actualite / actueel Journée technique autour de la pierre / Technische dag rond steen
funeraire / funeraire sector L e cimetière de Laeken : un Père Lachaise bruxellois ? Het kerkhof van Laken : een Brussels Père Lachaise ?
portrait / portret La finesse et la rigueur selon Matthieu Finesse en strengheid volgens Matthieu
PierrES de bourgogne un passé prestigieux, un avenir prometteur
Bourgondische steen een prestigieus verleden en een veelbelovende toekomst Périodique édité par la Fédération Royale des Maîtres tailleurs de Pierres de Belgique - Organe officiel de l’ASBL Pierres et Marbres de Wallonie Tijdschrift uitgegeven door de Koninklijke bond der Meesters-Steenhouwers van België - Officieel orgaan van de vzw Pierres et Marbres de Wallonie
juin/juni 2006- 2
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
EditoriAl / Editoriaal
sommaire / inhoud
Cette fois-ci, nous vous parlons dans un article notamment des pif, des paf et des pouf. À ne pas confondre avec Pim, Pam, Poum, les trois petits cochons du grand-méchant-loup! Il s’agirait d’une méthode utilisée par des tailleurs de pierres bourguignons pour juger de la nature d’un grès d’après le son qu’il rend sous le ciseau. Je me suis laissé dire que sur les marchés, on juge des fromages au flitch, flatch, flotch ! Précisons tout de même pour les profanes qu’il s’agit de la façon imagée et évidemment humoristique dont des praticiens ont expliqué à un reporter curieux comment les tailleurs de pierres de l’endroit, comme ceux du monde entier d’ailleurs, jugent du caractère de leur pierre au son qu’elle rend. Eén van onze artikels in dit nummer heeft het over pif, paf en pouf, niet te verwarren met knor, krul en kriel, de drie biggetjes van de grote boze wolf. Het gaat hem om een methode die Bourgondische steenhouwers gebruiken om de eigenschappen van een zandsteen te herkennen door het geluid die hun werktuigen erop maken. Ik heb me laten wijsmaken dat ze zo op de markt ook kaas keuren met flitch, flatch en flotch! Voor alle duidelijkheid, deze methode is natuurlijk een humoristisch verzinsel van de arbeiders om een nieuwsgierige reporter uit te leggen hoe de plaatselijke steenhouwers, en die van over de hele wereld, hun steen herkennen.
portrait / portret 04
Pierres de Bourgogne : un passé prestigieux, un avenir prometteur Bourgondische steen : een prestigieus verleden en een veelbelovende toekomst
actualite / actueel 07
J ournée technique autour de la pierre Technische dag rond steen
Nouvelles de la Fédération 08 Nieuws van de Federatie
Claude Bonhomme.
10
NOS ANNONCEURS / ONZE ADVERTEERDERS
PIEDRA 2006 : Les Espagnols s'arrachent-ils les cheveux ? Spanjaarden worden een beetje wanhopig !
funeraire / funeraire sector 12
Le cimetière de Laeken : un Père Lachaise bruxellois ? Het kerkhof van Laken : een Brussels Père Lachaise ?
A r c h i t e c t u r e / AR c h i t e c t u u r 16
Guédelon : La renaissance du Moyen-âge Wedergeboorte van de Middeleeuwen
Carrières du Hainaut
portrait / portret Publication trimestrielle éditée par la Fédération Royale des Maîtres Tailleurs de Pierres de Belgique, membre Confédération Construction / Driemaandelijks tijdschrift uitgegeven door de Koninklijke Bond der Meesters-Steenhouwers van België, lid Confederatie Bouw : Rue du Lombardstraat 34-42 . B-1000 Bruxelles / Brussel T +32(0)2 223 06 47 . F +32(0)2 223 05 38
[email protected] [email protected] Organe officiel de l’asbl PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE Nous déménageons ! : à partir du 1er juillet 2006 : l’adresse de l’ASBL Pierres et Marbres de Wallonie devient : 11, rue des Pieds d’Alouette, 5100 Naninne T./F. : 081/ 22 76 64
[email protected]
Officieel orgaan van de vzw PIERRES ET MARBRES DE WALLONIE Wij verhuizen ! : vanaf 1 juli 2006 heeft de VZW Pierres et Marbres de Wallonie een nieuw adres: 11, rue des Pieds d’Alouette,5100 Naninne T./F. : 081/ 22 76 64
[email protected] Editeur responsable / Verantwoordelijke uitgever : D. De Haen, Rue du Lombardstraat 34-42, B-1000 Bruxelles - Brussel Comité directeur / Bestuurcomité J. Dascotte, Président de la Fédération / Voorzitter van de Bond V. Brancaleoni, Président / Voorzitter P.M.W. Comité de rédaction / Redactiecomité C. Bonhomme – D. De Haen – D. Jérôme – F. Dominique – N. Gillain Coordination / Coördinatie F. Dominique, P.M.W. Mise en page / Lay out Mandragore T +32(0)2 346 33 28 Impression / Druk Sofadi T +32(0)2 210 01 00
20
L a finesse et la rigueur selon Matthieu Finesse en strengheid volgens Matthieu
actualite / actueel 24
Qué novel à Lidge ? Qué novel à Lidge ?
agenda / agenda 25
F oires et salons Beurzen en salons
bibliotheque / bibliotheek 26
Bibliographie Bibliografie
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer
portrait / portret
PierrES de bourgogne un passé prestigieux, un avenir prometteur
En 1990 était fondée l’ASBL Pierres et Marbres de Wallonie dans la but de promouvoir la pierre de notre Région. Quelques années plus tard, la Bourgogne faisait de même et mettait sur pied l’association “Pierre de Bourgogne”. Outre ce rapport temporel, d’autres points communs lient ces deux associations.
Bourgondische steen een prestigieus verleden en een veelbelovende toekomst
De VZW Pierres et Marbres de Wallonie werd in 1990 opgericht met als doel de natuursteen uit het Waalse gewest te bevorderen. Een paar jaar later gebeurde hetzelfde in de Bourgognestreek met de stichting van de vereniging “Pierre de Bourgogne”. Beide hebben heel wat met elkaar gemeen.
La Bourgogne. Cette terre généralement associée à sa production vinicole dispose d’une autre richesse : la pierre naturelle. Sous la devise “naturellement belle et éternelle” se cachent de nombreuses variétés de pierres aux noms poétiques et aux couleurs diversifiées : Anstrude, Renaissance du jour, Chassagne beauharnais beige, Bleu de Vix, Beauvillon rubané, Comblanchien granité… Utilisée depuis des siècles, elle permet des applications variées aussi bien à l’extérieur dans le revêtement de façades, les encadrements de portes, les dallages et la voirie qu’à l’intérieur pour l’aménagement, les cheminées et les cuisines. La Bourgogne dispose de plusieurs bassins d’extraction : celui du Mâconnais, du Châtillonais, du Tonnerois et de la Côte. Pour parler chiffres : la pierre de Bourgogne correspond environ à 25 % de la production de pierre calcaire extraite en France et à 100 variétés différentes commercialisées… La richesse de ce terroir n’est donc plus à prouver et a réussi à convaincre de nombreux architectes dont les réalisations prestigieuses sont de véritables “cartes de visite” pour cette pierre. On la retrouve notamment, en France, sur le mur d’entrée et l’escalier de la grande pyramide du Louvre, à l’abbaye de Cîteaux, au pont Tolbiac à Paris, au Musée d’Orsay et, à l’étranger, à la grande tour de Taïpe à Taiwan. Plus récemment, ce matériau a été choisi par l’architecte Jean-Michel Vilmotte pour la restauration de la place de la Libération à Dijon. Alors que sa richesse et ses qualités semblent si évidentes, la Pierre de Bourgogne souffre d’un fléau dont les effets se font également sentir dans nos régions depuis quelques années : la concurrence étrangère. Il y a déjà plusieurs années, apparaissaient de façon de plus en plus massive les produits asiatiques sur le marché européen.
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
Bourgogne. Deze streek wordt doorgaans geassocieerd met de wijnsector, maar beschikt echter nog over een andere rijkdom: natuursteen. Onder het motto “natuurlijk mooi en tijdloos“, gaan talrijke variëteiten schuil met een verscheidenheid aan kleuren en poëtische benamingen: Anstrude, Renaissance du jour, Chassagne beauharnais beige, Bleu de Vix, Beauvillon rubané, Comblanchien granité… Ze worden sinds eeuwen zowel buiten (in gevelsteen, deuromlijstingen en wegbedekkingen) als binnen (voor de inrichting, schoorstenen en keukens) in uiteenlopende toepassingen gebruikt. Er bestaan verschillende ontginningsgebieden: Mâconnais, Châtillonais, Tonnerois en aan de kust. In cijfers: de Bourgondische steen vertegenwoordigt ongeveer 25% van de Franse kalksteenproductie met 100 verschillende gecommercialiseerde variëteiten. Er bestaat dus geen twijfel over de rijkdom van deze regio en tal van architecten, wiens prestigieuze projecten dienst doen als visitekaartjes van deze steen, werden daar reeds van overtuigd. We vinden hem in Frankrijk bijvoorbeeld op de trap en de muur van de toegang van de grote piramide in het Louvre, de abdij van Cîteaux, de “pont Tolbiac“ in Parijs, het “Musée d’Orsay“ en, in het buitenland, op de grote toren van Taïpe in Taiwan. En nog niet zo lang geleden werd hij door architect Jean-Michel Vilmotte gekozen voor de restauratie van het “Place de la Libération“ in Dijon. Hoewel zijn rijkdom en kwaliteiten zo vanzelfsprekend lijken, lijdt de Bourgondische steen onder dezelfde plaag die onze regio sinds enkele jaren teistert: de buitenlandse concurrentie. Op een manier die steeds grootschaliger wordt, verschijnen sinds meerdere jaren de Aziatische producten op de Europese markt.
L’argument financier reste sans appel : la pierre chinoise peut proposer des prix 5 à 10 fois moindres à ceux de la pierre de Bourgogne. Les démarches administratives trop lourdes (notamment pour l’obtention de modifications de plan de secteur) et le prix supérieur de la main d’œuvre donnent aux concurrents asiatiques un véritable avantage que ne compensent pas l’absence de traçabilité et la perte d’emplois locaux. Outre celle de la pierre chinoise, la concurrence de la pierre de Croatie est également rude pour la Pierre de Bourgogne à laquelle elle est parfois préférée. On peut, notamment, citer l’exemple du chantier de la Place Stanislas à Nancy dont nous vous parlions dans un numéro précédent (voir Pierre & Marbre 2005, n°4).
Het financiële argument is onweerlegbaar: de Chinese steen kan 5 à 10 keer goedkopere prijzen aanbieden dan de Bourgondische. Door de zware administratieve rompslomp (meer bepaald om wijzigingen in het gewestplan te bekomen) en de hoge prijs van de arbeidskrachten krijgt de Aziatische concurrentie een belangrijke voorsprong die niet te compenseren is door het ontbreken van traceerbaarheid of verlies van plaatselijke tewerkstelling. Ook de concurrentie van de Kroatische natuursteen, die soms boven de Bourgondische wordt verkozen, is bikkelhard. Daarvan getuigt bijvoorbeeld de heraanleg van het “Stanislasplein“ te Nancy, waarover we het in een vorig nummer al hadden. (zie Steen en Marmer 2005, nr 4).
Face à cette invasion, la pierre de Bourgogne s’est trouvée un défenseur de taille en l’Association Pierre de Bourgogne, créée en 1996. Composée d’une trentaine d’adhérents, ses représentants illustrent les différents métiers de la pierre : l’extraction, la transformation, la taille, la sculpture, la pose et la restauration. Cette association pluridisciplinaire, qui fête cette année son dixième anniversaire, peut compter sur le soutien de l’équipe permanente pour coordonner les différentes actions de promotion de la pierre et relayer l’information entre les particuliers et les professionnels. La gestion journalière est chapeautée par le CCI de Dijon qui a délégué deux personnes pour cette entreprise : Mme Françoise Naudet, chargée du Marketing, et M. Christian Girard, animateur économique.
Sinds de oprichting van de “Association Pierre de Bourgogne“ wordt de Bourgondische natuursteen in deze invasie echter bijgestaan door een organisatie van formaat. De vereniging telt een dertigtal leden die de verschillende beroepen in de sector vertegenwoordigen: ontginning, verwerking, houwwerk, beeldhouwwerk, plaatsing en restauratie. Deze multidisciplinaire vereniging, die dit jaar haar tiende verjaardag viert, kan beroep doen op een vaste ploeg om verschillende promotieacties rond natuursteen te coördineren en informatie tussen particulieren en professionelen uit te wisselen. Het dagelijks beheer gebeurt onder leiding van het CCI van Dijon dat hiervoor twee personen heeft ingezet: mevr. Françoise Naudet, belast met de Marketing, en M. Christian Girard, economisch animator.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer
Ses subsides viennent principalement des autorités publiques locales: le Conseil Régional et la DRIRE (Direction régionale de l’industrie, la recherche et l’environnement). Ce qui n’est pas sans effleurer un léger paradoxe : celui d’une Région qui accorde des subsides à une association de façon à redynamiser un secteur économique pour ensuite préférer les matériaux étrangers dans ses propres chantiers.
De subsidies komen voornamelijk van lokale publieke instellingen: de Gewestelijke Raad en de DRIRE (Gewestelijk Beheer van Industrie, Onderzoek en Omgeving). Het feit dat een Gewest een vereniging subsidieert om een economische sector te ondersteunen, maar zelf buitenlandse materialen verkiest voor haar eigen werven, is daarbij een tegenstrijdigheid.
Parmi les actions menées, on peut mentionner la création de différents outils de promotion. L’association “Pierre de Bourgogne” s’est en effet dotée de son propre logo, de plaquettes publicitaires en français et en anglais, a diffusé des encarts en italien et en allemand, un dossier de presse et surtout un site internet : www.pierre-bourgogne.fr, illustrant avec beaucoup de noblesse les qualités de sa pierre. Afin d’assurer une présence à l’extérieur, l’association participe à de nombreux salons, aussi bien en France qu’à l’étranger : le Marmommac de Vérone, l’Exposition internationale de Nuremberg, le salon du Patrimoine à Paris ou le salon de l’habitat à Dijon. La dernière édition de ce salon fut l’occasion pour l’association de présenter des tables rondes et des conférences sur l’entretien et la rénovation de la pierre de Bourgogne et sur son bon usage dans l’habitat.
Onder de gevoerde acties vermelden we hier graag de verschillende promotiewerktuigen. De vereniging “Pierre de Bourgogne“ heeft zich immers al een eigen logo aangeschaft en reclamebordjes in het Frans en het Engels; zij verspreidde ook inlegvellen in het Italiaans en het Duits, een persmap en ze heeft bovenal een internetsite (www.pierre-bourgogne.fr) die op een stijlvolle manier de kwaliteiten van de steen illustreert. Om zich kenbaar te maken neemt de vereniging ook deel aan tal van salons in Frankrijk en in het buitenland: Marmommac in Verona, de internationale tentoonstelling van Nuremberg, het “Salon du Patrimoine“ van Parijs en het “Salon de l’habitat“ van Dijon. Op de laatste editie van dit salon werden rondetafelgesprekken en conferenties gehouden over het onderhoud en de renovatie van de Bourgondische steen en zijn gepast gebruik in de woning.
L’association poursuit des buts concrets et souhaite toucher un maximum de public, aussi bien parmi les particuliers que les prescripteurs et les architectes… Elle espère combler les lacunes dans la formation des constructeurs qui associent parfois la Pierre de Bourgogne à une architecture historique et qui ne se laissent pas toujours inspirer par les possibilités de cette pierre dans l’architecture contemporaine. “Pierre de Bourgogne” tente par l’organisation de visites de carrières et de chantiers de combler cette lacune. Elle est également à l’origine de la création, en partenariat avec la “Maison familiale de Baigneux les Juifs ”, d’un centre de formation de tailleurs de pierre et est fréquemment associée aux symposiums de sculptures sur pierre comme à Baigneux-les-Juifs, Ravières, Cluny, Tonnerre ou Châtillon-sur-Seine…
De vereniging streeft concrete doelen na en wil een zo groot mogelijk publiek bereiken, zowel particulieren als voorschrijvers en architecten. Ze hoopt de leemten op te vullen in de opleiding van bouwmeesters en architecten die de Bourgondische steen soms associëren met een historische architectuur en zich daarbij niet altijd laten inspireren door de mogelijkheden die hij in de hedendaagse architectuur biedt. “Pierre de Bourgogne” probeert dat te doen via bezoeken aan groeven en werven. Ze ligt ook, in samenwerking met het “Maison familiale de Baigneux les Juifs’, aan de basis van de oprichting van een centrum voor steenhouwersopleidingen en neemt regelmatig deel aan symposia rond beeldhouwen in steen zoals in Baigneux-les-Juifs, Ravières, Cluny, Tonnerre of Châtillon-sur-Seine…
Le travail effectué par cette association a déjà porté ses fruits et on constate une amélioration sensible des chiffres de l’exportation, des investissements et des effectifs… Un regain d’intérêt pour la pierre naturelle, semblable à celui connu dans nos régions et dont nous ne pouvons que nous réjouir et espérer qu’il s’amplifie. Au regard des activités de cette association si semblable à la nôtre, on ne peut qu’imaginer qu’un jour les synergies entre les différents pays se rencontreront que ce soit entre la Belgique et la France qu’avec d’autres pays.
De organisatie boekte reeds goede resultaten en er werd een voelbaar verschil vastgesteld in de export, investeringen en bezetting in de sector... We kunnen deze heropbloei van interesse voor natuursteen, vergelijkbaar met die van bij ons, alleen maar toejuichen en hopen dat ze nog uitbreiding neemt. Wat betreft de activiteiten van deze vereniging die zo op de onze gelijkt, hopen we dat op een dag de verschillende landen, België, Frankrijk of nog andere, zich zullen vinden in een samenwerking.
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
F.D.
actualite / actueel
Journée technique autour de la pierre
Technische dag rond steen
Nicolas Oldenhove© (Construction / Bouwbedrijf)
Ce vendredi 21 avril, la Fédération royale nationale des MaîtresMarbriers de Belgique a organisé une journée technique avec la visite des installations de Diamant Boart à Ghislenghien, suivie l’après-midi d’un programme de visite au Centre scientifique et technique de la Construction (CSTC) à Limelette. Cette journée était élaborée en collaboration avec la Fédération Royale des Maîtres-Tailleurs de Pierre, la Fédération belge des Carreleurs et Mosaïstes et l’Union des Carrières et Scieries de Marbre. Partis du CSTC en autocar, les participants ont visité, en fin de matinée, le nouveau laboratoire de Diamant Boart où ils ont pu assister à une série d’essais: tests de dureté de la pierre, tests d’essais au poids, analyse des outils concurrents, tests de traction sur les outils, utilisation du microscope électronique et tests de chimie. Toutes les explications utiles leur ont été données par les chercheurs de l’entreprise. Après le déjeuner à Limelette, les participants ont écouté deux exposés. Le premier concernait le cintrage des marbres en
revêtement mince de façade et le second la durabilité des sols intérieurs en pierre, fortement sollicités. Visite ensuite des laboratoires “rénovation” et “minéralogie et microstructure”, puis du nouveau site d’exposition. Journée de la pierre L’après-midi s’est clôturée en plus petit comité, sous la présidence du président des Marbriers Henri Vanderlinden, par une réunion préparatoire à la journée annuelle de la pierre qui se tiendra le 15 septembre au château de Crupet. Château qui fut acheté et rénové par Adrien Blomme, un pionnier de l’architecture industrielle. Comme les années précédentes, la Fédération s’est ainsi choisi un lieu dont l’histoire est liée à celle de la pierre. Dès qu’il aura été mis définitivement au point, la Fédération de la Construction annoncera dans une prochaine édition le programme détaillé de cette journée annuelle, dont on sait déjà qu’elle se clôturera, comme les années précédentes, par un dîner de gala agrémenté d’une tombola et d’une soirée dansante.
Op vrijdag 21 april organiseerde de Koninklijke Nationale Bond der Meester-Marmerbewerkers van België een technische dag met in de voormiddag verkenning van de nieuwe site van Diamant Boart te Ghislenghien en in de namiddag een bezoek aan het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB) te Limelette. Dat gebeurde in samenwerking met de Koninklijke Bond der MeesterSteenhouwers van België, de Belgische Federatie der Aannemers van Tegel- en Mozaïekwerken en de Unie van Marmergroeven en Marmerzagerijen. De deelnemers, die vanaf het WTCB met een bus naar Diamant Boart werden gebracht voor een bezoek aan het nieuwe laboratorium, hebben een aantal proeven kunnen volgen: testen van de hardheid van steen, proeven met gewichten, analyse van de concurrerende werktuigen, trekproeven op werktuigen, gebruik van de elektronenmicroscoop en scheikundeproeven. Ze kregen daarbij de nodige uitleg van de onderzoekers van het bedrijf. Na de lunch in Limelette werden
twee uiteenzettingen gegeven. De eerste ging over de buiging van marmer gebruikt als dunne gevelbekleding en de tweede over druk belopen natuurstenen vloeren. Daarna volgde een bezoek aan de labo’s “renovatie” en “mineralogie” en aan de nieuwe tentoonstellingsruimte. Dag van de steen De namiddag eindigde met een bespreking in beperkte groep onder voorzitterschap van Henri Vanderlinden, Voorzitter van de Marmerbewerkers, ter voorbereiding van de jaarlijkse dag van de steen op 15 september in het kasteel van Crupet. Dit kasteel werd door Adrien Blomme, voortrekker van de industriële architectuur, aangekocht en gerenoveerd. De Federatie heeft dus weer een locatie gekozen waarvan de geschiedenis veel gemeen heeft met steen. Zodra het definitief programma van deze jaarlijkse dag vastligt zal het bekendgemaakt worden in Bouwbedrijf. Zeker is dat die, net als vorig jaar, zal afgesloten worden met een galadiner, een tombola en een dansavond.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer
NOUVELLES DE LA FEDERATION Jacques Dascotte nommé Président pour la 5ème fois
NIEUWS VAN DE FEDERATIE
Jacques Dascotte voor de vijfde maal tot Voorzitter verkozen
Bien que ce fut plutôt un titre honoraire qu’il espérait en silence, Jacques Dascotte a de nouveau accepté la présidence de la Fédération, et ce conformément aux statuts qui prévoient que ce mandat triennal soit assuré alternativement par un administrateur des rôles linguistiques francophone et néerlandophone. Signalons que le mandat du rôle linguistique francophone attribué à François Pesser et achevé par Robert Brams était venu à expiration. Le nouveau Président a cependant annoncé qu’il ne s’engageait officiellement que pour un an, en attendant qu’un autre administrateur néerlandophone se trouve dans de meilleures conditions pour prendre la relève. Cette nomination a eu lieu le 06 avril 2006, le jour où la Fédération a tenu son l’assemblée générale statutaire, suivie du Conseil d’Administration. Outre les élections et les points statutaires habituels, les délégués des associations régionales ont examiné plusieurs points d’actualité. Ainsi il a été discuté du projet d’arrêté royal relatif à la capacité professionnelle pour l’exercice des activités professionnelles indépendantes dans les métiers de la Construction et de l’installatioin électrique, ainsi que de l’entreprise générale établie par la Ministre, Mme Laruelle, et datée du 26.02.2006 dont le contenu venait d’être examiné par le Conseil Supérieur des Indépendants et des PME.
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
Hoewel hij in stilte op een honoraire titel had gerekend, heeft Jacques Dascotte opnieuw het voorzitterschap van de Federatie aangenomen, en dit overeenkomstig de statuten die bepalen dat dit driejarig mandaat afwisselend door een bestuurder van de Nederlandse of Franse taalrol moet worden bekleed. Het mandaat voor de Franstalige beurtrol aanvankelijk toegekend aan François Pesser en later afgewerkt door Robert Brams kwam immers te vervallen. De nieuwe Voorzitter heeft er wel aan toegevoegd dat hij zich officieel maar voor een jaar wil verbinden, in afwachting dat een ander Nederlandstalig lid zich in de gepaste situatie bevindt om voor de opvolging te zorgen. Deze benoeming vond plaats op 06 april 2006, tijdens de statutaire algemene vergadering gevolgd door de vergadering van de Raad van Bestuur. Gedurende die vergaderingen met de vertegenwoordigers van de gewestelijke verenigingen werden de gewone statutaire punten behandeld en kwamen er meerdere actuele punten aan bod. Zo was er het ontwerp van Koninklijk besluit betreffende de beroepsbekwaamheid voor de uitoefening van diverse zelfstandige beroepswerkzaamheden van het bouwvak en van de elektrotechniek, alsook van de algemene aanneming, opgemaakt door de Minister van Middenstand en Landbouw, Mw. Laruelle. meer bepaald de versie van 26.02.2006 die enkele dagen
Dans ce projet nos métiers sont repris au Titre II - Chapitre III. “Les activités du carrelage, du marbre et de la pierre naturelle”. L’article 13 & 1 de ce chapitre stipule “Par activités du carrelage, du marbre et de la pierre naturelle, il y a lieu d’entrendre le recouvrement et la réparation de sols et de murs par des carreaux en céramique, en béton, en pierre naturelle ou en marbre, des mosaïques ou des éléments en pierre naturelle ou en marbre”. Malgré le groupement des trois métiers, dont deux sont fort différents, il faut le reconnaître, l’assemblée ne pouvait que se réjouir que nos activités restent réglementées, ce qui n’était pas toujours le cas lors de l’étude de la révision. Autre question importante : la formation du cluster avec les plafonneurs, les marbriers, Fédécom et Fecamo, notamment l’accord de principe à convenir entre les fédérations concernées, un texte dont l’assemblée a accepté le contenu. Pour le reste, un point qui revient presque à chaque réunion : la vie et le bien-être de la revue “Pierre & Marbre“et naturellement la collaboration avec les marbriers, plus particulièrement à la journée technique du 21 avril 2006 et à la journée de la pierre du 15 septembre 2006 (voir article page 7).
Le Conseil d’Administration 2006 se compose comme suit : Président : Jacques Dascotte Past-Président : Robert Brams Vice-Président : Robert De Battice. Secrétaire Général : Georges Cornelis Trésorière : Danielle Deelen Rapporteurs : Michel D’Hulst, Jean-Pierre Foscaro, Denis Jerome
voordien door de Hoge Raad voor de Zelfstandigen en de KMO werd onderzocht. In dat ontwerp worden onze beroepen opgenomen onder titel II Hoofdstuk III – De tegel-, marmer- en natuursteenactiviteiten. Artikel 13 & 1 luidt ”Onder tegel, marmer en natuursteenactiviteiten moet worden verstaan het bekleden en herstellen van vloeren en wanden met keramische, betonnen, natuurstenen of marmeren tegels, mozaïek, of elementen van natuursteen of marmer”. Niettegenstaande de samenvoeging van drie beroepen waaronder er twee toch erg verschillend zijn, dat moet men toegeven, konden de deelnemers er zich alleen maar over verheugen dat onze activiteiten gereglementeerd blijven, want dat is niet altijd zo geweest gedurende de voorbereiding van de herziening van de vestigingswet. Een andere belangrijke bespreking was de clustervorming met de marmerbewerkers, aannemers van plafonneerwerken, de tegel-en mozaïekwerken en complementaire ondernemingen waarvan de principeovereenkomst tussen de betrokken federaties de goedkeuring kreeg van devergadering. En verder een punt dat bijna op elke bijeenkomst aan bod komt: het leven en welzijn van het tijdschrift “Steen & Marmer” en natuurlijk de samenwerking met de marmerbewerkers, meer bepaald aan de Technische dag van 21 april 2006 en aan de dag van de steen op 15 september 2006 (zie artikel pag.7). D.D.H De Raad van Bestuur 2006 is als volgt samengesteld :
Administrateurs : Patrick Borghijs, Jean de Negri (qui remplace Jos Vanderlinden) François Pesser. Président honoraire : Claude Bonhomme Vice-Président honoraire : Roland Verhees
Voorzitter : Jacques Dascotte Past-Voorzitter : Robert Brams Ondervoorzitter : Robert De Battice Secretaris generaal : Georges Cornelis Penningmeester : Danielle Deelen Verslaggevers : Michel d’Hulst, Jean-Pierre Foscaro, Denis Jerome
Bestuurders : Patrick Borghijs, Jean de Negri (in opvolging van Jos Vanderlinden), François Pesser Honorair Voorzitter : Claude Bonhomme Honorair Ondervoorzitter : Roland Verhees
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer
actualite / actueel
Les Espagnols s’arrachent-ils les cheveux ? Après notre voyage à la Piedra de MADRID. Comme il se doit, sur la foire de Madrid, les pierres espagnoles étaient à la fête. Ce pays n’étant pas dépourvu de richesses en roches ornementales, nous avons pu, au cours des allées, découvrir une série de stands exposant leurs divers produits.
Piedra
2006 Claude Van Cauberghe© Président de l'Association liégeoise des Maîtres Tailleurs de Pierre et Marbriers Voorzitter van de Luikse vereniging van Meester-Steenhouwers en Meester-Marmerbewerkers
C’est ainsi que, surtout dans le domaine marbrier, et certains diront d’une manière répétitive, on vous présente, entre autres, les rouges alicante, jaune d’Espagne, marron emperador et autres marfils. Les roches intrusives, les pierres calcaires et même les schistes sont aussi très bien représentés. Les Espagnols sont donc bien fournis dans le domaine pierreux. D’où viendrait alors leur problème capillaire ? Avoir des réserves intéressantes dans le sol, c’est bien ! Avoir des entreprises volontaristes, capables de les extraire et de les transformer, c’est bien ! Avoir la volonté d’étendre son réseau de clients potentiels, c’est bien ! Mais pouvoir offrir “la” qualité de marchandise que ceux-ci réclament, c’est MIEUX ! Et c’est là que le bât blesse.
10
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
La qualité structurelle de la plupart de ces marbres chatoyants est inversement proportionnelle à leur qualité décorative.
responsabilité du milieu professionnel, qui n’arrive toujours pas, chez nous, à faire admettre les “particularités d’aspect”.
(d’aucuns diraient le tachage) sur tous les parements, de nodules, probablement de micas, franchement plus sombres.
Et pour l’exportation, en tout cas pour la Belgique, il s’agit de trouver le “nec plus ultra”. Comme par exemple : la crème des crèmes du crema marfil. Ainsi, sur leur stand, différents carriers du cru, m’ont fait part de leurs très grandes difficultés à nous satisfaire, certains m’envoyant presque “paître”, en m’expliquant fièrement que je devais comprendre que le marbre était un produit naturel.
J’insiste bien “chez nous”, car profitant de ce week-end madrilène, si j’ai bien sûr fait la foire (j’en entends ricaner…), j’ai aussi fait un peu de tourisme. Toujours avec un œil professionnel, déformation oblige !
Ceux-ci sont, bien naturellement, disposés aléatoirement dans toute la surface et souvent, comme diraient nos “difficiles” clients, justement “là où il n’en faudrait pas !” Mais à Madrid, cela passe, et même très bien, comme le prouve la flopée de touristes ébahis.
“Ah bon, merci et excusez-moi de vous avoir dérangé”. On a l’habitude de qualifier nos clients de “très difficiles”, moi j’ai tendance à plutôt dire “trop gâtés ”. Et ceci implique alors une part de
J’ai pu ainsi constater que maints édifices, tant publics que privés, des plus grandioses (palais royal – musée du prado – arc de triomphe – siège de grandes banques) étaient pour l’essentiel bâtis à l’aide de “granit dur” gris clair, d’un bel aspect d’ensemble, comme l’atteste d’ailleurs les photos ci-jointes. Mais l’œil du professionnel, a tout de suite remarqué la présence
L’esprit chagrin des nordistes que nous sommes semble être loin de celui qui anime nos amis ibériques. Heureusement, sinon leurs tailleurs de pierre seraient tous chauves ! À quand chez nous, la présence d’une “tache blanche” surnotre belle pierre bleue, ne nous forcerat-elle plus à craindre la calvitie ?
Spanjaarden worden een beetje wanhopig ! Verslag van ons bezoek aan “Piedra” in Madrid. Op deze beurs in Madrid worden natuurlijk vooral de Spaanse stenen aamgeprezen. Spanje heeft aan siersteen zeker geen gebrek en dat konden we op de stands in de wandelgangen, waar de producten werden tentoongesteld, wel zien.
Men toonde er, en sommigen zullen zeggen dat we veel van hetzelfde tegenkwamen, onder andere de “rode steen van Alicante“, de “gele van Spanje“, “marron Emperador“ en andere “marfils“. Ook het intrusiegesteente, kalksteen en zelfs leisteen zijn goed vertegenwoordigd. De Spanjaarden zijn goed voorzien van natuursteen, waarom zouden ze dan zo wanhopig zijn? Ze hebben belangrijke natuursteenreserves, dat is al goed! Ze beschikken over de bedrijven die in staat zijn ze te ontginnen en te bewerken, dat is ook goed! Ze zijn gedreven om hun cliënteel uit te breiden, nog iets goeds! Maar het zou nog beter zijn als ze de kwaliteit kunnen leveren die
dat cliënteel verwacht! En daar wringt het schoentje. De structurele kwaliteit van het merendeel van deze kleurrijke marmers, is omgekeerd evenredig met hun decoratieve kwaliteit. En voor de export, in elk geval voor België, moet het beste worden gevonden. Zoals bijvoorbeeld: de crème de la crème, “crema marfil“. Op hun stand kreeg ik van verschillende uitbaters van groeven te horen dat ze het zeer moeilijk hebben om ons tevreden te stellen. Sommigen stuurden me zelfs met een kluitje in het riet door er me fier op te wijzen dat ik moest begrijpen dat marmer een natuurlijk product is! “Oh, excuseer me voor het storen, toch vriendelijk bedankt“.
Men heeft de gewoonte zijn klanten af te stempelen als “zeer moeilijk“, ik zeg liever dat ze “verwend“ zijn. En dat impliceert, doordat ze bij ons nog altijd geen “onvolmaaktheden“ willen aanvaarden, dat een deel van de verantwoordelijkheid bij de vakmensen ligt. Ik zeg wel “bij ons“, want op dat weekend in Madrid, naast het bezoeken van de beurs, heb ik natuurlijk ook wat aan toerisme gedaan. En natuurlijk altijd met het oog van een vakman!
wel knap uit. Het oog van de vakman heeft echter onmiddellijk de aanwezigheid opgemerkt van duidelijk donkere onregelmatigheden (let op, niet “vlekken“), waarschijnlijk mica’s. Ze zijn hier en daar verspreid over het oppervlak en dikwijls, zoals onze “moeilijke“ klanten zouden zeggen, net “daar waar het niet past“! Maar, zoals de sprakeloze toeristenzee ervan getuigt, maken ze daar in Madrid geen enkel probleem van.
Verscheidene grandioze openbare en particuliere gebouwen (het koninklijk paleis – het Prado museum – de triomfboog – zetels van grote banken) waren voornamelijk opgetrokken uit lichtgrijze harde graniet en zoals u kan zien op de foto’s, zagen ze er in hun geheel
De chagrijnige ingesteldheid van ons noorderlingen lijkt ver af te staan van het Iberische bloed, en gelukkig maar voor hen. Zullen we zelf ooit ook wat milder worden bij het zien van een witte vlek op onze mooie blauwe steen?
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 11
1.
Le cimetière de Laeken : un Père Lachaise bruxellois ? Het kerkhof van Laken : een Brussels Père Lachaise ? Le cimetière de Laeken, œuvre initialisée par l’architecte François Malfait dont l’entrée principale jouxte le parvis de l’église Notre-Dame (1) (célèbre pour la Crypte Royale où reposent nos souverains), est souvent présenté comme le “Père Lachaise bruxellois”. Si le cimetière parisien est bien connu de part le monde comme modèle immuable du cimetière romantique, qu’en est-il de son homologue bruxellois?
Het kerkhof van Laken, aanvankelijk ontworpen door architect François Malfait, geeft met zijn hoofdingang rechtstreeks uit op het voorplein van de Onze-Lieve-Vrouw kerk (1) (bekend om de koninklijke crypte, laatste rustplaats van onze vorsten), en wordt ook wel het Brussels Père Lachaise genoemd. Als het Parijse kerkhof over de hele wereld bekend staat als een schoolvoorbeeld van het romantische kerkhof, hoe zit het dan met zijn Brusselse tegenhanger?
Tout d’abord, il s’agit du plus ancien des cimetières de Bruxelles encore en activité (la plus ancienne tombe est datée de 1649), et le dernier en service autour d’une église. En effet, à la fin du XVIIIème siècle, l’urbanisation croissante de la capitale rendait de plus en plus difficile l’inhumation des défunts autour d’édifices religieux et les nouveaux
Het is eerst en vooral de oudste onder de Brusselse begraafplaatsen die nog dienst doen (de oudste graftombe dateert uit 1649) en tevens de laatste dienstdoende en rond de kerk gelegen. Op het einde van de XVIIIde eeuw maakte de toenemende verstedelijking het begraven van de overledenen rond de religieuze gebouwen steeds moeilijker en de
12
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
2.
3.
cimetières furent donc créés en dehors des murs d’enceinte. Cependant, la population bruxelloise continua d’enterrer ses morts à Laeken jusqu’à l’ouverture du cimetière d’Evere à la fin du XIXème siècle. Le cimetière de Laeken est remarquable de par la présence en ses murs des tombeaux et chapelles funéraires de personnalités nationales telles que Alphonse Balat, Michel de Ghelderode, Joseph Poelart (2), Adolphe Delhaize ou encore Emile Bockstael (3), pour ne citer qu’eux. L’extraordinaire diversité des monuments funéraires constitue un témoignage exceptionnel de l’histoire de l’architecture funéraire bruxelloise dans la seconde moitié du XIXème siècle. La plupart des sculptures sont signées de la main des artistes les plus renommés de l’époque et certaines sculptures montrent une audace rarement présente dans les cimetières paroissiaux.
nieuwe begraafplaatsen werden buiten de stadsmuren aangelegd. De Brusselse bevolking ging echter door met het begraven van zijn doden op het kerkhof van Laken, tot de opening van het kerkhof van Evere op het einde van de XIXde eeuw. Het kerkhof van Laken is opmerkelijk door de aanwezigheid van een aantal tombes en kapellen van nationale figuren; Alphonse Balat, Michel de Ghelderode, Joseph Poelaert (2), Adolphe Delhaize en Emile Bockstael (3), om er maar een paar te noemen. De buitengewone verscheidenheid van de grafmonumenten vormt een uitzonderlijke getuigenis van de Brusselse funeraire architectuurgeschiedenis uit de tweede helft van de XIXde eeuw. Het merendeel van de beeldhouwwerken zijn van de hand van de meest gerenommeerde artiesten uit die tijd en sommige vertonen een voor parochiale begraafplaatsen zeldzame stoutmoedigheid.
On peut parmi celles-ci épingler la reproduction d’un dolmen de la préhistoire (4) ou d’un canon et ses boulets… (5) On y trouve également des réalisations plus conventionnelles comme les anges (6), les cryptes néo-gothiques (7) ou les tombes de personnalités de la franc-maçonnerie (8). Le cimetière est classé depuis 1997.
5.
4.
6.
Voorbeelden daarvan zijn de reproductie van een prehistorische dolmen (4) of dit kanon met kogels... (5) We vinden er ook meer conventionele realisaties zoals engelen (6), neogotische crypten (7) of graven van figuren uit de vrijmetselarij (8). Deze begraafplaats is sinds 1977 geklasseerd als monument.
7.
8.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 13
9.
10.
11.
Le musée d’Art Funéraire Ernest Salu et l’exposition “Iris et Pavots”
Het grafkunstmuseum Ernest Salu en de tentoonstelling “Iris en Papaver”
L’essor du cimetière et les nombreuses commandes de sculptures ont poussé certains artisans à s’installer directement à proximité. Ainsi, le tailleur de pierre et sculpteur Ernest Salu a fait construire son atelier à quelques mètres à peine de l’entrée principale. Créateur de monuments funéraires, Ernest Salu (1845-1923) a laissé son nom à cet atelier où se sont succédées trois générations de tailleurs et sculpteurs. Aujourd’hui monument classé, il abrite un musée dédié à l’art funéraire et plus particulièrement aux plâtres de préparation des sculptures. Outre un très beau “jardin d’hiver” (9), ce musée présente différents aspects de l’art funéraire : des épreuves en plâtre (10) mais aussi des échantillons de granite destinés aux clients (11) et une reconstitution du bureau d’Ernest Salu. Ce musée est maintenant géré par l’asbl Epitaaf qui présentait entre le 23 avril et le 7 mai une exposition intitulée “Iris et Pavots, en plâtre et pierre : les monuments funéraires de l’art nouveau”. Cette exposition proposait au visiteur de se replonger dans l’atmosphère si particulière de la Belle Epoque à travers l’œil du créateur de monuments funéraires. Bien sûr, qui dit “Belle Epoque” dit “Art nouveau” et l’art funéraire n’échappa pas à l’engouement pour cet art aussi novateur qu’audacieux qui a marqué la Belgique à l’extrême fin du XIXème et plus particulièrement au début du XXème siècle.
De groei van de begraafplaats en de daarmee gepaard gaande talrijke bestellingen voor beeldhouwwerken, zette sommigen ertoe aan zich dichtbij het kerkhof te vestigen. Zo liet steenhouwer en beeldhouwer Ernest Salu een atelier bouwen op nauwelijks enkele meters van de hoofdingang. Ernest Salu (1845-1923), ontwerper van grafmonumenten, gaf zijn naam aan dit atelier waar drie generaties steenhouwers en beeldhouwers mekaar hebben opgevolgd. Vandaag is het een geklasseerd monument en herbergt het een museum over grafkunst waar vooral gipsmodellen van sculpturen worden tentoongesteld. Behalve de prachtige wintertuin (9) toont dit museum de verschillende aspecten van de funeraire kunst: proeven in gips (10) maar ook stalen van graniet bestemd voor de klanten (11) en een reconstructie van het bureau van Ernest Salu. Het museum wordt beheerd door de vzw Epitaaf die er tussen 23 april en 7 mei een tentoonstelling hield genaamd “Iris en Papaver, in gips en steen : de graafmonumenten van de funeraire art nouveau” Deze tentoonstelling bracht de bezoekers terug in de typische sfeer van de belle epoque tijd, gezien door de blik van grafmonumentenontwerpers. Natuurlijk, wie “belle epoque“ zegt, zegt “art nouveau“, en de funeraire kunst ontsnapte niet aan de geestdrift voor deze nieuwe en vernieuwende kunstvorm waar België mee te maken kreeg tegen het einde van de XIXde eeuw en vooral in het begin van de XXde eeuw.
12.
14
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
13.
14.
Outre Victor Horta, d’autres noms prestigieux sont liés à l’Art (funéraire) nouveau dont Henri Vandevelde qui créa le monument funéraire à la mémoire du comte Frédéric de Mérode en 1898 (12). On peut aussi citer Georges Hobé (13), qui imagina le monument funéraire Wytsman ou encore Emile Laloux qui fut entre 1900 et 1910 le principal acteur de l’art funéraire de ce type à Bruxelles. Quant à l’exposition proprement dite, elle présentait, outre des panneaux didactiques agrémentés de nombreuses photos de monuments funéraires, une série de plâtres d’iris et de pavots, caractéristiques des floraisons de l’Art nouveau (14 et 15).
Behalve Victor Horta, wiens naam overeenstemt met “art nouveau“, zijn er nog andere prestigieuze namen verbonden met de nieuwe (funeraire) kunst, zoals Henri Vandevelde die het grafmonument ter nagedachtenis van Frédéric de Mérode ontwierp in 1898 (12). We vernoemen hierbij ook Georges Hobé (13), die het Wytsman monument bedacht, en Emile Laloux die tussen 1900 en 1910 de belangrijkste aanhanger was van de funeraire art nouveau kunst in België. De tentoonstelling zelf bevatte didactische panelen verfraaid met talrijke foto’s van grafmonumenten uit de art nouveau tijd, en een reeks irissen en papavers in gips die karakteristiek waren voor de bloeitijd van de art nouveau (14 en 15). N.G.
15.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 15
actualite / actueel
GUEDELON 1.
LA RENAISSANCE DU MOYEN-AGE WEDERGEBOORTE VAN DE MIDDELEEUWEN
En 1997, une bande de “fous furieux” passionnés a décidé de concrétiser un rêve : faire revivre le Moyen Age le temps de la construction d’un château-fort avec les techniques d’époque. C’est Michel Guyot, actuel propriétaire et restaurateur du château de Saint-Fargeau en Puisaye qui, à la suite d’une étude archéologique sur la souche médiévale de son château, a lancé ce projet. In 1997 besloten een aantal gepassioneerden een droom waar te maken : de Middeleeuwen doen herleven door de bouw van een burcht met technieken uit die tijd. De huidige eigenaar en restaurateur van het kasteel van Saint-Fargeau in Puisaye, Michel Guyot, lanceerde dit project naar aanleiding van een archeologische studie betreffende de middeleeuwse onderbouw van zijn kasteel.
16
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
Situé au beau milieu des bois de Puisaye (commune de Treigny, département de l’Yonne), le chantier médiéval de Guédelon propose aux visiteurs l’observation et l’explication des travaux en présentant in situ les techniques de construction et la mise en oeuvre des matériaux employés au XIIIème siècle. Des carriers, tailleurs de pierre, maçons et charpentiers, soit 45 personnes, travaillent en direct devant les milliers de visiteurs qui arpentent chaque année le site de Guédelon.
In het midden van de bossen van Puisaye (gemeente Treigny, “département de l’Yonne“) krijgen de bezoekers van de middeleeuwse werf van Guédelon uitleg bij de bouwtechnieken en de verwerking van de materialen die in de XIIIde eeuw werden gebruikt. Groefbazen, steenhouwers, metselaars en timmerlui, 45 personen in totaal, werken ter plaatse voor het oog van de duizenden bezoekers die de site van Guédelon jaarlijks aandoen.
Cette année, ils pourront assister à la construction du deuxième niveau de la tour maîtresse, future chambre seigneuriale ; au montage de la façade des logis et à la pose du plancher dans le cellier et la cuisine. Pour d’évidentes raisons pratiques, le chantier est directement situé sur le site d’une ancienne carrière de grès, rouverte pour cette aventure unique qui devrait voir l’achèvement de la construction du château aux alentours de 2020-25 (1).
Dit jaar zal men de bouw kunnen meemaken van de tweede verdieping van de hoofdtoren, de toekomstige kamer van de heer, evenals de bouw van de gevel van de logies en de plaatsing van de plankenvloer in de provisiekamer en de keuken. Om praktische voor de hand liggende redenen, bevindt de werf zich midden op de site van een oude zandsteengroeve die voor dit unieke avontuur werd heropend. De bouw van het kasteel zou voltooid zijn tussen 2020-25 (1).
Les principales ressources nécessaires comme la pierre, le bois, le sable et l’eau se trouvent donc à portée de main, comme c’était le cas à l’époque quand le transport des matériaux était aussi malaisé que coûteux. Guédelon n’a rien d’un parc d’attractions à thématique médiévale. Il s’agit d’un projet sérieux dont l’ambition est non seulement d’illustrer les techniques de construction médiévales mais aussi de tenter de combler nos lacunes archéologiques en la matière par le biais de tests en direct. Un comité scientifique et historique a donc été mis en place pour superviser le projet depuis les premières ébauches jusqu’à l’inauguration. Quant aux plans initiaux du château, ils ont été réalisés par Jacques Moulin, architecte en chef des Monuments Historiques. Le but est donc la recherche de l’authenticité maximale dans toutes les technologies mises en oeuvre et la mise en pratique de la théorie reconnue la plus logique au sein de chaque métier.
Zoals dat ook in die tijd gangbaar was, omwille van het lastige en dure transport, bevinden de voornaamste grondstoffen zoals natuursteen, hout, zand en water, zich dus binnen handbereik. Guédelon heeft niets weg van een middeleeuws themapark. Het gaat hier om een serieus project dat tot doel heeft de middeleeuwse bouwtechnieken te illustreren en archeologische leemten te vullen door het uitvoeren van praktische tests. Er werd een wetenschappelijk en historisch comité opgericht dat toezicht houdt op het project, van bij de eerste schetsen tot de inwijding. De oorspronkelijke plannen van het kasteel werden opgemaakt door Jacques Moulin, hoofdarchitect van “Monuments Historiques“. Het doel is om een maximale authenticiteit te bereiken in alle gebruikte technologieën en het in de praktijk omzetten van de theorieën die binnen elk ambacht het meest logisch lijken.
La carrière, les pierres Dans la carrière de Guédelon, les bancs de bonne qualité se trouvent souvent en profondeur. Les carriers durent donc commencer par déblayer d’énormes quantités de pierres impropres à la taille qui seront néanmoins employées pour divers usages, notamment dans les blocages de murs (2). La pierre est un grès ferrugineux de couleur variant du beige / blond au noir en présentant toute la gamme des ocres (3). Elle est extraite du front de taille de la carrière par les carriers qui cassent, à l’aide de coins et de masses, la veine de roche en blocs transportables (4). Le transport des petits blocs est assuré par les ouvriers (brouette, brancard, traîneau), tandis qu’une charrette à cheval est utilisée pour les blocs de plus grandes dimensions. Les blocs de petite taille vont être directement fournis aux maçons qui vont soit les équarrir sur place soit les utiliser tels quels dans le mur.
2.
De groeve, de steen In de groeve van Guédelon bevinden de steenlagen van goede kwaliteit zich vaak in de diepte. De carriers dienden dus eerst handmatig enorme hoeveelheden ongeschikte steen vrij te maken, dewelke niettemin gebruikt zal worden voor verschillende doeleinden, onder meer voor het opvullen van de muren (2). De steen is een ijzerhoudende zandsteen waarvan de kleur varieert tussen beige/blond en zwart, met het hele gamma oker daartussenin (3). Hij wordt in transporteerbare blokken uit het houwfront van de groeve gehaald door het breken van de rotsader met behulp van wiggen en mokers (4). Kleine blokken worden door werklui vervoerd ( kruiwagen, draagberrie, slede ), terwijl paard en kar worden ingezet voor grotere blokken. De kleine blokken worden direct naar de metselaars gebracht die ze ter plekke vierkant maken ofwel in de muur plaatsen zoals ze zijn.
3.
4.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 17
D’autres blocs vont d’abord passer dans la loge des tailleurs de pierre qui, grâce à leurs ciseaux: “pointerolle”, “bédane” (pour les surfaces) ou encore “chasse” (pour les arêtes), qu’ils frappent avec le maillet, vont façonner les moellons qui seront ensuite, sous les directives de l’appareilleur, assemblés par les maçons avec le mortier (chaux grasse aérienne naturelle, sable et eau) (5 et 6). Une terminologie particulière est utilisée sur le chantier par les tailleurs de pierre. Ainsi, les grés durs sont appelés “pif”, les grès tendres “paf” et les grès moins résistants “pouf”. Ces appellations correspondent aux sons rendus par les outils sur la pierre. Autres sites, autres philosophies... Le Puy du Fou Depuis 1977, année de l’ouverture du château du Puy du Fou, ce site a considérablement changé. D’une volonté de présenter au public une reconstitution du site tel qu’il était à la fin du Moyen-Age, les instigateurs de ce projet se sont tournés vers la création d’un parc d’attractions “historique” dont le spectacle estival appelé “cinéscenie”
7.
attire un public très nombreux. Malheureusement, malgré l’enthousiasme vendéen, tout cela n’a plus grand’chose à voir avec une reconstitution historique et au fil du temps le ludique l’a emporté sur le culturel... (7)
Andere blokken gaan eerst langs de werkplaats van de steenhouwers die de breukstenen vorm geven met de houten hamer en puntbeitel, hakbeitel (voor de vlakken) of drevel (voor de kanten).
Wothanburg Située en République Tchèque, cette reconstitution d’une bâtisse nobiliaire bohémienne du XIIIème siècle n’a pas pour but la reconstitution exacte d’un habitat particulier, mais la juxtaposition de bâtiments typiques de cette époque au sein d’un groupe cohérent.
Daarna plaatsen de metselaars, onder leiding van de voorman, de breukstenen tegen elkaar met mortel (natuurlijke vette luchtkalk, zand en water) (5 en 6). Op de werf gebruiken de steenhouwers een eigen terminologie.
L’accent fut plus spécifiquement mis sur l’aspect militaire et l’enceinte défensive, flanquée d’une tour qui reste la construction la plus remarquable
Zo heet de harde zandsteen “pif“, de zachte zandsteen “paf“, en de minder sterke zandsteen “pouf“. Deze benamingen zijn afkomstig van het geluid die de werktuigen op deze stenen maken.
5.
18
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
Andere sites, andere filosofieën. Puy du Fou Sinds de opening van het kasteel van “Puy du Fou“ in 1977, is deze site grondig veranderd. De oorspronkelijke opzet was het reconstrueren van een site zoals die er in de Middeleeuwen moet hebben uitgezien. De bezielende krachten achter dit project hebben er een “historisch“ attractiepark van gemaakt waarvan het zomerspektakel “cinéscenie“, talloze bezoekers aantrekt. Maar spijts het plaatselijk enthousiasme, heeft dit alles nog weinig te maken met een historische reconstructie, aangezien in de loop van de tijd het ludieke karakter meer betekenis heeft gekregen dan het culturele. (7)
6.
binnen een coherente groep. Het accent werd meer speciaal gelegd op het militaire aspect en de verdedigingsmuur met aanpalende toren blijft de meest opvallende constructie ooit. Deze site werd gebouwd door een aantal gepassioneerde jongeren die ze regelmatig gebruiken voor het reconstrueren van lokale historische veldslagen. (8)
8.
jusqu’à présent. Ce site, bâti par de jeunes passionnés, est régulièrement utilisé par ces derniers lors de reconstitutions de batailles historiques locales. (8) On pourrait aussi mentionner les nombreux archéosites qui permettent à tout un chacun de se familiariser avec l’architecture ancienne et surtout de voir en
direct le travail des artisans. On ne peut que saluer ces initiatives d’“Histoire vivante” et espérer que les reconstitutions sérieuses comme celle menée à Guédelon nous permettent d’affiner nos connaissances sur les techniques utilisées il y a des siècles et ainsi de les empêcher de sombrer dans l’oubli...
Wothanburg Met de wederopbouw van dit adellijk Boheems bouwwerk uit de XIIIde eeuw gesitueerd in de Tsjechische Republiek, was het niet de bedoeling een bijzondere woonplaats te reconstrueren, maar een aantal typische gebouwen uit die tijd naast elkaar te plaatsen
We kunnen hier ook de talrijke archeologische sites vermelden die ons toelaten meer te weten te komen over historische architectuur maar vooral de ambachtslui in actie te zien. Deze initiatieven rond “levende geschiedenis“ kunnen we alleen maar toejuichen en hopen dat de ernstige reconstructies zoals die van Guédelon verrijkend zijn voor onze kennis over technieken die eeuwen geleden werden gebruikt zodat ze niet in de vergetelheid geraakt… N.G.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 19
portrait / portret
La finesse et la rigueur selon Matthieu Finesse en strengheid volgens Matthieu La sculpture contemporaine regroupe une multitude de formes de traitement de la matière aussi nombreuses qu’inattendues, mettant plus souvent en avant la liberté d’expression de l’âme plutôt que l’aboutissement de la technique. Néanmoins, certains artistes mettent un point d’honneur à transmettre le savoir-faire que leurs aînés ont amassé depuis des siècles. Matthieu Van Der Hoeden est l’un d’eux. In de hedendaagse beeldhouwkunst komen heel wat bewerkingsvormen aan bod waarbij de vrijheid van expressie meestal belangrijker is dan het technische eindresultaat. Toch maken sommige kunstenaars er een erezaak van om de door de jaren heen vergaarde kennis van hun voorouders over te dragen. Matthieu Van Der Hoeden is één van deze kunstenaars.
Né en 1953, il est dès sa plus tendre enfance plongé dans un environnement sensible à l’art. Sa mère, pianiste professionnelle dont la carrière a été brisée suite à des problèmes de santé, lui a transmis sa passion pour la musique et la discipline qu’elle exige. Cependant, c’est d’abord vers des études de médecine vétérinaire qu’il se dirige avant de se réorienter vers le milieu artistique. A 21 ans, il s’inscrit aux cours du soir de l’Ecole des Arts et Métiers de Bruxelles, dans la section d’ébénisterie de 1974 à 1976 et dans celle de sculpture sur bois de 1977 à 1979. Ces études fort brillantes ne le satisfont pas complètement et il se perfectionne ensuite chez le sculpteur Jean-Baptiste Sornin. Soucieux d’en apprendre davantage, il pense alors tenter le compagnonnage. Son âge “avancé” (il a alors 26 ans !) fait qu’il est d’abord refusé. Il continue la pratique de la restauration de mobilier sculpté et la sculpture sur bois et devient le sculpteur attitré du bronzier d’art Vervloet-Faes.
20
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
Hij werd geboren in 1953 en groeide van zijn prilste jeugd op in een kunstzinnige omgeving. Zijn moeder, een beroepspianiste die haar carrière moest opgeven wegens gezondheidsproblemen, gaf hem haar passie voor de muziek en de vereiste discipline door. Toch kiest hij eerst voor de studierichting dierengeneeskunde alvorens zich in de artistieke milieus te begeven... Op 21-jarige leeftijd schrijft hij zich in voor de avondcursus schrijnwerkertimmerwerker in het Instituut “Arts et Métiers“ van Brussel, tussen 1974 en 1976 en in de afdeling houtsnijden tussen 1977 en 1979. Als briljant student geven deze studies hem niet de gewenste voldoening en gaat hij zich verder bekwamen bij beeldhouwer Jean-Baptiste Sornin. Gezien hij zo veel mogelijk wil bijleren, wil hij bij de Compagnons aansluiten, maar wordt aanvankelijk geweigerd vanwege zijn “gevorderde“ leeftijd (26 jaar).Hij gaat door met het restaureren van houtbesneden meubels en houtsnijwerk en wordt de vaste beeldhouwer van bronsgieter Vervloet-Faes.
Sensible à sa détermination, c’est finalement l’Union Compagnonnique qui lui donne sa chance et qui lui permet d’entamer son Tour de France en 1987. Durant ses huit années sur le Tour, il parcourt sept villes : Tours, Paris, Orléans, Toulon, Rouen, Le Havre et Chartres. Matthieu Van Der Hoeden garde un souvenir chaleureux de cette expérience et une admiration sans limite pour les valeurs qui lui ont été transmises par les Compagnons. Ayant entamé son périple comme sculpteur sur bois, il présente son Chef-d’œuvre de réception dans cette même discipline. Il est reçu Compagnon en 1994 sous le nom de Brabançon Le Disciple Des Arts. Son Chef-d’œuvre de réception symbolise les valeurs qu’il admire dans le compagnonnage. “C’est une véritable éthique de vie ; on y découvre l’Amour du métier de A à Z ”.
Vanwege zijn vastberadenheid krijgt hij van de “Union Compagnonnique“ uiteindelijk toch een kans en begint hij zijn “Tour de France“ in 1987. Daar doet hij 8 jaar over en gaat langs 7 steden: Tours, Parijs, Orléans, Toulon, Rouen, Le Havre en Chartres. Matthieu Van Der Hoeden houdt een warme herinnering over aan deze ervaring en koestert een grenzeloze bewondering voor de waarden die de “Compagnons“ hem hebben meegegeven. Gezien hij zijn tocht begon als houtsnijder, presenteerde hij zijn meesterstuk in dezelfde discipline. Hij wordt als Compagnon aanvaard in 1944 onder de naam “Brabançon Le Disciple Des Arts“. Zijn meesterstuk symboliseert de waarden die hij zo bewondert in de “Compagnonnage”. “Het is een echte levensethiek; men ontdekt er de liefde voor het vak van A tot Z.” .
Bien qu’ayant d’abord appris le travail du bois, Matthieu Van Der Hoeden est rapidement amené à aborder la sculpture sur pierre chez les Compagnons et à découvrir les nombreuses perspectives qu’elle propose. Durant son Tour de France, on lui confie la restauration d’éléments gothiques de la cathédrale de Rouen en pierre de Vernon. A la fin de son périple, il se présente à l’Académie d’Anderlecht et, entre 1992 et 1996, il perfectionne auprès du sculpteur Jean-François Diord la technique du modelage, qu’il emploie fréquemment pour l’élaboration de modèles pour ses oeuvres. C’est avec beaucoup de passion qu’il évoque sa relation avec la pierre, le dialogue qui s’installe entre lui et le matériau. La façon dont l’esprit dirige la main et dont celle-ci écoute la réponse de la pierre. Qu’elle résiste ou se laisse faire. Depuis plusieurs années, il s’est spécialisé dans la copie d’œuvres de style ancien. Parti à la rencontre du passé, il y a trouvé sa période d’inspiration de prédilection : le style Baroque. Il est impressionné par l’élégance et l’immense créativité des oeuvres produites à cette époque.
Hoewel hij aanvankelijk leerde werken met hout, kwam Matthieu Van Der Hoeden bij de Compagnons al gauw in aanraking met steen en ontdekte hij de talrijke mogelijkheden van het beeldhouwen op steen. Tijdens zijn “Tour de France“ krijgt hij de restauratie toevertrouwd van gotische elementen van de kathedraal van Rouen in steen van Vernon. Op het einde van zijn reis biedt hij zich aan bij de Academie van Anderlecht en tussen 1992 en 1996 gaat hij zich bij beeldhouwer Jean-François Diord bijscholen in modelleertechnieken. Zijn relatie en zijn dialoog met het materiaal worden passioneel, zijn geest begeleidt zijn hand en zijn hand luistert naar de gewillige of weerbarstige steen. Sinds meerdere jaren is hij gespecialiseerd in het kopiëren van klassieke werken. In zijn zoektocht naar het verleden maakte de elegantie en overweldigende creativiteit van de Barok een grote indruk op hem en kreeg hij een voorliefde voor deze periode, maar hij breidde zijn interesse later ook uit naar de Louis XVI stijl. In zijn zorg om historische coherentie voert hij zelf veel onderzoek uit, dat tegelijkertijd ook zijn vormgeving
Son intérêt s’est ensuite étendu au style Louis XVI. Dans un souci de cohérence historique, il effectue par lui-même un grand nombre de recherches qui enrichissent sa création. Son œuvre sculptée comporte à l’heure actuelle plus de 1000 réalisations produites sur 30 années de temps. A Bruxelles, il a participé à des travaux de restauration du portail nord de la cathédrale Saint-Michel et du portail ouest de la collégiale gothique Saint-Guidon. Les statues du 15e siècle qui ornaient ce dernier étaient dans un état déplorable qui nécessitait leur remplacement par des copies. Ces sculptures en pierre de Lens ont été conçues par la technique de mise au point. Outre les commandes religieuses, Matthieu Van Der Hoeden collabore également depuis l’année 2000 avec l’architecte paysagiste François Goffinet. Ce dernier avait reçu une commande pour l’aménagement d’un parc de Greenwich, aux Etats-Unis et confia la réalisation d’une vasque de style Louis XIV à Matthieu Van Der Hoeden. L’œuvre devait répondre à des critères bien précis concernant le choix du matériau, à la fois résistant aux conditions climatiques et s’insérant harmonieusement dans le projet général (par son style, ses dimensions…).
heeft verrijkt. In 30 jaar tijd heeft hij meer dan 1000 beeldhouwwerken vervaardigd. In Brussel werkte hij mee aan de restauratiewerken van het noordelijk portaal in de Sint-Michielskathedraal en het westelijk portaal van de gotische collegiale kerk Sint-Guido. Van deze laatste waren de beeldhouwwerken uit de 15de eeuw in zodanig slechte staat dat ze vervangen dienden te worden door een reproductie. Deze steensculpturen in natuursteen uit Lens werden gemaakt met de “mise au point” techniek. Afgezien van deze kerkelijke bestellingen werkt Matthieu Van Der Hoeden sinds 2000 ook samen met tuinarchitect François Goffinet. Deze kreeg een opdracht voor de aanleg van een park in Greenwich (USA), en vertouwde Matthieu Van Der Hoeden de realisatie toe van een bassin in Louis XIV stijl. Het werk diende te beantwoorden aan verschillende specifieke vereisten betreffende het materiaal, dat zowel bestand moest zijn tegen de klimatologische omstandigheden en zich met zijn stijl en afmetingen evenwichtig diende te integreren in het geheel. Dit beeldhouwwerk in Blauwe Steen herinnert aan de vazen die de tuinen van Versailles opluisteren.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 21
Bien que les légendes associent sa création à des temps bibliques, l’existence du compagnonnage est attestée depuis le Moyen-Age. On peut le définir comme une société assurant, par la transmission du savoir, le perfectionnement de métiers manuels à des jeunes durant un voyage initiatique nommé Tour de France. Pendant celui-ci, les itinérants apprennent la vie en communauté, les valeurs et le folklore compagnonniques et doivent supporter un rythme de vie très dense. En effet, durant la journée, ils sont placés dans des entreprises où ils perfectionnent leur métier sous les ordres d’un patron et le soir (ainsi que le samedi), ils suivent des cours théoriques.
Het is bewezen dat de “Compagnonnage” in de Middeleeuwen is ontstaan, al beweren sommige legenden dat er al sprake van was in de bijbelse tijd. We kunnen het omschrijven als een vereniging die, via kennisoverdracht, jongeren helpt zich te vervolmaken in ambachtelijke beroepen gedurende een initiatiereis die de “Tour de France’ wordt genoemd. Gedurende deze reis worden deze jongeren vertrouwd gemaakt met de waarden en tradities van de “Compagnonnage“en het gemeenschapsleven, en ze leren zich ook aan te passen aan een intens levensritme. Overdag werken ze in bedrijven waar ze onder leiding van hun baas hun beroep bijschaven, en ’s avonds en op zaterdag krijgen ze theoretische lessen.
Le Tour de France est rythmé de deux moments importants où l’itinérant doit démontrer ses compétences : l’Affiliation et la Réception. Cette dernière est marquée par la présentation du Chef-d’œuvre, nom donné à la réalisation qui atteste aussi bien des compétences manuelles qu’intellectuelles du futur Compagnon. Ayant connu de nombreuses dissensions par le passé, le compagnonnage est à l’heure actuelle regroupé en trois institutions : l’Union compagnonnique, la Fédération compagnonnique et l’Association ouvrière.
De “Tour de France’ is ingedeeld in twee belangrijke fasen waarin de deelnemer zijn bekwaamheid moet bewijzen: de aansluiting en de toelating. In deze laatste fase moet het Chef-d’oeuvre worden gepresenteerd, een groot werk dat getuigt van de manuele en intellectuele deskundigheid van de toekomstige Compagnon. Vanwege talrijke twisten in het verleden is de “Compagnonnage” tegenwoordig opgedeeld in drie instellingen: Union compagnonnique, Fédération compagnonnique en Association ouvrière des Compagnons du Devoir du Tour de France.
Cette sculpture en pierre bleue rappelle les vases qui agrémentent les jardins de Versailles. Suite à cette collaboration fructueuse, François Goffinet a de nouveau fait appel à Matthieu Van Der Hoeden pour la monumentale sculpture d’un Apollon en grès d’Indiana qui a trouvé sa place au sein d’un parc du Canada. Inspirée d’une œuvre du XVIIe siècle de Chauveau, l’un des sculpteurs de Louis XIV, l’original avait été conçu pour la résidence de l’ambassadeur du Roi à Stockholm. L’artiste a donc effectué un reportage photographique dans la capitale suédoise afin de relever les moindres détails qu’il aurait à transcrire. Le résultat est surprenant : une sculpture colossale taillée dans un seul bloc alliant fluidité et précision. Matthieu Van Der Hoeden a une opinion bien tranchée sur la formation des jeunes aujourd’hui. Pour lui, l’acquisition d’un bagage technique est indispensable et on favorise trop souvent l’inspiration créatrice avant même d’apprendre la maîtrise des outils tels le compas à pointes sèches, instrument de base à la mesure et à la rigueur. Cette crainte de voir
22
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
Gezien deze samenwerking goed verliep, riep François Goffinet opnieuw de hulp in van Matthieu Van Der Hoeden voor een monumentale Apollo-figuur in Indianazandsteen, bestemd voor een park in Canada. Het is geïnspireerd op een werk uit de XVIIe eeuw van Chauveau, één van de beeldhouwers van Louis XIV, dat werd gemaakt voor de residentie van de ambassadeur van de Koning in Stockholm. De kunstenaar is dus in de Zweedse hoofdstad een fotoreportage gaan maken om de kleinste details van het beeld over te kunnen nemen. Het resultaat is verbluffend: een kolossaal beeldhouwwerk, gehouwen in één enkele door de klant geleverde blok, dat soepelheid en precisie in zich verenigt. Matthieu Van Der Hoeden heeft een ongezouten mening over de huidige opleiding van de jeugd. Volgens hem is technische bagage onontbeerlijk en wordt de scheppende inspiratie te dikwijls aangemoedigd nog vóór de werktuigen onder controle zijn. Een voorbeeld daarvan is de steekpasser, een elementair instrument om nauwkeurig af te meten. De gedachte dat een savoir-faire zou kunnen
disparaître un savoir hante Matthieu Van Der Hoeden et c’est pourquoi il consacre aujourd’hui son temps à la transmission de ses connaissances, un devoir compagnonnique. Il souhaite à présent pouvoir agrandir son atelier afin d’organiser des classes de sculpture et à plus long terme pouvoir établir des partenariats qui lui permettraient de mettre sur pied des chantiers école. Il donne également de nombreuses conférences à travers le pays et parraine à l’heure actuelle 7 jeunes pour leur Tour de France. Sa création personnelle n’est pas en reste et il a d’autres projets en cours, aussi bien des commandes de sculptures ayant déjà trouvé un acquéreur que d’œuvres plus personnelles qui attestent de sa longue maturation. Il est également sollicité pour des commandes de chantiers et d’ateliers de sculpture sur pierre. Il est entre autres en lice pour le chantier de restauration de Saint-Amand-les-Eaux. La dernière de ses compétences qu’il souhaiterait valoriser est la consultance sur chantiers. Il a déjà pu faire bénéficier les chantiers publics de ses connaissances en sculpture, notamment lors de la restauration de Saint-Guidon d’Anderlecht. Au regard de l’œuvre de Matthieu Van Der Hoeden, on est subjugué par le souci du détail et la finesse des drapés qui nous prouvent que la sculpture réaliste, même si elle a perdu un peu de sa popularité, mérite notre intérêt. Ceux que les plasticiens contemporains réduisent parfois facilement à de simples artisans sont là pour nous rappeler que l’ange au sourire de Reims est né des mains d’hommes dont on ne connaît pas les noms.
verloren gaan kwelt Matthieu Van Der Hoeden en daarom besteedt hij zijn tijd aan de overdracht van zijn kennis, een taak van de gilden. Hij zou graag zijn atelier vergroten om er beeldhouwlessen te geven en later partnerships aangaan die toe kunnen laten opleidingswerven te organiseren. Ook geeft hij tal van conferenties over het hele land en ondersteunt hij 7 jongeren in hun “Tour de France“. Er staan ook nog andere projecten op stapel, gaande van opdrachten voor beeldhouwwerken, tot meer persoonlijke werken die getuigen van zijn rijke ervaring. Hij werd ook benaderd voor uitvoeringen op werven en ateliers voor het beeldhouwen op steen. Hij is onder andere in onderhandeling voor de restauratiewerf van Saint-Amand-les-Eaux. Iets wat hij met al zijn bekwaamheid nog graag zou doen is advies verlenen op werven. Een aantal openbare werven hebben al van zijn deskundigheid kunnen genieten, bijvoorbeeld bij de restauratie van Sint-Guido in Anderlecht. De zorg voor het detail en de bevalligheid van de drapering in het werk van Matthieu Van Der Hoeden is heel meeslepend en toont aan dat realistische beeldhouwwerken onze aandacht verdienen, zelfs al zijn deze nu wat minder populair. Degenen die de hedendaagse plastische kunstenaars soms maar gewone ambachtslui noemen, doen er ons aan denken dat de engel met de glimlach van Reims verwezenlijkt werd met de handen van mensen wiens namen niet gekend zijn.
Pour plus d’informations ou contacter l’artiste : http://www.matthieusculpteur.be
Voor meer informatie, of om de kunstenaar te contacteren: http://www.matthieusculpteur.be
F.D.
2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 23
actualite / actueel
Qué novel a lidge ? Un accident au cimetière d’Othée à Awans Een ongeval op de begraafplaats van Othée in Awans
L’événement est aussi simple que dramatique. Des gosses jouent au ballon dans la rue, à proximité du cimetière communal, à la nuit tombée. Le ballon franchit un mur et s’égare dans le cimetière. En le recherchant, un garçonnet s’appuie sur une stèle qui bascule et l’écrase. Il décède des suites de ses blessures. Qui est responsable ? La réponse nous intéresse évidemment professionnellement. A priori, on pense tout naturellement directement au tailleur de pierres, fournisseur et placeur du monument depuis moins de trente ans. Mais il se fait qu’il est décédé. Il n’y sera donc même pas fait allusion dans les attendus du jugement. Une première décision de justice condamnait la commune qui a fait appel. La Cour d’Appel de Liège a réformé cette décision dans son jugement du 31 mars 2006. Le raisonnement paraît simple et évident. Il s’agissait d’une concession. Les personnes à qui une parcelle du cimetière a été concédée en sont naturellement responsables et il leur appartient de l’entretenir ainsi que les constructions qui s’y trouvent éventuellement. La stèle n’a pas résisté à une pression évaluée à 18 kg, elle ne présentait donc pas la stabilité minimum qu’on était en droit d’en attendre. Les titulaires de la concession ont donc été condamnés à verser des dommages et intérêts aux parents de la victime. Ce qui paraît par contre plus contestable, c’est que la responsabilité du gamin ait été reconnue pour 50 %, et que les dommages et intérêts auxquels il a été reconnu que la famille avait
24
PIERRE & MARBRE - steen & marmer - 2006-2
droit ont été de ce fait divisés par deux. Ceci parce qu’il est reproché au gosse d’avoir escaladé le mur du cimetière pour y accéder. Mais il est reconnu que le cimetière était ouvert, malgré l’heure tardive. On pourrait donc penser que si, au lieu d’escalader le mur, la victime était simplement entrée par la barrière, sa responsabilité n’aurait pas été engagée ou l’aurait été moins. Enfin, dernière remarque dont cette affaire n’est qu’une illustration. Les attendus du jugement citent un fragment du rapport d’expert ainsi rédigé : “Seule la stabilité de la pierre est à mettre en cause dans cet accident et explique son renversement au moment où elle a été sollicitée. Il s’agit d’un vice de conception que la présence de goujons d’ancrage évoqués ci-avant et oubliés n’aurait en rien amélioré. ”Nous n’avons pas l’intégralité du rapport de l’expert. Mais, à moins que ce bref extrait ne dénature la pensée de l’auteur du rapport, n’importe quel praticien conviendra qu’il s’agit, dans cette affirmation de l’inutilité de goujons d’ancrage, d’une ânerie dont des soi-disant et prétendus experts nous ont déjà donné d’autres exemples. Nous ne sommes pas les seuls à souhaiter que certains juges veillent un peu plus attentivement à ce que les “experts” qu’ils désignent répondent à la définition du dictionnaire “Personne choisie pour ses connaissances techniques”, en tout cas bien entendu dans le domaine considéré.
Het is een gewoon maar tevens een dramatisch voorval. In de valavond spelen enkele jongens met een bal in een straat naast de gemeentebegraafplaats. De bal gaat over de muur en raakt verloren op het kerkhof. Een jongetje klimt over de muur om hem te zoeken en houdt zich vast aan een zuil die omvervalt en hem verplettert. Hij overlijdt aan de gevolgen van zijn kwetsuren. Wie is verantwoordelijk? Beroepshalve willen we het antwoord natuurlijk kennen. Onze eerste gedachte gaat naar de steenhouwer die de grafsteen leverde en plaatste meer dan dertig jaar geleden. Maar die man is overleden. Er zal dus zelfs geen gewag van gemaakt worden in de overwegingen van het vonnis. Een eerste gerechtelijke beslissing veroordeelde de gemeente, die daarna in beroep ging. Het Hof van Beroep van Luik bekrachtigde deze beslissing bij vonnis van 31 maart 2006. De redenering lijkt eenvoudig en voor de hand liggend. Het betrof een concessie. Mensen aan wie een perceel van de begraafplaats wordt toegewezen zijn er natuurlijk verantwoordelijk voor en zij moeten instaan voor het onderhoud van het perceel en voor de constructies die er zich eventueel op bevinden. De grafzuil heeft geen weerstand geboden aan een druk van naar schatting 18 kg, wat maakt dat ze niet de vereiste minimale stabiliteit had. De houders van de concessie werden bijgevolg veroordeeld tot het betalen van de schadevergoeding aan de ouders van het slachtoffer. Iets wat nochtans betwistbaar lijkt, is het feit dat de verantwoordelijkheid van de
jongen voor 50% erkend werd met als gevolg dat de schadevergoeding waarop de familie, volgens het vonnis, recht had in twee werd verdeeld, alhoewel men toegeeft dat het kerkhof open was ondanks het late uur. Men zou dus kunnen veronderstellen dat de verantwoordelijkheid van het slachtoffer niet of toch minder zou betrokken zijn geweest als hij gewoon langs het hek was gegaan in plaats van over de muur te klimmen. Tenslotte nog een laatste bemerking die een klein licht werpt op deze zaak. In de overwegingen van het vonnis wordt een fragment overgenomen uit het deskundig verslag : “In dit ongeval moet de oorzaak enkel bij de stabiliteit van de steen gelegd worden, ze verklaart het omkantelen op het moment van belasting. Het is een ontwerpfout waaraan de hierboven aangehaalde en vergeten ankerpennen niets hadden verbeterd”. Het volledig verslag van de expert is niet in ons bezit, maar als dit kort uittreksel de gedachte van de schrijver van het verslag duidelijk weergeeft, zal elke uitvoerder het er over ééns zijn dat de stelling over nutteloosheid van ankerpennen een domme uitspraak is zoals we er al meer hebben gehoord van zogezegde en vermeende deskundigen. Wij zijn niet de enigen die wensen dat bepaalde rechters er beter zouden op letten dat de “deskundigen” die ze aanstellen beantwoorden aan de omschrijving uit het woordenboek “persoon die met kennis van zaken kan oordelen”, althans over de zaak waarvan sprake is. C.B.
Notre Voyage à Madrid Le week-end du 14 mai, l’Association Liégeoise des maîtres tailleurs de pierres et marbriers organisait un voyage à l’étranger : destination Madrid et sa foire du marbre et du granit. Quinze personnes étaient du voyage et tout ce petit monde embarquait vendredi matin à Bruxelles. Après un vol sans problèmes, le groupe prenait ses quartiers à l’hôtel VELASQUEZ, un établissement superbe mais avec un personnel lent et indécis distribuant les chambres au vogelpic : cela allait de la suite à la chambre de bonne. Après un bon repas pris tous ensemble, nous avons senti que ce groupe allait très bien s’entendre. En effet, certains se connaissaient, d’autres pas du tout, mais l’osmose s’est faite très rapidement. L’après-midi, nous avons visité la foire ; une visite assez constructive pour tous avec en exergue un accueil extraordinaire au stand DIAMAND BOART (cher à notre ami Alain PETIT) où on a vidé plus de fûts que vendu de disques, mais le client reviendra. Le lendemain, journée libre pour tous. La suite de la foire pour certains, le shopping ainsi que des visites plus touristiques pour d’autres. Certains ont même visité le stade Santiago Bernabeu du REAL de MADRID. Des petits groupes allaient se former au gré de la journée. La suite allait être plus animée. Le repas du soir fut haut en couleur dans une ambiance de fête sous l’œil interrogatif des autres tables peu habituées sans doute à cette ambiance bon enfant, marque de fabrique de ce groupe de joyeux lurons. Après avoir aidé les éboueurs à charger les poubelles devant l’hôtel, nous décidions d’investir le centre de Madrid. Notre entrée dans le métro fut mémorable. Après avoir déjoué une attaque à la bombe, capitaine flam et son équipe n’hésitèrent pas à pousser la chansonnette dans la rame sous le regard des autres passagers abasourdis. Arrivés au centre, nous pouvions enfin prendre place dans notre local : un café belge repéré par votre Serviteur. Après quelques KWAK et autres Trappistes, ce fut le trou noir pour beaucoup et très peu de sommeil en tout cas. Le troisième jour, la visite du Prado et du Palais Royal étaient au menu d’une journée plus tranquille. Deux visites très intéressantes avec en point d’orgue le Palais Royal avec ses bâtiments et ses pièces majestueuses. Il était temps pour tout le monde de reprendre l’avion et de regagner ses pénates avec des souvenirs plein la tête et l’assurance de certaines amitiés nées au cours de ce voyage que je n’oublierai jamais. J.P.
A CEDER OVER TE NEMEN S.A. EN PLEINE ACTIVITE DANS LA REGION BRUXELLOISE ACTUELLEMENT ATELIER DE TAILLE DE PIERRES. ENTREPRISE ENREGISTREE ET AGREE. AFFAIRE SAINE ET RENTABLE. EXISTE DEPUIS 1929. A REPRENDRE OU ACHAT DE TOUT LE SITE +/- 20 A. MAISON 300 m2 + TERRAIN.
N.V. IN VOLLE BEDRIJVIGHEID IN HET BRUSSELS GEWEST MOMENTEEL STEENKAPPERIJ. GEREGISTREERDE EN ERKENDE ONDERNEMING. GEZONDE EN RENDABELE ZAAK GESTART IN 1929. OVER TE NEMEN OF TE KOOP +/- 20 A. HUIS 300 m2 + AANPALENDE GROND.
INFO: 0473 241272
Agenda 28/02 - 23/12/06 Bruxelles/Brussel (B)
ARCHITECTURES MACONNIQUES / ARCHITECTUUR in de VRIJMETSELARIJ Exposition organisée par les Archives d’Architecture Moderne / Tentoonstelling georganiseerd door de Archieven van Moderne Architectuur
www.civa.be
17/05-29/10/06 Bruxelles/Brussel (B)
PARC COLONIAL / KOLONIAAL PARK Exposition de sculptures du symposium 2005 / Tentoonstelling beeldhouwwerken van het symposium 2005
De uitdaging van Minister Philippe Courard http://home.euphonynet.be/ om een evenement te organiseren in symposium-sculpture de stijl van het “Salon des Maires et des Collectivités Locales“in Parijs, was voor Marche-en-Famenne tegelijkertijd ook een 08-29/07/06 première. De bedoeling van dit evenement Comblain-au-Pont (B) bedrijven en was de afgevaardigden, VIe symposium monumentales organismen diede desculptures knowhow uit onze streken sur pierres bleues / VIde symposium van monuvertegenwoordigen, toe te laten mekaar mentale beeldhouwwerken in blauwe steen in een ongedwongen sfeer te ontmoeten. www.comblainaupont.be/sympo/ Afgelopen 17 en 18 februari boden zich aan de poorten van het Wex in Marche-enFamenne meer dan 5000 bezoekers aan 2-30/08/06 voor de eerste editie van het “Salon des Sprimont (B) Men kon er terecht bij een Mandataires’. honderdtal exposanten van uiteenlopende RENCONTRES INTERNATIOaard : de belangrijkste Waalse instituten NALES DE SCULPTURE / bevonden zich in de grote centrale ruimte INTERNATIONALE enSCULPTUURBIJEENKOMST daarnaast waren ook de beroepen van
[email protected] bouw, uitrustingen en diverse materialen, diensten en veiligheid, op het salon vertegenwoordigd.
12-26/08/06
De eerste dag was gewijd aan de vertegenSoignies (B) woordigers van de lokale autoriteiten en de la pierre a zijn openbare sector,bleue dewelke s'eclate in groten getale soignies komen opdagen. Er werden 5 ateliers georSymposium deuiteenzettingen sculptures / Symposium van ganiseerd met en rondetafelbeeldhouwwerken gesprekken rond actualiteiten zoals openbare www.soignies.be gebouwen en democratie. De zaterdag, die wat minder drukte teweegbracht, was meer bedoeld voor het grote publiek waarbij de aandacht vooral uitging naar de kinderen 15/08/06 door de(B) organisatie van de “Remise des Salet Mérites“, in aanwezigheid de minister. Syndicat d’initiative d’Anhéevan Promenade et exposition en hommage aux immigrés italiens venus travailler dans les carrières / Wandeling PIERRES ET MARBES DE WALLONIE en tentoonstelling ter ere van Italiaanse miwas er ook om de vele voorschrijvers, granten die in de groeven zijn komen werken verantwoordelijken van openbare 082/ 61 39 00
[email protected] werken, … en particulieren bij te staan in hun keuze.
05-08/10/06 Laat ons hopen dat de editie van volgend jaar, (I)gepland, in navolging van deze dieVerona nu al is eerste ervaring minstens hetzelfde succes zal MARMOmacc kennen. Mostra internazionale di marmi, pietre e technologie
www.marmomacc.it Stand Pierres et Marbres de Wallonie 2006-2 - PIERRE & MARBRE - steen & marmer 25
bibliotheque / bibliotheek
alBert Bontridder, France Borel, alain richard, andrée rossillon, claude streBelle : CharlesDumont.L’espritd’unarchitecte 159pages Bruxelles(PrismeEditions),2005 IsBn2-930451-02-5
159bladzijden Brussel(PrismaUitgeverij),2005 IsBn2-930451-02-5
néàl’initiativedelajeuneAsBLMalgréTout,celivrepermetdefairelalumièresurcet architecteliégeoisduvingtièmesiècle(1931-1992)dontlesnombreusesmaisonsaux courbesetlignesblanchesparsèmentlavilledeLiègeetsesalentours. Ported’entréedanslapenséeetlaphilosophiedel’architecte,larichessedecetouvrage tientdanslefaitqu’ilintègredenombreuxtémoignagesdeprochesetdessources personnelles. Outreuneillustrationimportante,onretrouveégalementuninventairedeshabitations réaliséesparCharlesDUMOnT. DitboekverscheenopinitiatiefvandejongevzwMalgréToutenwerpteenlichtop dezeLuiksearchitectuitdetwintigsteeeuw(1931-1992)waarvantalrijkehuizenmet wittelijnenencurvenoverdestadLuikenzijnomgevingzijnverspreid. Derijkdomvanditwerk,waarindefilosofieendegedachtegangvandearchitect wordenbenaderd,ligtheminhetfeitdatervelegetuigenisseninvoorkomenvan mensenuitzijnomgevingenpersoonlijkebronnen... naasteenbelangrijkeillustratie,bevathetookeenlijstvangebouwenvanCharlesDUMOnT.
aldo ayMonino, valério Paolo Mosco : Espacespublicscontemporains Architecturevolumezéro/ContemporaryPublicspaceUn-volumetricarchitecture 393pages skiraEditore,2006 IsBn88-7624-274-0 www.skira.net
393bladzijden skiraEditore,2006 IsBn2-930451-02-5 www.skira.net
Cetouvragepeutpasserpourunvéritabletraitédel’architecture“non-volumétrique”. Ceconceptpeutparaîtresurprenantetaudacieux.néanmoins,enabordantdiverses réalisationstelleslesenceintes,lessolsoudesélémentsverticaux,lesauteurs parviennentànousfaireprendreconsciencedelamultitudederéalisationsne répondantpasàlafonctionpremièredel’architecturetellequ’elleestdécritepar LouisI.Kahn.Deplus,onydécouvreuntourd’horizondecréationscontemporaines nousemmenantdeLosAngelesauJaponenpassantparlaFinlandeetl’Espagne. Ditwerkkandoorgaanalseenwarehandleidingover“non-volumetrische“ architectuur,eenconceptdatverrassendengedurfdkanlijken. Metdebenaderingvanverschillenderealisatieszoalsomheiningen,vloerenenverticale elementen,makendeauteursonstochbewustvanhetaantaluitvoeringendieniet aandebasisfunctievandearchitectuurbeantwoordenzoalsdiewerdbeschrevendoor LouisI.Kahn.Bovendienvoerteenoverzichtvaneenaantalhedendaagseverwezenlijkingen,onsvanLosAngeles,viaFinlandenspanje,totJapan.
26PIERRE&MARBRE-sTEEn&MARMER-2006-2
hans iBelings : ArchitecteninnederlandvanCuyperstotKoolhaas 344pages LudionAmsterdam/Gent2005 IsBn90-7658866X
344bladzijden LudionAmsterdam/Gent2005 IsBn90-7658866X
AlorsquelesPays-Basn’étaientpasréputéspourleurgrandetraditionarchitecturale parlepassé,onpeutdirequecettesituationaconsidérablementchangéàpartir duvingtièmesiècle.Al’heureactuelle,ilspeuventsevanterdedisposerd’un patrimoinedignedeceluidesautrespayseuropéens.Cerépertoiremetàl’honneur 150architectesoubureauxd’architectureactifsdepuis1800jusqu’àaujourd’huiaux Pays-Bas.Ceux-cisontprésentésparordrealphabétiqueplutôtquechronologique; c’estainsiqueseretrouventcôteàcôteJ.D.Zocherjr(1791-1870)etRenévanZuuk (1962).L’ouvrageneseveutpasletraitédelagrandehistoiredel’architecturemais celuidespetiteshistoiresdesarchitectes. Hoewelinhetverledendearchitecturaletraditiesvannederlandgeenbijzondere reputatiegenieten,kunnenwetochzeggendatdaarindetwintigsteeeuwgrondig veranderinginisgekomen.Tegenwoordigkunnenzetrotszijnopeenpatrimonium datdeandereEuropeselandenwaardigis.Ditboekpresenteert150architectenen studiebureausdieinnederlandsinds1800actiefzijn.Doordatzeinalfabetische volgordewerdenopgenomen,bevindenJ.D.Zocherjr(1791-1870)enRenévanZuuk (1962)zichnaastelkaar.Hetboekheeftnietdepretentieeenverhandelingtezijn overdegrotearchitectuurgeschiedenisvannederland,dochweléénoverdekleine geschiedenisvanzijnarchitecten.F.D.
2006-2- PIERRE&MARBRE-sTEEn&MARMER2