimd (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
Wijken voor een ambtswoning Gemeentearchivaris Huib Uil van Schouwen-Duiveland noemde het kleine slot Windenburg in Dreischor wegens zijn ronde vorm een van de “meest bijzondere kastelen op Zeeuwse bodem”. De fundamenten van dit in 1837 voor afbraak bestemde kasteel werden blootgelegd na de Februariramp 1953. Vóór de bouw van een fraaie ambtswoning voor de burgemeester op het kasteelterrein in 1955 - bezwaar mocht niet baten - kon op het nippertje nog een kleine opgraving worden uitgevoerd, door kastelenexpert J.G.N. Renaud van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Van het kasteel resteerde bovengronds alleen een achttiende-eeuwse gevelsteen aan de voorgevel van de ambtswoning.
7
Het huis Windenburg, weergegeven door ‘wiskunstenaar’ Isaac Hildernisse in 1695 (Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata)
De hoofdburcht had zijden van ongeveer 40 x 30 meter; er waren in totaal negen ronde en vierkante torens. Het slot is vermoedelijk verwoest bij de Cosmas- en Damianusvloed van 1477 en niet herbouwd. Begin zeventiende eeuw was er nog een ruïne, die van lieverlee werd afgebroken.
Archeologisch monument Van de Hellenburg ten westen van Baarland zijn de fundamenten van de hoofdburcht behouden en bovendien na 1975 een stukje opgemetseld. Het omliggende terrein is aangeplant en voorzien van een wandelpad en picknickplaats. Een fraai archeologisch monument. De Hellenburg is in 1958 opgegraven door, alweer, J.G.N. Renaud van de ROB. De hoofdburcht heeft tenminste drie bouwperioden gehad. Het eerste stadium was een zware donjon (woontoren) uit de tweede helft van de veertiende eeuw. Na een derde verbouwing (circa 1450) kreeg de Hellenburg zijn statig uiterlijk.
Blik op de opgemetselde fundamenten van de Hellenburg in Baarland (B. Oele, jaren tachtig van de twintigste eeuw)
• Enkele kastelen, buitenplaatsen en vliedbergen te kijk Ondanks veel verliezen aan kastelen en buitenplaatsen is er nog altijd heel wat te zien. Hieronder een zeer beperkte greep daaruit, bedoeld als een eerste oriëntatie. De aanduidingen zijn beknopt. Wie nadere historische en bouwkundige informatie zoekt, kan bijvoorbeeld te rade gaan in het boek Monumenten in Nederland - Zeeland (Zeist/Zwolle 2003).
8
Op Schouwen-Duiveland vindt de bezoeker in de Westhoek twee kastelen. Aan de Ring (nr. 2) in het hart van Haamstede ligt het gelijknamige kasteel. De omgeving in de vorm van het landgoed, het slotbos en het aangrenzende duingebied is bezit van Natuurmonumenten. Het kasteel zelf laat zich bekijken vanaf een wandelpad aan de zuidzijde. Van tijd tot tijd zijn er rondleidingen door (een deel van) het interieur. Slot Moermond is te vinden ten oosten van Renesse en is bereikbaar via de oprijlaan vanaf de Loane of via het Stoofwekken. Moermond fungeert als landgoedhotel en is als zodanig te bezoeken. De omgeving is grotendeels beschermd natuurgebied. Halverwege Noordgouwe en Zierikzee ligt in Schuddebeurs een cluster van buitenplaatsen. De belangrijkste daarvan zijn Heesterlust (Heesterlustweg 4) en Mon Plaisir (Donkereweg 72), beide vanaf de openbare weg zichtbaar. Van de kastelen en talloze buitenplaatsen die Walcheren telde, is vooral in het gebied van de Manteling, de binnenduinrand tussen Domburg en Vrouwenpolder, het een en ander bewaard gebleven. Kasteel Westhove is goed zichtbaar vanaf de weg DomburgOostkapelle en vanaf de andere (voor-) zijde aan de Duinvlietweg. Het is als Stayokay Hostel te bezoeken. Duinbeek (Duinbeekseweg 19) laat zich goed bekijken vanaf de weg en vanuit het gedeeltelijk vrij toegankelijke park. Tussen Oostkapelle en Vrouwenpolder liggen Zeeduin en Overduin. Men kan ze zien vanaf de Koningin Emmaweg in het noorden en/of de Munnikweg in het zuidoosten. Het park rondom Zeeduin is gedeeltelijk toegankelijk. De Munnikenhof, ooit buitenverblijf van Jacob Cats, ligt net buiten Grijpskerke aan de Jacob Catsweg 2. Dit omgrachte huis wordt particulier bewoond en is vanaf de weg zichtbaar. Ter Hooge en Toorenvliedt zijn te vinden aan de zuidwestzijde van Middelburg. Het park van Toorenvliedt (Koudekerkseweg 131) is vrij toegankelijk; dat van Ter Hooge (Koudekerkseweg 200) voor het grootste deel en het beste bereikbaar vanaf de Breeweg ten noorden van Ter Hooge. Verspreid over Walcheren liggen vliedbergen die vrijwel allemaal vanaf de openbare weg goed zichtbaar zijn. Enkele voorbeelden: twee bergen ten westen van Aagtekerke (aan de Herenweg en aan de Geschieresweg); twee dichtbij Gapinge (aan de Snouck Hurgronjeweg en aan de Schellachseweg); en twee ten westen van Middelburg (aan de Meinersweg en aan de Perduinsweg).
Op Zuid-Beveland kan men in Kloetinge het Jachthuis (Jachthuisstraat 15) zien. In Ellewoutsdijk liggen aan de westzijde van de Langeviele (nummer 5) en daartegenover aan de oostzijde (nummer 6) recent gebouwde huizen met hun park; dit geheel dat vanaf de weg gedeeltelijk zichtbaar is, gaat terug op een oudere buitenplaats en een nog ouder kasteel. In Baarland ligt onmiddellijk achter de Hervormde Kerk het moeilijk zichtbare en omgrachte kasteelterrein Hof van Baarland. Ten westen van het dorp bevinden zich de opgemetselde funderingen van kasteel Hellenburg. Die zijn vanaf de overzijde van de gracht zichtbaar en soms in het kader van een excursie toegankelijk. Zuid-Beveland telt een aantal karakteristieke vliedbergen. Zo ligt de hoogste berg van Zeeland in Wemeldinge, ietwat verscholen achter de Hervormde Kerk in het westelijke uiteinde van het dorp. In Borssele, ten noordoosten van het dorp aan de Monsterweg, ligt de Berg van Troye. Zeeuwsch-Vlaanderen is aanmerkelijk minder bedeeld met kastelen en buitenplaatsen. Ten westen van Aardenburg (aan de Herendreef 61) ligt daar de Elderschans, een villa op de plaats van een vroegere schans.
Colofon Special ‘Jaar van het Kasteel 2005’ is een uitgave van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland. Deze uitgave is mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van de Provincie Zeeland in het kader van C-culture. samenstelling Aad de Klerk met bijdragen van Lineke van den Bout (Zeeuws Archief ) - Liesbeth van der Doe-van der Geest (Zeeuwse Bibliotheek / Zeeuws Documentatiecentrum) - Ronald van Immerseel (Stichting tot Behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen; bestuurslid Kastelenstichting Holland en Zeeland) - Jan Kuipers (SCEZ) - Harry van Waveren contactpersonen Aafke Bij de Vaate en Aad de Klerk foto’s SCEZ, tenzij anders vermeld opmaak decreet, Ramon de Nennie, Middelburg druk Verhage & Zoon, Middelburg Postbus 49 • 4330 AA Middelburg bezoekadres Groenmarkt 13 Telefoon 0118-670870 Fax 0118-670880 E-mail
[email protected] Internet www.scez.nl
