ISBN

Artur Gałkowski – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Filologii Romańskiej ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź Renata Gliwa – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny, Katedra Dialektologii Polskiej i Logopedii, ul. Pomorska 171/173, 90-236 Łódź RECENZENCI/REVIEWERS Barbara Czopek-Kopciuch, Mariusz Rutkowski KONSULTACJA I KOREKTY JĘZYKOWE/ LINGUISTIC CONSULTATION AND PROOFREADING Adriana Grzelak-Krzymianowska, Agata Kawecka, Anna Ignatowicz-Ottaviano Jaromír Krško, Iveta Valentová, Вадзім Шклярык REDAKTORZY WYDAWNICTWA UŁ/ŁÓDŹ UNIVERSITY PRESS EDITORS Katarzyna Gorzkowska, Dorota Stępień SKŁAD I ŁAMANIE/TYPESETTING AGENT PR PROJEKT OKŁADKI/COVER DESIGN Barbara Grzejszczak Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/300dpi Na okładce wykorzystano zdjęcie z archiwum Artura Gałkowskiego The photograph from the archives of Artur Gałkowski was used on the cover Publikacja pod auspicjami Komisji Onomastyki Słowiańskiej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów The publication under the auspices of the Committee on Slavic Onomastics c/o the International Committee of Slavists © Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Published by Łódź University Press Wydanie I/First Edition. W.06459.14.0.K

ISBN 978-83-7969-307-8 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: [email protected] tel. (42) 665 58 63, fax (42) 665 58 62 Druk i oprawa/Print and setting: Quick Druk

Spis treści

OD REDAKTORÓW (Artur Gałkowski, Renata Gliwa) Artur Gałkowski, Renata Gliwa – Preliminaria do badań nad mikro- i makrotoponimią Rudolf Šrámek – Aspekty „mikro” a „makro” jako interpretační a klasifikační problém v onomastice Robert Mrózek – Zadania współczesnej toponomastyki w świetle wewnętrznych zróżnicowań i perspektyw badawczych Jaromír Krško – Komunikačný register a proprium Milan Harvalík – Možnosti a perspektivy výzkumu slovanské anoikonymie Piotr Stalmaszczyk – Place names in Scottish Gaelic literature: The case of Sorley MacLean’s poetry Renata Gliwa – Mikrotoponimy i makrotoponimy w pamiętniku Stanisława Pigonia Z Komborni w świat Paolo Poccetti – Microtoponimi e macrotoponimi nell’antichità Joan Tort-Donada – ‘Microtoponymy’ as a key for geographical description. A case study in Catalonia, Spain Ewa Wolnicz-Pawłowska – Makrotoponimy we współczesnym świecie Наталия Васильева – Традиционное и новое в русской топонимической терминологии Инна Королева – Региональная гидронимия и проблемы ее изучения Jan Sosnowski – Uwagi o dawnej mikrotoponimii rosyjskiej Pavol Odaloš – Výskumné smery slovenskej a českej toponomastiky Iveta Valentová – Zo zásad koncepcie spracovania lexiky slovenských terénnych názvov Лиляна Димитрова-Тодорова – Лексикално-семантични категории теренни имена в България Ludwig Selimski – Z badań nad starymi ojkonimami w Bułgarii Elżbieta Umińska-Tytoń – Trwałość i ulotność nazw terenowych Maria Biolik – Uwagi o zbieraniu i budowie nazw terenowych Krzysztof Kosecki – Metafory i metonimie w oronimach tatrzańskich Bogdan Walczak – Makro- i mikrotoponimy: zmiana statusu w nazewnictwie miejskim (na przykładzie nazw nowych dzielnic Poznania) Renata Przybylska – Nowe tendencje w nazewnictwie osiedli mieszkaniowych w Polsce Zofia Zierhofferowa, Karol Zierhoffer – Wielka Rewolucja Francuska oraz Rewolucja Październikowa a toponimy. Polityka a toponimia Irena Kałużyńska – Mikrotoponimia chińska. Chińskie nazwy miejsc widokowych Adam Siwiec – Główne procesy w nominacji za pomocą nazw własnych (w kontekście związków między toponimami i chrematonimami)

9 11 17 25 35 41 51 57 67 89 105 117 127 137 145 155 167 177 187 195 207 219 227 235 245 253

6

Spis treści

Artur Gałkowski – Aspekt lokalizujący chrematonimów w świetle mikro- i makrotoponimii Kinga Zawodzińska-Bukowiec – Nazwy części wsi, przysiółków, osad i rumunków – nazwy terenowe czy miejscowe? (na podstawie toponimów ziemi dobrzyńskiej) Вадзім Шклярык – Роля мікратапаніміі ў выяўленні семантыкі мясцовых апелятываў (на ўсходнепалескім матэрыяле) Ján Bauko – Expresívnosť orohodoným Patrycja Pałka – Toponimy w słownikach ogólnych języka polskiego POSŁOWIE Aleksandra Cieślikowa – Osiągnięcia onomastyczne jubilatów Ewa Jakus-Borkowa – Ernst Eichler – człowiek i onomasta ponad granicami Renata Gliwa, Irena Jaros – Sławomir Gala – dialektolog, onomasta, dydaktyk, organizator nauki Autorzy

267 279 289 297 305

321 331 337 343

Contents

EDITORS’ NOTES (Artur Gałkowski, Renata Gliwa) Artur Gałkowski, Renata Gliwa – Introduction to the research on microtoponymy and macrotoponymy Rudolf Šrámek – The „micro” or „macro” aspects as the interpretation and classification challenge in onomastics Robert Mrózek – Tasks of modern toponymy in light of internal differences and research perspectives Jaromír Krško – Communication register and proprium Milan Harvalík – Possibilities and perspectives of the research of Slavonic anoikonymy Piotr Stalmaszczyk – Place names in Scottish Gaelic literature: The case of Sorley MacLean’s poetry Renata Gliwa – Microtoponyms and macrotoponyms in Stanisław Pigoń’s diary From Kombornia into the world Paolo Poccetti – Microtoponyms and macrotoponyms in Antiquity Joan Tort-Donada – ‘Microtoponymy’ as a key for geographical description. A case study in Catalonia, Spain Ewa Wolnicz-Pawłowska – Macrotoponyms in today’s world Natalija Vasileva – Innovative and traditional aspects of Russian toponymic terminology Inna Koroljova – Regional hydronymics and some problems related to its study Jan Sosnowski – Remarks on old Russian microtoponymy Pavol Odaloš – Czech and Slovak toponomastics research directions Iveta Valentová – On some principles of the conception of the Slovak anoikonym lexis processing Liljana Dimitrova-Todorova – Topical classification of semantic category of place names in Bulgaria Ludwig Selimski – From studies of the old names of settlements in Bulgaria Elżbieta Umińska-Tytoń – Stability and transience of ground names Maria Biolik – Notes on the collection and construction of field names Krzysztof Kosecki – Metaphor and metonymy in Tatra oronyms Bogdan Walczak – Macro- and microtoponyms: Change of status in city naming (based on names of the new districts of Poznań) Renata Przybylska – New trends in naming of housing estates in Poland Zofia Zierhofferowa, Karol Zierhoffer – The Great French Revolution and the October Revolution vs. toponyms. Politics vs. toponymy Irena Kałużyńska – Chinese microtoponymy. Chinese names of scenic spots Adam Siwiec – Major processes in proper name nomination (with a view to the relationship between toponyms and chrematonyms)

9 11 17 25 35 41 51 57 67 89 105 117 127 137 145 155 167 177 187 195 207 219 227 235 245 253

8

Contents

Artur Gałkowski – The localization aspect of chrematonyms in the light of microtoponyms and macrotoponyms Kinga Zawodzińska-Bukowiec – The names of the villages, hamlets, settlements and rumunki – macrotoponyms or microtoponyms? (based on Dobrzyń toponyms) Vadzim Shkliaryk – The role of microtoponymy in identifying the semantics of local appellatives (in the material from Eastern Palessie) Ján Bauko – Expressivity of orohodonyms Patrycja Pałka – Toponyms in general Polish dictionaries AFTERWORD Aleksandra Cieślikowa – Onomastic achievements of honoured linguists Ewa Jakus-Borkowa – Ernst Eichler – man and onomast beyond the borders Renata Gliwa, Irena Jaros – Sławomir Gala – dialectologist, onomast, educator, man of science Authors

267 279 289 297 305

321 331 337 343

Od redaktorów

Oddawany do rąk Czytelników tom Mikrotoponimia i makrotoponimia. Problematyka wstępna jest pierwszą z trzech monografii w projekcie wydawniczym Nomina loci, opracowanym w łódzkim ośrodku na bazie materiału będącego pokłosiem XVIII Międzynarodowej i Ogólnopolskiej Konferencji Onomastycznej. W przedsięwzięciu wzięło udział ponad 100 autorów pochodzących z Polski i innych krajów słowiańskich oraz pozasłowiańskich. Kolejne dwie książki w tym cyklu publikowane są pod tytułami: Mikrotoponimy i makrotoponimy w komunikacji i literaturze oraz Nazwy terenowe i miejscowe w przestrzeni fizycznej. Niniejszy tom otwiera artykuł wprowadzający w zagadnienia ogólne i teoretyczne mikrotoponimii i makrotoponimii – podstawowe zbiory geonimii w jej wymiarze ojko- i anojkonimicznym. Artykuł preliminarzowy zawiera ponadto informacje o założeniach i zawartości całej książki, do niego odsyłamy Czy telnika. Projekt wydawniczy Nomina loci powstaje pod szczególnymi auspicjami Komisji Onomastyki Słowiańskiej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów (KOS c/o MKS) promującej najnowsze osiągnięcia onomastyki na terenie Słowiańszczyzny i w innych regionach świata w odniesieniu do głównych subdyscyplin nazewnictwa: toponomastyki, antroponomastyki, chrematonomastyki, onomastyki literackiej i teorii nazw własnych. Książka Mikrotoponimia i makrotoponimia. Problematyka wstępna ilustruje tezy pierwszego z tych działów z uzasadnionymi odniesieniami do pozostałych, co jest szczególnie oczekiwane z punktu widzenia teoretycznych zagadnień toponomastyki. Artur Gałkowski, Renata Gliwa Łódź, 12 maja 2014 r.

10

Od redaktorów

Editors’ notes (Summary) This book under the title Microtoponymy and macrotoponymy. Preliminary problems is the first volume of three-volume treatise in the series Nomina loci created and published in the onomastic center in Lodz after the 18th International and Polish Onomastic Conference, a broad and comprehensive project supported by over one hundred Polish, Slavic and non-Slavic authors. The next two books in the series will be published under the titles: Microtoponyms and macrotoponyms in communication and literature and Geographical names in physical space. The present volume starts from the chapter that introduces the general and theoretical problems of microtoponymy and macrotoponymy as the fundamental categories of geonymy in its oico- and anoiconymyc dimension and focuses on the principal theses discussed within the book. The series of publications Nomina loci is supported by the Commission of Slavic Onomastics at the International Committee of Slavists, which promotes the latest achievements in onomastic research both in Slavic area and in other regions of the world, in all basic subdisciplines of onomastics: toponomastics, anthroponomastics, chrematonomastics, literary onomastics and onomastic theory. This first book Microtoponymy and macrotoponymy. Preliminary problems deals with the theses of toponomastic studies with necessary references to other areas of onomastics, what seems crucial from the theoretical point of view. Artur Gałkowski, Renata Gliwa Łódź, 12 May 2014

Artur Gałkowski, Renata Gliwa Uniwersytet Łódzki

Preliminaria do badań nad mikro- i makrotoponimią

Badania dyscyplin onomastycznych koncentrują się zasadniczo wokół dwóch kategorii nazewniczych: osobowej i miejscowej. Wydawać by się mogło, że niemal wszystko powiedziano na temat jednej i drugiej – patrząc na liczne studia teoretyczne, analityczne i leksykograficzne wśród dokonań onomastyki „tradycyjnej”. W obrębie antroponimii i toponimii pozostają jednak zasoby nazw, których analiza wciąż jest problematyczna z punktu widzenia metodologicznego, klasyfikacyjnego i dyskursywnego. Takimi obszarami są m.in. mikrotoponimia i makrotoponimia – dwie podstawowe subkategorie toponimii, które w tym dychotomicznym ujęciu mają charakter zarówno uogólniający, jak i specyfikujący. Dotyczą przypadków nazewnictwa geograficznego na terenach zamieszkanych i niezamieszkanych – nazw obiektów w znanych człowiekowi (często też poddanych mu, choćby intencjonalnie i mentalnie) przestrzeniach: lądowej, morskiej czy kosmicznej1. Tak przedstawiona wykładnia zakresu mikro- i makrotoponimii byłaby funkcjonalna, gdyby rozróżnienie wewnętrzne tych dwóch kategorii toponimii było kwestią zastosowania jednoznacznego klucza identyfikacyjnego. Tymczasem droga do ustalenia kryteriów wyodrębniających i dywersyfikujących obydwie podkategorie wobec siebie okazuje się kręta (szczególnie w toku przyporządkowania nazw do danych obiektów oraz grup obiektów o podobnych cechach w przestrzeni geograficznej, jak również wobec funkcji tych nazw w komunikacji i określonych typach dyskursu). Z teoretycznego punktu widzenia onomastyczna perspektywa „mikro” i „makro” nie sprowadza się tylko do wymiaru fizycznego nazywanego obiektu, jakkolwiek może on tu odgrywać istotną rolę. O przyporządkowaniu toponimu do podkategorii mikro- lub makrotoponimii decyduje przede wszystkim kryterium kulturowe2. 1 Pierwsze teoretyczne wzmianki o mikrotoponimii, stawianej jako zakres kontrastujący wobec toponimii (w rozumieniu makrotoponimii) pojawiają się u słowackich, czeskich i rosyjskich autorów [zob. Svoboda 1961: 129]. 2 Kwintesecją prezentowanego tu stanowiska w podejściu do mikro- i makrotoponimii jest wywód Roberta Mrózka, który zauważa: „Stała potrzeba nazywania różnorodnych obiektów

12

Artur Gałkowski, Renata Gliwa

Zestawiona w tomie problematyka wpisuje się w krąg zainteresowań toponomastyki w jej odsłonie najbardziej rudymentarnej, a jednocześnie uwzględniającej najnowsze osiągnięcia onomastyki w zakresie studiów nad nazwami terenowymi i miejscowymi oraz związki toponomastyki z innymi dyscyplinami onomastycznymi3. Obejmuje istotne dla badań mikro- i makrotoponimii zagadnienia, takie jak: kwestie interpretacyjno-klasyfikacyjne aspektu „mikro” i „makro” w onomastyce (Rudolf Šrámek), kategoryzowanie nazw terenowych i miejscowych (Инна Королева), również w odniesieniu do różnych okresów historycznych, np. antycznego (Paolo Poccetti), zadania toponomastyki (Robert Mrózek), globalne spojrzenie na makrotoponimię (Ewa Wolnicz-Pawłowska), komunikacyjny punkt widzenia wobec proprium (Jaromír Krško), terminologia toponomastyczna (Наталия Васильева), problemy badawcze względem ojkoi anojkonimii w określonych krajach i regionach (Milan Harvalík, Joan Tort-Donada, Pavol Odaloš, Irena Kałużyńska, Kinga Zawodzińska-Bukowiec), leksykograficzno-leksykologiczne ujęcia mikro- i makrotoponimii (Patrycja Pałka, Iveta Valentová), toponimy w kontekście literackim (Piotr Stalmaszczyk, Renata Gliwa), mikro- i makrotoponimia w toku historycznych przeobrażeń (Jan Sosnowski, Zofia i Karol Zierhofferowie), mikro- i makrotoponimia a chrematonimia (Renata Przybylska, Adam Siwiec, Artur Gałkowski), kwestie strukturalno-językowe i pragmatyczne mikro- i makrotoponimii (Bogdan Walczak, Krzysztof Kosecki, Ján Bauko, Лиляна Димитрова-Тодорова), przemiany wewnętrzne w systemie mikro- i makrotoponimicznym (Elżbieta Umińska-Tytoń), semantyka wobec relacji onimiczno-apelatywnej (Вадзім Шклярык). Tom zamyka posłowie z podsumowaniem osiągnięć polskich onomastów i lingwistów, obchodzących w ostatnich latach jubileusze pracy badawczej (Aleksandra Cieślikowa) oraz wspomnienia o Profesorze Ernście Eichlerze (Ewa Jakus-Borkowa) i Profesorze Sławomirze Gali (Renata Gliwa i Irena Jaros). geo- i fizjograficznych na obszarze danej wspólnoty komunikatywnej w celu ich jednostkowego wyodrębnienia oraz zidentyfikowania w przestrzeni terytorialnej i społecznej wynika z pragmatycznego stosunku użytkowników języka do elementów poznawanej i opanowywanej rzeczywistości środowiskowej. Jego efekty onimiczne nawarstwiają się w zasobach nazw miejscowych, czyli nazw osad, wsi i miast – toponimów o ponadlokalnym obiegu (zasięgu) komunikatywnym, a także nazw terenowych (lądowych i wodnych), czyli nazw pól, łąk, pastwisk, lasów, wzniesień, dolin itp. oraz stawów czy potoków – mikrotoponimów charakterystycznych głównie dla wiejskich mikrowspólnot językowych. Mikrotoponimy […] nacechowane są więc wąskim zakresem funkcjonowania w komunikacji społecznej, ograniczone najczęściej do kręgów lokalnych społeczności, w których są spontanicznie tworzone i pokoleniowo przekazywane lub uzupełnianie” [Mrózek 2003: 198]. Por. także Rutkiewicz-Hanczewska [2008: 167 (przyp. 1)] oraz definicje mikro- i makrotoponimów w słownikach terminologii onomastycznej (sub voce): Bezlaj et al. [1983], Подольская [1988], Бучко, Ткачова [2012]. 3 Można by się zastanawiać, czy nie jest uzasadnione wskazanie w tym przypadku specyficznych działów teoretycznych toponomastyki, np. „mikrotoponomastyki” [por. Tyroller 1996; Vassere 1996; Pleskalová 1996; Gabriel 1996].


13

Wagę poruszanych zagadnień podkreśla autorski udział badaczy z licznych ośrodków polskich i zagranicznych, co wyraża się wielojęzycznością rozdziałów, począwszy od języka polskiego, poprzez czeski, słowacki, bułgarski, rosyjski, białoruski, angielski i włoski. Streszczenia poszczególnych tekstów sporządzono w języku angielskim. Podjęta w tomie tematyka jak dotąd rzadko gościła w ujęciu monograficznym4, zwłaszcza zestawienie mikrotoponimii z makrotoponimią w kontekście funkcjonowania tych dwóch zakresów nazewniczych wobec innych kategorii onimicznych, komunikacji, uzusu i różnych typów dyskursu. Wyrażamy nadzieję, że Czytelnik znajdzie tu inspiracje do własnych badań i poszukiwań. Dziękujemy szanownym Recenzentom książki za wnikliwe zapoznanie się z jej treścią oraz przekazanie uwag, które podniosły wartość naukową tekstu. Książkę tę dedykujemy pamięci Profesora Sławomira Gali, który w szczególny sposób czuwał nad przebiegiem XVIII Międzynarodowej i Ogólnopolskiej Konferencji Onomastycznej (MiOKO), będącej punktem wyjścia dla rozdziałów tej monografii. Pan Profesor odszedł zbyt wcześnie, pozostaje jednak obecny wśród nas dzięki swoim dokonaniom w obszarze onomastyki i innych dziedzinach językoznawstwa. Uczniowie Pana Profesora kontynuują rozpoczęte przez niego projekty, plany badawcze i dydaktyczne.

Bibliografia Bezlaj France et al., 1983, Основеи сиcтем и трминологија на словенската ономастика. Основная система и терминогия славянской ономaстики. Grundsystem und Terminologie der Slawischen Onomastik, Skopje. Borek Henryk, 1972, Opolszczyzna w świetle nazw miejscowych, Opole. Borek Henryk, 1988, Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, Opole. Bijak Urszula, 2001a, Nazwy miejscowe południowej części dawnego powiatu mazowieckiego, Kraków. Bijak Urszula, 2001b, Nazwy miejscowe powiatu grójeckiego. Słownik historyczno-etymologiczny, Grójec. Biolik Maria, 1992, Toponimia byłego powiatu ostódzkiego. Nazwy miejscowe, Gdańsk. Problematyka mikrotoponimiczna i makrotoponimiczna w szerszym ujęciu materiałowo-analitycznym podejmowana jest w Polsce i Europie od ponad 70 lat. Do pierwszych opracowań ojko- i anojkonimii na terenie Polski należą prace: Kozierowskiego [1914–1939], Brücknera [1935], Rudnickiego [1939], Taszyckiego [1946], Stiebera [1948–1949], Hrabca [1950], Rosponda [1957], Zierhoffera [1957]. W dalszym rozwoju badań nad tym rodzajem nazewnictwa odnotowuje się np.: Kamińska [1964–1965], Warchoł [1964], Rymut [1967, 1975, 1980], Lubaś [1968], Pawłowski [1971, 1975], Borek [1972, 1988], Kondratiuk [1973], Breza [1974], Orzechowska [1975], Halicka [1976, 1978], Kosyl [1978], Górnowicz [1980, 1985], Mrózek [1984, 1990], Kopertowska [1984, 1994], Rzetelska-Feleszko, Duma [1985, 1991], Bugalska [1985], Makarski [1986, 1999], Zierhofferowie [1987], Jakus-Borkowa [1987], Czopek [1988], Iwicki [1993], Biolik [1992, 1994], Szcześniak [1994], Czopek-Kopciuch [1995], Tomaszewska [1996], Milewska-Stawiany [2000], Wójcik [2001], Rutkowski [2001], Bijak [2001a, 2001b], Malec [2003], Lesiów, Olejnik [2005], Rutkiewicz-Hanczewska [2008], Chludziński [2008, 2009]. 4

14


Biolik Maria, 1994, Mikrotoponimia byłego powiatu ostródzkiego, Olsztyn. Breza Edward, 1974, Toponimia powiatu kościerskiego, Gdańsk. Бучко Дмитро, Ткачова Наталія, 2012, Словник української ономастичної термінології, Харків. Bugalska Halina, 1985, Toponimia byłych powiatów gdańskiego i tczewskiego, Wrocław. Brückner Aleksander, 1935, O nazwach miejscowych, Kraków. Chludziński Andrzej, 2008, Toponimia powiatu białogardzkiego, Pruszcz Gdański. Chludziński Andrzej, 2009, Nazwy miejscowe powiatu kołobrzeskiego, Pruszcz Gdański. Czopek Barbara, 1988, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chełmskiej i bełskiej (w granicach dzisiejszego państwa polskiego), Wrocław. Czopek-Kopciuch Barbara, 1995, Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim, Kraków. Eichler Ernst et al. (red.), 1996, Namenforschung – Name Studies – Les noms propres. Ein internationales Handbuch zur Onomastik, Berlin–New York, vol. 2. Gabriel Eugen, 1996, Geschichtliche Entwicklung der Flurnamen ab exemplarischen Beispielen: deutsch, [w:] Ernst Eichler et al. (red.), vol. 2, 1451–1456. Górnowicz Hubert, 1980, Toponimia Powiśla Gdańskiego, Gdańsk. Górnowicz Hubert, 1985, Toponimia powiatu starogardzkiego, Wrocław. Halicka Irena, 1976, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny. Dzierżawcze, patronimiczne i rodzime, Warszawa. Halicka Irena, 1978, Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny. Topograficzne i kulturowe, Warszawa. Hrabec Stefan, 1950, Nazwy geograficzne Huculszczyzny, Kraków. Iwicki Witold, 1993, Toponimia byłego powiatu słupskiego, Gdańsk. Jakus-Borkowa Ewa, 1987, Toponimia powiatu świeckiego, Wrocław. Kamińska Maria, 1964–1965, Nazwy miejscowe dawnego województwa sandomierskiego, vol. I–II, Wrocław. Kondratiuk Michał, 1973, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Lublin. Kopertowska Danuta, 1984, Nazwy miejscowe województwa kieleckiego, Kraków. Kopertowska Danuta, 1994, Nazwy miejscowe województwa radomskiego, Kielce. Kosyl Czesław, 1978, Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk. Kozierowski Stanisław, 1914–1939, Badania nazw topograficznych […], vol. I–VIII, Poznań. Lesiów Michał, Olejnik Marek (red.), 2005, Mikrotoponimia na pograniczach językowo-kulturowych, Lublin. Lubaś Władysław, 1968, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław. Makarski Władysław, 1986, Nazwy miejscowości dawnej ziemi sanockiej, Lublin. Makarski Władysław, 1999, Nazwy miejscowości dawnej ziemi przemyskiej, Lublin. Malec Maria, 2003, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa. Milewska-Stawiany Małgorzata, 2000, Toponimia powiatu tucholskiego, Gdańsk. Mrózek Robert, 1984, Nazwy miejscowe Śląska Cieszyńskiego, Katowice. Mrózek Robert, 1990, System mikrotoponimiczny Śląska Cieszyńskiego XVIII wieku, Warszawa. Mrózek Robert, 2003, Mikrotoponimy jako językowe wyznaczniki przestrzeni kulturowej, [w:] Zofia Kaleta (red.), Nazwy własne a kultura. Polska i inne kraje słowiańskie, Warszawa, 197–202. Orzechowska Alicja, 1975, Nazwy miejscowe dawnego powiatu pilzneńskiego oraz prawobrzeżnej części dawnych powiatów sandomierskiego i wiślickiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Pawłowski Eugeniusz, 1971, Nazwy miejscowości Sądecczyzny, cz. I: Nazwy miast, wsi, przysiółków oraz dzielnic wiejskich i miejskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Pawłowski Eugeniusz, 1975, Nazwy miejscowości Sądecczyzny, cz. II: Nazwy osiedli, Wrocław– Warszawa–Kraków–Gdańsk. Pleskalová Jana, 1996, Morphologie und Wortbildung der Flurnamen: Slavisch, [w:] Ernst Eichler et al. (red.), vol. 2, 1447–1451.


15

Подольская Наталья Владимировна, 1988, Словарь русской ономастической терминологии, oтв. ред. Александра Васильевна Суперанская, Москва. Rospond Stanisław, 1957, Klasyfikacja strykturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geograficznych, Wrocław. Rudnicki Jarosław, 1939, Nazwy geograficzne Bojkowszczyzny, Lwów. Rutkiewicz-Hanczewska Małgorzata, 2008, Nazwy terenowe, [w:] Zygmunt Zagórski (red.), Nazewnictwo geograficzne Poznania. Zbiór studiów, Poznań, 165–423. Rutkowski Mariusz, 2001, Mikrotoponimia w przestrzeni wspinaczkowej. Studium socjoonomastyczne, Olsztyn. Rymut Kazimierz, 1967, Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków. Rymut Kazimierz, 1975, Nazwy miejscowe dawnego powiatu bieckiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Rymut Kazimierz, 1980, Nazwy miast Polski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Rzetelska-Feleszko Ewa, Duma Jerzy, 1985, Dawne słowiańskie nazwy miejscowe Pomorza Środkowego, Wrocław. Rzetelska-Feleszko Ewa, Duma Jerzy, 1991, Dawne słowiańskie nazwy miejscowe Pomorza Szczecińskiego, Warszawa. Stieber Zdzisław, 1948–1949, Toponomastyka Łemkowszczyzny, vol. I–II, Łódź. Svoboda Jan, 1961, K slovanské onomastické terminologii, [w:] Witold Taszycki (red.), I Międzynarodowa Slawistyczna Konferencja onomastyczna w Krakowie w dniach 22–14 października 1959. Księga referatów, Wrocław–Warszawa–Kraków, 127–136. Szcześniak Krystyna, 1994, Nazwy miejscowości byłych powiatów gołdapskiego i oleckiego, Gdańsk. Taszycki Witold, 1946, Słowiańskie nazwy miejscowe (ustalenie podziału), Kraków. Tomaszewska Sławomira, 1996, Polskie mikrotoponimy motywowane wyrażeniami przyimkowymi, Łódź. Tyroller Hans, 1996, Typologie der Flurnamen (Mikrotoponomastik): Germanisch, [w:] Ernst Eichler et al. (red.), vol. 2, 1434–1441. Warchoł Stefan, 1964, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin. Wójcik Urszula, 2001, Nazwy miejscowe dawnego województwa rawskiego, Warszawa–Kraków. Vassere Stefano, 1996, Morphologie et formation des microtoponymes: domaine roman, [w:] Ernst Eichler et al. (red.), vol. 2, 1442–1447. Zierhoffer Karol, 1957, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław. Zierhofferowie Zofia i Karol, 1987, Nazwy miast Wielkopolski, Poznań.


Introduction to the research on microtoponymy and macrotoponymy (Summary) The research of onomastic disciplines regards issues involving two main categories of names: anthroponyms (personal names) and toponyms (names of places). Looking at numerous theoretical, analytical and lexicographical achievements of the so-called traditional onomastics, it would seem that almost everything has already been said about both of them. In the range of anthroponymy and toponymy, however, remain some types of names, the analysis of which is still problematic from a methodological and discursive point of view. Their classification is therefore not yet evident. Microtoponymy and macrotoponymy are undoubtedly such areas. They constitute two main subcategories

16


of toponymy, which, in this perspective, present the global and specific character. They can be applied to the naming of objects in inhabited as well as uninhabited lands. These objects are known to man, often subjected to him, intentionally and mentally, in different spaces on the earth, on the sea and in the universe. Such general interpretation of the micro- and macrotoponymy would be functional if the distinction between these two categories of toponymy was a matter of the application of an unambiguous identification key. It turns out to be very difficult to identify the possible criteria of these subcategories (especially in course of their assignment to the defining forms of objects and groups of objects with similar characteristics, as well as during the study of the functioning of the toponyms on the “micro” and “macro” scale in relation to communication and to certain types of discourse). From the theoretical point of view, “micro” and “macro” onomastic perspective cannot be reduced only to the physical dimension of a named object, although it may play a significant role. Cultural criteria may have a significant role in assigning of the toponym to the category of the micro- or macrotoponyms. Issues compiled in this volume are part of the circle of interests of toponomastics. They include problems important for the research of micro- and macrotoponymy, such as: the interpretation and the classification of micro- and macrotoponyms (Rudolf Šrámek), their categorization (Инна Королева), their relation to the Antiquity (Paolo Poccetti), tasks of toponomastics (Robert Mrózek), global approach to the macrotoponymy (Ewa Wolnicz-Pawłowska), communicative point of view in relation to the proprium (Jaromír Krško), toponymic terminology (Наталия Васильева), research problems of micro- and macrotoponymy in some determined countries and regions (Milan Harvalík, Joan Tort-Donada, Pavol Odaloš, Irena Kałużyńska, Kinga Zawodzińska-Bukowiec), lexicological and lexicographical treatment of micro- and macrotoponymy (Patrycja Pałka, Iveta Valentová), toponyms in the literary contexts (Piotr Stalmaszczyk, Renata Gliwa), micro- and macrotoponyms in the course of their historical transformations (Jan Sosnowski, Zofia i Karol Zierhofferowie), micro- and macrotoponymy and chrematonymy (Renata Przybylska, Adam Siwiec, Artur Gałkowski), structural, linguistic and pragmatic issues of micro- and macrotoponymy (Bogdan Walczak, Krzysztof Kosecki, Ján Bauko, Лиляна Димитрова-Тодорова), internal transformations in the micro- and macrotoponymic systems (Elżbieta Umińska-Tytoń), semantics in onymic and appellative relations (Вадзім Шклярык). The volume is closed by the epilogue with Aleksandra Cieślikowa’s text containing the summary of achievements of Polish onomasticians and linguists, celebrating anniversaries of their scientific work in last years, and the remembrances of Professor Ernst Eichler by Ewa Jakus-Borkowa and Professor Sławomir Gala by Renata Gliwa and Irena Jaros. The importance of the discussed arguments is emphasized by the participation of authors from the numerous academic and scientific centers, which results in multilingual chapters, starting with the Polish language followed by the Czech, the Slovak, the Bulgarian, the Russian, the Belarussian, the English and the Italian. Summaries of all texts are written in English. Until now, issues undertaken in this volume have been rarely presented in terms of monograph, especially when ranges of microtoponymy and macrotoponymy are juxtaposed to other types of names and the context of their functioning in communication, use and different types of discourse. We hope that the reader will find, across our study, an inspiration for his own research and exploration. We thank honorable reviewers of this book for their insightful examination of its content, which raised the scientific value of the work. The book is dedicated to the memory of Professor Sławomir Gala, who in a particular way watched over the course of the XVIII International and Polish Onomastic Conference (XVIII MiOKO), which became the starting point for this monograph. The Professor has gone too soon, but he remains present among us through his various achievements in the field of onomastics and linguistics. The Professor Sławomir Gala’s students and colleagues continue scientific and didactic projects initiated by him. Słowa kluczowe: mikrotoponimy, makrotoponimy, toponimy, toponomastyka. Key words: microtoponyms, macrotoponyms, toponyms, toponomastics.

Rudolf Šrámek Masarykova univerzita, Brno

Aspekty „mikro” a „makro” jako interpretační a klasifikační problém v onomastice 1. Úvod, nejednotnost definic Problematika aspektů „mikro” a „makro”, která z oblasti onomastické terminologie, ve které se objevila nejdříve, přerostla do oblasti klasifikace toponym, kde vyvolala (a dosud vyvolává) značné obtíže ne toliko v samém definování kategorie „mikro” a sekundárně i „makro”, ale především v teoretickém popisu jejich místa a funkce v propriálním systému jazyka. Avšak obecná onomastická teorie a rovněž terminologie onomastiky různých onomastických škol a center se této problematice buď vyhýbají, nebo nedospěly dosud k žádnému přesvědčivému řešení. A proto ji do své interpretační, klasifikační a analytické práce včleňují s nejednotně definovaným či málo jasným významem. Ale nejčastější případ je ten, že tuto problematiku prostě ignorují a nevšímají si jí. Tuto nežádoucí situaci vyvolává fakt, že v onomastice (a zvláště v teorii onomastiky) dosud nebylo zformulováno to nejhlavnější, totiž odpověď na otázku, jaký typ (druh) propriálně pojmenovaného objektu nebo jevu a jeho propriálního pojmenování je třeba pokládat za „mikro” nebo „makro”. V nejnovější odborné literatuře pokládá [např. Seibicke 2004: 189] za mikronyma „Flur- und Gemarkungsnamen, Straßennamen, Gebäudenamen” a za makronyma mezi jiným „Meeres- und Flussnamen oder Gewässernamen und Siedlungsnamen oder Ortsnamen im engeren Sinne”. Liljana Dimtrovová-Todorová [2011: 248] definuje termíny makrooronim a makrochidronim jako име на голям планински (воден) обект a podle toho je pak příznakem všech hesel s mikro- pochopitelně antonymní význam ‘малък’. Podobné pojetí je vyjádřeno v terminologickém slovníku ukrajinské onomastiky D. Bučka, N. Tkačovové [2012: 115, 121–122]: mikro- vymezují autoři sémanticky jako ‘мaлий, маленький, невеликий’ a antonymní makro- jako ‘великий’. S takovou praxí se setkáváme v četných jiných publikacích. Vzniká proto otázka principiální důležitosti – jak rozumět atributům ‘malý’ a ‘velký’1. Na toto téma se na 13. mezinárodním onomastickém kongresu ve Krakově 1978 rozvinula vzrušená diskuse, kterou se jeden renomovaný hydronomastiků pokusil ukončit téměř kuriózním návrhem, aby všechna jména vodních toků kratších než 50 km byla pokládána za mikrohydronyma. 1

18

Rudolf Šrámek

2. Teoretické východisko interpretace Aspekty „mikro” a „makro” nepředstavují tedy jen pouhou antonymii dvou kategorií, které se sémanticky navzájem odlišují kvatitativním rozměrem. Jestliže je chceme interpretovat jako elementy proriálního systému jazyka, je třeba jejich opozici rozumět jako navzájem spjatý binární vztah, jako opozici spjatou binaritou. Jen tak může tento vztah v propriální sféře jazyka působit jako systémotvorný činitel a nikoli toliko jako činitel kvantitativního aspektu. Znamená to, že binarita „mikro” a „makro” musí nutně překročit kategorii kvantitativního rozměru a že musí mít charakter kategorie, která je schopna v propriální sféře jazyka působit systémotvorně, tzn. že musí plnit určité propriálně relevantní funkce. Redukce kategorií „mikro” a „makro” jen na aspekt kvatitativní takovou interpretaci neumožňuje. Funkční pojetí se opírá přinejmenším o dva znaky, které jsou pro moderní chápání onomastiky jako vědecké disciplíny zásadní. Ukazují: a) že propriální sféra jazyka je specifickou realizací systému jazyk vůbec, že onomastika je specifická subdisciplína lingvistiky a že propria jsou „jazykovou” matérií; b) že propriální sféra jazyka představuje strukturně a funkčně uspořádaný celek, který má systémový charakter a plní takové specifické funkce, které apelativa realizovat nemohou.

3. K historii termínu mikrotoponymum Rozpaky s chápáním nebo definicí elementu „mikro” a později i s jeho opozitní variantou „makro” trvají od dob, kdy se termín mikrotoponym(um) objevil poprvé. Měl francouzskou podobu microtoponyme a byl použit v referátu Paula Lebela na Prvním mezinárodním kongresu toponymie a antroponymie v r. 1938 v Paříži, a to kupovidu v kontextu antroponomastickém [Lebel 1938: 92–96]. Tento termín i od něho odvozený termín microtoponymie se ve francouzské onomastice rychle ujal, což svědčí o potřebě termínu pro ten druh toponym, která se v němčině tradičně nazývala (a dosud nazývaji) Flurnamen, případně Gemarkungsnamen, a která v češtině měla už od r. 1860 terminologické označení pomístní jméno2. Dosti staré jsou termíny obsahující ve své první části jiné motivické elementy: nizozemské (1864) veldnaam, akkernaam, landnaam, angličtina zná od poloviny 19. století termín minor names, od 1925 také field names. Ve Skandinávii se termín mikrotoponym s překladem elementu „mikro-” objevil nejprve r. 1920 v Dánsku v podobě smaa Stednavn „malá místní jména”, poněkud později v Norsku jako smaanavne 2 Vytvořil je historik Hermenegild Jireček [1860/1861]. Terminologické stránce výzkumu vlastních jmen byla v české onomastice věnována vždy velká pozornost. Podrobnosti viz v kn. Olivová-Nezbedová, L. Knappová, M. Malenínská, J. Matúšová [2005], a v Słowańska onomastyka. Encyklopedia I [Rzetelska-Feleszko, Cieślikowa, Duma 2002: 83–84].

Aspekty „mikro” a „makro” jako interpretační a klasifikační problém…

19

„malá jména”3. Jak vidět, význam „mikro” se pro vznik pojmenování „mikrotoponym” stal už tehdy pojmenovacím motivem. Termín mikrotyponym(um) se však v 60. letech 20. století rozšířil zcela neočekávanou cestou. Jak píše N. V. Podoľskaja [1975: 85–95], objevil se na první onomastické konferenci SSSR konané v Kyjevě v r. 1959 a odtud se prý počal šířit ve slovanské onomastice. Tvrzení N. Podoľské však není zcela přesné. Termín mikrotoponymum se neujal v toponomastice české a slovenské, v chorvatštině byl znám již dříve jako přejetí z francouzského nebo italského prostředí. Poměrně rychle se však – kromě ve východoslovanském prostředí – rozšířil v bulharštině. Polská onomastika představuje speciální případ. Nejprve začal koexistovat s termíny nazwy fyzjograficzne nebo nazwy terenowe; např. W. Śmiech [1982] napsal důležitou stať o celopolské kartotéce „nazw terenowych Polski”, A. Wolf, E. Rzetelská-Feleszková vydali metododologicky vzornou monografii o „nazwach terenowych” na Mazovsku [1982]. Ale paralelně s tím uveřejňuje v r. 1983 M. Kornaszewski knihu o dolnolužické „mikrotoponymii”. Termín mikrotoponymum se v polské onomastice postupně rozšířil především ve studiích teoretických, v nichž se už jako samozřejmost vyskytují i další termíny odvozené, např. mikrotoponomastyka, mikrotoponomastykon, mikrotoponomastyczny [viz např. Mrózek 1990; 2008]. Takovou terminologickou specifikaci možno pozorovat např. i v onomastice rakouské, částečně i německé: materiálové práce analyzují Flurnamen, teoretické Mikrotoponyme. Termín mikrotoponymum však rychle zakotvil v onomastice v bývalé NDR, a to především v převáženě slavisticky orientované lipské onomastické škole, kde také vznikla v tomto smyslu reprezentativní monografie H. Naumanna [1972]. Avšak už tehdy se vůči termínu vyskytly i výhrady [Witkowski 1995: 288–294], které v některých aspektech trvají dodnes [Zschieschang 2007: 413–420]. Pozoruhodné je, že se termín Mikrotoponym téměř neobjevil v tehdejší onomastice západoněmecké, rakouské a švýcarské. Ve sborníku z významného Gießener Flurnamen-Kolloquium [Schützeichel 1984] se vyskytuje jen jednou, sborník Mikrotopyme [Meineke, Tiefenbach 2011], vzniklý ze stejnojmenného sympozia konaného v Jeně 2009, má ho sice programově doložen v titulu, ale kromě příspěvků R. Rentenaara [2011: 197–205] a E. Windberger-Heidenkummerové [2011: 286–300] je běžný jen termín Flurnamen. Vynikající studii o mikrotoponymech publikovala Rakušanka E. Windberger-Heidenkummerové [2001]. Tato práce patří svou obecně teoretickou koncepcí a funkčním pojetím k nejlepším dílů současné teoretické onomastiky. Výsledky rozporuplných diskusí, které ve slovanské onomastice doprovázely názory na termín mikrotoponym(um), se odrazily v první celoslovanské kodifikaci onomastické terminologie [OC 1983]. Termín se uvádí jen v materiále ruském, srbocharvátském a makedonském. Po tomto krátkém „historickém” exkurzu navazujeme na obsah první kapitoly. Pramenem informací je vynikající studie Roba Rentenaara [2011: 197–205], obsahující velmi cenné poznatky teoretické. 3

20

Rudolf Šrámek

4. Analýza aspektu „mikro” a „makro” 4.1. Jak bylo v úvodní části naznačeno, elementy „mikro” a „makro” samy o sobě se svými kvantitativními významy nepředstavují takové kategorie, které by mohly mít v onymii a v celé propriální vrstvě jazyka povahu systémotvorných činitelů. Základní úlohou elementů „mikro” a „makro” totiž je ‘být příznakem’ (pol. nacechowaniem) jiných propriálně relevantních jevů (kategorií, systémových vlastností). Ukáže to příklad: ‘Mikrotoponymum’ Za mlýnským potokem není propriem (= není prvkem propriální sféry jazyka) proto, že pole takto pojmenované a ležící za potokem, který poháněl kdysi kola blízkého mlýna, je svým fyzickým rozměrem malé. Element „mikro”, vyjadřující kvantitativní rozměr, nemůže být sám o sobě nositelem a manifestací kategorie propriality, a proto nemůže rozhodovat o tom, že nějaké pojmenování je propriem, že nějaký nominační proces je procesem, který se realizuje v propriální sféře jazyka. Pomístní jméno (pol. nazwa terenowa) Za mlýnským potokem je propriem proto, že představuje strukturovaný nominační celek, který reprezentuje určitý propriálně pojmenovací akt (názvotvorný) model, a který bez ohledu na příznaky „mikro” nebo „makro” plní v lokální komunikaci tři základní funkce, specifické jen pro propria a nikoli pro apelativa. Jsou to funkce individualizující (singularizující), identifikační, diferenciační a lokalizující [Šrámek 1989: 367–374; 1999: 22–34; 2007: 45–57, v užším vztahu k „mikrotoponymii” 2010: 125–135]. Znamená to, že proprium Za mlýnským potokem porpriálně pojmenává to a to pole, individualizuje je, identifikuje je jako to a to místo a tím je diferencuje od jiných míst, od jiných objektů, a lokalizuje je tam a tam. Příznak „mikro” se proto na názvotvorném procesu ani motivicky, ani lexikálně nebo derivačně neúčastní. A přesto je vícelexémové pojmenování Za mlýnským potokem vlastním jménem. 4.2. Jaká tedy vlastně je role příznaku „mikro”? Vznik proprií má svou mimojazykovou příčinu. Je vyvolán společnou potřebou v komunikaci pojmenovat a identifikovat nějaký objekt nebo nějaký jev jako jednotlivinu. Tato potřeba se sice realizuje pomocí jazykových prostředků, ale inicujícím momentem vzniku i užívání propria je vždy konkrétní komunikační situace. A právě komunikační situace je ten faktor, který umožňuje, aby se v propriální sféře jazyka (v propriálním systému jazyka) elementy „mikro” nebo „makro” uplatnily jen v kombinaci s kategorií ‘proprialita’. Jedině tak se může stát, že proprium Za mlýnským potokem je „nacechowane” příznakem „mikro” nikoli pro eventuální malou fyzickou podobu pojmenovaného objektu (= pole, louky za mlýnským potokem), ale proto, že žije v malém okruhu uživatelů, že jeho komunikační rádius je lokálně omezen jen na ty uživatele, kteří toto jméno v každodenním životě potřebují a pro které plní propriální funkce. Specifičnost takové komunikační situace netvoří „mikrovelkost” (kvantitativní rozměr) pojmenovaného objektu, ale „mikroužívání”, tj. působení propriálních funkcí na oemezenou, ohraničenou „mikrokomunikační” situaci. Komunikační rádius je ohraničen malým, zpravidla vesnický okruhem


21

uživatelů. Tento rádius může ovšem být z mimojazykových příčin u různých jmen různě velký a intenzivní – od lokálního až k familiárnímu a individuálnímu. Proprium Za mlýnským potokem je proto „doma”, žije a užívá se jen v jedné lokalitě, jen v jedné vsi. Z hlediska funkčního můžeme tento fakt formulovat také tak, že akční rádius užívání a funkce propria Za mlýnským potokem se realizuje jen v konkrétním ohraničeném (omezeném) komunikačním prostředí a že je orientován vždy introvertně na lokálně omezený typ propriálního systému. Toto pojetí má dva důležité důsledky: a) analýza, klasifikace včetně typologické interpretace celého systému pomístních jmen (= systemu nazw terenowych) nějakého jazyka musí být výsledkem abstrakce vzniklé na základě sítě (nebo mozaiky) lokálních „mikrosystémů”. Vyskytuje-li se mikrotoponymum Za mlýnským potokem ve více vsích, je z propriálního hlediska pokaždé jiným propriem; b) proti introvertní orientaci ‘mikrotoponym’ stojí extrovertní funkční orientace toponym sídlištních (oikonymických) objektů; jsou totiž součástí komunikačního prostředí nadlokálního, tj. regionálního, celostátního apod. Paralelní případ představují hypokoristika. Jejich základním akčním rádiem je rodinné nebo příbuzenské prostředí. Hypokoristika, kterých se užívá doma nebo v jiném omezeném komunikačním okruhu, jsou vlastně ‘mikroantroponyma’. Mikroantroponymický systém nějakého jazyka pak nevzniká jako mechanická sumarizace jednotlivých lokálních (famililiárních, individuálních, regionálních) mikrosystémů, ale jako abstrakce společných názvotvorných způsobů, typů a znaků. Jak vidět, příznaky „mikro” a „makro” nejsou vázány na konkrétní druhy proprií. Jsou však vázány na typy konkrétních komunikačních situací, ve kterých se proprií užívá, popř. ve kterých se tvoří. A proto nelze „mikro” a „makro” definovat numericky.

5. Získané poznatky Analýza role funkce elementů „mikro” a „makro”, kterou jsme podali, umožňuje ve velmi zobecněné a abstrahované podobě formulovat následující strukturu poznatků, které zasahují jak do systematiky obecné onomastické teorie (včetně terminologie), tak do interpretační a klasifikační praxe onomastiky: 1. a) elementy „mikro” a sémanticky antonymní „makro-” mají v systému jazyka charakter a funkci příznaku a v propriální sféře jazyka nejsou samy o sobě nositeli propriality; b) oba příznaky jsou navzájem propojeny jako binárně fungující opozice; c) příznaky „mikro” a „makro” se manifestují v užívání proprií v nespecifických komunikačních situacích a mohou se odrazit v tvoření proprií. 2. Oba příznaky jsou elementy kombinatorní a spojují se s takovými kategoriemi, které jsou v propriální sféře jazyka nositeli nebo výrazem jejího systémového charakteru. Jsou to: a) na úrovni propriálně pojmenovávaných objektů a jevů (neboli na úrovni mimojazykových elementů) mohou, ale nemusejí oba elementy být

22

Rudolf Šrámek

vyjádřením příznak kvantitativních vlastností, tj. malosti nebo velikost objektu. Přesto, že toto kritérium, vázené na kvantitativní rozměr pojmenovaného objektu, může být značně nespolehlivé, protože je silně individuální a subjektivní, a proto často i neobjektivní, nacházejí elementy „mikro” a „makro” v současné onomastice uplatnění. Onomastická praxe se tak zcela nekryje s požadavky onomastické terminologie; b) na úrovní pojmenovacího systému označují elementy „mikro” a „makro” pozici v systému, např. při analýze takových kategorií jako jsou produktivity a frekvence, elementy struktury propria, rozměr areálového rozšíření apod.; srov. termíny makrotyp4, makroareál, mikrotyp5, minisystém atd. S charakterem propriálního areálu jako „obrazu” propriálně systémového jevu počítá i Seibicke [2004: 185–212]; c) na úrovni propriálního úzu v komunikaci se příznak „mikro-” spojuje především s omezeným rozměrem komunikační situace a s tzv. introvertní funkcí.6; d) specifický problém představuje problém kodifikace termínů s mikro- a makro-. Úsilí odborných terminologických komisí nepřineslo zatím obecně přijímané řešení.

6. Závěr Naše úvaha nad pozicí a funkcí elementů „mikro” a „makro” by však v žádném případě neměla vyvolat dojem pesimistického stanoviska. Vždyť s oběma elementy se v onomastice, zvl. v onomastické teorií setkáváme stále častěji. Znamená to, že se „mikro-” a „makro-” stávají součástí terminologického aparátu. Schází však zatím stabilita v definování toho, co znamenají, jakých propriálně relevantních jevů se týkají a jaká je jejich systémotvorná hodnota. K stejnému závěru dospěl i přední představitel současné onomastiky Friedhelm Debus [2012: 27]: „Es ist klar, dass… das Kriterium der einwandfreien Abgrenzung der Eindeutigkeit… nicht gegeben ist. Gleichwohl hat sich die entsprechende Terminologie eingebürgert”.

Bibliografie Bučko Dmitro, Tkačova Natalita, 2012, Словник укрaїнької ономастичної термінології, Харків. Debus Friedhelm, 2012, Namenkunde und Namengeschichte. Eine Einführung, Berlin. Dimitrova-Todorova Liljana, 2011, Собствените имена в Бългaрия, София. Termín se dobře ujal v onomastice polské, srov. četné práce H. Górnowicza, S. Rosponda, H. Borka aj. 5 Poučný je tento příklad: objevná teorie „malých typů”, která byla formulována Vladimírem Šmilauerem [1958: 41–51], nebyla nazvána „teorie mikrotypů”. Prof. Šmilauer pokládal termíny s mini- za novější, neustálený [Šmilauer 1963: 8]. 6 O introvertní a extrovertní funkci viz Rudolf Šrámek [2010: 125–135]. 4


23

HSK = Eichler Ernst, Hilty Herold, Löffler Heinrich, Steger Hugo, Zgusta Ladislav (eds.), Namenforschung – Name Studies – Les noms propres. Ein internationales Handbuch zur Onomastik, Berlin–New York, 1. Bd. 1995, 2. Bd. 1996, 3. Bd. 1996. Jireček Hermenegild, 1860/1861, Naše pomístné názvy, „Památky archeologické a místopisné”, roč. 4, oddíl 1, 91. Kornaszewski Marek, 1983, Nazwy zestawione w dolnołużyckiej mikrotoponimii powiatu chociebuskiego, Poznań. Lebel Paul, 1938, L’énquête bourguignonne sur les lieux-dits et les anthroponymes, [in:] Premiér Congrės International de Toponymie et d’Anthroponymie. Actes et Mémoires. Paris, 25–29 Juillet, Paris, 92–96. Meineke Eckhard, Tiefenbach Heinrich (eds.), 2011, Mikrotoponyme. Jenaer Symposion 1. und 2. Oktober 2009, Heidelberg. Mrózek Robert, 1990, System mikrotoponimiczny Śląska Cieszyńskiego XVIII wieku, Warszawa. Mrózek Robert, 2008, Diachroniczny mikrotoponomastykon w postulatywnym ujęciu badawczym, „Acta onomastica” IL, 240–250. Naumann Horst, 1972, Die bäuerlichen deutsche Mikrotoponymie der meißnischen Sprachland schaft (Deutsch-Slawische Forschungen zur Namenkunde und Siedlungsgeschichte 30), Berlin. OC, 1983, Основеи сиcтем и трминологија на словенската ономастика. Основная система и терминогия славянской ономaстики. Grundsystem und Terminologie der Slawischen Onomastik, Skopje. Olivová-Nezbedová Libuše, Knappová Milena, Malenínská Jitka, Matúšová Jana, 2005, Pomístní jména v Čechách. O čem vypovídají jména polí, luk, lesů, hor, vod a cest, Praha. Podoľskaja Natalija Vasiljevna, 1975, Russische onomastische Terminologie, [in:] Ernst Ernst, Wolfgang Fleischer, Aleksandra V. Superanskaja (eds.), Sowjetische Namenforschung, Berlin. Rentenaar Rob, 2011, Mikrotoponymie aus nordwestgermanischer Sicht. Einige Bermerkungen zur Definition und Terminogie, [in:] E. Meineke, H. Tiefenbach (eds.), 197–205. Rzetelska-Felszko Ewa, Cieślikowa Aleksandra, Duma Jerzy (eds.), 2002, Słowiańska onomastyka. Encyklopedia, t. I, Warszawa–Kraków. Schützeichel Rudolf (ed.), 1984, Gießener Flurnamen-Kolloquium 1.–4. Oktober 1984 Heidelberg („Beiträge zur Namenforschung”, Neue Folge, Beiheft 23). Seibicke Willfried, 2004, Areallinguistiche Methoden der Namenforschung, [in:] Andrea Brendler, Silvio Brendler (eds.), Namenarten und ihre Erforschung. Ein Lehrbuch für das Studium der Onomastik, Hamburg. Śmiech Witold, 1982, Słownik nazw terenowych Polski, „Onomastica” XXVII, 161–173. Šmilauer Vladimír, 1958, Metota „malých typů” v toponomastice, [in:] Sborník slavistických pracívěnovaných IV. mezinárodnímu sjezdu slavistku v Moskvě, Praha. Šmilauer Vladimír, 1963, Úvod do toponomastiky, Praha. Šrámek Rudolf, 1989, Onymische Funktion und funktionale Namenforschung, [in:] Svante Strandberg (ed.), Studia onomastica. Festskrift till Thorsten Anderson, Stockholm, 367–374. Přetisk in: Šrámek Rudolf, Beiträge zur allgemeinen Namentheorie, Wien 2007, 64–71. Šrámek Rudolf, 1999, Úvod do obecné onomastiky, Brno. Šrámek Rudolf, 2007, K funkčním opozicím v onomastice, „Наукoві запискі. Мoвознавство” 1 (16), 45–57. Šrámek Rudolf, 2010, Zur Typologie der Flurnamen, [in:] Hubert Bergmann, Peter Jordan (eds.), Geographische Namen – Vielfalt und Norm. 40 Jahre institutionalisierte Namenforschung und – standardisierung in Österreich. 65. Geburtstag von Isolde Hausher, Wien, 125–135. Windberger-Heidenkummerové Erika, 2001, Mikrotoponyme im sozialen und kommunikativen Kontext, Frankfurt am Main (= Schriften zur deutschen Sprache in Österreich 30).

ISBN

Recommend Documents