r IRODALOM • MŰVÉSZET TÁRSADALOMTUDOMÁNY
T O L N A I O T T Ó VERSE K O P E C Z K Y LÁSZLÓ: ODÜSSZEUSZ O T T H O N M A R A D BORI IMRE: EGY „PANNON" REGÉNYRŐL ORTUTAY GYULA EMLÉKEZETE R E H Á K LÁSZLÓ TANULMÁNYA A SZOCIALISTA SZÖVETSÉG TÁRSADALMI SZEREPÉRŐL I N M E M Ó R I Á M B Á R Á N Y I K Á R O L Y (ÁCS J Ó Z S E F , KERÉKGYÁRTÓ ISTVÁN, T O L N A I OTTÓ, BARANYINÉ M A R K O V Z L A T A ÉS B O R D Á S G Y Ö Z Ö ÍRÁSA) KÖNYV-
SZÍNI-
KRITIKA
KÉPZŐMŰVÉSZETI
Április
HÍD IRODALMI,
MŰVÉSZETI ÉS T Á R S A D A L O M T U D O M Á N Y I FOLYÓIRAT A l a p í t á s i é v : 1934 X L Í I . évfolyam SZERKESZTŐ TANÁCS:
Ács Károly, Andruskó Károly, Bányai János, Blahó József, Bordás Győző, dr. Bori Imre,
dr. Burány Béla,
Burány Nándor,
Deák Ferenc, | Gál László,|
Lackó Antal, Németh István, dr. Pap József, Pándi Oszkár, Petkovics Kálmán, Sinkovits Péter, Srőder János, Sz,abó I d a , Szekeres László, dr. Szeli István és Vicsek Károly A Szerkesztő Tanács elnöke: dr. Pap József Fő- és felelős szerkesztő: Bányai János Szerkesztő: Bordás Győző Műszaki szerkesztő: Kapitány László
TARTALOM Tolnai Ottó: P o r l a n d ó (vers) 409 Kopeczky László: Odüsszeusz o t t h o n m a r a d (útleírás) 411 Fülöp Gábor versei 437 Czirok Ferenc versei 441 Brasnyó István: F a m í l i a ( V . , r e g é n y ) 444 Bori Imre: E g y „ p a n n o n " regényről (Petko Vojnic Purcar: E g y r e további otthon) 464 Petko Voinic Purcar: E g y r e t á v o l a b b i o t t h o n (részlet a regény ből) 468' ]ung Károly: O r t u t a y G y u l a halálára 475
KÉRDÉSEK ÉS VÁLASZOK Rehák László: A D N S Z S Z h e l y z e t e és szerepe J u g o s z l á v i a é r v é n y ben l e v ő p o l i t i k a i rendszerében 478 Varga Zoltán: Egy hamupipőke komédiája (Vladimír Páral: A százszázalékos nő) 489 FI. Kovácscvics Katalin: H e r m a n n Hesse és a Sziddhárta 496 Bori Imre: S c h m i t t J e n ő H e n r i k r ő l 501
HÍD
XLII. évfolyam, 4. szám 1978. április
PORLANDÓ T O L N A I
OTTÓ
„szappannal
ha kezetfogni őrülten óhajtok, Uram!" (Nagy László) „ó annyi hunról nincs feljegyzés, csak a hagoly, a denevér gerincéhen." (Gulyás József) kopognak mint kis végállomások galandféreggel teli vasutasai a zöldre festett sósdoboz-fészek falán az ausztrál pintyőkék tengerifű C I K C A K K - v a t t a ez már a második nőstény az elsőbe beleszorult a tojás a zentai veréb mellé temettük a gutaütötte barackfa alá apám névnapja köménymagos kifli őz pereg a kagylóban az ausztrál ősz itt olvad folyik a rendőrgyilkosok pere íme a hatvanas és hetvenes évek belseje kissé másképpen képzeltük el tengerifű C I K C A K K - v a t t a három pintyőkét már elígértem holnap íróegyesületi közgyűlés chaplin aranyláz megeszi majd cipőjét 1905-ben míg újvidéken tartózkodott einstein hajnalonta rendszeresen tisztálkodott tornázott de hegedülni nem hegedülgetett mert ribiszkeszín hangszerét nem hozta el (bár titelnél azt mondta mint &-ra lófarok úgy fekszik a tisza a dunára) sztálin megismerkedett leninnel
reiner maria rilke roden titkára lett — simogatom a glicerin-szappant ráfektetem az arcom hónam alá szorítom elugrik tőlem de a lefolyó előtt még visszapillant ha lefekszem V É G E budiülő-formára fűrészelik az angyal dobhártyáját a dog kivérzett farka összefirkálja a szigetelő-falakat sztiropor-táblát csipked-csapkod a tyúk a pulyka noha a porlasztott zenében az ember már úgysem parlando pornó porhó porrongy a ringyó párkányán NÉZ, M I N T LÜKE A L I S Z T R E
Mercurius, impregnált gipsz, 1931
ODÜSSZEUSZ OTTHON MARAD Üti-krokik
K O P E C Z K Y
LÁSZLÓ
ELŐSZÓ H E L Y E T T ELŐSZÓ Vagyis, ez nem olyan előszó, amilyen az Előszó és az Előszó Helyett szokott lenni. A z Előszót, és az Előszó Helyettet ugyanis utólag írják, s inkább álszent mentegetődzés, negatív hencegés: „Észak-Amerikát akartam írni, de csak Kanada lett belőle." Már elnézést, de mért kérjek bocsánatot, mikor még nem is tu dom: mit vétettem. Talán csak azt, hogy előre megírtam az elő szót. Mert ez volt az előszó. A z Előszó miatt írtam, amely már régóta bántja a fülemet. Mint ahogy „Az Utolsó Szó Jogán" kife jezés is. Sohasem volt ugyanis az elítélté az utolsó szó, hanem az egyenruhás férfiúé, aki kardját emelve kiáltja: „ V i g y á z z ! . . . Kész!... Tűz!..." Dobogó szívvel kászálódom ki a k o c s i b ó l . . . „Jóegyúristen! — villan át az agyamon. — M i van, ha elfeled tem a rejtszámos lakat sifréját és nem tudunk bemenni a rácsos kapun?" Mindig morgók, mikor rászereljük: „Mi a frásznak zárkózunk, ha nem vagyunk o t t h o n ! . . . Legfőbb kincsünk az ember. Bánom is én, ha rám támadnak, mikor nem vagyok ott." Technikai felszerelésem nem élne túl egy szállítást. A mosó gépben is csak az tartja a lelket, hogy asszonyom megsimogatja indításkor, és úgy beszél hozzá, mint egy gyerekhez. Könyveimet elolvastam, képeim csak nekem tetszenek, televíziót nem érdemes nyáron lopni. Nagyon valószínű, hogy hosszú idő óta csak én akarok bemenni, s úgy látszik én sem t u d o k . . .
Beszólok az autóablakon: — Nem tudod, hová írtam a számot? Asszonyom: — H á r o m számot nem vagy képes megjegyezni? — Dehonnem . . . 912. Vagy 219. — D e lehet, hogy 192 — hallom a gúnyolódást. — Nem. A z nem lehet. A z aztán nem! Hosszas babrálás után halkan . . . — Hogy m o n d t a d ? . . . A z elutazás főveszélye: visszatalálok-e saját bőrömbe? Szellemi leg kihíztam életformámat, stílusom a Szajna-part felől nézve meg éri-e a folytatás fáradalmát? Mert ha nem — nagy baj van! Hátravan még egy rakás élet, és vajon kinek kell egy ötvenesz tendős újszülött? Kiskertünk, amely máskor, ha nem is „Le Notre-féle", most a letargia képét sugározza, olyan, mint egy elhízott özvegy. A mál nást összeborzolta a vihar, a körtefa alja terítve (csak azt nem értem, mit zabálnak a kukacok a főtusszerű magkezdeményen?) A fű monolit tömeg volt, mikor elmentünk, s íme, most a társa dalmi rétegződés jeleit mutatja. Decepció? (Csalódást kéne mondanom, de még küzdök ellene.) Kattan az ajtózár, megcsap a „nincs-itthon-senki" szag. Többször egymásba botlunk az előszobában, porral együtt mo hón szippantjuk 'be a látványt. Indítom az ellentámadást: Villanyok gyúlnak sorra, felzúg a frizsider, a kút hörögve pum pálja a vizet. A falióra még sántít, a csapon rozsda folyik, de a tévében az első vendég már érkezik Suríinba. Másnap — és egy hétig — ágakat nyesünk, füvet gereblyézünk. Függöny lebeg a kötélen, virág kerül a vázába. Tizenkét számlát tizenkét pénztárnál kifizetek. Hazaérkeztünk. Vagy el se mentünk? Hiszen úgy tűnt — s innen a cím is — , a kis autónk ötezer kilométert állt, és ablaka előtt zsinóron elhúzták a tájat, s leperegtek az emberek. Amennyiben igazán oldódni akarsz, ne vidd el magad az útra.
H a például komplett Kopeczkyt akartam volna játszani, már azon bukik a produkció, hogy lefekvéskor kiderül: nincs kispárna Mohácson, Grazban, Clermont-Ferrand-ban, Sanremóban. Előfor dul, hogy ágy se. Aludtam volánra borulva, úszógumin, a komp hajó bárkájában két szék közt egy harmadikon. Hogy senki ne hallja, sóhajtottam: „Országot egy kispárnáért!" Megjegyzés: Mindazt, amit mondok, nem tudom bizonyítani. Ceruzámat még Pélmonostornál elhagytam, úgyhogy csak az em lékezetemre támaszkodhatom. (Ha-ha!) N e csodálkozzanak hát, hogy friss nyomon indulok: v i s s z a f e l é az ú t o n . . . Bosanski Samac előtt van egy vár. M i Szedervárnak neveztük — annyi volt a tehén. (Stílszempontból marhaság, amit mondok, de sokszor van úgy, hogy elkívánkozom már a mondat közepéről. Nos, szívet a kézre; mindenki tudja: ez következett volna: annyi volt a szeder. így hát időmegtakarítás céljaiból áthoztam a tehene ket a következő bekezdésből. Nagy bűn ez? Meglehet. D e csak azért, mert nem dúltam fel teljesen a mondatot, mint Joyce, aki nek már megbocsátottak. Fél-felfedezők... Belőlünk van a legtöbb! Szúrós szederbokor szegélyezte az ösvényt, s szembejöttek velem a szarvasmarhák. Drámai jelenet! ö k ö r voltam, hogy felballagtam erre a kakaszagú kőrakásra. Mit akartam látni? Törököt? Képzelt kardommal vagdalkozom vadul. Lelkem szózatoktól visszhangos... „ H a z a oltára, é r k ez e m!" . . . „Dolce et dekórum est pro Pátria Hotel", „Csak egy nyáron át plesszölt". (Az utóbbi kissé disszonánsán hangzik, de gondolatkavargásban megesik.) N e bámészkodnának rám ilyen bambául ezek a kérődzők, tán egy „huj-huj-hajrát!" is ki tudnék préselni száraz torkomon, de csak állok lecövekezve. Visszaút nincs, ez a rohadalom szeder élve megnyúz. Fortes firtuna adiuvat. (De mi van, ha a tehén is t u d j a . . . Mindegy. L e van szarva(kajla), pipiskednie kell, ha ledöfni akar.) Idegtépő pillanatok! Okos enged. A tehenek visszavonulnak. Glória, victoria! „Szedervár hőse a lánglelkű: (név, igazolványszám, pontos cím) kapitány."
— Mért nem csipkeded magadnak a szedret? — hangzik a vár falról. — Tehenekkel viaskodom . . . — Álmondtad! . . . Egy árva gyík sincs a közelben. — Álmondtaaam? . . . H a h a ! . . . H m . . . hm . . . Lehetséges vol na? Belerúgok a bokámba. — S z h ! . . . A z istenit! (Nem vagyok normális, hogy ekkorát rúgok!) Most már szinte -biztos, hogy nem á l m o n d t a m . . . Tehát mégis csak én vagyok a nagy, utolérhetetlen és halálmegvető (fúj!) hős vér tőlpirosult: (Name, Geburtsort, das készpénz, amivel rendelke zik) szeder vári hösss! Hösss? E z t kellett volna mondani a teheneknek! Zenicán megaludtunk. Innen már csak egy ugrás hazáig. Holnap vasútépítő ifjúságomról mesélek majd nőmnek és bá muló gyermekemnek. A vracai táborról, a hídról, melynek beton jába verítékem és egy fánk hullott. A verítéket persze nem szán tam, de a fánk elvesztésében a sors ujját láttam akkor, mivelhogy a kantinból loptam, a trikó alá süllyesztve. Bizony a hasam akkor zsírosabb volt kívül, mint belül. O l y a n étvágyunk volt, hogy nem elhordatni kellett volna velünk a hegyet, hanem megetetni. De most aludjunk. Igen ám, csakhogy a hotel kertjében népdal-fesztivál van. K ü lönös módon, ez a kocsmanótaszerű műdallikázás most elringat. Csak a bemondó poénjaira ébredek. Várom a csattanót (nem baj, ha istennyila i s ) . . . Nothing. A külhoni csatangolás után Brács szigete volt az előotthon. Itt mostuk le magunkról az út porát, úgyhogy már másnap minde nünk ragadt a sótól. Splitskóban már nem kellett olyan precízen fogalmazni, mint az anconai péknél. Közbejön a gondolat: a világban egy darabidő arra megy el, hogy kiderítsd, hol mit lehet megvenni? ( A nagy árúházban ugyan van minden, de másutt minden jobb.) Kenyeret a cukrászdában, bort a hentesnél, bisztróban bélyeget. Egyszer cű-cérnát akartam venni a Lafayette-ben, s mivel szégyelltem kér dezősködni, ráment a délelőttöm. (Igaz, hogy a tartósított levegő-
ben kellemesebb ődöngeni, mint odakint a szmogban, a parfümosztály meg alaposan ráver a legvirágosabb rétre.) Tűt, cérnát per sze nem találtam, de majdnem rám sóztak egy kézi varrógépet. Elszórakoztat a gondolat, hogy ülök a sanremói virágkorzón és kötögető nénik tőszomszédságában ötletes masinámmal nadrág gombot varrok fel (egyéb úriszabósági akcióba ugyanis nem bo csátkozhatom). De térjünk csak vissza: aki a szigeten mást is akar fogyasztani, mint halat és bevandát, az menjen inkább Jeruzsálembe, és bőgje ki magát a siratófalnál. Egyetlen szemléltető példa: míg a láthatáron lebegő Splitben 8 dinár egy kiló paradicsom, addig a házigazda 18-ért mérte a sár gásabbzöldjét. A veranda párkányán érlelődő rakásból mindennap visszalopott néhányat a csintalan kisonokája. A magamfajta kultúr-kubikus: rövidre sikerült tenger-imádó. Első nap fürdik, mintha ki akarná loccsantani a tengert. Másnap már leplezetlenül unatkozik, s azontúl undorral bámul mindenre, ami folyékony és sós. A hevesebb égtájakon a ború arra jó, hogy kirándulhass. A Skripa felé vezető úton van egy romtemplom. A z t mondják, görög, és több mint 800 éves. Persze a görögökhöz csak annyi kö ze, hogy egy fenét van 800 éves! — mégis dobogó szívvel forgo lódtunk benne. A z örök kincskeresővágy lobbanik egyet. Csakha mar nagyobb kővel turkálunk a kisebbek közt, a döngölt padló zatban. Felfedezni egy akármilyen kultúrát! H a többet nem, hát egy piciny mammut-temetőt, amit aztán ügyesen elhallgatunk a Szekeres Laci előtt, mert rögtön rávágja: turisták ették a sült csir két a sanctuáriumban. Ügyet sem vetettünk a viharfelhőkre, amelyek hazánk egén gyü lekeztek. A z archeológiából végül is ürgeológia lett. Kiöntött bennünket az eső. Amit viszont egészen közelről megfigyelhettünk, az az is tennyila volt. Mondhatom: ménkflk, nagy ménkűk csattogtak. Sze rencsére bosszantóan rosszul céloztak a fiúk (a görög színhelyhez méltó pantheista obszerváció). Egy hónapja szaladgáltam már Európa síkjain, mikor meleg, hazai szavak felcsendültek a zadari kikötőben: — Vámolnivaló?
az első
Bizony. Semmi olyan, hogy: „ H á t megjöttél? . . . O h , be vár tunk! . . . Nélküled üres az élet és az i r o d a l o m . . . Jujj de örülök, f i ú ! . . . Istenem, hadd n é z z e l e k . . . De szépen megnőttél ebben a rövid n a d r á g b a n . . . H á t hogy volt? Mesélj!" — Nincs el(vámolni) valóm . . . — N e meséljen! Majd szétveti kocsiját a holmi. — S z e n n y e s . . . Kiteregessem? — Bízza csak r á m . . . E z mi? „ E z Mimi, az alvó baba" — itt a szokványos szöveg, de én csak egy kis jókedvet igyekszem becsempészni hétköznapjaimba. Ám a határon nem kedvelik a humort, tehát visszatartom, ehelyett mon dom: — Drámaíró v a g y o k . . . Vettem egy kortinát az introdukcióhoz... Kérdő tekintet. — Előszoba-függöny. Ancona csúnyácska és öreg. Mit csinálunk fél éjig? (Akkor indul a komphajó Zadarba.) Fel ballagunk a dombra, a katedrálishoz. Meszelik. Gyöngyözik, mint a másnapos Deit. — H a lesz ott egy kút, akkor csak volt, mert kiiszom! — Vízesés habbal — susogja kiszáradt torokkal asszonyom. Nézzük a tengert. Mennyi v í z ! . . . Szomjasan szebb, mint va laha. Rimini felől jöttünk. Jobbra kanyarodik az út Urbino felé. E z már Ráfáel ege, hamvas dombocskái. Megindul bennem egy le mez! . . . A képzelet önindukció. A z lobban fel váratlanul, amit éppen a k a r o k . . . H j a , egy kis csalás nélkül nem megy. „Mely olyan lágy . . . Mely olyan lágy" — ez van a lemezen (nagyon kopott m á r ) . Ravennában a visszajáró apró fejében kaptam egy tantuszt. K i nek telefonozhatnék? E z foglalkoztat. Szórakozottan bámulom az arany mozaikot. Külön dobog a szívem, és külön tekereg az agyam. A z ikonok öregapja. Bizáncból jött, s a Louvre-ban látható alexandriai enkausztikás sírképekkel rokon arcok.
Hogy megvilágosodjék a kupola, némi aprópénzt kéne begurí:ani az automatába, de csak állunk és nézzük egymást a félho mályban. Mennyi skót! Most találkozik érzésem és gondolatom: mi lenne, ha ezt a „gettone telefonico"-t beledobnám a pikszlibe? íustinianus mordulna a vonal végén: — Pronto! — Theodorát kérem a telefonhoz. Érzéki hang: — Q i u parla? — Kopeczky László . . . Mond önnek ez a név valamit? — Istállótulajdonos? . . . Kék? — Nem kék . . . Barna . . . — Kopj le . . . Telefonbetyár! Nem csoda, hogy minduntalan álomfoszlányok úsznak át a tu datomon. L a Speziában nem kaptunk szobát, s az autóút egyik parkingjában aludtunk volánra görnyedve. E z az elefántcsontládikó a múzeumban, ez is csak álom lehet. Ilyen nincs! . . . Csipkecsoda pompás miniatűrrel. Persze, hogy álmodom . . . Most ki fogom nyitni a szemem és eltűnik! . . . Nem tűnik el. K i érti ezt? L a Speziában nem kaptunk szobát, s az autóút egyik parkingjá ban aludtunk volánra görnyedve. (Ezt már mondtam? Igen, de visszafelé megyünk, tehát most mondom először, az előbbi, az má sodszor volt. Márpedig nem mondhatok valamit másodszor, ha először nem mondtam.) Gulliver a teherautók országában. Lázálmas éjszaka volt! Óriáshüllők gyanánt kúsztak be húsz tonnások a veszteglőre. A lidérces világításban emberszabásút nem láttunk, csak baljós morgás, kísérteties nyikorgások hallatszottak. A z z a l a rebbenésnyi ájulással szunnyadoztunk, hogy valamelyik szörnyeteg álmában a másik oldalára fordul és agyonnyomja autó bébinket. Más volt az ébredés Sanrémóban. A virágparton aludtunk egy ódon albergóban (gondolhatják, milyen sebesen sunyítottunk el a ragyogóbbnál ragyogóbb hotelok és panziók előtt). E z a virágpart komplett idill volt. Kertben pálma, ablak alatt expressz-vonat.
A téren juniális, lampionokkal, zenével, céllövő bódéval, kör hintával. A z egész mégis olyan szordínósan hangzott (ámhogy megaludtunk volna a kitörőiéiben levő Etna kürtőjén is, olyan pilledtek voltunk). A sorompó csengője, mint József Attila villa mosa, álmában picit-picit csengetett... Sanremóban tanultam meg: hogy mondják olaszul azt, hogy bélyeg. . . . Affene! Megint elfeledtem! A vasasboltban forgolódom, hát ki áll a hátam megett? Nejem. — Miért jöttél be? — Akarom hallani, hogy kéred olaszul a fűnyírógép forgó kését. — Éppen abban ügyködöm. H a meglátom, csak rábökök kis kö vér mutatóujj ammal. Nem láttam meg. — Signore?! — Egy olyan . . . nyisz-nyisz a . . .drn-drn-be . . . Mutatom, hogy gyalulom a gyepet. Odatol egy gyermekkocsit. — . . . Macchina . . . herba . . . N a . A fűnyírógép már kigyött. Csak még a kést. — Rotativo . . . — Coltello? — Si — mondom napoletáno tájszólásban, és büszkén tekintek a nőmre. — Nincs — mondja (magyarul írom, hogy értsék), s máris a következő vevőhöz fordul. Savonában fél egykor fogyott el a benzinünk, és fél négykor nyitottak a pumpások. — Tengerre, kertvárosi! — adódott a jelszó. Megebédeltünk, megfürödtünk. Nem is kellett messzire menni: hat lépcsőt. Zengjen dicséretit ezeknek az olasz közstrandoknak. Nincs belépőjegy, de van vetkőzőkabin és tus . . . Mi kell még egy halo vány bácskainak, aki már amúgy is leégett? H á t igen . . . Még egy kis napsütés is kellett volna, de nem talál tam az automatát, amelybe beledobom a pénzt, és kisüt a N a p . Pedig lehett valahol, megtalálom, ha jobban odanézek. De én nem oda néztem, hanem . . .
És éppen Rapallóban büntettek meg megengedhetetlen veszteglésért, holott itt kötötték meg a . . . (benn van a lexikonban). Asszonyom meg fiúgyermekem begurultak a nagyáruházba ke nyérért. De csak kétszersültet kaptak. Egy doboz kétszersült ötezer líra! — állapítottam meg a cédu lát böngészve, amelyet a carabinieri az ablaktörlő alá csíptetett. — H a tőlem egy zsaru pénzt akar, tartsa a markát! — patto gott szebbik felem, és begyűrte az ukázt a szatyorba. (Nem is fizettük ki. Valahányszor motoros rendőrök bukkantak elő ka nyarban, útkereszteződésnél, kórusban szavaltuk: „Jönnek a pén zükért!") H u r r á ! Tudom már, hogy mondják a bélyeget! 1 1 . . . (Pardon, az nem az!) J ó magasan kerengtünk már a hegyekben. A felhők be-bezuhogtak az útra. Borzongtunk a hidegtől, magasságtól, setétedéstől. És ekkor bukkant elő a tábla. Ilyet még sehol se láttam. Vicsorgó agyar piros körben: V I G Y Á Z A T — F A R K A S O K ! Szegény citroénomban majd elállt a ventillátor. — Álljunk meg egy kicsit — indtíványozta asszonyom. — Itt? . . . Megesznek. — Gyáva! Kinyomtam az ajtót, kipattantam a gyepre. Jött velem szembe komoly léptekkel egy jól megtermett tejeskávészínű kutyaszerűség. — Emberek, Misa bácsi — suttogtam kiszáradt torokkal. T u dom, pitiáner lélekre vall nagy pillanatban szöveghiánnyal küzde ni. Mi mindent lehet ilyenkor mondani! . . . Csak így utólag, hadd említsek néhányat futólag: „ E z a vég! . . . „Áj dájd máj láv!" . . . „Remények Lillák, Isten veletek!" . . . „ H a z á m , hazám . . . " A z ám, mért nem jön közelebb? De tán csak nem azt várja, hogy én menjek oda? Szomorúan bámul az éjszakába. Igen, éjszakába . . . V a k volt. Ennivalót nem fogadott el tőlünk. (Rajtam mindenesetre átlá tott.) L a Speziában nem kaptunk szobát. Nizza. Strand. Fiam fehér gatyában fürdik. Abban nagy kő. — Mi a frász az? — Emlék . . . A vízbe pedig úgy került, hogy nem engedtük.
— A lábam l e g a l á b b ! . . . Lerúgta a szandált, és le-föl nyargalt a tocsogóban. — Beleér a nadrágod. — Levegyem? — Hogyisne! Néhány perc múlva lenge vajdaságiban lubickolt. — Nem szegy elled? — K i ismeri itt az én gatyámat! N ő m ábrándosan hunyorgott a cseppfolyós-aranyú alkonyat ban. Szemben velünk az afrikai part. A z ég alján mintha szürke vonalak volnának. — Látsz valamit? — Csak a srác gatyáját. Átkozott legyen minden t e r e l ő ú t ! . . . (Csak úgy eszembejutott.) Digne a parfümök hazája. Kidugom az orrom a kocsiablakon. — Nos? — Lassabban hajts. . . — S most? — Mintha. De lehet, hogy nem az . . . — Mégis, milyen? — Sárgadinnye . . . — Vegyünk! — rá a dzsunior. — Szagold! Ingyen van. — Nem érzem. — Kanyarog az út. Még látom aranyszívű nővérkémet, amint Petichet-ben guruló kocsink után szalad egy sült csirkével.
az el
Kis fűszerüzlet az Alpok mellékhegységében, a Napóleon úton. Gyufa (lásd még: G y u r i , srác, büdös kölök, szarfazék), nagyon vigyázva a korrekt kiejtésre, szöszi holland lánykának mondja angolul, hogy nincs más fagylalt, csak ami van. A k i olvad, az a nővérkém, hogy ilyen zseniális unokaöcsikéje van. Én a sógorral ülök a vendéglőben, és hallgatom, hogy áradozik a párizsi, aki be tért egy gulás ongroázra. — A Balaton gyönyörű . . . Imádom a r o m á n o k a t . . . És a kvarglijuk! Bátyám Jojó rohan be tárt karokkal:
— Telefonáltam Párizsba, a hotelba. A z t mondták, még nem érkeztél meg. — Igen . . . Mondta a Madame . . . Megkaptátok a távirato mat? — Nem. — Nesze! . . . Átnyújtom a cetlit, amelyen fogalmaztam. — Segítenénk . . . — Ugyan mit? — mosolyodik el idősebb fitestvérem. Teljesen kész a chalet (faház), csak még a padlóját kell csiszolni, lakkoz ni, a szegőléceket körülfesteni és a kéménytövet beborítani cinezett lemezzel. — Mikor kell átadnod? — Holnap . . . — Szüret! — . . . lesz fél éve. — N e m türelmetlenkedik az ipse? — Tegnapelőtt úgy összeszólalkoztunk, hogy ha nálam a bics ka, kieresztem belőle a gőgöt. — Doucement, h e i n ! . . . Előbb fizessen. — N e m a k a r . . . D e ő is szarba van. — ??? — Minden percben érkezhetik a bútor. A bajban-maradás, úgylátszik azonban, számunkra predesztiálltatott. Ahogy nejem ott lakkozik békésen (bátyuskám lerohant G r e noble-ibe a csiszológéppel a kölcsönzőhöz, mert már nagyon ketye gett a taximéter), felkanyarodik az ösvényen egy baromnagy pót kocsis T E F U . Boldogan újságolták asszonyomnak, hogy elhozták a bútort, és most sürgősen mutassa meg: hová pakolják? Asszonyom villanyszerelőknek nézte őket (úgy volt, hogy jön nek), és felmutatott az égre: — Tessék, t e s s é k . . . (Egyébként szeptemberben hallgatja majd az első nyelvleckét a tévében „Bonjour M o n s i e u r . . . " A z én ceru zám sárga . . . Que est que c ' e s t ? . . . ö n n e k (vous avez) sárga ce ruzája?") Jómagam Michellel (sógi) lazítottam pastis mellett, mikor G y u fa futva érkezett.
— A Mami azt üzeni, hogy megjött a bútor! — A h bon . . . Mondd, hogy tegyék le. (Így intézkedem és Franciahon Dauphiné tartományában, egy felfuvalkodott pék fé ligkész hegyilakja ügyében.) — Hogy kell azt mondani? — okvetetlenkedik a hírnök. — Mingyá kisszógám, csak eztet kiiszom . . . Mire felértem a lankán, ott voltak már a villanyszerelők is da ruval, betonoszlopokkal, mammutfúróval. Milyen szép egy ilyen m e g a . . . giga vagy hogy nevezzem fúró. V a n benne valami virág szerű, mikor forog. Mintha szél rezgetné. A z „oszlopos-tagok" meg a „rökamié-transzportosok" már ott tartottak, hogy egymásnak ugranak. M E U B L E S - é k ugyanis éppen az eljövendő lyuk helyén tátongtak, s csak ennyit tudtak monda ni: „ m a i s . . . m a i s . . . " A konfliktus ozsonna formájában oldódott meg. A z elektrikusok még az üveget is odakínálták a bútorvezetőnek, de az csak dühösen legyintett, és újból ki tudja hányadszor, felrohant a lakkszagú lakba, hogy megnézze, hátha akad mégis egy tenyérnyi szá raz hely számára, ahol a háromszoba hallnyi bútort lepakolhatja. Nejem, mint egy magas rangú vendég előtt, rakosgatta az újság papírt elibe, hogy a már megtakarított, valamint a féligszáradt parkettát össze ne barmolja. R á m meg rám-rám pattogott: — Mit bámészkodói? Mondd, hogy nem lehet. — Már mondtam. — És?^ — Elnézett a fejem felett (pedig én álltam magasabban). — H o l lehet ilyenkor a Kovászos Tiborka? — Ki? — A K i k i . . . a Coco . . . A z a hólyag, na! Akire gondolt: a tulaj, tulajdonképpen már ott állt a hátunk mögött. — Vőtre frére? — kérdezte feldúltan? Lemutattam a völgybe. — Parti . . . Reviendra dans un brind de temps (magyarul: gyön egy szelet idő múlva). Amikor Zsozsó (főbátyám) egy óra múlva vígan felvágtatott, azt hittem, az lesz az első dolguk, hogy egymás torkának ugranak. De a pék addigra már moraliter berogyott, és alázatosan kullogott ráérős rokonom lábanyomában. Csupán a belakkozott padló esi-
szólására tett egy barátságtalan megjegyzést, de ez elég volt ahhoz, hogy elkezdjék rugdosni az üres dobozokat. A szócsatába csakhamar bekapcsolódtak Fafáék és Tromosok (Elek) is. G y u f a ezalatt egy szép nagy görönccsel célozta az izgága sütőiparos Peugeot-ját. E n n y i bűnös közül végül is ő lesz az, aki kap egy grand pofont. — A z éjjel hol aludtatok? — kérdezte nővérkém ágyazás köz ben. — A Clermont-Ferrand-ban. — Hogy kerültetek oda? — Limoges-ból. — Bekapcsolom a tévét. — Kösz! Nem kérek! — Színes. — P l á n e ! . . . H a elromlik, azt hiszitek, hogy az izét dugtam a hogyishívjákba. — Ne gyerekeskedj . . . És milyen Limoges? — Egy nagy parkban imbolyogtunk . . . Minden bokor alá be néztem. Sehol egy csepp csap. Sziksósodó népemet leültettem egy kedélyesnek látszó fűz alá, s nekivágtam a fehér kavicsnak. A legtávolibb sarokban aztán akkorát káromkodtam, hogy áthallatszott Poitiers-be . . . Tudod mit találtam? K u t y a t o a l e t t e t ! . . . Ezekre a dögökre gondolnak, rám nem! A kirakodós-játék, amellyel a fiam meglepte magát, 500 elem ből állott. 1000-est akart venni, de az anyai erély és atyai pénz szűke szerencsére meggátolták. A grenoble-i öregtemplom nagyharangja tizenkettőt ütött, s mi még mindig az össze nem illő részeket tologattuk egymáshoz. — Lehet-e felhő a fű közt? — És virág a kopasz csúcson? — Lehet-e visszakérni a 28 frankot, mert itt v a l a m i . . . ? — N e dumálj! — dünnyögött álmos tekintetű arám. — C s i náld! — H a még egyszer ilyet veszesz, megetetem veled — mordul tam most már a bóbiskoló utódomra.
— E z t már mondtad . . . Unom hallgatni. — És elment lefeküd ni. Mi ketten pedig ott virrasztottunk a büszke csúcsok előtt, me lyek alól még ki-kilátszott a csipketerítő. Tulajdonképpen Grenoble külvárosát laktuk meg, St. Martin D'Heres-t, és busszal jártunk be a központba. Nem tud olyan történni a világban, amiről nem a hazai dolgok jutnának eszembe. A z utolsó napon, mikor sorba raktam pultján a nikkelt és a sárgát, a kalauz megrázta a fejét. Aznap emelték a busz árát. A tévében Rameau operáját láttam, a Platheiát. „ L á t t a m " — rossz kifejezés! Beittam, elnyeltem, felszippantottam, behabzsol tam. A szcenikus művészet olyan harmóniája volt, amelyben az aranyozott felhőszegély tónusban állt a tündérkirálynő habselyem fátylával. A színek egymásba ömlöttek, és szertebomlottak, a muzsika, szín, fény egymást sehol sem megtörő hármas spirálja. A szépség mámoros erupciója. Félálom. Még jóval Limoges előtt előzni kezdett bennünket egy lakóko csi. Utánagördült a második és harmadik is, s ekkor a bukkanóban feltűnt egy nagy zöld kocsi. ( H a itt hagynám abba az írást, azt hinnék meghaltam. Mert ámbátor az első utánfutós be tud csusszanni sávúnkra, a második előzős azonban, akit még a harma dik meg is tol, mert hirtelenül fékezett, úgy eltapos bennünket, mint egy tehénlepényt. Elgondolkozom, mit is mondhatnának a síromon. „Mindig tudta, hogy mikor k e l l . . . " (Csak most nem.) „ ő volt a hazai drámaírás jövőjébe vetett h i t . . . " „Az elpusztíthatatlan . . . (he-he!) és romlatlan (ja, hogy ha szagolgatnak i s ? ! ) . . . " „Most, hogy itt állunk . . . az esőben . . . " (Észrevették, hogy a hazai költő temetésén mindig esik az eső?) „Üzenjük neked, h o g y . . . " ( N a , ezzel jócskán megkéstek!) „ E m l é k e d e t . . . " (És egyáltalán: mért tegeznek folyton?!) Míg én ezeken töprengtem, asszonyom kihúzódott a gyepszélre, s ugyanezt teszi féksivalkodás közepette a szembejövő zöld kocsi is. A z első wigwamos beoson az előttünk levő elé, a mögöttünk
jövő éppen csak hogy mielénk, s a harmadik megpördülve keresztbeáll az úton. H á r o m őrült, két józan. S ez még nem is rossz arány. Időnként mind eszeveszettnek tűnik, aki melletünk elsuhan. Még egy-két szó a lakókocsikról. A modern utak lidércnyomá sai ők, ahogy nekirugaszkodnak imbolyogva az előzésnek, mert az egyébként erős kocsijuk sebességéhez szoktak. „Az én házam, az én váram . . . " D e hogy néz ez így ki lóistálló, borpince és baromfiudvar nél kül? És hol a házmester? Saint-Nazaire cukorsüveg hídján jöttünk. Ilyen hegyes hidat se láttam még. Hegymászó kocsit kellett volna hozni. Fizetni is kell. E z némileg csökkenti a csodálatot. A csalódás akkora, amekkora a kocsid. A Rolls-Royce-osok így sóhajtanak: „Nem bérelni óhaj tom, csak át akarok menni rajta!" Saint-Nazaire egyike azoknak az álmos halászfalucskáknak, amelyek már rég nem azok. A szunditósabb rész egyre beljebb hú zódik a szárazföldre, a kikötő zajától távolodva. (Nagy csapat daru magaslik és elég szépen szól.) Taktikánk, hogy mindig a má sodik hotelbe kopogunk be, mivel az első nyeli el a turista-hullá mot (meg ha egyebütt nincs hely, van hová visszamenni). Most is beóvakodok a diszkrét, majdnem álcázott bejáraton. Lábujjhegyen osonok ajtóról ajtóra. Valami nem tetszik ne kem . . . Tudom már! A z a sok utasítás, felhívás a falon: mit kell letörölni és hová. És b e f o g n i ! . . . mettől meddig. Talán máris túlhangosan szuszogok? Leballagok az ajtóhoz, gondosan megköszörülöm a talpam a lábtörlőbe, és kihátrálok. — Nos? Levágódom az ülésre. — Nincsenek otthon. Nőm nagyot sóhajt: — Pedig szép lett volna . . . Óceánra néző ablakok. — Nekünk udvari szobát szoknak adni. (Biztos van odabe egy olyan felirat is — csak nem láttam — hogy: O C E Á N N É Z É S du. 16—18-ig . . . S Z O M B A T ÉS V A S Á R N A P K I Z Á R V A ) . Találtunk egy kedvesebben. A zöld kiskertkapun a bejárat az ivó oldalába vezet, ahol a
Ikarosz, kő, 1938
gömbölű tulajné kéri: fizetnénk ki mindjárt a bért, mert ők bizony nem kelnek reggel korán. Elfészkelünk, harapjuk a veres bort. — Mikor megyünk a partra — nyűgölődik örökösöm. — Este tíz óra, hé! — Még nem ment le a N a p . Egy kis csalás azért van ebben a végtelen nyugati alkonyatban. Egy órával előretolódtak. A sofőrt megsimogatjuk, betakargatjuk, kap egy puszit a hom lokára és — irány az Óperenciás! Bennem már a veres pici tábortüzeket gyújtott. H a l k a n dúdol gatok. Odébb a parton kieresztem a hangom: „Az hoool én élmények, még az fák es síiirnak.. A föveny vízhez közelebb eső része kemény, járható. Milliárd kagylóhéj fehérlik. Mintha a tejúton ballagnék. Fiam két marka tele vele. — Nem segítenél? — Csak még előbb . . . átkiáltok Amerikába . . . Nantes mellett csak elhúztunk (s még egyszer Pornicba menet), de Angers-ben a búcsú kellős közepén keveredtünk. Itt éreztem először, amit már mondottam volt elöljáróban, hogy az ablakom ban könyöklök, s folyik le előttem a világ. H a leeresztem az üve get, megtapinthatom a síppal-dobbal vonuló trubadúrokat. Hasí tott nadrág, tollas kalpag, bársony köpeny, csatos saru. Félig litánia, félig vitézi mars, kvázi: „Jesszusom, mi lesz a J é zussal!" Ügy eltátiskodunk, hogy majdnem a rendőrnek kell megtolni a farunkat, mert elálltuk az áradat útját. Igen. Csak lebben egyet a középkor, s máris felbőgnek mögöt ted a klaxonok. A Loire-on bárkát vontattak vízre. Nem vágtak ugyan hozzá semmit, de ceremóniás minden mozdulat. Fiamat szinte emelődaruval kellett beemelni a kocsiba. — Mikor én nézek valamit: siessünk!... De a Louvre-ban el álldogáltok egy kép előtt órákig. — Szaladj oda, no . . . De aztán harmadik dudaszóra: feltáma dás! És vigyázz, hogy el ne üssön a hajó.
V E R S A I L L E S - t egy turistacsoporttal már láttuk kutyafuttá ban. Inkább odabe Toinette asszonyság nyoszolyáját, meg a Tük rös Termet bújtuk, mintsem a kertészolló világcsodáját: a parkot. Igaz, hideg is volt, de tízlépcsőnyit se eredtünk lefele, máris ha hóztak utánunk. Most itt az alkalom, hogy az árnyas sétányon legömbölyöd jünk, mint Ariadné gyapjaja (elragoztam magam egy cseppet). A hülyeség, amely állandó jelleggel repked körülöttem, arra késztet, hogy az eget bámuljam meg elsősorban. Bennem az ég tónusa, a felhők állása, a megvilágítás eufóriás gátszakadást vált ki. Régi egek (még ókoriak is) sejlenek fel. Asszonyom ilyenkor nyilván azt hiszi elzsibbadt a lábam, hogy oly hirtelen lecövekeltem. Nem a legintelligensebb ábrázatomat ölthetem is, görcsösen kapaszkodva a révületbe. A habfelhő erezete, a sugár-küllők, az emlékkék üres kupola vagy éppenséggel vígan duzzadó gomolya-zuhatag. Lábam alatt csörren a kavics. Vissza az idillbe, mielőtt még kisétálnák a mesepázsitról, a glédában álló Dianák, amorettek, nimfák és pásztorok közül. — Odanézz! Valaki lelopta a fejét! Elszégyellem magam. Attól, hogy itt elemeljek valamit, csak az tart vissza, hogy hónam alatt egy Zeus-fejjel feltűnést keltenék. A kőrózsa lehúzná a zsebem. — Disznóság! — mondom irigyen. Autó gurul végig a sétányon. — E z ki lehet? — kapja fel a fejét asszonyom. — E z a csősz. Mást lefejeznének szentségtörés miatt. A gyerek már az alvégen jár, és kavicsokat dobál az aranyha laknak. Éles hang hasít az allén át: — Gyuriiííí!... Utoljára tán a Pompidou-nak rikkantottak így. — Én — — —
Telefonált a bátyja — fogadtak a M O D I A L - b a n . felragyogtam, ő elkomorult. Sajnos üres szobánk e pillanatban nincs. Mit ajánl? Kíséreljék, meg az A V O R - b a n . Laferriére u t c a . . .
A gazda alighanem csodabogárnak néz bennünket, hogy a ren geteg cuccal elmasírozunk a pultja előtt. Pedig csak arról van szó,
hogy k i kell üríteni a kocsit, mert holnap szervizeim visszük. Nem tudja, mit csodáljon meg jobban: a két zsák cipőt, vagy a komplett ágyhuzatot fél sonkával. Tetézte a bajt, hogy a lift egyszemélyes volt. Mikor a koffert lapjára állítva begyömöszöltem, még mindig kimaradt a szállítmányból minimum: . . . eczky. D e tisztára egyedül utazva is hihetetlenül körülményes volt a bekászálódás. A vasajtót könyököddel tartottad, míg széthajtottad a lengőnek szárnyait. H a nem eléggé hajtottad szét, becsípett. Miközben k i szabadultál, hátba vágott a vasajtó. De meg is kellett lélegzet visszafojtva fordulni s kinyúlni, hogy a vasajtó kilincsét behúzd, miközben karod a lengőajtó szárnyai közé szorult. Mindez a portás (jó esetben az éjszakai is, ott tolászkodott már) szobalány, két takarítónő és egy fürt vendég szeme láttára. Égtem, mint a hulladék-textil, csuklóm, hátam sajgott, s csak mikor a kiszállást bonyolítottam le ugyanilyen sorrendben, vettem észre, hogy a kulcsot a pulton feledtem. Chaplin fénykorában egész estét betöltő filmet forgathatott vol na az A V O R - b a n . „I lowe Paris in the s o m m e r . . . " — mondja a jenki. Úgy néz ki, hogy ez nem igaz — hacsak nem a nagykövet nó tája. A Drouot és Madelaine Renaud színháza ugyanabban az épület ben van a Gare D'Orsay-ban. Színházba menjek, vagy licitáljak? Pénzem nincs. Licitálok. Mielőtt a kalapács lecsapna, legföljebb elhallgatok. A z illúzió ban is azt nézi az ember: melyik olcsóbb? És sietni is kell. Gyurit a S A M A R - b a n hagytuk. A z új játékot reklámozó tévénél, a toló focihoz hasonló teniszjátékot gyakorolta. Igen egyszerű, labda pattog ide-oda, s egy ügyes csavarintással vissza lehet ütni. A gomb tulajdonképpen a rekett. G y u f a már rekedtre játszotta magát, s a bal parton már nem is talált méltó ellenfelet. Amikor odaértünk, éppen egy tisztes keres kedelmi utazó kinézésű atyafit vert 15:1-re. Hogy a jó párizsi szellem senkit sem tisztel, példa rá a tábla a Tuileriák falához támasztva.
Kiállítást hirdet: H E N R Y M O O R E Orangerie Alatta szénnel (remélem, csak a rím kedvéért): Saloperie (Nézzék meg a szótárban: piszokul hangzik!) Reimsből csak a katedrálist láttam, de az akkora, hogy nem lát ni tőle Reimset. És megint egy provokáció vagy csak ziccerfeladás a gunyoros galloknak: Chagall-szerű vitrázs a főoltár mögött. Hogy stílben maradjak: Páros csillag a hotel-cégtáblán, az alkóvos fürdőszobába hármas lépcső vezet fel, mint a trónra. Igaz, jól leforrázott, hogy a víz jéghideg volt. Sikoltásomra nem szaladt össze senki. A többiek már úgy látszik megfürödtek. Champagne dimbes-dombos tája. A venyigesor elején tábla. H a szőlőtermelő lennék, lyukat ásnék, belehajtanék, s magamra húz nám a rögöt. Ilyen szépen mívelni a szőlőt, ez már sértegetés. Lépten-nyomon rajzos felirat izgatásunk gyanánt: BORKÓS T O L Ó (5, 4, 3, 2, 1 km). A z úton csak az autó iszik. Úgy is megy a kanyargós dűlőkben, mintha be volna rúgva. S.-ben L a Fontaine-nap volt tegnap. A kövezetet konfetti bo rítja . . . Két állatnak érzem magam, amely most egymással beszélget: K O P O T T N Y A K Ü K U T Y A : H á t nem jobb ilyenkor az Árnyas utca 34-ben? Érik a meggy. K Ó B O R F A R K A S : Nem szeretem. Savanyú. K O P O T T N Y A K Ü K U T Y A : Hülye! E z nem ebben a mesében van. K Ó B O R F A R K A S : Te csak ülj a gumódon, és lessed a telefont, hogy rendel-e valaki korszakalkotót, két c s o n t é r t . . . Előt tem a tágas rétek, keskeny folyók, kankalin . . . K O P O T T N Y A K Ú K U T Y A : Kankalin. N a ne mondd! Ezért vet ted a nyakadba az ötezer k i l o m é t e r t . . . Melyik az?
K Ó B O R F A R K A S : Mit tudom én... A Rádióba szokták énekel n i . . . „Kalinka, kalinka, kankalinka maja . . . " K O P O T T N Y A K Ü K U T Y A : Ügy? .Szóval meg se tudod külön böztetni a pitypangtól. A madarak hangját is aligha ismered fel. K Ó B O R F A R K A S : De egyet, egy szép fekete rekedtet igen. Azt mondja: kár! K O P O T T N Y A K Ü K U T Y A : Mit eszel? H o l fogsz aludni? K Ó B O R F A R K A S : Jellemzően kispolgári n v ü s z í t é s . . . Akinek pénze van, az előtt kinyílik minden kapu. K O P O T T N Y A K Ü K U T Y A : S neked van? K Ó B O R F A R K A S : Nem tudom . . . N e m merek belenézni a pénz tárcámba . . . Azok után, ami Salzburgban t ö r t é n t . . . (Itt a párbeszéd félbeszakad, mert nem akarok előrefutni a múltba.) A romos templomból orgonaszó hallik. Kívülről inkább nézett ki úgy, mint amelyben denevérek vij'jognak. Alig is lelem meg a kisajtót, amely bevezet. (De, hát logice, v a lahol az orgonistának is be kellett mennie. H a kazettás rádió vol na, nem akadozna.) Be is telepedtünk a törékeny székekre, mint három nagyszemű vándormadár. A z orgonista csak nekünk játszott. Vagyis h á t . . . istennek. ( A k i hallja adja át!) Deolmeben marha- és kirakóvásár lobogóit pattogtatta a vi dor elzász vagy, ha úgy tetszik, lotaring szél. ökörsütéssel vol tunk egybekötve. Mert mondanom se kell: az ifi turistát lebeszélni nem lehetett, hogy közelebb ne sűrűljünk. Belépő gyanát ráütötték a bélyeget a tenyerünkre. A z első nagyon el szerette volna verni ezt a paraszt-fiestát, de korábban kellett volna kelnie. A furfangos istállómesterek ugyan is szalmát szórtak a sártengerbe, így lakkcipőben is el lehetett lép delni a bika-ringhez. A korlátnál a férfiak ott sápadoztak, sárgultak, az irigységtől ekkora virilitás-koncentráció láttán. Egy hétig még pisilni se lesz kedvük. Mézeskalácson kívül S I M C Á - t is (új model) kínáltak (Kösz, most dobtam el!") A pacik ugyanis, melyeket odébb nyargaltatnak, már nem szekeret húznak, s aki nem akar gyalog járni, itt gondos kodik kerekes járgányról a jövő Péter-Pálig.
Szakmailag engem inkább csak az ökörsütés érdekelt, de nőm szerint, még a nyakkendőm is zsíros lesz tőle, pedig az a koffer alján lapul. Így hát törölni kellett, mint Karthágót (emlékszenek még: „Delendam esse"!). Egy szűnni nem akaró ünnep az utunk (ahogy visszagondolok az eztán következő napokra is). Lunéville-ben, a piactérre kanyarodván, harsány énekszó foga dott. A hordó tetején a bajor testvérváros képviselője nótázott. (Jó lesz minél távolabb találni hotelt!) Másnapra várjátékot mutatott a kalendárium, hercegi lakomá val. Jelmezbál, tűzijáték barokk-borok, viola d ' a m o r e . . . H á t megnéztem? H á t esett az eső. (Az a másnapi, az előző fejezetből.) Pedig előre megkondítottam magamban Ronsard szép sorát, a mának tépendő virágáról, és Clement Marót (Maró Kelemen úr Pannóniából) antik versezeteit, félszász akcentussal. Otthon képzelődtünk tehát kis hotelszobánkban, amelynek gazdasszonya hiába várt vacsorára, mert beboroztam és elaludtam ülve, miközben az ablak cinpárkányán kelepelt az eső. (Az éjszaka megkéseltek valakit a közeli bisztróban, hallottam is az ordítozást, de azt hittem: az is a testvérvárosok találkozójá nak öröméből fakad, s hogy szép a tolerancia, ha kissé hangos is. Strasbourg már a fényben tollászkodó Franciaország. A komor német autóút után viharosabb lélegzetvétel. Nem aka rom bemószerolni őket, de itt még a német turisták is kedélyt váltanak. A z utcán távgyalogló-bajnokság finise. Érkeznek a kacsázó ver senyzők. A fogadó-bizottság bohóc ruhában. A pepitakockás kiki áltó kályhacső tölcsérbe raccsolja: „Kéretik a versenyző számára szabadon hagyni az úttestet, vagy beállni a versenybe harminc kilométerrel odébb!" A közönség azonban kéreti magát, s a becsámpázó versenyzőknek kerülgetniök kell a nagyotthalló vén dámákat, kövér bajorokat, dinnyeárust. A katedrálisban fekete taláros kislány orgonál. „ N a g y lesz az kegyednek" — sunyítok oda az oszlop mögül. De a dámapalánta derekasan viaskodik a monumentális hangszer rel. Pillangó lábai suhannak a pedálon, ujjai alól gyöngyözik Pachelbel.
Hogy magyarázzam meg asszonykámnak, hogy én tulajdonkép pen csak a zenét bámulom, bármilyen csinos is a madonetta. N a s z ó v a l . . . nem vagyok vallásos, de még maradnék. Münchenen át nem német precizitással kanyarog az autóút. E z nem is autóút: ez városnézés! Időről időre felcsapnak a pánik hullámai bennünk: e z a z ú t n e m v e z e t s e h o v á ! . . . E z a megalapolisz önmagába viszszatérő spirálja. A k i ráfutott egyszer, arra nem is oldalról vagy hátulról, hanem éppenséggel felülről fognak rátrombitálni (arkangyalék). Már-már azt hiszed: emberi számítás szerint több útjel nem le het, csak a barírozott München-táblába (zavrsetak naseljenog mesta), s akkor m é g . . . és m é g . . . Álljunk félre, és várjuk meg, míg elmegy az autóút! De vajh* ki lehet-é csavarodni ebből a dühödt trappolásból? H a csak lassítol, eltaposnak, mint a . . . Szemeg gyulladásba jön az oltódó sárgától, robbanó verestől. Két zöld kell ahhoz, hogy átvergődjél egy szemaforon. Bekapcsolod a képzelt reflex-automatádat, s magad búcsúzni kezdesz s z e r e t t e i d t ő l . . . Érdekes, hogy ennek az autóba szorult féregnek először az ott hon hagyott kakas és csibe jut eszibe. E z a két szárnyas család taggá nevelkedett húsvét óta. Tenyeredből kenyereznek, s a veran da korlátján ülve hallgatják a srác zongorafutamait. Alkonyatkor nem mennek lefeküdni, ha jó éjt nem kívánsz nekik. Vajh' mit csinál most K u k o r i és Kotkoda. Pillangót üldöznek, fűmagot csipegetnek, fellármázzák a hajnalt. A gazdi rojtosodó nadrágjának szálait úgy szeretitek csipegetni, s kis bosszantó (a múltkor dunsztgumival etetett benneteket, ti meg azt hittétek: giliszta), íme, odaszorult a csorda közepibe. Látjuk-e még egymást, postás bácsi? Kedvenc koldusomnak nyugodtan odaadhattam volna az ötöst. Aligha lesz rá szükségem . . . ( E z persze nem a hivatalos szeretet-sorrend, de hát ők fénylenek fel először ebben a szorongattatásban.) Mintha ritkulnának a házak . . . De lehet, hogy csak képzelő döm . . . Fel a fejjel! F e j ? . . . H o l van itt már fej!
Passzív harcosa vagyok a nemzetiségek önrendelkezési jogának. A z osztrák—német határon Georg Meinhardt-Mannheim újságíró céhtárs második sebességgel jó gázzal belehátrált Dősövónk orrába, mikor meglátta a jugó rendszámtáblát. Aztán előkavarta névje gyét, és eltakarodott. Először azt hittem, hogy csak szimpla hülye, hogy így hátrafelé vágtat, holott a határőrök már beintették neki Németországot, de aztán, ahogy a névjegyén megpillantottam a foglalkozását, leesett a kettőötven a fejemben (vagy nem annyi a telefonozás?). Egyszers mind visszavillant emlékezetemből, hogy G r a z előtt kocsik húztak el melletünk, s az utasok öklüket rázták felénk. A z t gondoltam akkor, hogy ez az érzelmi kitörés pusztán forgalmi-közlekedésren di jelleggel bír. Ezek tehát a szlovének miatt haragszanak rám, s most itt állok tört ventillátorszárnyakkal. Georg Meindhardt-Mannheim kontra Kertváros! A következő harmadfél órában élénk kishatárforgalmat bonyo lítottam le Ausztria és Németország között. Úgy jöttem-mentem, mint egy tanügyi reform. Senki rám nem szólt. Sőt, ha én próbál tam szóba elegyedni, elnéztek fölöttem. Négyszer hágtam át a határt, rendőrt, tanácsadót keresve (ebből kétszer tolva), Bajor földről ugyanis vissza kellett tolnom, hogy a salzburgi sleppelő bevontathasson a Citroen-szervízbe. Csak a Schell-állomáson találtam egy bűbájos osztrák dámát, akinek eldadoghattam franciául malőrömet. E z a kedves (de már nem Jung) F R A U mentett ki kitartó telefonozással a slamasztból. (Nem becézzük!) És még valakik: a jugó vendégmunkások. Mert el tetszettek találni: péntek délután kettőkor érkeztünk a szervízbe, s aki nem ment még el haza, az épp most húzatta a tust a toalettben. Hazánkfia összekönyörögött egy szerelőt és egy raktárnokot, ennek köszönhettük, hogy nem kellett hétfőig Mozart szülőházát néznem. (Egyébként annyit látogattam már, hogy rólam nevezhet nék el a lépcsőházat.) Georg Meinhardt-Mannheim, kétnevű sáska . . . Forgatom a névjegyedet. A hátlapját lám összevissza firkáltad. Alighanem ötlet-csonkok. Véres bosszút állok rajtad kultúr-kertvároschiáner módon: Megírom a témáidat!
Grazban viszont én hoztam szégyent a fejünkre. Éjjeli szállást keresve bebotoltam egy félmagyar család panzió jába. E z az épület a gépkocsikat kitiltó negyedben áll, megközelí teni csak térképpel, iránytűvel lehet, vagy kásával beszórni az odavezető utat, esetleg fonalat gombolyítani le, mint Ariadné. így történt, hogy összevissza kanyarogva, egyszerre csak azon kaptunk magunkat, hogy G r a z már mögöttünk van. Amit igazán restellek, az az, hogy a halbhonfi házibácséktól azzal váltunk el: most pedig azonnal lemennek a kapuhoz és félregurítják a szemeteskannákat, hogy be tudjunk alakulni az ud varba. Sötét vízió gyanánt még ma is fel-felrémlik tudatomban a szor gos árny, amely ott tologatja a kukát, Prométheusz gyanánt, szél ben, fagyban hóviharban, minket várva, örökétig mindhiába, mi közben a házmester vájja belé éles körmondatait. Jöttünk pedig Szigetvarról, ahol is melegvizes feredőben vala lu bickolásunk. A víz olyan hévvel buzogott, hogy időnként ki kellett menni a tűző napra lehűlni. A várban a nagy kirohanást ecsetelte a csicserone. Meghatva bámultuk a buzogányokat. (Mennyi fejfájást okozhatott egy ilyen annak idején!) A lángokban álló másolat mesteri képe a veszede lemnek. A kormos és elszánt vitézeket kontemplálva, Rabelias mondata ötlött fel bennem. Amikor is máglyára küldöttek (sze rencsére in effigie) eretnekségért. „Még — dixit — sohasem fáz tam úgy, mint mikor Párizsban égettek!" A győztes török dzsámijában nem lángolt fel a turista-bosszú. Némi bosszúság egy vidéki atyafiból buggyant ki, mikor Zrínyi Miklós „rozzant" lovas szobrát meglátta (persze a modern ábrázo lás tolerálása annyira volt tőle, mint ide Óbuda): „ E z h ő s ? . . . Csodálom, hogy egyáltalán észrevették, mikor kirohant!" Vasárnap. Zomborban, egy fák közé kuporodó kioszkban ve szem meg a Magyar Szót. Nincs benne az írásom. Elönt a keserűség. Engem se láttok többet! (Átmegyek a tévébe.) S már készen is áll minden az induláshoz. A számjeles lakattal bajlódom. Gyengéd pillantás a fehértörzsű nyírre. A z ablakok szomorú szemeikkel tekintenek utánunk.
Feldübörög a motor. — M i t bámészkodói? összerezzenek. Remegő u j j a k k a l szétzilálom a számokat. Re csegve felegyenesedek. „Nem elfelejteni a kombinációt!" — parancsolok magamra. — „Azonnal felírni!" J ó , jó . . . Különben is könnyű megjegyezni . . . 912 . . . illetve 219 . . . M e g mernék esküdni! . . . H a nem is esküdni! . . . A z azonban biztos, hogy nem 192! . . . Biztos? N a , ez is jól kezdődik!
Csókolódzó faun, terakotta, 1923
FÜLÖP GÁBOR VERSEI
KÖLTŐ fekete sikátor mélyén feketerigó
STRIP-TEASE ha leveszem kabátomat megmotoz a hideg levegő ha leveszem cipőmet lábamba harap a szőnyeg ha leveszem ingem rajtam élesíti pengéjét a szél ha nadrágom is leveszem átkulcsol és hozzámtapad a székláb leveszem végül zoknim is és itt állok egy száll alsónadrágban a betörött-ablakú téli szobában mint egy balfácán
FŰZFAVERS levetkezem mutációmat s előveszem dokumentációmat dokumentációm óriási a szerelmem glóriás ebből arra következtetek
hogy előtted térdre vétkezek s míg imám száll feléd szó-malaszttal térdem befedem hansaplasttal
RECEPT
KOLLÁZSHOZ
Veszünk egy A 4-es formátumú tiszta papírlapot, egy ollót, egy tubus ragasztót (erre a célra a legmegfelelőbb az O H O ) . Találomra kinyitjuk (mondjuk) napilapunkat. (Receptünk szemléltetéseképpen) az 1978. febr. 18-i szám 8. oldaláról kivágjuk a címeket és a következő sorrendben ragasztjuk őket egymás alá, illetve fölé (a betűtípusoktól, a receptet szedő nyomdász munkáját megkönnyítendő, ezúttal eltekintünk): megnövekedett a kereslet a kombinált műtrágyák iránt felkarolásunkra újabb akció indul fantáziadús bábjáték a kisrendőrök újabb akciója ötszáz beteget tartanak nyilván hány hallási fogyatékos van a községben? újabb megrendelések ügyeletes a csend világában városi múzeum. A z ily módon teleragasztott A 4-es formátumú papírlapot (repülőteret) rajzszöggel odaerősítjük
a spájzban levő polc fölé, apró reménysugárként a lekvárok, a kompótosüvegek, az üres szatyrok és egyéb öntudatlan elemek közé.
BUDDHA kő-pagodában élek és minden kezeimet az égbe mártom tisztára csókolt lábbal lépek a végtelenbe
PORNÓFILM az ágy megterítve az ünnepi gyertya fényében csillog középen nagy üres tálca bele kell feküdnöd pecsenyének — lakomára
ÖNIRONIKUS
VERS
ÉN haha
TÉGY R E N D E T FIÓKJAIDBAN! két kezet melyik a két lábat melyik a két fület
kaptál tiéd? kaptál tiéd? kaptál
melyik a tiéd? két szemet kaptál melyik a tiéd? két agyat kaptál melyik a tiéd?
VERS-SZIGETELÉS Minden vonal alatt vers. Minden vers alatt vonal. Keret és pányva. H a n g - és fénymentesen elzárja az apró vers-szörnyetegek visítását.
Hal, kerámia, 1962
CZIROK FERENC VERSEI MAGADBA
ZÁRTAN
(Bettynek) Mintha a Nílus forrásait keresnéd, csendet rágnak a máglyák öreg várfalak tövén gyilkos koppanás.
MERT A z öregasszonyokat forró fénybe csavarta a reggel és a lányok elvéreztek a honiokon
L-8-S-9-6 Kár, hogy nem halljátok a zenét. Szőrös kezével markolja torkomat. Holnap én leszek, aki fojtogat.
KATALIN A padokat kettétörte mint lelket a magány beszorítva, kicsi végtelen falak közé
NAPJAID Naipjaid zsíros karimája egyre fosddk. A boszorkány üstjében fortyogó magány.
VOLT Partjaiiidról az éj tenyeredbe omló homokvár Menekülő kép
LÁNY KIRAKÓKOCKÁVAL Megtört fény-harang üveghabok játékát figyelem testeden a kocka után nyúlsz a ködben
TOL A TÉREN ellopott harangok éneke csonkítja hitedet
CZIROK FERENC VERSEI K É K R E F E S T E T T K É K ( S A N R E M O 1961) (nyitány) m i n t üveghúr pattanásig kifeszítve kezedben a kés Kékre festett kék.
Kislájiy, kerámia, 1963
FAMÍLIA (V). BRASNYÖ
ISTVÁN
O D E O N FILMSZÍNHÁZ — pontosabban: a Tóth és Semmler-féle könyv- és képkereskedő, képkeretező, koszorúkötő, művirágkereskedő és filmvetítő társulat NAGY (kétszáz
MOZIJA
lépéssel arább van nevezett társulat igénytelenebb demokratikusabb Kis Mozija)
és még
A mind tartósabb illúziók igényét — hogy minden a lehető leg nagyobb rendben van, hogy a látszat csal, az a látszat, amelyet maholnap kifejezett erőfeszítésekkel sem igen lehet megtartani — már jó ideje nem tudják fedezni a fenti társulat egyetlen boltjá ban beszerezhető Érdekes Üjság-szeru lapkiadványok, sem a Fillé res Regénytár mindinkább felhalmozódó kötetei, sem a Színházi Élet vaskos, barna színben nyomtatott füzetei, hiába Bús Fekete László, hiába a bubifrizura, hiába a Csillag Anna Hajnövesztő Szer és Kebelnövesztő Kenőcs reklámja, sem a pesti flörtlapok, melyeknek zavartalan behozataláról maga a vallás- és oktatás ügyi miniszter úr gondoskodik személyesen, odafönn Belgrádban, a német újságok meg — már aki szeret németül olvasni, bár egy év sem telik bele, a vártnál jóval többben szeretni fognak, valamenynyien fajnémetek lesznek, keresztlevelek után futkosnak nem léte ző származáshelyükre, családfákat rajzolgatnak nem létező ősszülőkkel, nem árja ükanyákat tagadnak meg, és mindenáron törzs könyvezetni akarják magukat, mint valami különleges vérebfajtát, amit egy égövnek másfél évszázad alatt úgy-ahogy sikerült a saját
képére Átformálnia — tehát a német újságok ez idő szerint csak politikáról, csak a Führerről és csak háborúról írnak, kizárólag ezekről, ilyesmivel ijesztgetik a világot, amin ez idő szerint min denki hidegvérűen mosolyog, hiszen a sváboknak mindig is, em beremlékezet óta nagy volt a pofájuk, ha már fele annyira szorí totta őket a csizma, mint másokat, lehetőleg tízszer akkora óbé gatást csaptak egymaguk, amit aztán most a zsidóságra tolnak — no de ha mást nem is, jajgatni, azt már tudnak. Hanem az Odeon mozi előcsarnoka mégsem képviselőházi tanácskozóterem, hogy ide járjon politizálni a polgárság színe-virága, mert ide ugyanis mindenki bejöhet, s eközben még csak számolnia sem kell azzal, hogy Punisa Racic rostává fogja lőni, mint egy akadékoskodó nép képviselőt — itt ugyanis csak művér folyik a vásznon, az is csak a szükséges mennyiségben, tehát lehetőleg kevés, nehogy az érzé kenyebb nézőknek felforduljon a gyomruk, s amikor — szünetet vagy a vetítés végét jelezve — kigyulladnak odabenn a teremben a karos falilámpák, a mozivászon megint csak hófehér, akár egy kísértetlepedő: nincs ok tehát riadalomra, és az erőltetett politizálgatás nyugtalanítás is merőben fölösleges — ez demokratikus szórakozóhely, amilyen csak egy ógörög színház lehetne, ha a „városban" volna ilyesmi, azzal, hogy ennek még a látogatása sem kötelező, ide csak az illúziókra vágyók térnek be, akik mások szeretnének lenni, mint amik jelenleg lehetnek, s ezzel alkalom adtán bizonyára ki is fognak rukkolni. A németek — a dunai svábokra jellemző igénytelenségéből és takarékosságból — nem jár nak moziba, de ezt is politikával magyarázzák, mert az Odeon szerintük nem német mozi, vagy nem eléggé német mozi, mert a német nép ellenségei által és ellenségeiről készített filmeket vetítik itt, arra a kérdésre pedig, hogy ki a német nép ellensége, már ké szen áll a válaszuk: az egész világ. A z igaz, hogy újabban kibon totta őket egy kicsit a szél a Jenő herceg csipkés zsebkendőjéből vagy selymes toalettpapírjából, hát ezt most nagyon zokon veszik, egyből az anyaországukban kívánnának élni, anélkül, hogy innen kimozdulnának, s már ezért sem érdemes az embernek még csak az Odeon szintjén sem beleártania magát a politikába, mert akár milyen hihetetlen is, ezt a szándékukat Beglrádban támogatják: na ponta le-fel masírozgatnak az utcán fapuskával, katonapuskával, egyenruhában, mint egy hadsereg, s egyelőre még csak a félreeső helyeken lövöldöznek, de már jól hallani bent a „városban" is. — A z t azonban már senki sem vallja be, hogy esze ágában sincs
félni a német puskáktól, hanem egyedül a német presztízstől fél, majdnem annyira, mint a bolsevizmus tói, amely „lop, rabol, fosz togat és gyilkol", és mivel az oroszoktól ered, akik „természetük nél fogva erkölcstelenek és szemérmetlenek", erkölcstelenségre és szemérmetlenségre jogosít fel bárkit, beleértve a tudatlan népet is, amelyet azután nem lesz mód másképp megfékezni, mint az utolsó szálig kiirtani, mert különben végeláthatatlanul gyalázatoskodna és szemérmetlenül garázdálkodna — a polgáragyak ugyanis már mindent kifundáltak, megújhodni kívánnak, de a megújhodási esz mék zűrzavarában egy pillanatra sem tévesztik szem elől tulajdon anyagi megújhodásuk esélyeit, amikor még meg sem fordul a kor mányok fejében a háború eshetősége, ők már a leendő háborús nyereség zsetonjait tologálják koponyájukban, hiszen „a mostani gazdasági helyzetnek úgysincs más megoldása", mert már nagyon elszaporodott a nép s emellett még hihetetlenül el is szemteleneden, nem szent már előtte semmi sem, mint régen, nincs meg már benne az a tisztelettudás, mint azelőtt, követelőző lett, és a könnyű nye részkedésre való kilátás elfuserálta, nem csak nemzeti arculatát ve ti le, hanem a társadalmi helyéről is megfeledkezik, kiveszik belőle a népi kötelességtudás, s ha erre erélyesebben figyelmeztetik, egyoől képes az ember képébe vágni: Ha a paraszt nem szarik, az úr nem eszik, és ez mind a bolsevizmus meg a kommün áldatlan hacása, hogy az ember már egy kapással sem válthat anélkül szót, hogy ne kellene a megszégyenítéssel, sőt az esetleges felképeléssel is számot vetnie — és a tetejébe ez az örökös szervezkedés, ami nem fog jóra vezetni, mert a svábok nem fogják eltűrni egy másik szervezetnek nemhogy a dominációját, hanem a meglétét sem: magyar frontba kellene ezeket tömöríteni, magyar eszmékre nevelni, magyar világnézettel ellátni, mert miért csak a svábságnak legyen magánhadserege, miért csak ők tépdeshessék a rózsát? y
A z Odeonban fél kilenckor kezdődik az előadás, a csengő hang ja rendszerint kettétépi a hasonló eszmemenetek fonalát, mert már rég kiveszett a „városból" a költői szellem: egyszerre senki sem ejt többé szót arról, hogy mily kellemes az idei tavasz, mily selyme sek a lombok és mily kacérak a hölgyek: ez az apró dolgok igaz sága, ezzel „komoly" ember mit sem törődik manapság; ha „ud varolni" szándékozik, igyekszik a kisasszony közelébe férkőzni, s nyomban elválik, hogy jut-e valamire vagy sem — ha viszont há zasodni akar, akkor meg igyekszik szót érteni a „papával", akivel, ha jól kijön, egy egész esztendő sem múlik el, és jeles napokon
karonfogva fordul be a vasútállomás mögötti piros téglajárdás zsákutcába, de az is megesett már, hogy a „mama" keveredett me rőben érzékeny és rendkívül kényes viszonyba a jöttment vővel, de semmi különös dolog nem történt, hiszen ezek a polgárasszo nyok 17—18 éves korukban szülnek, mert nem tudják még, ho gyan védekezzenek, de aztán kitanulják, hogy a legjobb védekezés, ha évekig szóba sem állnak a férjükkel, tudomást sem vesznek róla, aki különben is mindig kujtorog valamerre, hanem feledésbe merülve élik a maguk külön életét, míg csak meg nem csömörle nek a visszavonultságtól, s ha már kezdenek valamibe, legjobb, ha nem mennek messzire, és minden a famílián belül marad, a „papa" úgyis csak a „kurva vénasszony mindenét" fogja szidni, s aztán szóba sem hozza többé a dolgot: elül, mint a tavaszi vihar. — Odabenn, a moziteremben, a hanyatt esés szempontjából igen ve szélyes, mindig frissen olajozott, lejtős deszkapadló felett végül is széjjelfolyik minden, árad és vonszolódik, akár a levegőbe fújt cigarettafüst, célok, vágyak, óhajok és kívánságok ötlenek fel, fordulnak meg még egyszer a fejekben, zúgatják meg a kövér cimpájú, szőrrel benőtt füleket, majd a reosztát karjának elmozdítását követő, fokról fokra elomló félhományban ki-ki — ha olykor me rő kíváncsiságból illetlenül tapogatózva is — lassan megtalálja a maga helyét, s mire a vásznon megjelennek a fény első, szürke esőcseppjei, innon-onnan felhangzanak a kényelmesebb székekhez szokott, de jelen esetben kevéssel is beérő, a helyzetbe beletörődő, szinte az öntudatlanság mélyéig zuhanó, egymást elvékonyodó trillákkal csalogató, olykor pimaszul visszafeleselő vagy épp an dalítóan behízelgő lágyságú, de igen jó alvókra valló horkolások, amelyek azonban mégis kifejezetten könnyűek, mint egy finom púderpamacs vagy mint a nyulak álma.
„VÁROSI" KASZINÓ Éjfél előtt assú és gyér eső pettyezi ki a „városi" kaszinó nagy üvegtábláit — olyan, amelyik „létrán jön" — , s hogy a mozielő adás már véget ért, némileg felszaporodott a vendégek száma — a kártyaasztalok már egy órája üresek, a kemény szellemi tevé kenység álomba kényszerítette a fáradt agyakat, viszont az ivóban elég sokan számítanak még felhajtani egy-egy utolsó kupicaval, csak úgy, altató helyett: széles karlendítésekkel magyaráznak,
szivart szívnak, aminek füstjétől feketék lesznek a fogak és zöldes re válik az arc színe, s közben arra várnak, hogy elálljon az eső, mert nem hoztak magukkal ernyőt, a kocsisok pedig már aludni mentek; valamennyien pénzről beszélgetnek, ahogy illik, részvé nyekről és nyereségről, kifizetődő papírokról meg olyanokról, amelyekkel az embernek már a fenekét sem érdemes kitörölni, meg hogy kinek van ilyenből egy mérésnyi, kinek maradt a nyakán és kinek sikerült tőle időben megszabadulnia, ki mit hogyan lát, mi re vél és hogyan magyaráz, míg csak az udvarszolga be nem löki az illemhelytől kátrány szagú folyosóra nyíló, repedt üvegű ajtót — bizonyára nagyon sietős volt valakinek, és futtában nem talál ta a kilincset — , s valamit grabancánál fogva — talán nagy zsák ba csomagolt halomnyi ázott rongyot — nem toloncol az „urak" szeme elé. — A z udvaron találtam, kérem alássan — mondja hadarva és a rendreutasító pillantásoktól zavartan a szolga —, ott állt a fal mellett. S ahogy a fényre ér vele, láthatják, hogy a koszlott, csüngő és esőverte zsák egy vérrel bemázolt képű kamaszgyerek, szürke cajgruhában, kalapban és bocskorban, és ingének a színét már nehe zebb megállapítani, talán nincs is rajta ing, de mindenesetre úgy lóg az udvarszolga markából, mintha összekeveredtek volna a csontjai. — És mit csinált ott a fal mellett? — emeli le szeméről a csíp tetőt és mutat vele a fiú irányába egy kopasz, agglegénysorstól megviselt arcú bírósági írnok, akinek kabátja kidomborodik a belső zsebébe csúsztatott könyök védő tői. — Hugyozott vagy hogy is fejezzem ki magam, kérem alássan — vigyorog a szolga, hogy előtűnnek nagy, sárga lapátfogai —, szóval a szükségletét végezte. A z ivó vendégeit e tényközlés visszatarthatatlan kacagásra, teli pofával való röhögésre sarkallja, de az írnok egy kimért mozdu lattal, amit annyiszor látott a bírósági tárgyaláson elnöklő bírók tól, hogy szinte már a vérévé vált, leinti, lecsendesíti, s látszik, hogy szívesen bedobná a mindig hatásos Csönd legyen, mert kiilönben kiüríttetem a termet! jelszót, tehát megfékezi e magáról megfeledkezett éjszakai gyülekezetet, majd hozzálát érvei kifej téséhez: — E z kétségtelenül egy bolseviki. Mert ugyan hol láthatna az ember olyasmit, hogy valaki nyílt utcán, kapualjban vagy nyilvá-
nosan a fal mellett végzi a szükségletét, no ugyan hol máshol, ha nem Oroszországban! Helyes! H o l tapasztalható az alapvető kul túrának és higiéniának ekkora hiánya? Oroszországban! Helyes! H o l élnek még házaséletet is, ha azt egyáltalán annak lehet ne vezni, mert csak elkapják és hanyatt fektetik a nőt, méghozzá a nyílt utcán — no hol? Oroszországban! Helyes! Rongyos és pisz kos, tetűrágta bolseviki ez! Helyes! Vigye vissza, ahonnan hozta, és nyomban akassza fel ezt a lappangó vörös kémet, szolga úr! Helyes? A z udvarszolga tovább vigyorog, és látszik, elfáradt már a ke ze, és szívesen leengedné a földre a rongyzsákként lógó fiút, vagy is Haliért, de az írnok abba nem hagyná a rikácsolást, mint egy hisztérikus papagáj, úgy kiáltozik géphangján Felakasztani! Fel akasztani! Helyes?, Haller pedig úgy lógtában alszik, az ivó többi vendége meg, mintha semmi sem történt volna, a jelenetnek félig hátat fordítva néz pohara után. — H á t igen — teszik szóvá elko molyodó hangon — , megeshet, hogy ez egy napon még igaz is lesz, is csak ennyiből áll majd egy akasztás, és a tetejében még az elítélt is ily közönyösen fogja venni a dolgot, mint ez a nyilvánvalóan alvó elmocskolódott fiú. Néhányan aztán mégis közelebb merészkednek a fiúhoz, fülét meg orrát kezdik húzgálni, hátha ettől felébred majd, s intenek a szolgának, hogy fektesse vagy ültesse egy kerek támlájú székre, s italt hozatnak neki, azt szagoltatják vele, míg csak vissza nem tér bele a lélek, akkor meg egyszerűen beleöntik, majd még hozatnak és azt is beleöntik, és csak öntik bele végeszakadatlanul a kocsis pálinkát, bár Haller érzi, hogy inkább talán sört szeretne, de en nek ellenére nyeli a pálinkát, mert ha elfordítja a fejét, feddő hangon korholják: nem! nem!, és csak akkor nyugodtak és jóindu latúak, az urak, ha látják, hogy szabályosan kortyol, és csak so kára próbálnak vele szóba elegyedni, hogy kiféle-miféle, honnan jön és van-e nénje, és amikor végre fény derül rá, hogy van, min denki elégedetten nevet, és amikor még az is kisül, hogy Veroniká nak hívják, néhányan — feltehetően Veronika ismerősei — már hahotáznak is, egymásra kacsintanak, vagy barátságosan veregetik egymás vállát, nézd, a kicsi sógor, mondják, a kicsi német sógor, és rendületlenül csak fújják a szivarfüstöt, míg valaki neki is a szájába nem nyom egy vaskos szivart, mintha egy csimpánzt igye kezne rávenni, hogy dohányozzon, ám a szivar minduntalan kial szik a szájában, semmire sem jut vele, egyedül csak a kellemes és
bizalmas társaság familiáris melege hatja át, az üggyel-bajjal gon dozott bajuszok árnyékát figyeli, a szájak mozgását, a sok szépen öltözött embert, akik közül aztán egy karon ragadja és támogatni kezdi az asztalok között a terem egy távoli sarkának irányába, ahol magányosan egy fiatal és egy idős nő ül, vagy egy idős és egy fiatal — ezt nem tudja nyomban eldönteni, s igen nevetséges nek érzi, meg azt is, hogy a lábai csukladoznak alatta, de végre a férfi támogatásával megközelíti a sarkot, sőt az egészen az asz talig vezeti, olyan közelre, hogy ki tudja venni a két nő feltűzött hajában még a hajtűket is, s akkor a férfi, aki eddig vezette, kar jánál fogva meglódítja, ő pedig érzi, hogy nem tud megállni, a lá bán, lehetetlen talpon maradnia, miközben még hallja a férfi hangját. — Te biztosan jól értesz hozzá, mutatsd meg akkor a tanárnő nek, hogy kell csinálni, hogy repedjen szét az az édes kis micso dája — s arccal zuhan a fiatalabbik nő ölébe, mint egy enyhe ibolya illatú, lebegő drapériába, elzsibbadt arcával érzi kellemesen meleg, lágy s kicsit domborodó hasát, és úgy érzi, itt meg tudna végre állapodni, ha most nyugton hagynák, ha nem taposnák cipővel a fejét és nem nyomnának széklábat a szájába, meg nem ráncigál nák le-fel, ahogy a terem üres tükreiben látja magát.
ÓLOMHARANG Szürke nyúl vizslat bele a sötétbe, bundájától lassan megszür kül, ólomszínűvé válik a levegő, az égbolt harangja, és helyenként — a falsarkok mentén, kapuoszlopok hegyében — oxidálódni kezd, majd fokozatosan felenged lisztszerű pora, és az útkereszte ződés sem kifejezett kereszt többé egy elképzelhető pók hátán, ha nem szürke, szabályosra kalapált bazaltkockák legyezőként k i bomló sávja, ameddig csak a szem ellát — ez a főútvonal —, vagy meszes, zúzalékos, egyenetlenre hengerelt, sárgásszürke burkolat — a mellékút — , s körös-körül néptelen, zárt kapujú házak állnak, előttük idegenkedő fák; a járdák horpadásai alattuk itt-ott tetemes mennyiségű vizet gyűjtöttek össze az éjszakai esőből, amely még mindig szemerkél, erre ébred Haller, hogy szemhéjára eső hullik, amikor valahol kongatni kezd egy rekedt, szemérmesen szégyenlős harang, s az utca felett jégszürkének tűnő galambok húznak át, embert, szerencsére, sehol sem lát, amikor feltápászkodik az úttest
melletti, betonfalú lefolyóárokból, alig messzebb a még mindig tá tongó kapualjtól, amelyen azzal a szándékkal ment át az éjjel, hogy talán sikerül meghúznia magát valami védett helyen pirka datig, s emlékezetében most kellemes zsongásként merül fel egy pillanatra az a puhaság, amit közvetlenül végleges álomba zuha nása előtt érzett, amikor arccal egy barna hajkoszorús, fiatal és egyenes derékkal ülő nő finoman lágy és kellemes, enyhén ibolya illatú hasának vagy ölébe esett, pontosabban oda lökték valami ocsmány szavak áradatából, és míg arca a selymesen modulatlan kelmére tapadt, addig az egy pillanatig, amíg öntudatánál volt, nagyobb boldogságot érzett, mint akár a házból való kijövetele után vagy akkor, amikor megbizonyosodott róla, hogy a sejtés nem csapta be, és most bármit elkövetne ennek az érzésnek a megismét lődéséért, bármit megtenne, hogy újra érezze azt az illatot, vagy hogy ismét oda hajthassa, ha csak egy szemrebbenésnyi időre is, a fejét. — Amikor az első embert meglátja, aki targoncát tol, és a Reggeli Üjságén meg a basztard betűs Hírlapén megy a hajnali vonathoz, és irgalmatlanul zörgeti meg csikorgatja a targonca ke rekeit a zúzalékkővel beszórt mellékúton, Haller lassan megfordul, és mintha csak véletlen, hajnali bámészkodó lenne, meggörnyedve a kaszinó ölnyi széles ablakai felé irányítja nagyon is bizonytalan lépteit, és csak a szélső üvegtábla előtt áll meg, szinte beleveri az orrát, az orrát, amit az éjjel már egyszer amúgy is bevert, s ami kor a tökörképét kezdi vizsgálni az ablaküveg síkjában, kissé meg lepődik, mert szinte fölig, a füléig érő piros bajusz van az arcára kenve, nem tudná megmondani, milyen festékkel, de az az egy bi zonyos, hogy hiába nyálazza az ujját, nem lehet ledörzsölni, egy szerűen nem jön le, bármennyire is ajakpirosítóra hasonlít a festék, vagy ha az is, talán épp annak a kellemes és jó illatú nőnek a tás kájából, akkor sem jön le — téglaporral vagy tégladarabbal kell majd ledörzsölni vagy egyenest késsel lekaparni, és a helye napo kig sajog majd: az az egy biztos, hogy így, elcsúfított arccal kell majd kimennie a városból, megtépázva és megjegyezve, és ha sen kivel sem szeretne találkozni, épp ideje, hogy elinduljon; csak ha tudná, hogy merre. Mindenesetre a legalacsonyabb, legjelentékte lenebb házak felé tart az egyre inkább kifakuló ólomharang alatt, letér a kövesútról, és nádtetős házak sora között folytatja útját egy emelkedőn, ahol az út hirtelen egy mélyútba torkollik, és a meredek falakról, mint valami zöld hajzat, hosszú ördögcérna ágak omlanak le, és innen tovahaladva nemsokára egy kietlen, sze-
les, árkokkal teliásott síkon találja magát, amelyen az apró házak és vityillók tetői ázott varjúkként időznek a földön, és itt hiába is próbál eligazodni, erre még sohasem járt, vagy innen már sehová sem vezet tovább az út, egyszerűen vissza kell fordulnia, és a ba jusszal pompázva még egyszer át kell vágnia a városon, amikor már valószínűleg mindenki ébren van, és most már nem számíthat arra, hogy észrevétlenül oson majd végig az utcákon, egymásnak hahózva fogják rá felhívni a figyelmet a „városi" járókelők. Ahogy a sok árokugrástól szinte kimerülve és tanácstalanul megáll és ködösödő szemmel néz széjjel, az egyik házon egy apró, egészen k i csinyre méretezett ablak nyílik ki, de csak akkora, hogy alig fér el benne egy barna hajkoronás, rózsaszínű női arc, akár egy kép keretben, s a következő pillanatban hallja is, hogy ez a no kiált — Maljcsik! Maljcsik! — , s hogy kezével inthessen, arca eltűnik az ablakból, odabentről pedig zsörtölődésszerű beszéd hallatszik, akár a szélmotor vitorlájának surrogása, de utána megint a nő mosoly gó arcát látja, s hallja a hangját is: Maljcsik! Priigyi! Szjudá! A fiatalabbik no hívja most, akivel az este az a rettenetesen szerencsétlen esete volt, akinek a megalázásában akaratlanul is részt vett, és aki után hajnalban annyira vágyódott, hogy csak megérinthesse, hogy érezze ruhájának illatát, s most nem tudja, szó nélkül elrohanjon-e vagy engedelmeskedjen neki, menjen be ebbe a pici ablakú házba, ahol őrá, a félnótásra, nyilvánvalóan semmi szükség sincs, kire lehet nekik szükségük? A z ajtóban a fiatalabbik nő tetőtől talpig végigméri, nem látja meg tétovázását, de pillan tásában nincs sem gúny, sem szemrehányás, sem szánakozás, mintha csak érdeklődő tárgyilagossággal azt igyekezne felmérni, hogy mit kell most tennie.
EURÓPA
NÖ Európa egyre gyarapszik. (Hírlap, 1940 júniusa)
Mint egy hatalmas, irdatlanul nagy szappanbukorék, amit leg alább százfelől fújnak, és mindinkább felpuffadó, szivárványos kérge körös-körül rohanva közelít az égalj felé, áj eget vetítve minden fölé, csupa hihetetlen aranykacsaszárnyat — már aki be lülről szemléli a jelenséget, aki hajlamainál, adottságainál fogva
vagy bizonyos jellembeli fogyatékosságai, esetleg szellemi fölénye révén, amit azonban eddig nem állt módjában kimutatni, kama toztatni, a világ, a hitetlenkedő és kételkedő világ elé tárni, sőt kellőképpen pallérozni sem, belül marad a buborék falán, s épp helyzetéből eredően úgy látja, hogy a bukorék igaz, vagy ha ezt mégsem tapasztalja, úgy nézi, hogy igaz legyen, nem mintha el tudná valakivel is hitetni, meg tudna valakit is győzni erről, ám épp elegen vannak, akik ártatlanul hisznek benne, ahogy a szep lőtelen fogantatásban, az Űristen mindenhatóságában vagy a föld laposságában, mert ez már a hitnél is komolyabb szellemi defor máció, ez már egyenesen meggyőződés —, „értelmi szférával" és „lelki tartalommal" ostromolva a kártyalapok bámulásába és a dominókockák tologatásába belefásult agyakat, véglegesen az alko holpárák gondolatmenetébe zuhant tudatokat, és már önmagában is biztosítva az annyira óhajtott kiválás és a megvalósíthatatlan felülkerekedés eshetőségét, amit egyedül csak a becsületes és tisz tességes szolgálat von maga után, a szolgálatra feljogosító készség és bátorság (ami roppant követelmény hálósipkába szokott, bár miféle „szolgálatra" is képtelen lényektől), a semmitől vissza nem rettenés, az engedelmesség, a megbonthatatlan hovatartozás álarca, a parancs szentségként való tisztelése, magától értetődően, és a parancs ilyen értelemben történő végrehajtása, az alsóbb osztályok faj szeretetből történő kegyes felemelése, a fajta ellenségeinek vég leges és erélyes megrendszabályozása, az „idegen vér" kiűzése s miegymás hasonló teendő gőze tölti ki belülről a roppant nagy szivárványgömböt, amelyik még tovább növekszik, és pereme rez zenéstelenül taszít be magába minden útjába esőt, mint egy ré misztő méretűre gyarapodott decapodosz, cephalopodosz, az idő be mesterségesen beleterébélyesedett, agyatlan és farkasfogú ho munculus, az egyedül csak önmagával számoló gondoskodás — a teljességgel meddő és céltalan europáisch kispolgári iparosönzés és — fukarság — , az eszmény eszménye, egyszóval a soha meg nem kongatott, odvas és üres hordó penészfilozófiája: ez tágítja most az égaljat, a törpe-lét álmodozik félelmetes nagyságról, ettől daga doznak a beszélyek, nőnek nagyra az elméleti esélyek, és ezt fenye getik a különféle — bolsevista — veszélyek, de senki sem feszélye zi magát, legkevésbé Vághelyi szerkesztő úr, aki költő a Hírlap szerkesztőségében, és a „városbeli" eseményekről tudósítja szorgal masan és szókimondóan népszerű anyalapját, amely „mindenhová eljut, és méltóképpen képviseli az igazságot", azt az igazságot, ami
Vághelyi lelkéből lelkedzik, makulátlanul fehér kézelőjéből rázódik ki, kaszinói asztaloknál fogalmazódik meg, természetesen má sok által, mert Véghelyi pusztán csak a dolgok „természetes me netének" krónikása, amennyiben nem épp „bizonyos jobb körök" kívánalmairól szól, mert valójában „népéért" szenvedő és érte lantjával küzdő részint mártír, részint pedig szélhajtó ő, aki még is nap mint nap fenékig üríti e keserű sors poharát, ami — szem előtt tartva szenzibilitását — igen-igen deprimálja, gyakran haj tépő veszekedéssé fajuló debattálásra kényszeríti; egy kellemetlen természet, aki többre született, nagyobbra jogosult, mint amennyi re félig kupec, félig „úriember" baráti köre, a „kisvárosi előkelő társaság", a pusztaságból bekocsikázó, csizmás, tahó értelmiségi — nagyérettségizett maflák, kiugrott egykori papnövendékek és a vasúti restik szintjéig lezüllött valamikori diákok, akiknek nyelvét az évek során disznósörte nőtte be — becsüli, pedig Szirmai szer kesztő úr a Kalangyától Elhull a sárga kalász című költeményéről megmondta, hogy egy valódi, mélyen érző tehetség dolgozata, aki től remélhet még valamit a vidék, és nevezett szerkesztő úr a köl teményt megszokott, alapos módján a tulajdon Holló című mun kájával vetette egybe, ezzel fejezve ki elismerését, adva meg sokat jelentő véleménye súlyát. A z említett költemény valahogy így in dult, Vághelyi, a költő, legalábbis így emlékszik rá vissza: Elhull a sárga kalász, Megjön az őszi vadász, Vörösen hullik a tájra Alkonyok véres csatája. — azonban nagy kár, hogy a többi versszak feledésbe merült, még valahol Újvidéken elkallódott a papírlap, amire fel volt írva, és nyomtatásban sem látott napvilágot, mert a szerkesztő egész verscsokorban szándékozta prezentálni Vághelyi Péter Pál költé szetét, illő módon óhajtotta bevezetni az irodalomba e máris so katmondó és jelentős poéta doctust, és mekkora kár, hogy a sors fordulóin nem tudott úgy kapaszkodni, hogy ez valóra is váljon, magával ragadta a politikai sodrása, erre a tárgykörre összponto sított múzsája, a hatalmasokat vette célba a tolla, bár e területen sehogyan sem boldogult a cenzúrával, talán épp bájos humora miatt, mint például alább idézett kis rögtönzésében is:
Esküdjetek Simovicra, akit mindenfelé szidnak, mert kunkori bocskor orra német szagot szimatolva fintorog, de mégis így szól: — JebeS narod, herceg Pali, tiszteknek nincs pénz, mulatni, gatyás magyar vígan járja, azt is Hitler zsebe bánja. Legyünk mi is mind magyarok, nem rossz bolt a márka dolog. H a nem hiszed, herceg, Pavle, bajuszomat borotváld le! Amint látható is, itt már az együgyű, esetlen, a cizelláltságra ke veset adó „birodalmi" művészet langyos, nyálkás, ízetlen hullámai paskolják kocsisrigmusok formájában az „igazságot" sóvárgó el méket, a vőfényi mondókákon felcseperedett koszorúslány-ízlést, az uralkodó nemzet számlájára elsütött ékeket, erre épül a kaszi nói kultúra, ez hivatott utat mutatni a hájfejű nagyközönségnek; aki ad valamit műveltségére, akinek a virág több, mint vörös levé ben a tányérjába dermedő nyúl- vagy báránypörkölt, az majd tud viszonyluni is, egészséges nemzeti érzése sohasem fogja cserben hagyni — csak hát mi legyen az a bizonyos „egészséges nemzeti érzés", miben nyilvánuljon meg, ha nem épp egy új kultúrminőségben, ami kiveti magából az idegent és a megalkuvó múltat, és minden erejét egy tisztességes, külső befolyástól mentes lelki közös ségbe való beágyazódásnak szenteli, és aki fel tud emelkedni e közösség színvonaláig vagy származása ezt lehetővé teszi a számá ra, az élhet majd nemzeti öntudatával, hasznosíthatja azt, aki pe dig nem tesz eleget a követelménynek, az bizonyára másképp gondoskodik majd a sorsáról, visszatelepül óhazájába vagy másvalahol küzdi ki helyét Európában, hiszen Európa az ő számára is egyre nagyobb, egyre tágasabb és egyre kiterjedtebb lesz, és mun kájára, igenis, igényt tartanak a vezető népek, megvédelmezik és nagyobb biztonságot szavatolnak számára minden eddigi bizton ságnál, teljes sérthetetlenséget, amíg becsületes, istenfélő és szófoga dó magatartásához nem férhet, kétség, amíg az őt irányító eszme ellen nem követ el kihágást, nem lázong a természet által fölébe rendelt hatalom ellen. — Így látja ezen a borús, szomorkás dél-
Tehenek, fa, 1968
előttön, a széles ablaktáblán keresztül nagy ritkán becsapódó nap sugárlegyezőkön át váltig késő megdicsőülésének, felmagasztosulásának és megkoszorúzásának egyetlen lehetőségét V . P. P., vagy is Vághelyi Péter Pál szerkesztő úr, törött szárnyú angyal, vidéki pojáca és nyársnyelő, a nevezetes Hírlap társadalmi, pontosabban társasági rovatának elismerten magas szinten pletykálkodó, undok tudósítója, egy küzdelmes életű világfi, akinek kezébe tétetett az igazság, akár egy füstölgő és szikrázó kanócú anarchista bomba, a királyok elleni merényletek fő kelléke, és most már csak azt mé regeti, hogy kinek a fejéhez csaphatná, kinek az asztala alá guríthatná észrevétlen, hogy félórás töprengése mégse vesszen kárba, lehetőleg ne hulljon el, mint a megidézett Sárga Kalász vagy ne szálljon el a levegőbe, oly ártatlanul, mint egy mentolos cukorszagú lánylehelet párája. Ám a kaszinó reménytelenül kihalt, a padló a sarkokban felsöpretlen és felmosatlan, egy asztalsoron még a tegnapi, mártásoktól pecsétes, fehér terítők sarkai libbennek meg a kereszthuzatban, savanyú szagok áramlanak, s odakinn szinte zord az idő, heves északi szél csap a falombokba, mintha az idő járás is változna a világgal, amelyre egyre inkább ránehezedik Európa, a vészterhes és növekvő Európa, amit azelőtt kényelmesen be lehetett utazni keresztül-kasul, csodálni lehetett, mert vidámab bá tette az életet, amikor még olyan idők jártak, hogy az életnek vidámnak kellett lennie, ahogyan a bornak hivalkodóan testesnek és savanyúnak, a mustárnak orrfacsaróan csípősnek, aromásnak és a hölgyeknek túláradóan kedveseknek, de mostanában csak csupa makrancos katonapofát lehet látni, még az újságokban is, ni, Ironside a Westminster^palota előtt, Emlékezés Cornelius Zelea Codreanura, Báró Tbierry Heribert kihallgatásra jelentkezett a szentatyánál, Petar Zivkovic tábornok arcmása, de még az anyakirálynő is olyan képet vág a kolumnán, hogy kalendárium tetejé re nyomtatva akár a népet is lehetne vele ijesztgetni, hogy az adó, az biztosan nőni fog, mert a vajúdó Európa is nő, és egyáltalán minden elképzelhető nő, egyedül csak az emberek maradnak egy formán kicsinyek, kicsinyesek, mérthetetlenül önzőek, halámolóak, Jónás-prófétát-is-befalni-készek, akár a pikkelyes, meredt szemű tengeri ragadozók, nincs bennük szemernyi érzés vagy fogékony ság sem a közjavak irányában, kitapintható és egybefogható kö zös akarás, hiányzik a szinte meghatóan egyszerű öntudata az azonosságnak — minden hiányzik belőlük ahhoz, hogy ne kiszá míthatatlan és egyéni hangulataik uralkodjanak el rajtuk. Ám a túl
korai, órára való tekintet nélkül semmivel sem magyarázható kaszinóbeli néptelenség és riasztó közönséghiány kisvártatva mozdulásra bírja Vághelyi szerkesztő urat, a különben is örökké mozgó poé tikai műhelyt, az eleven, bár csak egyszemélyes „politikai kaba rét", úgyhogy a növekedő Európára lobogó és csattogó kabátszárnyakkal lép ki a puszta helyiségből, vág neki behúzott nyakkal a szélben önmagába elmerülő utcának, hogy tétlennek tetsző délelőttjét lakása, pontosabban egy megfakult, szikes földű, örökké hervadt kertre néző, és a baromfiudvar közelségétől szakadatlanul tyúkkárálástól hangos kamrája — amiből világosan és sokatmondó egyértelműséggel meglátszik, hogy többre nem telik, nem futja — hamuszínűre mázolt falai között rendkívül szeszélyes kedvteléssel töltse el: álmai megfogalmazásával és papírra vetésével, mivel már abba a korba jutott, amikor az embereket nemcsak hogy az időjárás váratlan változásai lepik meg derékfájással, lábfájással és vállnyilallással, hanem ébren is olyanokat képesek álmodni, hogy még az óra is meghökkenve áll meg tőle a zsebükben, de a szerkesztő úr mély titoktartást rendelt el önmaga számára e téren, úgyhogy álomlátásait esetenként egy APÁM EMLÉKEZÉSEI ÉS UTAZÁSAI feliratú, nagyméretű és vastag iskolásfüzetbe jegyzi fel, ahogyan azt fiatalkorában tekintélyes külsejű, önmagukra so kat adó akkori öregedő uraktól látta, akik türelmetlenül csapták be a megtévesztő címzésű irkát, ha valaki is a szobájukba lépett, ám Vághelyi szerkesztő úr mindahányszor csak a tintát itatja le gondosan a lapokról, hogy paca ne essen rajtuk, majd a füzetet fiókjába zárja el, s eközben megrögzött szokása szerint oly komor arcot vág, mintha a világ sorát befolyásoló tevékenység kötné le a figyelmét. A z utca, most, íme, hirtelen kitágul a szélben, mintha egy zsák lenne mindössze, amit a szél ereje feldagaszt, szürke falú épüle tekre tagol, előttük kuszált koronájú gömbakácsorral, repedező betonjárdával, amelyen a fal tövében behúzott farkú, halálra ré mült gazdátlan kutya iszkol, magasról szürke fény szitál be, szür kéllenék a boltok kirakatüvegei, a szatócsok pedig az utcán állva port ropogtatnak a fogaik között, továbbá túlságosan lendületes re sikeredett, ám semmit sem jelentő mozdulatokkal integetnek egymásnak az utca túloldalára, majd Vághelyinek emelnek kala pot, az útjába kerülő meg, persze, szivarral traktálja nyomban, mintha ki akarná engesztelni valamiért, ami ugyan nem esett meg közöttük, és ez csak afféle apró figyelmességnek számít, üzleti fo-
gásnak, mert a szerkesztő úr hiú és hirtelen haragú, rabiátus em ber, aki egy szemvillanással is képes úgy odasózni, még ha a száját sem nyitja ki, hogy azután az ekképpen megszólított akár egy hé tig is vakarózhat, mégsem fog kevésbé viszketni a bőre — de a fel kínált szivar elfogadása most magától értetődik, kár azonban, hogy a szeles utcán kimondottan hiábavaló kísérletezés lenne a meggyújtásával próbálkozni. — Ugye tudja, kedves kamerád — adomázik erre a szerkesztő úr — , hogy szél ellen férfiembernek nemcsak vizelni, hanem tüzel ni sem lehet. — Pedig ha lehetne „tüzelni", Vághelyi mély kacsahápogással szívná mellre a szivar füstjét, majd fodros ajkai között gusztálná, akár egy tűzhányó krátere a kéngőzöket, szinte a fülén áradna kifelé kéj s gyönyör formájában — Mondja, Püski úr — szólamlana meg eközben — , hol rendeli ö n ezeket a szivarokat, mert én már réges-rég e szórtát óhajtom, hiába: H a jobb dohányt kívánsz az akácfa tüskinél, Akkor szivarodat szerezd be csak Puskinéi! — tartja még ma is az igazmondás, állítaná, mely igazmondást Vághelyi szerkesztő úr ötölte ki ihletett percében, még az első szi varfelkínálás alatt, úgyhogy szivarja van garmadával, mivel — hál* istennek — az igazságnak is van méltó ára, és mellé Püski úrnak is éles esze, hogy tisztában legyen az alkalmazott költészet hatalmával, melynek esetenként egy skatulya szivar az illendő honoráriuma, de az erős szélnek kifejezetten szokásbontó hatalma támadt hirtelen, mert a szerkesztő úr szemébe és szájába csapva légi mancsait, szinte belefojtja a szót, nem is a szél, hanem inkább az a törmelék, amit sodor, úgymint a megvasalt kocsikerekek alatt a kövön porrá zúzódott bizonyos hulladékmaradványok, lócitromhéjak, madártollak és egyebek, úgyhogy kénytelen sarkon fordul ni és szó, valamint köszönés nélkül távozni, és még Püski úr hívó szavára sem fordulna vissza, ki e délelőttön hiába szorongatja ke zében az aranyossárga, felbontatlan és fűszerszigetek levegőjét, árasztó skatulyát. Kalapját szemébe rántva hatol felfelé az utcán, melynek sötét éjeken olykor az árkait is megtapasztalta, heve redvén el bennük mély békességben szeszek mámorától, lelkét horzsoló nyilallásoktól és gyakorta viszonzatlannak maradó sze relmektől részegen, de csak rövid időre, mert azon férfiak közé sorolhatja magát, akik pitymallatra kialusszák gondjukat akárhol,
asztalra borulva, ültükben falnak dőlve, szalmakazal tövébe buk va, sőt szükség esetén még az illemhely ülőkéjén is, hogy azután feltápászkodva és némileg rendbe hozva ruházatukat derűs szívvel konstatálják, hogy valóban ideje lett ténylegesen is nyugovóra tér ni; tehát a jól ismert utcán hamarosan elérkezik szállásának kapu jához, melynek rézkilincse sápatag, párás fénnyel villog bele sze mébe, akárcsak egy macska pillantása; majd fokozatosan benyo mul a kapu alá, de a kapuszárnyat csak a széllel való bizonyos viaskodás árán sikerül betennie, míg a téglapadlózatú kapu alatt már felszusszanhat, és a tyúkokat sem hallja a baromfiudvar felől oly eszeveszettül kárálni, sőt teremtett lelket sem lát a telken, aki kötelességének tartaná elébe jönni, és olvadozó kíváncsisággal ten ni fel neki a kérdést. — Talán csak nem történt valami rendkívüli, szerkesztő úr, hogy ma ily korán haza tetszett jönni? Talán csak nem tetszik ma ródinak l e n n i . . . N e forraljunk egy teá? — Túlzott aggályok, túlzott a g g á l y o k . . . — mondaná erre Vághelyi Péter Pál a Hírlaptól, vagy Míg az ö n aggálya Értem ég, Szívem ragálya Puszta lég, Merő képzet árnya, Mi magában elég — recitálná kedvenc aenigmatikus darabját, sodorintaná felefelé szája sarkát, mint a bikaszarvat — de most csak az ablakok me rednek rá a poros édikulák alól, hiszen a „város" nagyrészt klaszszicizáló stílusban épült, eklektikus módra, s mint egy felkunko rodva marni szándékozó kígyó áll az udvarokban a zöldre festett, cicomás vas szivattyúskút a szomorúfűz tövében, és öntöttvaslábú pad is áll mellette, pad, gondolkozni, de akik ide ülnek, e padok ra, nehéz lenne róluk olyasmit feltételezni, hogy van még egyet lenegy valamirevaló gondolatuk is, amikor gabonaszipoly-színű és -formájú szemüket az udvar téglafalára meresztik, mely látóhatá ruk legtávolabbi pontja, és ezen mászkál le-fel a tekintetük, hó fedte emlékezetük nyomait keresi, a „város" elaggot lelkét, amely ből képtelen volt bármi más sarjadni, mint a kültelek, azok a szörnyű házak, az az iszonyatos rendetlenség és összevisszaság, az
az Augiász istállója, a megtépázott emberi méltóság foncsortalan tükre, ahol állandóan keserű füst szállong a kéményekből és éjjel nappal messzire érzik a sülő szalonna fröcskölő zsírjának szaga. — A folyosó ajtajának sarkába ujjnyi vastag por rakódott, mely egyegy kendermagos tyúktollat lep be, az egyre terebélyesebbé váló és mindinkább kiterjedni készülő baromfiudvar sóvár előjelét, ám ettől függetlenül a szerkesztő úr inkább a nyulak iránt érez meg hittebb vozalmat, és ha életmódja ezt lehetővé tenné, maga is nyúl ketreceket állítana fel, hogy próbát tegyen, miszerint igaz-e, amit ezen faj iszonyatos szaporaságáról állítanak, s falánkságukat úgy ecsetelik, hogy lúdbőrzik tőle az ember háta, és szinte érződik, hogy pórusai apró verejtékcsöppet öklendeznek ki, de sohasem mulasztják el még azt is megemlíteni, hogy roppant puha, érzé keny és törékeny állatokról van szó, melyeknek szervei és tagjai a táplálkozáson, üzekedésen és menekülésen kívül semmi másra sem alkalmasak, és hogy csupán és kizárólag csak a fülüknél fogva mozgathatók biztonságosan, mert testük bármely más részének óvatlanabb érintése az állat sérülését, esetleg halálát vonja maga után, a nyakuk pedig a kézigránát ütőszögénél is érzékenyebb, mert a tenyér élével a tarkójukra mért enyhe csapástól is felrob ban bennük az élet, olyan sebes végvonaglásba kezdenek, mintha egyedüli válaszútjuk a levegőn át való menekülés lenne, s a gyor saságot különben csak még egyetlen esetben lehet náluk észlelni, méghozzá a hímeknél, abban a pillanatban, amikor spermájuk belövellésével a nőstényt megtermékenyítik, vagyis orgazmikus álla potban, amit a nőstény állat hidegen, higgadtan és megfontoltan tür el, a legcsekélyebb reakció nélkül állva e fékeveszett lökdösést, amely közben kétségtelenül ugyanannak a veszélynek van kitéve, mint a kézzel való óvatlan érintéskor, úgyhogy a belövellés után nyomban el is húzódik a még mindig igen felindult hímtől, mely az aktust nyilvánvalóan a végkimerülésig szándékozná ismételni, függetlenül a nőstény állat állapotától, érzelmi megnyilvánulásai tól. Ám a szerkesztő úr végeszakadatlan kocsmázásra, kihangsúlyo zott bohémiára hajlamos életvitelénél fogva elsősorban értelmét, másodsorban lehetőségét nem látja egy ilyen — különben igen fon tos és tetszetős módon lefolytatható — kísérletsorozatnak, mely ta lán elérhetőbbé tenné számára bizonyos szakadatlan növekedések relációinak és fokozatainak megértését, mert az ő előtte is kétség telen, hogy ha valaminek a tömege szaporodik, és ennek a vala minek minősége és fajsúlya mindezáltal változatlan marad, akkor
a térfogata is szaporodni kénytelen, légyen az tárgy, élőlény vagy eszme, víz vagy föld, ha az egyszer örökösen meddő, függetlenül a nyilvánvaló szaporodásától, mert nem hullik reá semmiféle terem tésnek a sója, hanem csak a határtalanság és a zabolátlanság ütkö zik ki rajta — nyomja le a következő rézkilincset Vághelyi, s mi után a tágas, üvegezett és szélvédett folyosóra került — tulajdon képpen egy nagyon is szegényes télikertbe, csupa fikusz és alacsony pálma közé, melyeknek törzsét mintha lenyúzott, téli, hosszú sző rű szamárbőr burkolná —, előkészületeket tesz a kamrájába való bejutásra: zsineggel egymáshoz burkolt kulcsokat húz elő, amelyek oldalsó zsebében fényesre koptak a huzamos ideje tartó rázásoktól, zsötykölődésektől és súrlódásoktól, majd a kulcslyuk ovális takaró lemezével bíbelődik, mire sikerül nyitható állapotba hoznia a zá rat, ami módfelett időt rabló elfoglaltság, úgyhogy gyakorta érde mesebbnek is látja megtakarítani ezt a fáradságot: feléje sem néz napokig a kamrának, másfelé tér nyugovóra, és takarítását is a végsőkig elodázza, hiszen itt-tartózkodását annyira ideiglenesnek tekinti, mint a medve a téli álmát, a maga tavaszát várja, a friss és gyors virágbaszökést — o, Primavera, o, dolce Primavera — szokta énekelni olykor, magányos órán, amikor biztos benne, hogy senki sem hallhatja meg komolytalan, hozzá nem illő, szinte el érzékenyülő szavait, mivel gyarló léte fölé emeletet képzel, ahol nem kicsinyesen és bajosan pereg le az élet, hanem virágdúsan, színpompásan, tarkán és harsány felvillanásokkal, mint egy jól si került kárpiton, és mivel ennek az egésznek csupán alagsorát kényszeri tették rá, oktrojálták, miként a népre az ország alkotmányát, most megállás nélkül, még álmaiban is azt a széles grádicssort, csilaglépcsőt vagy feljárót keresi, amelyen át szorongatott helyzeté ből kimenekedhetne, s mintha ezt az utat mindig is ismerte volna, csak most — a sok zavaró körülmény tudniillik, amely rálép az ember lelkére — nem engedik erre visszaemlékezni, máshoz meg az égvilágon nem ért, mert hiszen nem emlékezés-e minden többékevésbé, akár a szándék, akár a tett, és emlékezés nélkül nem vész-e kárba minden, hamis növekedése szökve, amit aztán sem meggátolni, sem korlátozni vagy megzabolázni nem lehet, mert feneketlen rothadásból, világrésznyi bomlásokból meríti erejét, eb ből nyeri táplálékát, fészkei azonban feltérképezhetetlenek, kinyo mozhatatlanok, míg csak a felszínre nem buggyannak a talpak alatt, az ingovány, a fosóhomok halálos foltjaiként, s ennek utána az emberből nőnek tovább, aki mintha tükörbe nézve belenőne a
tükörbe, majd a tükör keretét széjjelfeszítve ránőne a falakra, utóbb ajtón-ablakon át az utcákra, a tetőkre, az esett kertekre, aztán, elhagyva a „várost" a földekre, a pusztaságra és minden terekre, és csak dagadna és duzzadna hahotázva meg őrjöngve — de ami igaz, az igaz: mégis jól érezné magát, kellemesen bizserget né valami a köldöke táján, a „ v é r " talán, vagy az a másik vér, amit monstruózus súlyával ekképen ontana, rátelepedve és ránehezkedve, rápréselődve mindenre, napfény nem érte hasával mor zsolva össze az i l y mód növekedni képtelen — mert emlékezni k i fogástalanul tudó — hangyalétet, e növekedés egyetlen helytelenítőjét és akadályozóját — majd az ajtót óvatosan, szinte t a p i n t a t o san húzva be maga után, ismét hallhatóvá válik a kapirgálás a zárban, a szöszmötölés a kulcslyuk körül, m i n t h a indulattól vagy másnaposságtól reszketne a keze, csordogálna el figyelme a szürke sarkok árnyékai felé. (Folytatjuk)
Oroszlán, pozdorjalemez, 1968
EGY „PANNON" REGÉNYRŐL B O R I
I M R E
Egy könyv, amelyet nem szabad előítéletekkel kézbe venni, el méleti vagy gyakorlati jellegű elvárásokkal olvasni! Mert a regénymodellekről, általában a regényekről alkotott képünk alkalmazása már az első oldalak olvasása után zsákutcába vezetne bennünket. Sokkal több szabálytalanság van benne, mint amennyit a regény nyel kapcsolatban szabályaink megengedni szoktak. Azután itt van a N I N - d í j , amely a regénnyel szembeni elvárásainkat emelhe ti meg. H a akarjuk, ha nem, töprengenünk kell, valóban a „legjobb-e" az 1977-ben megjelent szerbhorvát nyelven írott regények között. Mindenki fokozott figyelemmel olvassa ugyanis az immár koszorús művet. Nem „tiszta lappal" kerül tehát az olvasó és a kritikus elé Petko Vojnic P u r í a r Egyre távolabbi otthon* című re génye. A vélemények nyilván megoszlanak máris, s a legtöbben alighanem szabályosabb regényt vártak, szigorúbban megszerkesztettet, talán „jobbat" is. E g y azonban bizonyos: a N I N - d í j áldása beragyogja, „átka" pedig beárnyékolja, ahogy ilyenkor általában lenni szokott. Hogyan olvassuk tehát? „Pannon" regényként — mondhatnánk, de emlegethetnénk akár „alföldi" regényt is, ha nem tudnánk, hogy mint a „pannon", mint pedig az „alföldi" minősítés valójában fikció, a regény elméletével foglalkozók az ilyen típusú regényeket nem ismerik, mert nincsenek. D e aki még a legjobb magyar regé nyekben is felfedez bizonyos „szabálytalanságokat", az megbocsátóbban fogadja a „pannon" minősítést is. Mert valójában arról van szó, hogy Petko Vojnic Puriar, amikor regényében vállalni merte és tudta önmagát, akkor tulajdonképpen a regényfelfogás és regényszerkezet „helyi színeit" elfogadva dolgozott, mintegy * P^tko Vojnic Piarca*: Dom, sve dalji, Matica srpska, Novi Sad, 1977.
megengedte, hogy „világa" a regény-formában kényelmesen elhe lyezkedjék, nem szabott korlátot életanyaga „alaktalanságának". H a voltak írói előítéletei, és voltak ilyenek, akkor azok a regény formának a kialakításában érhetők tetten. Szándéka volt, hogy kö vetkezetesen a hazai, vajdasági „helyi színeknek" engedi érvény rejutását — egészen az anekdota vállalásáig is elmenve az anyag nak tett engedményekkel. Amit tehát „pannonnak", „alföldinek" mondtunk, mondhatnánk „nyílt"-nak is az újabban annyira megkí vánt „zárt", fegyelmezett, a négy szobafal határolta élettér lelki ségét tükröző, urbánusnak vélt regény ellenében. Minthogy azon ban Petko Vojnic, Purcart semmiképpen sem tarthatjuk a tájunk irodalomtörténeteiben annyira ismert ösztönös írónak, a „nyílt" regény iránti vágyát, írói törekvését tudatosnak kell felfognunk. Feltételezésünk szerint tehát nem azért írt ilyen, a szigorúbb fe gyelem szószólóinak szemében még ziláltnak, meg nem szerkesztettnek tűnő regényt, mert nem tud szerkeszteni, mert hagyta, hogy sodorja életanyaga, mintegy csak ösztöneit engedve érvényre jutni, hanem mert kereste az ilyen „nyílt" formát, amelyben például a regény „befejezetlensége" is az akart és vállalt befejezés ismérveit mutatja. Megtervezett „nyíltság" van tehát Purcar regényében, s ha van, amit esetleg szemére vethetünk, az az, hogy „terve" könnyen kiol vasható, hogy nem sikerült minden lapján eltüntetni nyomát, a természetesség benyomásának maradéktalan érvényrejuttatásával, írói gondolkodásának kiindulópontja ugyanis lélektani megfigye lésből adódott, s valójában ez csapódott a regény címében (Dom, sve dalji) is k i : az ember élete folyamán fokozatosan távolodik gyermekkori otthonától, a háztól, az emberektől, általában múlt jától, méghozzá egy mértani haladvány törvényei szerint, mind nagyobb gyorsulással. E z a távolodás azonban a külső élettörténe tet jellemzi, az ember életrajzát, még lélekrajzában éppen egy el lentétes irányú folyamat játszódik le: az emlék síkján mind kö zelebb kerül ahhoz a világhoz, ahonnan élete indult, s mi több, még a születés dátumát átlépve az ősök sövényén is végigfut — az ősök őseiig, mint aki a terebélyes családfa törzsén kúszik az ég felé, fel a magasba, azaz vissza a múltba. S cz a múltba térés is sajátságos, neki-nekilendülő, ha azt nézzük, hogy a regény első fe jezete 1938-ban, az Anschluss idején, játszódik, azután 1941 tava szán, majd 1944 őszén, hogy a 4—5. fejezet Mária Terézia korába ragadjon, amikor is Purcar Panograda, valójában Szabadka város
lett és a híres királynő nevét kapta. A h a t o d i k fejezetben, m i n t a k i a jelképes családfáról hirtelen leereszkedik, a legrégibb múltból érkezve hirtelen a felszabadulás utáni esztendőkben találja magát az olvasó az emlékező kalauzolásával, hogy igazolódjék annak a régmúltnak a jövendölése: „ — I vrime radi za nas . . . " — „És az idő is nekünk dolgozik . . ." Purcarnak azonban van még egy „lé l e k t a n i " tétele, ez legalább olyan forma-alkotó eleme regényének, m i n t amaz v o l t . Abból i n d u l k i művészi gondolkodása ugyanis, hogy a gyermek kezdetben elsősorban önmagával v a n elfoglalva, s hogy szeme csak fokozatosan nyílik k i a világra, tehát csak f o kozatosan telítődik idegen elemmel, más, az övétől független em beri sorsok képeivel is. Emléke természetét ez szabja meg. A z első nyolc fejezet a regény történetét mondó gyermek- és ifjúkorának képeit vetíti az olvasó elé — a családi „őstörténettel" egyetemben, a háborús évek szorongásaitól az első eredménytelen szerelmi ka land elbeszéléséig, hogy azután m i n d vékonyabb szálon csörge dezzék a személyes élet emléke, s m i n d nagyobb helyet kapjanak az emberek, m i n t h o g y azok is az emlék borostyánkövébe foglalód nak, szinte azt sugallva, hogy az emlékezőnek sokkal több „emlé ke" van másokról, m i n t önmagáról. A regény későbbi fejezeteiben is belc-beleszövődik a személyesség, de a szöveg „terebélyét" már nem az ilyenek adják. S minél közelebb kerülünk időben is az em lékezés naptári l a p o k k a l mérhető időpontjához, annál több benne az idegen emberi sors, annál inkább „deltásodik" el az emléknek a „folyama" az öngyilkosságba menekülők életsorsának változatai ban. H o g y mindehhez a táguló tér élménye is társul, szinte ter mészetes. Minél több évet él meg az emlékező, annál nagyobb tér szeletet t u d betekinteni. A z „egymástól m i n d gyorsabban távolodó városok" élménye ez, amelyről a regény tizennegyedik fejezetében van szó. Autentikus költői értékét azonban ez az élmény a „me nekülő szállás" látványában kapja meg: „Megmagyarázhatatlan dolgok történtek a szállással ekkor. M i n t h a elindult volna és m i n t h a fel akarna e m e l k e d n i . . . U g y a n ilyen meglepetten íedeztem fel, hogy minden évben kisebbre zsugo rodik és mindinkább eltávolodik a kiszáradt nyárfától és a sír helytől. A z üres láthatár fele távolodott, m i n t h a meg akarna szök ni azoktól, akik tőle szöktek meg, ellenkező irányba, a város felé . . ." A z „emlék" tehát nemcsak anyagát, „formáját" is adta Petko Vojnic Purcar regényének, s hogy írás közben is ennek a kérdése
foglalkoztatta, m i sem bizonyítja jobban, m i n t az, hogy többször is definiálni akarja természetét. Egyszer az „önnön múltja régi fényképalbumának" lapozgatását emlegeti, máskor a „múlt-kalei doszkóp" kifejezést használja, hogy azután a korall-szervezethez hasonlítsa az emlékezést, a m i k o r építkezését akarja megmutatni. H o g y közben szembe kellett a „fontos" és a mellékes", a „jelen téktelen" kérdésével is néznie, ugyancsak nyilvánvaló, hiszen az író valóban epizódokkal dolgozott, s m i n d többet épített művé be — egy nagyon is jelenlevő novellista igény hatása alatt, mert ezek az epizódok valójában kitűnően megírt novellák is egyúttal, amelyek nehezen adják fel művészi autonómiájukat, s így az „em lékező" csak erőfeszítések árán tudja féken t a r t a n i őket. Különben a „fontos", illetve a „jelentéktelen" esemény, emlék megítélésében nem kategorikusan kötelezi el magát a „fontos" mellett. A z t v a l l ja, hogy néha ami periferikusnak látszik, közelebb van az igazság hoz, m i n t az, amit fontosnak szoktunk t a r t a n i . Különösképpen, ha az író művészi hitelét is biztosítani tudja az ilyeneknek, mert az zal, hogy „költőileg" hitelesíti az olvasó szemében, kivívta polgár jogát az életben is, azaz „fontossá" tette. I l y e n módon szerethetjük meg például ebben a regényben a villámsújtotta nyárfát a nagy apai tanya mellett, amely „úgy tűnt, hogy egy már nem létező, ha talmas és titokzatos fának a csontváza". S így marad meg emlé kezetünkben a szalmakazal képe, amely dombbá válik, ahol szü zeket áldoznak, különösképpen, hogy egy Krúdy-képet is felidéz: „ . . . E l ebből a felvidéki városból — olvassuk a Mit látott Vak Béla szerelemben és bánatban című Krúdy-regényben —, ahol a falakon kívül fekvő csűröskertekben olyan rettenetes madárijesz tők állottak, m i n t középkori rémek, hogy a leányoknak kötényük kel kellett elfödni arcukat, ha megadással a szalmára dőltek . . . " A célt — „megidézni a múlt teljességét" — nem minden epizódjá ban sikerült elérnie, m i n t ahogy nem minden pontján egyforma erős az emlékező életanyaga köré húzott mágikus vonalának a kerítése sem. Sokszor pusztán csak le nem határolt a regénye — az epizódok önsúlya legyőzi az emlék-erőt, s az olvasó szeretné, ha jobban érzékelheti a művészi határokat, hogy a regény-forma szüntelenül igazolja önnön létét. N e m a megélés, a megírás hőfo káról van tehát szó, amely az „alföldinek" s „pannonnak" neve zett regény-alaknak jogosultságát vagy problematikusságát eldönt heti: ennek a „hősnek" kell eljutnia a regény-szöveg legtávolabbi pontjáig is.
Igazán Puríar regényének a részleteiben lehet gyönyörködni. Vannak fejezetnyi telitalálatai. Ilyenek például a X V I I I . század ban játszódó fejezetek, azután a Blanka Kolakova vallomásait tartalmazó részletek, nemkülönben a „jegyesek" epizódja. S az után a mikro-részletek! Ezek természetesen már az íróról valla nak, s az élménynek mintegy emberi aranyfedezetét adják. Mert az is kitetszik a regényből, hogy Purcarnak autentikus élménye az élet a vajdasági ég alatt, s mitológiáját is átélte: ahogy a szállást, a temetőt, az öngyilkosok sorsát elénk állítja, erről vallott. De em legethetnénk város-képét is — egyes részletei éppen ebben a regény ben kapnak költői megfogalmazást. A z t ellenben már a regény paradoxonának kell tartanunk, hogy leghalványabbak az emlékező nek a személyes emlékeiről készült regény-alapok. A z emlékező biztosabban tájékozódik idegen sorsok útvezetőiben, mint a maga emlékkertjében. S ez inkább az epikus természetéről vall, mint a lírikusáról, holott hajlamosak lennénk egy lírikus alkotásának gondolni az Egyre távolabbi otthont.
EGYRE TÁVOLABBI OTTHON Részlet a regényből P E T K O
V O J N I C
P U R C A R
A n y a arról mesél, hogy vége felé közeledik a háború. A p a nem jön, s a bombázások sem szűnnek meg. A föld alatti óvóhelyre húzódunk. Silvije sok gondot okoz. A z udvar közepén marad, s ott figyeli a repü lőgépeket, melyek fekete vasdarabokat szórnak a földre. E z e k a bom bák. Silvijenek ez szörnyen érdekes. Mintha csak keringő galambokat fi gyelne. A n y a kifut, elkapja, és bevonszolja az óvóhelyre. K i akar szaba dulni a keze közül, és üvölt. Angol cs amerikai repülőgépek. A n y a azt mondja, ezek a mieink. A k k o r meg sehogyan sem értem, miért bombáznak bennünket, össze bújva hallgatózunk. Szüntelenül hullanak a bombák. H a l l j u k a süvítésüket. M a j d pedig táncolni, remegni kezd a föld. Nyöszörgők. Silvije ál landóan azt kéri, hogy kimehessen megnézni, mi történik odakint. M a m a nagy hangon imádkozni kezd és int, hogy kövessük. — M i atyánk isten, ki vagy a mennyekben — imádkozik m a m a , és
mert senki sem tart vele, megismétli: — M i atyánk isten, k i vagy a mennyekben. S mert ezúttal sem követi senki a példáját, egyedül imádkozik tovább, átható, sötét pillantással dorgálva bennünket. — Kegítsenek a gyerekek körül — szól anya. — S ha az a Minden ható Űristen az egekben volna, réges-rég megszüntette volna már azt az öldöklést, meg a rombolást. M a m a megemeli a hangját, és keresztet vet. Keresztet vet a levegő ben a mi irányunkban is, hogy elűzze az ördögöt, mely saját lánya szá ján át szólalt meg. Silvije továbbra is azt kívánja makacsul, hogy bá mulhassa a repülőgépeket, s felmászik a létrára. A m i k o r a n y a lecibálja és elporolja, üvölt és hempereg a földön. A nem is oly távoli robbaná sok zajától — a föld közben omlik és ránkhullik — megmerevedek, és megnémulok a félelemtől. Sírni sincs m á r erőm. A n y a vigasztal, és gyen géden megpaskolja az arcom. M i k o r ez sem segít, kirohan az udvarra és egy kancsó vízzel tér vissza. Megitat, hogy magamhoz térjek. M a m a fölemekledik, poros a fejkendője, a ruhája, s nagyhangon ké ri az istent, hogy kímélje meg életünket. A z utolsó robbanás megemel bennünket a padon, s úgy érezzük, üres a bensőnk. Furcsa mennydörgés hallgatszik a föld gyomrából. — Ismét eltalálták a robbanóanyagot szállító vagonokat — mondja anya, miközben lesöpri rólunk a földet. Még hangosabban zokogok. L á t o m , Silvije homlokán sötét púp van. V a l a m i megütötte, de ő nem sír. K i akar menni. A n y a m a m á r a bíz za, fogja meg, hogy ő megitathasson engemet, s megsimogassa a hajamat. — N e félj. Minden elmúlik — mondja. — L á t o d , Silvije nem fél! L e gyél te is bátor. Férfi vagy. A z t , hogy Sivlije nem fél, magam is látom. D e ő túlságosan kicsi ah hoz, hogy megértse a dolgokat és féljen tőlük. — M i atyánk isten, ki vagy a mennyekben — imádkozik fennhangon mama. A z , hogy férfi vagyok, az számomra most egyáltalán nem fontos. T ő lem lehetnék kislány is, csak mielőbb múlna el ez a rázkódás és süvöltés. — Óriások lökdösik a várost, hogy szórakoztassák a gyerekeket — mondja anya elkeseredve amiatt, hogy sehogyan sem bír megnyugtatni. Én tudom, hogy a repülők nem mesebeli óriások. A z ilyen mesékkel úgy sem érnek el nálam semmit. — Látni akarom az óriásokat — üvölt Silvije, és ki akar szabadulni m a m a kezéből. Meséket már csak elalvás előtt hallgathatok. D e mindenkinél jobban érzem, hogy a halál a fejünk felett lebeg. L á t o m a pokol tüzét, is, ame lyen el fogok égni. És az angyalokat, amikor otthagynak a mennyország kapujában. A menny és a pokol képét m a m a többször is lefestette ne kem. N e m imádkozok vele. ö öreg. Eleget élt már, és könnyű neki meg-
halni. É n azonban, ha a barátaimra és a halálom által megszűnő játé kokra gondolok, még hangosabban üvöltök. Tisztán látom magam előtt a holttestemet. A n y a az egész kancsó vizet a fejemre önti. Időközben megszűnik a bombázás is. Minden elcsendesül, megnyugszik. T á v o l i ma gányos lövések. Egy-egy robbanás. A repülőgépek eltűnnek az égbolt egyik hasadekában. A n y a kivezet bennünket. A l i g állok a lábamon. Silvije azonnal futkározni kezd az udvarban. Dühös, hogy eltűntek a repülőgépek. Néhány helyről zsíros, fekete füstfelhő száll fel. Kupolát alkot, mely eltakarja a napot. Silvije kifut az utcára. A n y a utoléri, és visszahozza az udvarba. Silvije kapálózik, és sikít. A fonott székre roskadok, a ha sam megfeszül a hányás előtt. H á n y o k . Megbetegszek. Izzadok és félrebeszélek. A n y a és m a m a őrködnek felettem. Borogatnak, cserélgetik izzadt ingjeimet. Felébredek, azt hi szem, megsebesültem az óvóhelyen. Ismét belesüllyedek a lázba. E l h a gyom az á g y a m a t , s a szobát. C u r o léggömbjébe szállok, és eltűnök az égbolton. A szitáló kékes esőben szimatolok. Galambok röpdösnek. T á jak tűnnek tova. Mint a függönyön remegő fény. Álmosan á t a d o m ma gam a nyárnak. Ugyancsak sok minden történik. D e egyetlenegy ese ményt sem tudok megjegyezni. M i k o r leereszkedek a szobában az ágyra, a csillár üveggolyóinak csengését hallom. A z utcáról motorzúgás hallat szik. — V o n u l n a k vissza — hallom anyát nagyon távolról. Megemelik a párnámat, felültetnek az ágyba, és széthúzzák a függönyt az ablakon, hogy láthassam a visszavonuló katonaságot. N a g y o n sok a födetlen fejű katona. A szél szétcibálja hajukat. M á r nem lépkednek olyan keményen, és nem olyan vidámak, mint azelőtt. A fényképező gépeiket nem látom m á r . A z utcabeli gyerekek ott futkosnak körülöttük. A katonák észre sem veszik őket. F á r a d t a n legyintenek. A z egyik katona lehajtott feje megjelenik az ablakban. A falhoz húzódok. A katona arca grimaszba torzul, és rámkacsint. Visszonzásul integetek neki. Mama behúzza a függönyt, s a katona eltűnik. A csillár néhány napon és éjszakán át csilingel. Álomba ringat. E g y reggel különös csend ébreszt. Félrehúzom a függönyt, és elnéptelenedett utcát látok. A n y á t hívom. M a j d m a m á t . Senki sem jelentkezik. Meg ijedek, lejövök az ágyról. A másik szobában Silvit látom, alszik. Ügy tűnik, halott. Megrázom, fészkelődni kezd. A z t gondolom, hogy a k a tonák elvitték a n y á t és m a m á t . Sírni akarok. Megjelenik anya és Remija nagybácsi, aki orvosságot hoz nekem. Ö szintén beteg, ezért rit kán látogat meg bennünket. A m i k o r meghallotta, hogy nehezen gyó gyulok, orvosságot szerzett. M a m a ágyba tett. Remija nagybácsi k a nálba önti az orvosságot, én pedig lenyelem. Megrázkódok a keserű íz től. E g y pohárban vizet ad, hogy enyhítsem az ízt a nyelvemen. Dél után már szaladni is bírok majd, mondja.
A nagybácsi öltözik legszebben minden ismerősöm közül. E z ú t t a l is különös halvány színű öltönye, nyakkendője és lakkozott botja volt. Fehér holló a többiek között. H a az utcán játszok a fiúkkal, s észreveszem, hogy arra jár, kiabálni kezdek. — A z ott az én nagybácsim, Remija! — E r r e ők gyanakodva félre húzzák az orrukat. É n pedig tovább kiáltozok: — Ugye, hogy te az én nagybácsim vagy, Remija? S mikor bizony ságul elmosolyodik, az egész utca, mindenki, fiatal és öreg egyaránt le van győzve és meg van hódítva. A nagybácsi jövetele nagyobb hatással van mindenkire, mint egy méregdrága autó megjelenése. — N e m -kellett volna most a piacra menni — mondja a nagybácsi m a m á n a k , a n y á r a gondolva — , a központban és a vasútállomáson lövöldöznek. Silvije és én rémülten sírni kezdünk. A nagybácsi megnyugtat bennün ket, s azt bizonygatja, hogy a piac a másik városrészben van, nem kell féltenünk anyát. Leül, fáradtan, hogy megvárja anyát. Köhint egyet, majd elhallgat. A h á t á r a mászunk. N e m ellenkezik, de nem is örül neki. Betegnek és szomorúnak látszik. M a m a ágyba tesz, hogy ne izzadjak és ne fáradjak k i túlságosan. A nagybácsi szájharmonikát vesz k i a belső zsebéből, és muzsikálni kezd. N e m sikerül felvidítani bennünket. Zenéje bánatos ember nyögéséhez hasonlít. Álmosít. C u r o sem jön régóta már. Silvivel nagyon ritkán emlegetjük. Főleg azért, mert anya azt ígérte, hogy nemsokára megérkezik apa. Egészen biztosan. N é h á n y nap múlva, apát v á r v a , meg is feledkezünk C u r o ar cáról, melyet egyébként nem is bírtunk megjegyezni. A n y a azzal a hírrel érkezik meg, hogy a felszabadítók, a partizánok és az oroszok bejöttek a városba. A lövöldözés elhallatszik hozzánk is. A n y a meghívja a nagybácsit ebédre, ö leveti a kabátját, széttekeri a sálját, mely befedte a nyakát s a vállát is. Savanykás, á t h a t ó szagot érzünk. A z t gondolom, hogy Remija nagybácsi a betegsége miatt ugyan csak sokáig nem fürödhetett. Elmegy, kezet és arcot mos, de ugyanazzal az átható szaggal tér vissza. A z illatos szappan sem enyhítette. A z asz talhoz ül, a sálért nyúl, hogy ismét a n y a k a köré tekerje. D e egyszer csak meggondolja magát. Leteszi, és éhesen falni kezd. É n az ágyban ülve eszek a tenyérből, s hegyezem a fülemet, hogy meghalljam, miről beszélgetnek az asztalnál. — A m i k o r láttam, milyen fejveszetten vonulnak vissza, tudtam, vége a háborúnak — mesélte Remija nagybácsi tele szájjal. — Grun£ic velük szökött. N e m tudtuk neki bebizonyítani, hogy szállodai szolgáltatásokra szüksége lesz az új kormánynak is. M a m a megkérdezi Remiját, igaz-e, hogy a partizánok és az oro-
szok lerombolják a templomokat, és kicsupálják a papok meg a hivők körmeit. A nagybácsi azt feleli, nem hiszi, különben pedig, mivel a v á rosban vannak m á r , nemsokára tudni lehet, hogyan bánnak az embe rekkel. E z z e l be is fejeztük az ebédet. A n y a leszedi az asztalt. Megiga zítja a hajtűjét. A z asztal körül járkál, a kezét tördelve. Egyszer csak hirtelen megáll, ködös, sóvárgó tekintettel néz ránk. — Gyermekeim — mondja, de észrevehetően m a m á h o z és Remija nagybácsihoz is szól. — Gyermekeim, a ti apátok partizán, és ma vagy holnap hazatér, hogy ezután állandóan velünk maradjon. A közlés, hogy apánk partizán, nem pedig üzletember, mint anya ed dig állította, zavarba hoz bennünket. Sírni kezdek. M a m a dühös lesz. Ü g y véli, nem okos dolog erről gyerekek előtt beszélni, akik még nem tudják megérteni az ilyen dolgokat. A nagybácsi kijelenti, hogy ő bizony tudta a háború első napjától kezdve, hogy a testvére diverzáns. Sze rinte szükségtelenül és hiábavalóan hordja kosárban a fejét. A nagybá csi gyávaságától felfordul a gyomrom. Szép öltözéke és testtartása most nyomorúságosnak és nevetségesnek tűnik. A p á t képzelem magam elé gépfegyverrel, bombákkal és tölténysorokkal a dereka körül. Mint azt a katonát, a k i az utcánkban járt. És eszembe jut: az a katona apámra lőtt, az pedig ő r á . — A p a él? — kérdezem izgatottan. Mert ahol lőnek, ott halnak is. A n y a megnyugtat bennünket, él és egészséges, mondja. Játszunk a homokban. A szomszéd gyerekekkel. Hálásak, amiért meg engedjük nekik, hogy tornyokat és ágyúkat építsenek. A p a nem jelenik meg a géppuskával és a bombákkal. A fiúk azt hiszik, becsaptuk őket. Múlik az idő. A n y a vigasztal, nyugatatgat bennünket. Belefeledkezünk a játékba. A nagybácsi orvossága segített. Erősebbnek érzem magam. M á r futok. A z utcáról teherautók és tankok dübörgése hallatszik. A n y a nem enged k i bennünket az utcára. A távolból lövések és robbanások zaja hallatszik. Kikukucskálunk a kerítésen. K a t o n á k a t látunk furcsa kerek sapkákban, melyek befedik a fülüket, vagy pedig a végeik fel vannak emelve és meg vannak kötve. E z e k az oroszok, m a g y a r á z z a m a m a . A partizánok másmilyen egyenruhába vagy civilbe öltözve járnak. R u h á jukon tölténysorok és fegyverek lógnak. A partizánok közül sokat fel ismerünk. A miénkből és a szomszéd utcákból való embereket. A nevü ket kiabáljuk. Felfigyelnek ránk, de tovább sietnek az utcán. Kellement len nekik, hogy felismertük őket. Ketten megállnak a kerítésnél. N e m vesznek észre bennünket. Cigarettára gyújtanak. — A vasútállomáson ugyancsak ronda a helyzet — mondja a szikár, magas. — Meg a téren is. Valamiféle őrültek elbarikádozták magukat az illemhelyen, és nem akarják megadni magukat. Megbolondultak. Tel jesen. Elmennek. A p a nem érkezik meg. Csalódottan megyünk vissza építkezni. Silvije
t o r n y á t szétrúgta egy szomszéd gyerek. Silvije sír. K i z a v a r o m a gyere ket az udvarból. Ö is sír. Megsajnálom, és megengedem neki, hogy viszszajöjjön homokozni. Magas, tágas kastélyt kezdek építeni. A m á r v á n y sírbolt, amit láttam, a példaképem. A többiek is segítenek, konzervdo bozokban hordják nekem a vizet. A z oldalsó lépcsőket deszkadarabkák ból ikészítem. M i k o r a gyerekek megkérdezik, k i él itt, azt felelem, a H A L Á L . Megrémülve húzódnak félre, s várják, hogy azt mondjam, csak vicceltem. Ám én valóban a halálnak építettem várat, annak a temetőbeli embernek meg apának. A p a biztosan halott, ha ilyen sokáig nem érkezik meg. Délben harmonikaszó hallatszik. Kifutunk az utcára. Szeplős, födet len fejű katona muzsikál, és forog egy lábon. Körülötte táncolnak. A katonák maguk elé nyújtott kézzel, guggolásba ereszkednek, majd fel emelkednek. S maguk elé dobálják a lábukat. Nálunk a lakodalmakban sokféle táncot láttam már, de ilyet először látok. A tömeg egyre növekszik. H o g y eddig még nem látott csodát lásson. A mi embereink jó táncosok. G y o r s a n megérzik a ritmust, és kö vetik a mozdulatokat, így hát hamarosan táncolni kezdenek az orosz katonákkal. M a m a ebédre hív bennünket. Silvinek, se nekem nincs mehetnékem. Fülön fog, és behúz bennünket a házba. A harmonikaszó elhalkul. Csak néha dübörög fel valamilyen nehéz jármű. Elássuk a kalácsokat a ho mokba. Folytatjuk az ágyú építését. Ágyút akarunk építeni, és földig akarjuk rombolni az otthonunkat, mely félelmessé vált számunkra, me lyet meggyűlöltünk. Éjjel felébredünk. Hallgatózunk. A n y a betakar, és vigasztal bennün ket. Silvije ébredezik. A z t akarja, hogy megérkezzen C u r o . D e Öuro már régóta nem jön hozzán. Engem csak apa érdekel. Á m ő sem érkezik meg. Mégis hallgatózunk. Dörzsöljük csipás szemeinket. A z u t á n fárad tan elalszunk. H a l l o m , hogyan lélegzik Silvije és anya. Később azonban engem is elnyom az álom. Reggel dühös vagyok, hogy nem bírtam hajna lig fennmaradni. H i s z e n , apa ott a távolban megérezte, azt kívánom, hogy mielőbb hazajöjjön. A szomszéd gyereknek, aki itt játszik a mi homokunkban, az apja uniformisban jelenik meg. O d a a d j a neki derékszíját, töltények nélkül, és a pisztolyát. A gyerek pávaként sétál le-föl. Silvinek megengedi, hogy kattogtassa a pisztolyt. É n a magaménál maradok. A mi apánk gépfegy verrel érkezik meg. Silvijével papírhajókat engedünk az esővizes hordóba. A kapuban ismeretlen ember jelenik meg. Köpönyegben és sötét színű kalapban. Megáll, és elmosolyodik. Figyel bennünket. E g y szót sem szól. A n y a kilép a konyhából, és valamit kiabál. A z idegen felé fordulva megtorpan. M a j d felénk kiált. — Gyerekek, ez a ti apátok. A z ember felé repül, és a karjaiba veti magát. A z ember, aki állító-
lag a mi apánk, megemeli, és megforgatja. A n y a szégyenkezés nélkül csókolja. — M i t bámultok! — kiált. — N e m örültök, hogy apátok visszajött? E g y szót sem szólunk. Ú g y érezzük, becsaptak bennünket. A n y a ezt akarja nekünk bemutatni mint apát? N e m így képzeltem el apát. L á t o m , Silvije sem. H o z z á m lapul. A n y a hozzánk vezeti „apát". Félrehúzódunk. — M i v a n veletek? — kiabál anya. — E z nem a mi apánk — üvöltjük, és elszökünk. A n y a indul, hogy megverjen bennünket, de a köpönyeges ember megállítja. V a l a m i t a fü lébe súg. Azután 6 indul felénk. — Rendben v a n minden — mondja. — Igazatok v a n akkor, amikor nem ismertek fel. D e én ismerlek benneteket. T e T o m o , te pedig Silvije vagy. így van? Elcsodálkozunk. E l t a l á l t a a nevünket. D e még mindig azt hisszük, ez fortély csupán. És elhúzódunk tőle továbbra is. — N e m ismerhettetek fel, mert m á r régóta nem láttatok — folytatja szelíd hangon. — Igazatok v a n , régebben nem volt bajszom. E z a legkevésbé sem érdekel bennünket. M a m á h o z menekülünk, és a szoknyájába csimpaszkodunk. A z ember eláll a szándékától, megvonja a vállát. A n y a a konyhába vezeti. A dereka körül töltények sorakoz nak, meg néhány bomba. A szíjon lógó pisztolyt a falifogasra akasztja. N e k e m úgy tűnik, mintha géppuska volna. O l y a n nagy az a pisztoly, mint egy géppuska. A szomszéd gyerek apjának a pisztolya gyermekjá ték emellett. A z ember a fürdőszobába megy. Silvije és én a pisztolyhoz sompolygunk, és piszkálni kezdjük. — A fegyvert nem szabad bántani — mondja anya. T a l á n mégiscsak ez az ember az apánk, gondolom. Megkérdem Silvijétől is. Ö csak bámul r á m . N e m felel. N e m ért meg semmit. K ö v e t . A m i t én teszek, azt teszi ő is. A m i t én mondok, az úgy van, gondolja. A majom.
FEHÉR
Teréz fordítása
I N
M E M Ó R I Á M
ORTUTAY GYULA HALÁLÁRA J U N G
K Á R O L Y
Aggódó barátok, tanítványok híradásából már régebben értesül tünk róla, hogy Ortutay G y u l a professzor egészségi állapota meg rokkant, betegsége egyre jobban elhatalmasodott rajta. Mégis meg döbbentett a hírügynökségi jelentés, hogy március 22-én elhunyt, hisz még az idén is sokan láttuk fellépni a Magyar Televízió nép művészeti vetélkedőjének bíráló bizottságában. A megmásíthatat lan halálhír tudatában a krónikásra marad a szomorú kötelesség, hogy sebtében áttekintse Ortutay G y u l a életművét, kurta emlékező sorokban összegezni próbálja hatalmas néprajzi munkásságát, et nológusok nemzedékeit szárnyra bocsátó egyetemi oktatói tevé kenységét. Ortutay Gyulának, a közt szolgáló politikus embernek az arcélét megrajzolni nem tartjuk feladatunknak; elvégzik ezt a nálunk avatottabbak. Erről említsünk meg csak annyit, hogy O r tutay — nem egy nyilatkozatában utalt erre — ugyanolyan fon tosnak tartotta, mint a népismerettel való foglalkozást, s életét is csak e két feladat szimbiózisában tudta elképzelni. Ortutay Gyula Szabadka szülötte, itt született 1910-ben. Két év múlva azonban szülei Szegedre költöztek, mivel az apa, aki egy szabadkai napilap munkatársa volt, Szegeden vállalt hírlapírói szerkesztői munkát. B á r ezáltal kapcsolata tulajdonképpen meg is szűnt szűkebb hazánkkal, később is nemegyszer emlegette, hogy nyelvében szabadkai maradt, nem tanulta el a szegediek annyira jellemző ö-ző dialektusát. Egyetemi tanulmányait a szegedi egye tem fejezte be, s néprajzi érdeklődése Solymossy Sándornak, a kiváló néprajztudósnak hatására alakult ki benne. Kezdő filozop-
térként egyik alapító tagja volt a Szegedi Fiatalok Művészeti K o l légiumának, amely olyan egyéniségeket bocsátott útjára, akiket szá zadunk magyar (és nemcsak magyar) irodalmának és művészeté nek élvonalában emlegetnek. Már fiatalon kezdi publikálni nép rajzi vizsgálódásainak eredményeit, a szegedi Népünk és Nyelvünk, majd az Ethnographia hasábjain is. E dolgozatok között nem egy olyan akad, amely napjainkig érvényes módon jelölte ki a nép ismeret egyes részkérdéseinek kutatási irányát. (Például: A magyar parasztság szerelmi élete, 1935.) Ifjúkori éveinek gazdag gyűjtéseit a harmincas évek második felének és a negyvenes évek elejének egymás után megjelenő könyveiben adta ki. E könyvek java része a ma világhírű, Angliában élő fametsző művész, Buday György illusztrációival jelent meg. 1940-ben újraindította, illetve új soro zat formájában folytatta a húszas években megszűnt Magyar Nép költési Gyűjtemény című alapvető könyvsorozatot. E z a sorozat napjainkban is él; Ortutay Gyula, haláláig, 18 kötetét szerkesztette. A z U M N G Y sorozat első köteteként (1940-ben) került kiadásra a Fedics Mihály mesél c. kötet, amellyel Ortutay tulajdonképpen megalapozta a később egyéniségkutató iskolának (vagy külföldön: magyar néprajzi iskolának) nevezett néprajzkutatási irányt. Fedics Mihály meserepertoárjának közzétételével Ortutay Gyula tulajdon képpen a szájhagyományozott folklór két jellemző kreatív mozza natát: a közösség által birtokolt tudásanyagot és a hagyományt alakító egyén saját — hozzáadott — többletét ismertette meg a néprajztudománnyal. O l y a n mozzanatok ezek, amelyek által a kö zösségi és az egyéni relációk egyaránt megfigyelhetők. A Fedicskötetet számos hasonló követte; napjainkra már nem egy nagy szerű mesemondó egyéniség teljes vagy nagyrészt teljes meseanyaga olvasható. A legutóbbi ilyen éppen az U M N G Y 17. köteteként megjelent Tomhácz János meséi volt. Ortutay G y u l a egyetemi ok tatói tevékenysége a háború után lombosodott ki, amikor átvette a budapesti Pázmány Péter Tudományegyetem (a mai E L T E ) Nép rajzi Intézetének (a mai Folklóré Tanszék) irányítását. A majd három évtizedes pedagógiai munka eredményeként kitűnő magyar néprajzkutatók sorát bocsátotta útjára a tanszék, s ma nyugodtan elmondható, hogy Ortutay jó kezekbe tette le a magyar néprajz kutatás ügyét. 1957-ben alakította meg és vette át az M T A Nép rajzi Kutató Csoportjának irányítását. A mai magyar néprajzku tatás legjobbjainak egy részét tömörítő kollektíva tehát már év tizede foglalkozik alapvető munkafeladatának végrehajtásán: a
magyar néprajz új, nagy összefoglaló műveinek megalkotásán. Mindezek a munkálatok Ortutay Gyula irányítása alatt folytak, s éppen az ő hatalmas hazai és nemzetközi tekintélye szavatolta e munkálatok színvonalát. A z Űj Magyarság Néprajza nem ké szülhetett el Ortutay életében, a Magyar Néprajzi Atlasz (amely nek jugoszláviai kutatópontjai is voltak) nyomdában van, a tel jesen kész kéziratú Magyar Néprajzi Lexikon első kötetét azonban még kézbe vehette. A z ő irányításával indult meg tehát ez a ha talmas munka, amely a néprajztudomány új módszereinek és fel fogásainak alkalmazásával fogja megalkotni az annyira várt és hiányzó összegező alkotásokat. Ortutay Gyulának számos könyve jelent meg (felsorolásuk nem feladatunk, a használható kéziköny vekben megtalálhatók), némelyikük számos kiadásban. A legna gyobb sikere a Kis magyar néprajznak volt. Remélhető, hogy a hagyatékot és az életművet gondozó tanítványok belátható időn belül összegezik munkáit és alapvető néprajzi alkotásait újabb k i adásokban teszik elérhetővé. Mivel zárhatná sebtében papírra vetett sorait a krónikás? Talán azzal, hogy Ortutay Gyula élete gazdag volt, megismerhette a kutatás izgalmát, megérhette munkái gyümölcsének beérését, s fel nevelhetett olyan nemzedékeket, amelyek az általa megkezdett munkát folytatják, betetőzik, tovább árnyalják. A napjainkban izmosodó jugoszláviai magyar néprajzi kutatás talán legszebb, de mindenképpen leggazdagabb népmesekötetének kiadását az ő támogató jóindulatának köszönheti: Penavin Olga Jugoszláviai magyar népmesék című könyve az Ortutay Gyula szerkesztette U M N G Y sorozatának 16. köteteként jelent meg 1971-ben. Hogy űr maradt utána a magyar néprajzkutatásban, azt talán nem is kell hangsúlyozni. Ám az ember lehet esendő is: a mű marad; ennek alapján ítéltetik meg egy munkás élet. Ortutay G y u l a életműve gazdag, olyan, amelyhez vissza és újra vissza kell térni, hisz a magyar néprajzi kutatás nem egy problémájának, irányt szabó kezdeményezésének csírája és alapjai ott találhatók meg.
KÉRDÉSEK ÉS VÁLASZOK
A DNSZSZ HELYZETE ÉS SZEREPE JUGOSZLÁVIA ÉRVÉNYBEN LÉVŐ POLITIKAI RENDSZERÉBEN R E H Á K
LÁSZLÓ
A polgároknak az a joga, hogy érdekeik és szükségleteik kifejezésére és kielégítésére szervezeteket alakítsanak, ma már általánosan az emberi jogok lényeges része. A nemzetközi jogi és politikai okmányok, v a l a mint az országok alkotmányai e jog kereteit szélesebben vagy szűkeb ben szabják meg, de mint lényegeset kívánatosnak tartják és szabályozzák is. Jugoszlávia politikai rendszere az érvényben levő alkotmányos ren delkezésekkel és meghagyásokkal biztosítja a polgárok szervezkedési jo gát és lehetőségeit. Legáltalánosabban társadalmi szervezetekről beszél nek alkotmányos rendszerünket megszabó szövegeink. A kifejezés két alapvetően különböző szervezetcsoportot jelöl. A z egyiket a társadalmi politikai szervezetek képezik, a másikat a gyakran egyleteknek és egye sületeknek is nevezett, az emberek legkülönbözőbb tevékenységét (sport, kultúra, szaktevékenység, tudományos tevékenység, hobby stb.) felölelő szervezetek. A politikai rendszer kialakításában és működtetésében az utóbbiak is fontosak, de a politikai rendszer szempontjából e társadalmi politikai szervezeteknek minőségileg más a jelentőségük. Szocialista önigazgatási politikai rendszerünkben öt társadalmi-politi kai szervezetről beszélünk. Minden egyes szervezetnek megvan a maga sajátossága, de ezen túlmenően is figyelmet érdemlő különbségek láthatók meg közöttük. ö t társadalmi-politikai szervezetről azért indokolt beszélni, mert mind az ötnek politikai jellegű szerepe van Jugoszlávia politikai rendszerének megvalósításában. I l y e n értelemben a J K S Z is a társadalmi-politikai szervezetek közé sorolható. Más szempontból viszont a J K S Z - t politi kai szervezetnek tartjuk, míg a többi négyet társadalmi-politikai szer vezetnek, azzal, hogy az utóbbi négy közül a Szocialista Szövetség mint általános és átfogó társadalmi-politikai szervezet kiválik, míg a további szervezetek tagságának külön feltételeknek kell eleget tennie, ugyanakkor pedig, sajátos módon, a D N S Z S Z - n e k is részei.
A Kommunista Szövetség politikai szervezet, és mint a munkásosztály élcsapata a politikai párt jellegzetességeivel is rendelkezik. A munkás osztály osztályszövetségeseivel megvalósítja a proletariátus diktatúráját, és társadalmunkat az osztály nélküli társadalom kiépítése felé irányítja. A J K S Z politikaipárt-jellegét megőrzi mindaddig, amíg a proletárdik tatúra konkrét megjelenési formája, a közvetlen önigazgatású demokrácia a kommunista társadalomba nem torkollik. A z osztály nélküli t á r s a d a lomban semmilyen demokráciáról és uralmi rendszerről nem beszélünk majd, tárgytalanná válik tehát az élcsapatjellegű politikai szervezet meg léte is. Mindaddig a munkásosztály élcsapatának történelmileg lényeges politikai szerepe lesz. E z a szerep dinamikus, állandóan változó, és hangsúlyos vagy kevésbé hangsúlyos formában politikai jelleggel bír, minthogy a szocialista társadolmnak is osztályjellege van. A többi társadalmi-politikai szervezetnek a múltban sem volt és a jövőben sem lesz ilyen értelemben vett politikaipárt-jellege. E z é r t csak meghatározott értelemben beszélünk öt társadalmi-politikai szervezetről, szem előtt tartva a J K S Z és a többi, a szó szoros értelmében vett, t á r sadalmi-politikai szervezet közötti jelentős arculatbeli és tartalmi kü lönbségeket, annak ellenére, hogy mind az öt szervezetnek v a n politikai jellegű szerepe. Szerepük politikai rendszerünk megvalósításában lénye ges ugyan, de hatásuk nem merül ki a politika területén, még akkor sem, ha tudjuk, hogy a politikai rendszer továbbfejlesztő új alkotmányos rendszer részletesen intézményesíti politikai szerepüket és jelenlétüket. Valójában a termelési viszonyok terén végbemenő meghatározó jelentő ségű változások mellett, a társadalmi-politikai szervezetek révén megy végbe a politikai rendszer fokozatos társadalmasításának folyamata. D e a négy tulajdonképpeni társadalmi-politikai szervezetnek is sajátos arculata van. Hangsúlyozottan közös vonásuk, hogy mindnek jelentős politikai, tehát osztályjellegű szerepe van, de tömegesen kapcsolódnak a társadalom szerkezetébe, és nincs pártpolitikai jellegük. E z z e l kapcso latban E d v a r d K a r d e l j elvtárs a J K S Z K B Elnöksége 1977. június 13-ai 30. ülésén a következőket fejtette k i : „ . . . Ebből következik, hogy t á r sadalmi-politikai szervezeteink nem lehetnek és nem kell hogy választói testületek legyenek a hatalmi harc érdekében, mint ahogy a politikai pártok a parlamentáris rendszerekben, hanem a dolgozók és polgárok érdekszerveződésének sajátságos formái azokon a területeken, ahol ezek az érdekek kifejezésre jutnak az eszmeiség, a politika, a tudomány, az általános társadalmi érdekek formájában. E z t a szerepüket elkerülhe tetlenül vállalniuk k e l l . . . " A társadalmi-politikai szervezetek a maguk módján állandóan kifeje zésre juttatták a munkásosztály és más dolgozó osztályok osztályszövet ségének széles és átfogó voltát. A társadalmi-politikai szervezetek szer vezeti keretet adtak a nagy tömegeket tömörítő osztályszövetség szá mára. E z a szerep v á r rájuk a jövőben is, a közvetlen önigazgatású de-
mokrácia fejlesztésében, a megvalósuló proletárdiktatúra konkrét poli tikai rendszerének fejlesztésében. A társadalmi-politikai szervezetek sze repének megvalósításában kifejezésre jut a J K S Z élcsapatjellege. D e rég óta kiemelt körülmény, hogy a J K S Z - n e k mint forradalmi szervezetnek és tagságának tevékenysége nélkül politikai rendszerünkben a Szocialista Szövetség és a többi társadalmi-politikai szervezet sem lehet valóban haladó és nem töltheti be a társadalmi átalakulásban nélkülözhetetlen szerepét. A múltbeli fejlődés ismerete szükséges a Szocialista Szövetség mai sze repének megismeréséhez. Ezúttal azonban a fejlődés durva v á z l a t á t sem nyújthatjuk. C s a k megjegyezzük, hogy a fejlődés története 1936-ból kö vethető és ebben a J K P osztályszövetséget meghirdető politikája nyil vánul meg. A tőkés Jugoszláviában az antifasiszta népfront létrehozása szorosan összefügg Tito elvtársnak a J K P élére kerülésével. A múltra vonatkozóan csak két alapvető megállapítást hangsúlyozunk. A néfrontból alakult Dolgozó N é p Szocialista Szövetsége sajátos szer vezeti keretet nyújtott a munkás-paraszt osztályszövetség számára. A proletariátus élcsapatának vezetésével a többi dolgozó is ehhez a szer vezethez kapcsolódott. A z osztályszövetség kérdése stratégiai fontosságú volt mind a forradalmi harc előkészítésében, mind a népfelszabadító háború, mind pedig a háborút követő forradalmi fejlődés idején. A másik megállapítás a Szocialista Szövetség döntő fontosságára utal a szocialista önigazgatású közvetlen demokrácia politikai rendszerének megvalósításában. E r r e vonatkozóan mondta Tito elvtárs a Szocialista Szövetség elnevezést javasolva az Egységes Népfront, illetve a J D N S Z S Z 1953 februárjában megtartott I V . kongresszusát megnyitó beszédében: „ A Jugoszláv Népfront népeink történelmének legsorsdöntőbb korsza kában jött létre és fejlődött. A háború előtti, háború alatti és háború utáni események bebizonyították, hogy nagy történelmi szerepe v a n vív mányaink elérésében, egész valóságunkban. A Jugoszláv Kommunista P á r t helyes irányvonalát követve, a népfront volt az a szervezett té nyező, amely már a háború elején lehetővé tette minden becsületes hazafi összefogását a megszállók és az árulók elleni harcban . . . A példátlan nehézségek és szenvedések leküzdése a felszabadító harc során, valamint győzelmünk a megszállók s az áruló reakció felett, amely már évekkel a hazánk elleni támadás előtt nyíltan a fasiszta rendszer felé közeledett, csak azért volt lehetséges, mert a Jugoszláv Kommunista Párt a haladó szellemű emberek olyan politikai egyesülésére támaszkodott, mint ami lyen a népfront volt." (Josip Broz T i t o : Beszédek és cikkek, 8. kötet, Forum Könyvkiadó, N o v i Sad, 1964, 22—23. oldal.) Tito elvtárs 1974 májusában a J K S Z X . kongresszusán a Szocialista Szövetségnek politikai rendszerünk továbbfejlesztésében betöltött szere péről jövőbe látóan állapíthatta meg többek között, hogy: „Politikai rendszerünk szilárdsága és hatékonysága legnagyobb mér-
tékben a társadalmi-politikai szervezetek eredményes munkájától és attól függ, mennyire képesek demokratikus módon összefonódni és közösen munkálkodni társadalmi fejlődésünk időszerű feladatainak építő szán dékú megvilágításában és végrehajtásában. Ebben két dolog lényeges: először, mindezeknek a szervezeteknek a Szocialista Szövetségen mint a szocialista erőknek a Kommunista Szövetség vezette frontján és mint az önigazgatók legnépesebb politikai szervezetén belüli eszmei-politikai és akcióegysége, s másodszor, minden ilyen szervezetnek a maga műkö dési területén való akcióindítási önállósága." (A JKSZ Tizedik Kong resszusa, Dokumentumok; Forum, Újvidék, 1974, 51. old.) A Szocialista Szövetség munkamódszerét és belső osztálytartalmát részben érintő változások lényege, hogy az utóbbi években nemcsak a dolgozók legtömegesebb, sokmilliós szervezete, hanem tudatos szocialista erők „frontja" is egyúttal. Persze, ez a vonása nem mondható teljesen újnak. E g y időben a társadalmi-politikai szervezetek és néhány nagy fontosságú társadalmi szervezet teljes tagságát iktatták a D N S Z S Z sta tútumába. E z t a rendelkezést a hatvanas években törölték, de továbbra is jelen volt az a törekvés — a szövetségi és más vezetőségekben a Szocialista Szövetség keretén belül meg is valósult —, hogy a társadal mi-politikai szervezetek és a J K S Z képviselői külön fejtsék ki álláspont jukat az őket különösen érintő kérdésekben, és ilyen esetben ezek az álláspontok nagyobb fajsúllyal voltak jelen a vélemények és a mögöttük álló részérdekek összehangolásakor. A küldöttrendszert is elsőnek a Szo cialista Szövetség szervezeteiben a vezetőségek megalakulásakor alkal mazzák, már a hatvanas évek legvégén, jóval az 1974-es alkotmányos rendelkezések előtt. A Szocialista Szövetség szervezeteiben a többi tár sadalmi-politikai szervezet és a J K S Z is a küldöttrendszer útján, dele gátusaival képviselteti magát. Természetesen ezek csak az első lépések, és a hivatalos felmérések sem tartják elegendőnek az elvégzett munkát. 1977 végén, a Szövetségi Értekezlet főtitkárának bejelentése szerint, egy újabb elemző és bíráló értékelést végeztek el a J D N S Z S Z szervezeteiben, azzal a céllal, hogy megállapítsák, mennyire valósul meg a Szocialista Szövetség gyakorlatá ban a „szervezetek szervezete" elv. De ugyanakkor m a sem időszerűtlen a Szocialista Szövetség tömeges ségének kérdése. A tömegesség ma is egyik döntő fontosságú értéke a szervezetnek. A meglevő és továbbra is biztosított tömegesség mellett nagyobb hangsúllyal kerül előtérbe az a követelmény, hogy, önállóságu kat és saját felelős tevékenységüket nem csökkentve, a Szakszervezet, az Ifjúsági Szervezet és a Harcos Szövetség a maga egyediségében is jelen legyen a Szocialista Szövetség egészében és tevékenységében, ne csak a vezetőségekben. A Kommunista Szövetség sajátos módon, élcsapatként jelentkezik a Szocialista Szövetségben, így integrálódva az egész társa dalommal és valósítva meg vezető forradalmi feladatát.
Alkotmányos rendelkezéseink a Szocialista Szövetséget mint a „szo cialista önigazgatási rendszerben a társadalmi-politikai tevékenység leg szélesebb alapját" határozzák meg. (Szövetségi Alkotmány, Bevezető rész — Alapelvek V I I I . pont, 3. bekezdés) Mivel a D N S Z S Z a „legszélesebb alapja" az önigazgatásnak, és mert az önigazgatásra való jog elidegenít hetetlen joga minden polgárnak, a Szövetség sokféle tevékenységében a polgárok részvétele külön fontosságot kap. Politikai rendszerünkben a Szocialista Szövetség politikai tevékenységében való részvétel olyan pol gár számára is biztosított, aki nem tagja a D N S Z S Z szervezetének. A z a polgár, aki nem kérte beiratkozását, vagy akit hibái miatt nem ikta tott, esetleg kizárt tagságából a Szocialista Szövetség, önigazgatói alkot mányos joga alapján részt vehet az alapszervezet és a Szocialista Szö vetség tevékenységi formáiban. Természetesen, az ilyen esetek csak k i vételesen fordulnak elő, és nem jellemzik a mai helyzetet. A Szocialista Szövetség szocialista irányú eltökéltsége és tevékenységi irányvétele ha tározott, de nem kizárólagos. A Szocialista Szövetség tevékenysége során alakul ki ennek a tömeges szervezetnek az állásfoglalása az öntudatos szocialista erők és a szocialista társadalmi tudat szervezett erőinek tevő leges közreműködése alapján. Ilyen értelemben képezi a D N S Z S Z „a szocialista önigazgatási rendszerben a társadalmi-politikai tevékenység legszélesebb alapját". A Szocialista Szövetség azoknak a dolgozóknak és polgároknak ön kéntes és demokratikus szövetségeként határozza meg önmagát, akik tár sadalmunk szocialista átalakítása céljából a szervezett szocialista társa dalmi erők egységes frontján tömörültek. A népfront tapasztalataiból kiindulva a D N S Z S Z négy évtizedes fej lődése során a dolgozók és a polgárok tudatában és társadalmi gyakor latában a demokratikusan szervezett szocialista erők frontjaként jelent kezik, és a Kommunista Szövetséggel az élén az önigazgatáson alapuló szocialista társadalom fejlesztéséért küzd. E z e k szerint, szervezeti szem pontból, mint a politikai rendszer lényeges eleme, a D N S Z S Z a több pártrendszer megszüntetésének formája. Tartalmilag a D N S Z S Z szükségszerűen jött létre, hogy felölelje azt a sokrétű akarást, amelynek végső célja az önigazgatású társadalom k i építése, de eközben az elképzelések eltérőek lehetnek. így, sokmilliós tag ságával, a D N S Z S Z sokrétűbb és nem annyira egyöntetű szervezet, mint amilyen egy tömeges politikai párt. Ezért is lényeges, hogy a Szocialista Szövetség munkájában a J K S Z eszmei és politikai hatása kifejezésre jusson. A politikai rendszer működése szempontjából még egy tartalmi moz zanat jut kifejezésre a D N S Z S Z társadalmi szerepében. Ahhoz, hogy a D N S Z S Z a J K S Z eszmei irányítása alatt „ a demokratikusan szervezett szocialista erők frontja"-ként érvényesüljön és hogy megvalósuljon „mint
a dolgozók és polgárok önkéntes és demokratikus szövetsége", nem ele gendő, hogy szervezeti és társadalmi keretet nyújtson a különböző érde keknek, társadalmi elvárásoknak és elképzeléseknek. A D N S Z S Z az a társadalmi testület, ahol a politikai tevékenység és véleményharc során meghatározott érdekek teljes társadalmi támogatást nyernek, mások szá mára áthidaló megoldást keresnek. Megint más esetekben pedig a kife jezésre jutott érdekek és óhajok nem nyernek társadalmi támogatást, vagyis ellenérvekkel és más érdekekkel szembesítve elvetik azokat. I l y módon, társadalmi tartalma és funkciója szerint, a Szocialista Szö vetség nemcsak a különféle részérdekeket fejezi k i , hanem áthidalja őket, és a maga módján érvényt szerez nekik. E z t a politikai tevékenységet, osztályszempontból fogalmazva, az osztályharc sajátos módon való vég bemeneteleként is meghatározhatjuk. Ennek a harcnak a sajátossága egy általán nem abban van, hogy szocialista társadalmunkban létezik osz tályharc, hiszen szocialista társadalmunk, a tőkés társadalomból a kom munistába való átmeneti társadalmi alakzat lévén, osztályjellegű társa dalom. Ezeket az osztályellentmondásokat, másként fogalmazva, mint „érdekek és vélemények különbségét" emlegetjük. Ezeket mi mint társa dalom, mint társadalmi csoportok és egyedek sajátos módon oldjuk fel. A z osztály- vagy érdekellentmondásokat, önigazgatású szocialista társa dalom lévén, leggyakrabban az érdekek hordozói oldják fel és nem a tőlünk elidegenedett, külső erőként jelentkező államhatalom vagy más, az érdekek hordozóitól idegen társadalmi erő. Politikai rendszerünknek ezért oly lényeges tulajdonsága a közvetlen szocialista demokrácia. Ezért jelent önigazgatású politikai rendszerünk számára nagy továbblépést a küldöttrendszer bevezetése, amelynek életre hívója jelentős mértékben a D N S Z S Z . A szkupstinai rendszer társadalmi-politikai tanácsai révén a Szocialista Szövetség intézményesített formában épült be politikai rend szerünkbe. Vagyis a vélemények harca és az érdekek társadalmi verifikációja terén betöltött funkciójával a Szocialista Szövetség lényeges ha tást gyakorol egész politikai rendszerünk működésére. ö n i g a z g a t á s i politikai rendszerünk gyakorlásában a Szocialista Szö vetség feladatának megvalósítása érdekében továbbra is előtérben kell, hogy maradjon a küldöttrendszer működtetése és kiépítése. Várható, hogy a cél elérése érdekében a küldöttrendszerünkben intézményesített válto zások történnek majd. A küldöttrendszer működésében most egy lényeges tartalmi mozzanat domborodik k i : az önigazgatási döntéshozatalnak a módja és végeredményben tartalma. E z közvetlenül érinti és kötelezi a Szocialista Szövetséget is. Politikai rendszerünk gyakorlásában a D N S Z S Z egy ugyancsak lénye ges feladata a társadalmi-politikai közösségek önigazgatási tartalmának erősítése. B á r az ilyen irányú érdeklődésnek a D N S Z S Z részéről már hagyományai vannak, jelenleg ismét időszerűbbé vált a kérdés. Első sorban azért, mert a helyi közösségek mint a polgárok Önkezdeményező
tevékenységét érvényre juttató szerve és mint az önigazgatás közvetlen gyakorlásának egyik legfőbb tényezője iránt a D N S Z S Z még nagyobb érdeklődést kíván tanúsítani. Ennek következményeként a község is job ban a Szocialista Szövetség érdeklődésébe került. A J D N S Z S Z társa dalmi szerepe betöltéséről szóló beszámolójában Marján R o z i c főtitkár fejtette ki, hogy: „ a D N S Z S Z átfogóbb tevékenysége jelentős a község önigazgatása elképzelésének megvalósulása szempontjából. Elsősorban a községben létrejövő demokratikusabb viszonyok kialakítása miatt és azért, hogy túlhaladják azokat a nézeteket, amelyek a községek magukba zárkózását szorgalmazzák, és belőle, elsősorban a hatósági végrehajtó szervekre támaszkodva, valamiféle ,kis államot* szeretnének alakítani." Ezért lényeges a D N S Z S Z szempontjából a helyi közösségek fejlődésé nek szorgalmazásán túl a Szocialista Szövetség szervezeteinek helyes k i építése a helyi közösségeken belül is. Szó volt már a Szocialista Szövetség sajátos szerepéről önigazgatású szocialista politikai rendszerünk megvalósításában. E z t a sajátosságot a küldöttrendszertől kölcsönözte, amely viszont az önigazgatáson alapszik, és a különböző érdekek felszínre hozásában és érvényre juttatásában nyilvánul meg, de ugyanakkor megnyilvánul a különböző érdekek egy nevezőre hozásában is. Politikai rendszerünk továbbfejlesztéséről tartott bevezetőjében a J K S Z Elnöksége 30. ülésén (Magyar Szó, 1977] június 14., 5. oldal) a Kommunista Szövetség és a társadalmi-politikai szerve zetek az önigazgatási döntéshozatalban, de egyben a jelentkező érdek különbségek áthidalásában betöltött szerepéről és az így létrejövő egy ségről a következőkre hívta fel a figyelmet: „Ilyen körülmények közepette a társadalmi tudat szervezett erői el vesztik a politikai hatalommal való rendelkezésben megnyilvánult mo nopolhelyzetüket, amelyből egyébként elkerülhetetlenül következett a po litikai pártokra való megoszlás, másrészt ezek az erők bizonyos sajátos önigazgatási érdekek kifejezőiként jelentkeznek. Más szóval, ezek az erők ^nint a társadalmi tudat tényezői részt vesznek az önigazgatási és állami döntéshozatal konkrét formáiban. E z pedig azt jelenti, hogy a társadalom •öbbé nem oszlik meg egy bizonyos általános politikai többségre és poitikai kisebbségre, vagyis a hatalmon levő p á r t r a és az ellenzékre. A dolgozók — önigazgatók — azonban a mindennapi konkrét döntésho zatalban szabadon megoszolhatnak többségre és kisebbségre, s ezek ál'andóan változnak, vagyis az önigazgatási, illetve társadalmi döntésho zatal napirendjén szereplő minden egyes kérdés kapcsán . . . " így, a küldöttrendszer mint eszköz révén — amely külön biztosítja A közvetlenség lehetőségét a döntéshozatalban — az önigazgatású társa dalmi viszonyok közepette létrejön a társadalmilag különben szükséges folyamat: az érdekek különbözőségének áthidalása, méghozzá a hatalmi kényszer háttérbe szorításával. Előtérbe kerülnek a szocialista társadalmi
tudat szervezett erői, úgyhogy az érdekek pluralitását egyeztetik, egy séges nevezőre hozzák. így a társadalmi-politikai szervezetek sem a döntés monopóliumát nem sajátítják ki maguknak, sem a hatalmi mo nopóliumot. A z ilyen érdekek egyeztetése, a vélemény- és akcióegység kialakítása igen bonyolult, ezért rátermettséget és egyrészt megfelelő, másrészt pedig meggyőző érvelést igényel. D e az is bizonyos, hogy az így kialakult vélemény- és cselekvési egység sokkal szilárdabb, jelentősége nagyobb a szocialista társadalmi viszonyok alakítása szempontjából, mint az, amely a hatalmi kényszer gyakorlása alapján alakul ki. Általános társadalmi funkcióik határozzák meg a J D N S Z S Z részfel adatait is. Ezeket a funkciókat két okmány tartalmazza. A z egyik a Szocialista Szövetség alapokmánya (ez is két okmányra oszlik: a Prog ramfeladatokra és A Szocialista Szövetség Alapszabályaira — szerbhor vát nyelven: Programski ciljevi és Statut), a másik viszont a Szövetségi Alkotmány. Ezúttal az alkotmányos rendelkezésekről szólnánk még, tekintettel arra, hogy a lényegi kérdéseket m á r az is tartalmazza. A Szövetségi A l k o t mány két bekezdésben (Bevezető rész, Alapelvek, V I I I . pont) szól a J D N S Z S Z funkcióiról. A J D N S Z S Z Alkotmánya V I I I . pontjának ötö dik és hatodik bekezdése viszont hat kérdéscsoportba osztja a J D N S Z S Z társadalmi rendszerünk szempontjából is fontos alapfeladatait. A fel sorolt kérdések között szerepel többek között a társadalmi kérdések megvitatása, a politikai kezdeményezések fontossága, a vélemények egy behangolása, a politikai álláspontok és nézetek meghatározása, a káder politikára vonatkozó elvek meghozatala, betekintés a hatósági és köz igazgatási szervek munkájába, a küldöttrendszer működésének elemzése és a választások politikai és szervezeti előkészítése. A különböző alkotmányos rendelkezések megszabta feladatok többfé leképpen kötelezik a társadalmi szervezetet. Bizonyítékul íme az A l k o t mánynak ( V I I I . pontjának 5. és 6. bekezdéséből) a D N S Z S Z - r e vonat kozó igesora, előfordulási sorrendben: megtárgyalják, egybehangolják, egybehangolják, egybehangolják, egybehangolják, javaslatokat tesznek; megállapítják, biztosítják, biztosítják, megtárgyalják, megállapítják. Láthatjuk tehát, hogy az alkotmányos rendelkezések igen rugalmasak, amikor a D N S Z S Z feladatairól van szó. M á r a megfogalmazás is előre mutatóan kifejezi a Szocialista Szövetség tevékenységének sokoldalúságát, változó arculatát és társadalmi szerepét. Mindez az önigazgatás erősö désével következik be. A z Alkotmány ugyanis ( V I I I . pont, 4. bekezdés) a Szocialista Szövetségről nem mint külön szervezetről beszél, noha két ségtelenül az is. A megfogalmazásban elkerüli a J D N S Z S Z - n e k mint a munkásosztálytól és a többi dolgozóktól, a polgároktól különválasztott fogalomként való emlegetését. Alkotmányunk a Szocialista Szövetséget szervezeti egységként fogja
fel, amelyben „ a dolgozó nép és a polgárok a Jugoszláv Kommunista Szövetséggel mint vezető eszmei és politikai erővel" megvalósítják az említett feladatokat. A Szövetségi Alkotmány szerint a dolgozók és a polgárok a J D N S Z S Z - b e n „megvalósítják a szervezett szocialista erők politikai akcióegységét" . . . , a lefektetett elvek alapján „irányítják a tár sadalmi fejlődést". Tehát nem a Szocialista Szövetség, hanem a J D N S Z S Z - b e tömörülő dolgozók és polgárok cselekszenek az említett célokért, és küzdenek fejlődésünk szakaszainak megvalósításáért. Alkotmányunkban az önigazgatási politikai rendszerünk megvalósítása szempontjából a Szocialista Szövetség lényeges feladatokat kapott. E z e ket most itt nem részletezhetjük. 1977 második felében vita indult, amelynek célja még világosabban meghatározni a Szocialista Szövetség és a többi társadalmi-politikai szervezet és a J K S Z szerepét és helyét .politikai rendszerünkben. E d v a r d Kardélj elvtárs is foglalkozott a kérdéssel. A J K S Z Elnökségének készí tett beszámolójában többek között leszögezte: „Lehet, hogy a politikai rendszer területén kevesebb törvényre és több határozatra, azaz politikai h a t á r o z a t r a lesz szükség, de ezeket a h a t á r o z a t o k a t nemcsak eszmei-po litikai, hanem szakmai és tudományos szempontból is sokoldalúan elő kell készíteni." (Magyar Szó, 1977. június 14., 7. oldal) A küldöttrendszer beindításával a társadalmi politikai szervezetek, köztük a Szocialista Szövetség is, nemcsak politikailag felelős a szkupstinai rendszer és annak lényeges része, a delegátus-rendszer működéséért, azért, hogy a küldöttségek minél közvetlenebbül és jobban fejezzék ki a munkásosztály és a többi dolgozó valódi érdekeit. így a küldöttrend szer — a szervezeteket küldöttségnek értelmezve — a társadalmi-poli tikai szervezeteket a szó szoros értelmében beépítette önigazgatású poli tikai rendszerünkbe. Ahhoz, hogy a Szocialista Szövetség mint a szervezett szocialista tár sadalmi erők frontja kifejezésre jusson, lényeges a Kommunista Szövet ség hathatós tevékenysége a Szocialista Szövetség keretein belül is. A Kommunista Szövetség tényleges működése nélkül lehetetlen elképzelni a J D N S Z S Z - n e k olyan haladó és forradalmi szerepét, amely a szervezet fejlődését mindig pozitív irányba terelné, úgy hogy az a dolgozók ön igazgatásának legszélesebb frontja is legyen. A Szocialista Szövetség és Kommunista Szövetség között kölcsönhatás is létezik. Arról v a n szó, hogy maga a J K S Z képtelen lenne saját demokratizálódását tovább fej leszteni a J D N S Z S Z nélkül. E z a demokratizálódás csak azáltal lehet séges, hogy a K S Z tagsága tömeges és nyilvános politikai munkával affirmálja magát a proletariátus élcsapata tagjaként. így alakulhatnak k i azok a fejlett viszonyok a J K S Z szervezeteiben, amelyek megfelelnek önigazgatási viszonyaink fejlettségi fokának és társadalmunk anyagi le hetőségeinek.
E z t a kapcsolatot DuSan Petrovic-Sane, a J D N S Z S Z elnöke a J K S Z Elnöksége 30. ülésén — röviddel v á r a t l a n halála előtt — úgy fejezte ki, hogy „ a Kommunista Szövetség olyan eszmei-politikai erőt jelent, amely nélkül a Szocialista Szövetség nem fejlődhetett volna kellőképpen és ha ladó irányban", valamint hogy „ a Kommunista Szövetség demokratizá lódásának problémája nem oldható meg magában a pártban, hanem a Kommunista Szövetség és a dolgozók szoros kapcsolata révén". (Magyar Szó, 1977. június 14., 7. old.) A Kommunista Szövetséget mint a J D N S Z S Z vezető politikai erejét vizsgálva, két gondolatra hívjuk fel az olvasó figyelmét, amelyet E d v a r d Kardelj elvtárs is kifejtett a J K S Z Elnökségén, az önigazgatású politikai rendszerünk kritikai vizsgálatának szentelt ülésén. A z egyik észrevétel az előzetes szabályzás által létrejövő egység demokratikusságára vonatko zik. Erről E d v a r d K a r d e l j a következőket mondja: „ . . . a szocialista erők és a felelős társadalmi szervek gyakorlati reagálása gyakran nagyon is szubjektív és igen különböző. E m i a t t úgy érzem, hogy egyidejűleg a politikai rendszer fejlesztésével dolgoznunk kell a Jugoszláv Kommunis ta Szövetség és szocialista társadalmunk ilyen politikájának szabatosabb meghatározásán. E politikának pedig szavatolnia kell az e téren folyta tott tevékenység legmagasabb fokú egységét. A z ez irányú munkának kell szavatolnia a szocialista önigazgatás demokratikus vívmányainak továbbfejlesztését, egyszersmind pedig erősítenie kell társadalmunk de mokratikus politikai rendszerét, hogy eredményesen szembehelyezkedhes sen minden romboló kísérlettel." A másik észrevétel a Kommunista Szövetség társadalmi helyzetére és önigazgatású politikai rendszerünk viszonyára vonatkozik. E z z e l kap csolatban két szempontot hangsúlyoz Kardelj elvtárs. A z egyik: a bü rokratizmus és más konzervatív erők előtérbe kerülésének veszélye a K S Z és más szervezett szocialista erők élcsapati szerepének elhanyagolása ese tén mindennapi életünkben. A másik, kérdésként megfogalmazva: milyen értelemben jelent a K S Z álláspontja mindenkor és szükségszerűen kisebb ségi álláspontot, és hogyan válhat az ilyen kisebbségi álláspont többsé gűvé? Ezekkel kapcsolatban E d v a r d K a r d e l j elvtárs kifejti: „Mindebben megkülönböztetett szerepet töltenek be az élcsapatbeli szocialista erők, azaz a Kommunista Szövetség és a szocialista tudat többi szervezett té nyezői. Szem elől téveszteni, illetve elhanyagolni mindezen tényezők sze repét a mindennapi gyakorlatban és a szocialista önigazgatás rendszeré ben, valamint ennek demokratizmusában, főleg pedig a küldöttrendszer ben — azt jelenti, hogy megfosztjuk ezt a rendszert életképességétől, kompromittáljuk, és ezáltal utat nyitunk a bürokratikus, konzervatív és egyéb reakciós törekvések előtt ( . . . ) mi nem szorgalmazzuk a kisebbség uralmát, bár a Kommunista Szövetség kisebbség. Kisebbségnek is kell maradnia, mert a mi körülményeink közepette csak így válhat a társa dalmi haladás élcsapatává, vagyis így mérheti fel a szocialista gyakorla-
tot teljes egészében. A párt azonban nem kényszerítheti r á saját teljha talmát a társadalomra. Csakis a dolgozókkal és demokratikus érdekkö zösségeikkel és az önigazgatási demokrácia politikai rendszerében, a kül döttrendszerben, a Dolgozó N é p Szocialista Szövetségében stb. válhat a többség vezető eszmei és politikai erejévé. .."( Magyar Szó, 1977. jú nius 14,. 4. és 5. old.) E d v a r d Kardelj elvtárs fejtegetései 1977 júniusában hangzottak el, azóta kibontakozott önigazgatású politikai rendszerünk lényeges össze tevőinek kritikai elemzése, azzal a céllal, hogy intézményes v á l t o z t a t á sokat foganatosítson társadalmunkban (pl. a választási törvények, szkupstinai rendszerünk és küldöttrendszerünk továbbfejlesztése terén). D e a társadalmi-politikai szervezetekben és külön a politikai rendszer műkö désében is változások következnek be. A kritikai felmérés előreláthatólag valóban bíráló és elemző lesz, mert, ahogyan a J K S Z folyóirata, a Socijalizam 1977. 7—8-as számának ve zércikkében hangsúlyozza: nincs szó politikai rendszerünk szervezeti fel építése és intézményeinek válságáról, legalábbis alapvető intézményei válságáról nem beszélhetünk, de annál inkább azok továbbépítéséről, politikai rendszerünk kiegészítéséről. Különösen működését illetően, hogy még jobban megvalósulhasson politikai rendszerünknek a társult munka érdekeihez való még szorosabb kötődése.
EGY HAMUPIPŐKE KOMÉDIÁJA V A R G A
ZOLTÁN
N e m mindennapi regény, sok szempontból tagadhatatlanul újszerűnek is mondható. A n n y i r a midenképpen, hogy ne csupán nehezen beskatu lyázható legyen, hanem nehezen is minősíthető. A n n a k ellenére, hogy nyilvánvaló hagyományokban gyökerezik, méghozzá a cseh próza leg nemesebb értelemben vett haseki-capeki humoros-szatirikus hagyomá nyaiban. Emellett pedig két, a világirodalomban meglehetősen közismert képletre is épül, sőt még egy m á r - m á r végképp elsorvadni látszó elemet, nevezetesen a fordulatos cselekményt is megkísérli jogaiba visszahelyez ni. Újszerűvé, eredetivé tehát nem annyira valami ismeretlen, soha nem látott megoldásból fakadóan lett, hanem inkább e meglehetősen gazdag hagyományanyag igencsak heterogén elemeinek egymáshoz való viszo nya folytán. Csoportkép hölggyel, jut ugyanis eszünkben H e i n r i c h Böll híres re gényének címe a két világirodalomnak mondott képlet egyikének meg határozásaképp, amikor még viszonylag a regény elején tartunk, ám a könyvben tovább haladva mindinkább ráébredünk, hogy Sofía Cechová, P á r a l , külsejét, de az írói teljesítményt tekintve is, ragyogó lányalakja, nem csupán lényében, emberi-női mivoltában nem hasonlít túlságosan Böll L e n i Gruytenjéhez, hanem összefogó, s környezetét leleplező szere pét tekintve sem belőle származható, nem tekinthető hozzá hasonló ön törvényű egyéniségnek. Sokkal inkább Galsworthy nőalakjának, Irene Forsyte-nak rokona, „duló szépség" ahogyan maga a Forsyte Saga szer zője nevezi, olyan nőalak, a k i környezetére nem annyira cselekedeteivel hat, inkább csak azáltal, hogy szép és v a n , akaratától függetlenül éb reszt vágyakat, befolyásolja a bűvkörébe kerülők életét, s válik ezáltal láttatóvá is, Galsworthy regényképletéből merőben eltérő módon, s ter mészetesen mást mutatva meg. Egyúttal pedig sajátos módon h o z z á t á r sulva a másik, sokkal régebbi múltra visszatekintő világirodalmi motíVladimír Páral: A százszázalékos no, Európa Könyvkiadó, Budapest, 1976.
vumhoz, amelynek őstípusát a Hamupipőke szüzséje képviseli, és amely, úgy tetszik, Richardson Pamelájaként ment át először a világirodalom ba, s lett azután mindmáig kiirthatatlan és egyre giccsesebb fenntartójá vá az irodalom alatti irodalom egyik központi vonulatának. Sona Cechovával ugyanis a regény elején mint szabályszerű H a m u pipőkével találkozunk, ártatlan kis árvalánynak ismerjük meg egy v i déki üdülő vendéglőjében, ahol távoli rokona és „ r a b t a r t ó j a " cselédként dolgoztatja, s teszi egyben üzletét fellendítő „virágestélyeinek" „jutalom csókot" osztogató sztárjává, azaz hát olyan helyzetben találjuk, amely ből a „mesebeli hercege" való várakozás éppoly törvényszerűen fakad, mint az, hogy igényes író, amilyen Páral is kétségtelenül, ezzel a hely zettel voltaképpen csakis parodizáló-karikírozó szándékkal kezdhet v a lamit. M i sem természetesebb hát, mint hogy a regény ennek megfele lően egyaránt bővelkedik hajmeresztőén krimibe illő fordulatokban és burleszkszerű jelenetekben. O l y a n cselekményszál, illetve inkább szöve vény bontakozik ki tehát, amely, ha a részletek tömegének ismertetésé től eltekintünk, röviden az alábbiakban összegezhető: Sona az őt ost romló férfihad elől egy amolyan igazi férfi, vagy inkább „szuperhím" karjai közé menekül, vele veszíti el ártatlanságát, majd miután első szerelme és védelmezője a v á r h a t ó módon faképnél hagyja, színre lép a „titokzatos idegen", egy igen befolyásos személyiség látszatát keltő p r á gai úriember, s mindennemű ellenszolgáltatás megkövetelése nélkül ajánl ja fel pártfogását a lánynak. Kettejük egyelőre platonikus kapcsolatát azonban Sona egyik makacs és a lányt minden eszközzel házasságra kényszeríteni akaró imádója által történt erőszakos elrablása szakítja fél be, kalandos szabadulása után pedig Sona munkába áll, titokzatos védel mezőjével azonban hasztalanul kíséreli meg az újabb találkozást, mivel az, titkos küldetéseire hivatkozva, csupán levelezés és táviratváltás út ján hajlandó a kapcsolat fenntartására. Sona azonban így is halálosan beleszeret, s bár fogalma sincs róla, mi a célja ennek a játéknak, p á r t fogójától mintegy „ t á v i r á n y í t v a " mindenben hajlandó alávetni magát a férfi akaratának, s utasításaihoz híven minden eszközzel igyekszik „naggyá válni", úgyhogy egyszerű munkásnőként kezdve, de pusztán „szép szemének" és soha be nem váltott ígéreteket sejtető mosolyának köszönhetően a K o t e x nevű nagyvállalat ranglétráján mind magasabbra jut. E sikerek birtokában kerül aztán sor Sona szerelmének átmeneti beteljesülésére, amely találkozás során, hosszú távollét után felbukkanó pártfogója, a „mesebeli herceg" valóban hercegként, aza a ColloredoMansfeld hercegi család utolsó sarjaként mutatkozik be. E z t követően azonban ismét eltűnik, újabb utasításai pedig már annyira gyanús szín ben tűnnek fel, hogy nemcsak a rendőrség és maga Sona kezdi valami kémszervezet ügynökét sejteni benne, hanem mi magunk is hasonlókép pen. E k k o r azonban robban a bomba: váratlanul kiderül, hogy a titok zatos pártfogó dehogyis herceg, dehogyis kém, mindössze a meglehető-
sen prózai Josef N o v a k név viselője, emellett furcsán patologikus figu ra, aki Sonával űzött különös „naggyá tevő" játékát voltaképpen lelki eredetű, de az utolsó találkozás során szerencsésen kigyógyuló impoten ciája kárpótlásaként gyakorolta csak. A z eszménykép tehát összeomlik, vége a varázslatnak, s vége a regénynek is, amelynek utolsó oldalán Sonától már mint vállalata titkársága vezetőjétől vehetünk búcsút — hogy azután a szerző és két társszerzővé avatott Soíía-rajongó regény figurája folytatást kilátásba helyező ígérete után végképp magukra maradva, feladatként ránk háruljon a P á r a l regényében rejlő „mesén tú li többlet" mibenlétének megkeresése. Páral írói teljesítményének ugyanis tagadhatatlan erénye, hogy m i alatt a regényt olvasva a több szálon futó, nemegyszer bravúrosan bo nyolított cselekményt s rajta keresztül Sona sorsának alakulását nyo mon követjük, szüntelenül a felszín alattiak keresésére kényszeríti, hogy a könyv befejeztével azután a mélyebb mondanivaló többszörös rétegeződésére, illetőleg írói indétékainak többféleségére is ráébresszen bennün ket. Elsőként talán arra, hogy regényének társadalombírálata nem túl éles, mélyrehatóként pedig aligha jelölhető meg, annak ellenére, hogy a szerző számára a Sona körüli komikus „kandúrnyüzsgés" művének a társadalmi szatíra irányába való elmélyítésére is kitűnő lehetőséget kí nált. Több ponton kétségtelenül n y o m á r a is bukkanunk ilyen irányú tö rekvéseknek, csakhogy a regényben bemutatott visszásságok részben túl ságosan is krimiszerűek, részben túl általánosak, részben pedig a szocrealista művek szokványos és agyontárgyalt visszásságai, s ennek a nor mának felel meg a „plafon" magassága is, mármint az, hogy a hierar chiát tekintve a vállalati vezérigazgató jelenti a lehetőségek felső hatá rát. Némileg tehát sajnálhatónak tetszik, amiért a szerző nem aknázta, esetleg nem aknázhatta k i mindazt, amit számára hősnőjének lelkeket felkavaró szerepe ilyen szempontból kínált. J ó v a l izgalmasabb ez a lé lekkavaró szerep annak a képnek tükrében, amit a Sonát körülrajongó férfiak hadáról nyerünk. K ö z ö t t ü k ugyanis szembetűnően, m á r - m á r ko mikusan sok a mérnök Sona tehát voltaképpen közöttük tölt be h a sonlóan feldúló szerepét, mint Irene Forsyte a disztingvált és merev erkölcsi felfogású angol üzletemberek környezetében, s lesz, P á r a l re génye szellemének megfelelően, tragikus helyett inkább komikus esemé nyek és fordulatok előidézője. Legkomikusabbnak azonban az a mód szeresség tűnik, ahogyan ezek a mérnökfigurák, „tisztességes" vagy „tisz tességtelen" szándéktól vezérelve, csalhatatlannak vélt egzakt recep tek segítségével igyekeznek önmaguk iránt „szerelmet kiváltani" a lány ból, kivétel nélkül sikertelenül. E z ugyanis, annak fényében, hogy az a két férfi (a „szuperhím" és a „mesebeli herceg"), aki Sonával a regény során intim kapcsolatba kerül, nem közülük való, nem csupán a tech nokraták egyfajta megfricskázását jelenti, hanem egyben a „homo tech-
nicus" riasztónak tetsző érzelmi elsivárosodására is bizonyos fényt vet, ez pedig, bármennyire pszichológiai ténynek tűnjön is mindenekelőtt, akár még egy társadalmi jelenség lényegláttató karikírozásaként is szám ba vehető. A z viszont, hogy velük szemben a „mesebeli herceg" a m a ga, irodalmat segítségül hívó, kifinomultabb módszereivel, még kezdeti impotenciája ellenére is célhoz ér és győzelmet arat, egyenesen a mű vészet bizonyos fölényének a hangsúlyozását is jelenti a tudománnyal szemben — alighanem egy nagyon is reális fölény hangsúlyozását, te kintve, hogy az irodalmon nevelkedett érzelemvilág, az így kifejlesztett lélektani érzék s általában a „másodlagos tapasztalatoknak" az a vég telen sora, amelyeknek az irodalom közvetítő közegeként szerepel, sok mindenre, egyebek mellett akár a „hódításnak" vagy „csábításnak" ne vezett műveletek sikeres lebonyolítására is képessé tehet. O l y a n dolgok megértésére vagy véghezvitelére is, ami az irodalmon kívül maradó, egysíkúan „pozitivista" logikával gondolkodó ember számára teljesség gel megközelíthetetlennek és érthetetlennek tűnik. Voltaképpen abba a lelki szférába való belehelyezkedésre is alkalmas sá tesz tehát, amire P á r á i n a k figurái megformálásához mindenekelőtt szüksége volt, legfőképpen olyan nőalak megalkotásához, amilyen Sona Cechová. P á r a l az ő megformálásában remekel mindenekelőtt, annyira, hogy életre hívása kapcsán joggal beszélhetnénk talán „megálmodásról" is, ha a szerző módszerei nem lennének nagyon is racionálisak, úgy is mondhatnánk, mérnökien precízek, s nem tudományosnak tetsző analí zisen alapulna az a szintézis, amely végül is a nőiségnek egy sajátosan tömény p á r l a t á t eredményezi. P á r a l ugyanis, vegyészi megközelítés módjának megfelelően, külön-külön is látni engedi hősnőjének egyes összetevőit, mindazt, ami Sonán belül egyfajta „szentháromságban" rendeződik el, úgymint az álmodozó, szentimentális, hű és o d a a d ó „ S o na-Máriában", a vidám, játékos, kacér és olykor indulatos „Sona-Marikában", valamint a velük szemben álló, de rendszerint alulmaradó, csú folódó, kritikus, néha ironikus és lázadó „Anti-Sonában", amely elemek azonban az „egész Sonában" forrnak össze harmonikus egységgé, s el lentmondásaikkal együtt hozzák létre azt a varázsos képződményt, amit jobb kifejezéssel „női léleknek" hívunk. A m i egyébként nem marad meg mindvégig változatlannak, tekintve, hogy a regény elején Sonát még afféle naiv „libuskának" ismerhetjük meg, a végén viszont már emberi és női mivoltában egyaránt öntudatosabbá fejlődött formájában válunk meg tőle. A k k o r is, ha ez a változás inkább felszíni csupán, lévén, hogy Sona, nem utolsósorban „távirányítottságának" köszönhetően, megta nulja ugyan eszköznek használni adottságait, legbelül azonban v á l t o z a t lanul ideális szerelemről, boldog házasságról, otthonról, családról áb rándozva, voltaképpen a banalitásig tipikus női álmokat dédelget, ezért tűnik továbbra is nem csupán „ á r t a t l a n n a k " és „tisztának", hanem egyúttal „eszményi nőnek". Szerencséjére, vagy inkább a regény szeren-
cséjére, nem minden nyoma nélkül az ironikus megformáltságnak. O l y annyira nem, hogy — sok tekintetben a regény alapvetően groteszk jel legéből fakadóan is — valójában karikatúrájává lesz egy férfivágyak ból, férfihiúságból, férfiúi elvárásokból felépült nőeszménynek, s mint ilyen, a maga karikatúraszerűségében egyúttal ezek leleplezője is, kiáb rándítás nélküli szertefoszlatója egy mélységesen hagyományos nőmítosznak, amely P á r a l újraalkotó lerombolásában olyképpen hullik elemeire, hogy ragyogását továbbra is megőrzi. Alighanem annak a mélységes gyengédségnek és szeretetnek, sőt talán egy csöppnyi szerelemnek is köszönhetően, amellyel a szerző csillogó „hajasbabáját" megformálja és mozgatja a szemünk előtt, azoknak a virtuóz karikaturistáknak a telje sítményére emlékeztetve, akik úgy tudnak „szép nőt" ábrázolni, hogy az a műfaj követelte elrajzoltság ellenére is képes elbűvölŐnek és von zónak hatni. Nagyjából hasonlóan megrajzoltnak mondható a lány első szerelme, R u d a M a c h szigetelő-szakmunkás, aki a regény férfi-nő képletének groteszkségét azáltal segíti fokozni, hogy mindig csak átmeneti megállót jelentő alkalmi partnernői, maximálisan tapintatlan „lelépései" ellenére, emlékét t o v á b b r a is ott dédelgetik magukban, s bár emberileg nem sok ra becsülik, mégis egyre azon sajnálkoznak, miért nem „férjanyag" is egyúttal ez a kiváló szerető, miért nem az tehát, ami természeténél fog v a sohasem lehet. Nyersen életvidám primitívségével, minden finomabb árnyalat iránti érzéketlenségével, legfőképpen pedig a z z a l a tulajdonsá gával, hogy nem a nőket érti, csak „hozzájuk ért", ugyancsak karikatú raszinten mintegy a „százszázalékos férfit" testesíti meg, s mint ilyen lesz Sofía kiegészítő ellentétpárja. Alighanem a szerző kevesebb rokon szenvétől kísérten, vitalizmusával, szerelmi nomádságával azonban v a lahogy mégis azt a tiszteletet képes felkelteni önmaga iránt, amit a „szabad ember" l á t v á n y a v á l t k i belőlük — meglehet annak következ tében is, hogy a szerző keményen dolgozó és a munkában örömet is ta láló „ v á n d o r m a d á r n a k " mutatja be, s nem holmi élősködőnek. A nagy számú, bizonyos egyénítettség ellenére is egymáshoz ijesztően hasonlító mérnökfigurával egybevetve pedig mindenképpen emberibbnek hat, s így lesz velük szemben az élet képviselője. M i n d a n n y i u k k a l összehasonlítva, a „mesebeli herceg", Manuel Mansfeld alias Josef N ó v á k , mégiscsak túlságosan lombikban készült, s így sok tekintetben a regény leginkább sebezhető pontját jelenti. K é t arca között, a között, amit Sonának mu tat, s a között amilyen valóban, az ellentmondás ugyanis feloldhatatlan nak bizonyul. A k k o r is, ha mesebeli hercegünket sokáig csupán Soíía szemével látjuk. Tekintve, hogy hiába tudjuk, létezik az anyához való túlzott érzelmi kötődésen alapuló impotencia is, ha egyszer az csupán a „kórkép" részletesebb felmutatása esetén lehetett volna igazán meggyő ző, akár még ilyen karikaturisztikus ábrázolásban is. Leginkább képte lenségnek pedig az látszik, hogy Josef N ó v á k mindennapi környezetében
teljességgel debilisnek mutatkozik, munkahelyén afféle kegyelemből tar tott udvarsepregető csak, odahaza harminchárom évesen is kisvasúttal játszik, csakhogy gyengeelméjűségének látszatát fenntartsa, mert valójá ban nem az, titokban a világirodalom remekeit falja, a Sonával űzött játék bonyolításában meg éppenséggel szuperintelligensnek bizonyul, ugyanakkor azonban gyerekként retteg mostohaapja nadrágszíjától. Vég ső fokon tehát nemcsak azt nem értjük, miért nem képes helyzetének megváltoztatására felhasználni intellektuális adottságait, hanem még azt sem, hogyan alakult ki az a helyzet, amin könnyen változtathatna. Inkább a szerző koncepcióját értjük csak, azt, hogy a v á r a t l a n fordulat megteremtéséhez volt szüksége erre a beállításra, e fordulat pedig n y i l v á n kevésbé hatott volna hideg zuhanyként (főleg Sofíára, de ránk ol vasókra is), ha N o v á k o t akár annyira is valószínűre formálja, amenynyire azt még egy karikatúraszerű figura is megköveteli ahhoz, hogy ta lálónak érezzük. E találóság nélkül viszont, úgy tetszik, a meglepő for dulat mindenáron való érvényesítése mégiscsak visszaütött egy kicsit. E z azonban m á r Páral regényének sorrendben utolsónak tárgyalt, de fontosságban aligha utolsó ..regényelméleti" fogantatású rétegével függ össze. Mégpedig a „mese" már említett „jogaiba való visszahelyezésé vel", aminek kapcsán Novák-Mansfeld, aki távolról irányítva egyebek mellett azért is „futtatja" Soriát, mert egy valóságosan is lejátszódó re gény hősnőjévé kívánja tenni, sajátos alteregója is lesz a szerzőnek. Annyiban mindenképpen, hogy amit az ő megfogalmazásában a könyv végén erről olvashatunk, voltaképpen a szerző kissé gunyoros ars poeti cája legyen: „ H a a mai divatos, sznob irodalomkritika azt állítja, hogy a regény halott, én végrehajtom ezt a N a g y Kísérletemet, és a regény publikálásával bebizonyítom a világnak nemcsak a regény mint irodal mi műfaj halhatatlanságát, de nevezetesen a világirodalom örök motí vumainak tartós hatását is. H a ezeket a motívumokat v a l a k i giccsesek nek fogja érezni, nem marad más hátra, mint fölhívni a figyelmet, hogy bizonyos analóg helyzeteket m á r Homérosz, Shakespeare, L e v Tolsztoj és minden más nagy író is megszerkesztett. D e én velük ellentétben nem csak kiagyalom a helyzeteket, hanem teljes valóságukban életre is hí vom". E sorokból ugyanis, figyelembe véve a regény alapvető törekvé seit, nyilvánvalónak tetszik, hogy P á r a l , nem bizonyol ugyan, hogy ma radéktalanul komolyan véve önmagát, de a fordulatos cselekmény elő térbe helyezésével kívánja a regény sokat jósolgatott halálának elejét venni, ez a vállalkozása azonban bizonyos kételkedésre késztet. Állítá sunk legfőbb alátámasztójának egyébként éppen Páral regénye látszik. A z a tény, hogy a kívánt cselekményességet, feladatához komoly alkotói igénnyel közelítve, maga P á r a l is csak ironikus „rálátással", karikírozóparodizáló formában képes megvalósítani, amiért is, bármilyen mesterien bánjék a modern próza fogásaival, kezelje az időbeliséget, vagy használ ja fel igen gazdaságosan a belső monológot, regényén, a jól feltárható
mélyebb rétegek ellenére is, végeredményben pompásan szórakozunk csak, ám mégsem tudjuk egészen komolyan venni. Legkevésbé éppen mint a regény „megmentőjét", megújítóját. Bárhogyan vélekedjünk ugyanis a regény sokat jósolgatot, de mindmáig szerencsére be nem kö vetkezett haláláról, mindenképpen arra kell gondolnunk, hogy a műfaj eddigi megújhodásait éppen a valóság komolyanvétele és a belőle való kiindulás jelentette mindenekelőtt. Alighanem ez kényszerítette ki a cselekmény elsorvadását is, azt a háttérbe szorulását a mesének, aminek meghaladásával egyébként nem csupán Páral kísérletezik.
Cigaja, vas, 1972
HERMANN HESSE ÉS A SZIDDHÁRTA H. K O V Á C S É V I C S
K A T A L I N
Hessét szellemi és irodalmi fejlődésének útján, de a beérés időszaká ban is mindvégig a világirodalom nagyjai kísérték és nem a kortársai. Irodalmi példaképe kezdettől fogva Goethe volt, majd Ossian, H o m é rosz és kitűnően ismerte Rousseau, Nietzsche, Novalis, Schleiermacher, G . Keller, Meyer és T h . Strom irodalmát, ihlető hatásukat is vállalva. Sokan éppen emiatt tradíciónálistának tartják, a romantikus irodalom szerves folytatójának. Ebben lényegében csak annyi igazság v a n , hogy írói stílusa és a művein hangsúlyozottan végigvonuló mély felelősségtu dat rokonságot mutat a német klasszika és romantika nagyjaival. Hesse alkotásainak vezéreszméje kezdettől fogva, tehát a Péter Camenzint6\ a Glasperlenspielig a mindig újból védelemre szoruló humanitás. E z e n a ponton találkozik és kerül egészen közel Geoethéhez, itt ismerhető fel legjobban Goethe humanitás-ideáljával való kapcsolata, és látható meg a Wilhelm Meisterben kicsúcsosodó goethei élettisztelet visszfénye. E n nek ellenére Hessét nem lehet irányzatok keretei közé sorolni: nem tar tozik sem a klasszicizmus, sem a naturalizmus, sem a z újromantikus írói csoportosulásokba, de elhatárolja magát a szimbolistáktól és a z expreszszionistáktól is. M á r 19 éves korától a maga útját igyekszik járni, abban a világnézeti keretben, abban az értékrendben és eszményvilágban, amit maga alakított tudatosan és gazdagított élete végéig. K ü z d ö t t a kon venciók ellen, de sohasem lett rabja a divatos, fel-feltűnő áramlatoknak. Állandó ellenzékben volt a társadalommal, sohasem tudott és nem is akart beilleszkedni a polgári világ törvényei közé, így p l . újságot sem olvasott rendszeresen. N e m volt filozófus, de mindig meditálva kutatta az élet végső kérdéseit. E z é r t maradt meg lényegében vallásosnak, bár ifjúkorától kezdve elutasította magától a tételes kereszténység, neveze tesen a protestantizmus intézményes rendszerét* Világszemléletét indiai * Protestáns családból származott, de megszökött a maulbromi ikolostori isko lából, egy gépgyártó műhelyben és egy toronyóragyárban dolgozott, majd 1904től, könyvkereskedői tanfolyam elvégzése után, haláláig, 1962-ig szabadúszó íróként élt.
útjának és a keleti vallásos irodalom tanulmányozásának élményei, Buddha Iao Tse és a Védák világa gazdagította. Tisztelőit, többek kö zött, Hesse univerzalizmusra való törekvése nyűgözi le, azok az értékek, amelyeket Hesse fölkínál: szabad vallásossága, szabad erkölcse, a régi földön egy új ég megteremtésének igénye. Sokat vitatott kérdés, hogy a huszadik század hatalmas politikai és társadalmi küzdelmeiben Hesse a jobb- vagy a baloldalra kötelezte-e el magát. Tény, hogy m á r az első világháború idején elhagyta Németorszá got, mert nem tudta elfogadni a katonai köröknek és ideológusainak hódító, militarista politikáját. Gyűlölte a nácizmust, és elhatárolta ma gát annak minden változatától, s éppen ezért mind a vilmosi, mind pe dig a hitleri Németország hazaárulónak bélyegezte. Kijelentette, hogy ha politikai pártot kellene választania, akkor forradalmár lenne. Ennek ellenére, bármennyire is rokonszenvezett a szocializmus gondolatával, elhatárolta magát a forradalmi mozgalmaktól, és nem tartott fenn kap csalatot sem a proletariátussal, sem a Németországból emigrált írókkal. Hessét mindig, minden körülmények között az egyes ember érdekelte. E z t az embert akarta segíteni, amikor a háborúban küzdő és a kórhá zakban sínylődő katonák megsegítésére könyvcsomag-akciókat szerve zett. Ezekben a csomagokban Goethe, Stifter és mások humanista szel lemét igyekezett eljuttatni a háborúval megfertőzött katonák értelmi és érzelmi világába. Irodalmi hagyatéka 35 000 levelet őrzött meg. Ezekben a legkülönfélébb kérdésekkel és problémákkal fordultak hozzá. Köztük rengeteg segítséget és feleletet v á r ó S. O . S. kiáltás is van. Hesse minden levélre válaszolt, mindig az igazságot akarta szeme előtt tartani, de sohasem adott sablonos választ és tanácsot. 1917-ben, H a n s Sturzeneggernek a kérdésére: „Mit is tegyünk tulajdonképpen?" — így válaszolt: „ E z t én sem tudom megmondani! N e m tudom, mit mond a lelkiismereted és mire telik erődből. Én semmit sem követelhetek tőled, de te mindent megkövetelhetsz magadtól!" Semmi kétség, hogy ez a válasz is elősegíthette a vergődő ember útkeresését. Németországban 1946-ig, a Nobel-díjjal való kitüntetéséig, alig vet tek róla tudomást. A z ó t a is, mind a mai napig, igen megoszló kritikusi ítéletek hangzank el Hesse írásairól. írásművészetének csodálói mellett sokan reménytelenül epigonnak, szentimentális kései romantikusnak tart ják. E z t a véleményt, úgy látszik, a magyar kritika is osztja, középkori tárgyú regényének, a Nárcisz és Goldmund magyar nyelvű fordításának kritikai fogadtatásából ítélve. Műveinek közönségsikere azonban, halála után 15 évvel is, a világ minden táján növekszik, ami mindenképpen ellentmond annak az állításnak, hogy Hesse életidegen, saját énjébe burkolódzó író, aki a német introvertáltság eklatáns huszadik századi képviselője. A z a tény, hogy műveinek még ma is nagyobb sikere van a német nyelvterületen kívül, arra mutat, hogy tisztelőit nem Hesse írásainak nyelve, hanem üzenete érdekli. A művek német nyelve akár
jó, akár rossz, akár az epigonok módjára sántikáló vagy klasszikusan csillogó, a Hesse világhírét megalapozó fordításokban kiegyenlítődik. E z e k a fordítások, amint azt a hozzáértők állítják, többségükben rosszak. A Sziddhdrta 1919 és 1922 között íródott, alcíme szerint — „Eine indische Dichtung" — indiai legenda. India szelleme mélyen beszívó dott a Hesse család világába. A z író anyja egy protestáns misszionárius lányaként Elő-Indiában született. A misszionárius ugyan egészségi okok ból visszatért Európába, de India iránti szeretetét halálig megőrizte. A nagyapa könyvtárában az ifjú Hesse bőven lapozgathatott India és a Kelet irodalmában, és követhette nagyapjának orientalista irodalmi tevékenységét, aki különösen a malajalam dialektikus nyelvtanának és szótárának megírásával alkotott maradandót. D e nemcsak anyai, hanem apai ágon is Indiához vezettek Hesse szellemi gyökerei, mert apja is, igaz, hogy csak pár esztendeig, Indiában működött mint misszionárius, egészen addig, míg gyenge egészsége miatt vissza nem tért C a l w b a . A z ifjúkori útkereséstől még mindig gyötört H e r m a n n Hesse nagy remé nyekkel indult 1911-ben Indiába, hogy annak gondolat- és szellemvi lágával találkozva rendet teremtsen kaotikus lelkivilágában. E z az in diai utazás azonban egy szellemesen megírt és ragyogó megfigyelőkész ségről tanúskodó riporton kívül mást nem eredményezett. E g y évtized nek kellett eltelnie, hogy megszülessen a Sziddhdrta, mint a valamikori kívánságok és remények megtestesítője. Annak az embernek a hitval lását tartalmazza, aki keresztény származású és neveltetésű, de már korán elhagyja és szakít az intézményes egyházzal. Más vallású és világ nézetű emberek megértésére törekszik, feltárni és megfogalmazni igyek szik azt, ami minden vallásban és világnézetben a legnemesebb, ami fölötte áll minden vallási, világnézeti és faji különbségnek, amit minden ember hinni és tisztelni tud. A Sziddhdrta a középút és a szintézis könyve. Vallomás a mindent és mindenkit összekötő szeretetről. A marxista irodalomkritika találóan mutat rá, hogy Hessének ez az egyes emberre irányuló cselekvő huma nizmusa és felelős embersége végső soron vallásos idealizmusából fakad, és csak annyiban közös a buddhista gondolkodás passzivitásával, hogy sok más kortársához hasonlóan (Klabund, Döblin, Feuchtwanger) a ke leti bölcsek kontemplatív álláspontjához menekülve igyekezett kivonni magát az imperialista korszak társadalmi kríziseiből. M a már világosan látjuk, hogy a Sziddhdrta is, mint Hesse alkotásai, általában önéletrajzi ihletésű. India és a buddhizmus, a sansára és a nirvána és minden más, a legendákból származó elem csak ürügy és eszköz annak az útnak a keresésére, amit a szerzőnek és a világnak végig kell járnia, hogy le győzhesse a végpusztulással fenyegető válságot. A világháborús és az utána következő évek súlyos külső és belső megpróbáltatásokat jelentenek Hesse számára. Egyrészt igen aktív, de ez is csak nehézséget hoz: pacifista folyóiratot szerkeszt, de éppen Német-
országban támadják érte a legjobban; az állandó propaganda hatására a közvélemény árulóként tartja nyilván, mégpedig azért, mert nem haj landó a háborút és a németség szerepét e háborúban glorifikálni. Anyagi nehézségei is vannak, csak barátai támogatásával tud megélni. Egyik levelében így panaszkodik: „ . . . Helyzetem mindennek mondható, csak fényesnek nem. Németországban árulónak nyilvánítottak . . . Fűtésre, mo sásra nem is gondolhatok: életemet a szegénység és a kopottság jellemzi. A barátaim azonban segítenek, és a nap is süt, és még mindig élek, sőt a háború is befejeződött, és az az érzésem, hogy soha többé nem fog visszatérni, mert azokban, akik végigcsinálták és lelkileg végigélték, eltörölhetetlenül megmarad minden borzalma." Hesse minden idejét olyan olvasmányélmények és a meditációk töltik ki, melyekben rendezni akarja a személyét és a nagyvilágot ért kaotikus és katasztrofális megpróbál tatásokat. M á r negyvenéves, és még mindig nem találja helyét a világ ban, sem életének igazi értelmét. „Tíznél is több naplót kellene vezet nem, hogy megkíséreljem dokumentálni a bennem dúló polifóniát és bipolaritást, lelkemnek a teljesség és a mindenség utáni v á g y á t . " A budd hizmus és a nirvána passzivitása nem elégíti k i : a világtagadó indiai idealizmussal nem tudja megoldani sem az őt, sem a világot gyötrő kér déseket. Vissza kell térni a világhoz, a dolgok, a tárgyak, az emberek aktív vállalásához és szeretetéhez. E r r e tanít, példabeszédszerű formá ban, Sziddhárta életútja. Sziddhártának mindent megadnak a szülei. Mégsem érzi jól magát apjának, a gazdag és bölcs brahmannak a világában. Igazi belső önmagát keresve barátjának, Govindának a társaságában a sámánok aszketikus szerzetesrendjébe áll. Megtanulja az aszkézist, a test sanyargatását, az anyag tagadását. Hosszú évek után rájön, hogy bár vigasztalást, kábulatot, ügyes praktikákat nyújtottak a sámánok, a lényeget, az utak útját nem adták meg neki. G o t a m a Buddha tevékenységéről hallván, a Fenn költ t a n í t v á n y a lesz. A megváltást azonban itt sem találta meg, bár Buddha tanításában látszatra minden tökéletesen világos, minden bizo nyított. Valóságban azonban sem a világ legyőzésének, sem az egyén boldogulásának útját nem adta meg Sziddhárta számára. E z késztette, hogy folytassa vándorlását, hogy elhagyjon minden tant és tanítót és egyedül keresse élete célját. így jut el Kandalához, a szép kurtizánhoz, aki a szerelem gyönyörűségeire tanítja meg. Sziddhárta szívét elbű völte mindaz, amit megélt: K a m á l a közvetítésével Kamászvámi keres kedő társa lesz, meggazdagszik, szeretik, és ő teljesen átadja magát a „gyerekemberek" társaságában a világnak. A m i k o r azonban kiszürcsölte ezt az életet is, torkig lett vele: rádöbbent arra, hogy a vagyonnal és a sikerrel teljesen elveszíti önmagát, hogy meghal benne az az „énekes madár", amellyel mindig álmodott. Titokban visszatér az erdőbe, és a folyó partján elhatározza, hogy öngyilkos lesz, hogy összezúzza életé nek rosszul sikerült formáját. Azonban hirtelen, villámlásszerűen r á -
döbben, hogy ostobaság, amire készül. Lelkének félreeső zugaiból fel hangzik a minden brahman-imádság kezdő és végszava, a szent „ Ó M " , ami tökéletest jelent. És az „ÓM"-ban látta meg önmagát és sorsát: „Sok évet fordítottam arra, hogy elveszítsem a szellemet, hogy mindig újra leszokjak a gondolkodásról és elfeledjem az egységet. H á t nem olyan ez, mintha lassan és hosszú kerülő utakon férfiből gyermekké, gondol kodó emberből gyerekemberré váltam volna? És mégis, nagyon jó volt cz az út; és mégis, a madár nem halt meg a szívemben. És milyen út volt ez! A n n y i ostobaságban, bűnben, tévelygésben, annyi undorban és kiábrándultságban és fájdalomban kellett járnom, csak hogy újra gyer mekké lehessek, és hogy újra elölről kezdhessek mindent." Amit a késő polgári irodalom Rilkétől Thomas Mannig az á r t a t lanság visszaszerzésének nevez, Hesse a kegyelem megéléseként az „ Ó M " belélegzésének mondja. És a visszatérést, a mindenséget, az egyetemes séget jelképező nagy folyónál az öreg révész, Vasúdévá gyerekarcában, a harmóniában, a világ örök tökéletességének tudatában, a mosolyban, az egységben, a folyón átkelni szándékozók szolgálatában megtalálja eletének mindig keresett nyugalmát. Rájön arra, hogy „aki igazán keres, nem fogadhat el semmiféle tanítást, főként az nem, aki valóban találni is akar valamit. A k i pedig már talált, igent mondhat minden tanításra, minden útra, minden célra". E z a relativizmus és lényegi agnoszticizmus Hesse könyvének egyik csalóka és problematikus vonása, míg a másik Sziddhártának egy szintén lényegi tanítása, „hogy a szeretet a legfontosabb minden dolgok között. A nagy gondolkodókra tartozik, hogy átlássanak a dolgokon, hogy m a g y a r á z z a n a k , hogy megvessenek. Én azonban csak arra törekszem, hogy képes legyek szeretni a világot cs nem megvetni, hogy a világot és önmagamat szeretettel, csodálattal és tisztelettel szemléljem . . . " Sziddhárta-Hessében a szellem és az ösztön, az én és a mindenség kiegyenlítődik a létező világ mindenestől való elfogadásában, és ebben az elfogadásban a lélek és a természet, a vallás és a hétköznapok, az ideológia és a gyakorlat nem ellenségként, hanem barátként áll szemben egymással: „Mindannak, ami igazság, éppoly igaz az ellenkezője is." Vitatkozhatunk cs vitatkoznunk is kell ezzel a világnézeti különb ségeket, társadalmi ellentéteket egybemosó, a világban folyó igazságta lanságot és kizsákmányolást egyedül a szeretettel megoldani akaró sziddhártai bölcseséggel. Azonban méltányoljuk őszinte erőfeszítését a konf liktusok, a hasadások, a polaritások és a pluralitások megoldására. És azt, hogy az eredményt nem a köldöknéző meditáció, hanem az aktív, a társadalmat és egyént szolgáló tevékenység hozza meg. Ennyiben ad minden ember számára programot a Sziddhárta. Vigasztaló és biztató könyv. E g y nagy alkotó hitvallását foglalja magába és mélységes hitét az értékes emberi élet kibontakoztatásának lehetőségeiben. Jóságot és szeretetet sugároz. Minden feszültsége és ellentmondása ellenére a Szidd-
hárta tele v a n halk vidámsággal, nyugalommal, az intellektualizmus és ösztönösség kiegyensúlyozására való törekvéssel. A fejlődésbe vetett ren díthetetlen hittel. D e nemcsak a Szidbártánzk, hanem Hesse egész életművének is ezek a nagy témái: az én és a világ, a szellem és az ösztön, az önpusztítás v á g y a és az Önkifejezés utáni vágy közötti konfliktus, az ember lelki szellemi energiái és a polgári társadalom pervertálódó és élősködő intéz ményei közötti feszültség ábrázolása és föloldása. E z é r t a realista opti mizmusáért és idealizmusáért kapja a Nobel-díjat.
Luigi Pirandello plakettje, gipsz, 1925
SCHMITT JENŐ HENRIKRŐL B O R I
I M R E
Általában meg szokták kerülni, holott meg nem kerülhető Schmitt Jenő H e n r i k neve, amikor a századforduló magyar szellemi mozgalmai nak történetéről esik szó. Igaz, egy Szabó E r v i n , Lukács G y ö r g y és egy Fülep Lajos nevének ragyogása mögött v a n csak az övé, aki valójában még egy előző kor gyermeke, nem pedig azé, amely tulajdonképpen az 1900-as évek végével kezdődött. A mi filozófusunk delelője pontosan a századforduló időszaka — körülbelül tíz esztendő a X I X . századból és tíz a X X . - b ó l . Sándor Pál könyvében (A magyar filozófia története I — I I . , Bp., 1973) Medveczky Frigyessel, Palágyi Menyhérttel és M a n n heim Károllyal együtt találjuk az ő munkásságának a méltatását is a Két állam filozófusai című fejezetben. A jelzett korszak sokoldalú elem zése azonban nyilván megmutatja majd azokat a szálakat is, amelyekkel ez a Zomborból Pestre és Berlinbe került filozófus a legkülönbözőbb, nemegyszer ellentmondásos jelenségekhez kötődött. Mostanában Szabó E r v i n levelezésének első kötete (Bp., 1977) hozta szemünk elé Schmitt Jenő H e n r i k nevét. A 21 éves Szabó E r v i n K r o potkin számára kérte a magyar „anarchista" munkáit, köztük az Állam nélkül című folyóiratának a számait. A fiatal szociáldemokrata Szabó E r v i n természetesen bírálja Schmittet, akinek különben a lehető leg rosszabb véleménye van a szociáldemokráciáról, és azokat, akik „kü lönösen Magyarországon a szociáldemokrácia ügyét képviselik", becs telen „farizeus-demagóg klikknek" nevezi. Szabó E r v i n természetesen megmaradt a szociáldemokrácia pozícióin, a levelezés-kötetben közölt három Schmitt-levél azonban mutatja, hogy írójuk meg szerette volna nyerni Szabó E r v i n t a maga eszméinek. írja is: „Gyakorlati tekintetben igen közel állok Tolsztoj Leóhoz, csakhogy T . L . világnézete őskeresz tény, az egyéniséget az istenség vagy mindenség részének tekinti csupán, míg én az egyéniség isteni fenségének és mindenségének (az individua litás universalitásának) a tanát hirdetem, és nem alázatosságban és bűn bánatban, hanem az öntudat ébresztésében látom az ü d v é t . . . " Ennek a Zomborban keltezett levélnek (1898. július 5.) a végén ott a meg-
jegyzés is: „Kívánságára nagyon szívesen felelek kérdéseire világnéze temet illetőleg." N e m is vállalja a szociáldemokrata „pozíciókat" Schmitt. Ő Várkonyi Istvánnal társul a magyarországi szociáldemokráciával szembeni opponálás frontján, akit K r ú d y G y u l a például „Dózsa György unokájának" nevez az őszi utazás a vörös postakocsin című regényében. Ilyen módon lesz a magyar földmunkásmozgalom Várkonyi István vezette szárnyának „ideológusa". E g y ü t t ülnek a vádlottak padján 1908 novemberében a filozófusnak a Földművelő című lapban megjelent egyik cikke miatt. N e m lehet mellékes a hazai földmunkásmozgalom kutatói számára sem ez a tény, hiszen B r i n d z a K á r o l y nagy gyűjteménye (Forradalmi mun kásmozgalom a topolyai járásban I — I I . , T o p o l y a , 1977) éppen azt do kumentálja, hogy Várkonyi Istvánnak sok híve volt Bácskában, lapjá nak, a Földművelőnek, sok olvasója, egész tábora, különösen Horgoson, Adán, Becsén, Szenttamáson és Feketicsen. Ezért tarthatta Várkonyi mozgalma kongresszusait (a „munkálkodó nép valódi országgyűléseit") egyszer Szenttamáson, egyszer pedig Feketicsen. Brindza K á r o l y ugyan megállapítja, hogy Schmit Jenő Henriknek a Földművelőben megjelent cikkei „irodalmilag kidolgozottak, de a földmunkásság égető problémái nak megoldása szempontjából nem bírtak különösebb jelentőséggel", ezek nek az írásoknak a hatását valójában máig sem mérelgelte a kutatás. Mert ha a földmunkásmozgalom egészére talán nem, a lap paraszt olva sóira mindenképpen hathattak. N e m szabad ugyanis megfeledkezni Veres Péter Falusi krónikájának arról a megjegyzéséről sem, amelyre az U n g v á ron élő Váradi-Sternberg János hivatkozik Tolsztoj és Magyarország című tanulmányában (Utak és találkozások, Uzshorod, 1971): „ K i tu dott volna ennek a szép igazságnak ellentállni azok között a szomjas lelkű emberek között, akik úgy keresték az egyetlen igazságot, mint az őskeresztények? M á r a tagadás útján jártak, m á r nem hittek az egyházi, se világi törvényekben . . . nem hittek a jogban, nem hittek a tulajdon ban; és Schmitt Jenő útmutatása nyomán elérkeztek T o l s z t o j h o z . . . " Ezért írhatta Képes Ferenc, Schmitt életművéről szóló könyvében (Schmitt Jenő Henrik élete és tanítása, Bp., 1918) a következőket: „Érdekes, hogy évtizedek múlva, a már rég idegenbe vetődött író még mindig kapott ákombákomos leveleket az alföld egyszerű népétől, — az öregektől, kik nem feledhették őt. Ezekben az írásokban szüntelenül kérik, hogy térjen vissza közéjük, hozzon vigaszt, mert igen egyedül állnak és csak benne bíznak. A z agg író mindig megindultan szólt ezekről a l e v e l e k r ő l . . . " Filozófusunk Tolsztoj eszméinek önkéntes magyarországi képviseletét látta el, és folyóirataiban rendszeresen közölte a neki címzett Tolsztoj leveleket. U g y a n a k k o r Oroszországba a magyarországi nazarénusokról küldte információit, mert Tolsztoj éppen ennek a szektának a „vallásá ban" ismerte fel a maga tanításaival rokon vonásokat. H a d d jegyezzük meg, hogy Brindza K á r o l y tájékoztatása szerint az első gyülekezet az
1848-as időkben Pacséron alakult meg, s hogy 1888-ban Becskereken jelent meg Szeberényi Zsigmond Nazarénusok című könyve! A „szent destrukció" gondolata (így találtuk K o v á c s Imre Néma forradalom című könyvében), amely a nazarénusok szektájában is megfogalmazó dott, sok érintkezési pontot mutatott Tolsztoj evangéliumi tanításával éppen úgy, mint Schmittnek a gnózisról vallott nézeteivel. A társadalmi változások igényét melengető emberek azonban nyilván nem is annyira azt vállalták ezekből a tanításokból, amire azok igent mondtak, hanem amit tagadni segítettek: elsősorban az „erőszakos" államot, a társadalmi egyenlőtlenséget, az „államvallásokká" vált tételes vallásokat. Sohmitt Jenő Henriknél az anarchizmus egyik sajátos formájává alakultak az ilyen nézetek, még ha az „erőszaknélküliség", amelyet hirdetett, látszólag éppen annak tagadása, ami az anarchizmus lényegét képezte a század forduló idején. Következik az ilyen elgondolásokból, hogy Sohmitt Jenő Henrik tanításai amikor tudatosították a társadalmi rend tagadásának a szükségességét, le is szerelték az osztályharcba indulókat, és egy paszszív rezisztenciát hirdettek — amit a maga módján G a n d h i vitt tökélyre Indiában. Érzelmi tehát Schmitt Jenő Henrik „idealista anarchizmusa". N e m is csoda, hogy az anarchisták magyarországi vezére, B a t t y á n y i E r v i n , végül is Angliába emigrál, hiszen a magyar anarchizmus legfeljebb csak a „gondolat-bombákig" jutott el, és lényegében azt a képet mutatta, amit K r ú d y G y u l a rajzolt róla A vörös postakocsi című regényének Bonifácz Béláról szóló részleteiben. Jókai M ó r ugyan m á r 1880—1881-ben re gényt írt a parlament felrobbantásának a tervéről az Asszonyt kísér — Istent kísért című regényében, de az olyan anarchista gesztust, mint amilyen T i s z a István meggyilkolása volt 1918-ban, nem anarchisták kö vették el. A társadalmi cselekvés problematikus voltának tudata szabta meg tehát a magyar anarchisták, Tolsztoj-követők, buddhisták álmát az emberiség jövőjéről és a maguk boldogulásáról. Különösképpen, hogy ezek a felfogások össze is fonódtak egymással, és a Schmitt hirdette elvnek, az „individualitás universalitásának" az elsőbbségére helyezték a hangsúlyt. A hangadók mindenekelőtt a Tolsztoj-hivők voltak, akik Magyarországon Schmitt Jenő Henrik köré csoportosultak. Schmitt sze rint Tolsztoj kimutatja — miként a nagy orosz író a Kiáltvány az emberiséghez című műve bevezetőjében írta 1904-ben —, hogy „úgy az erőszakos forradalmárok törekvései, valamint az alkotmányos úton a társadalom alapos átalakulását reménylő politikusok törekvése meddő, ha az általános világnézet alapjai meg nem változtak az emberiség t u d a t á ban". S így folytatja: „ A z előttünk álló kis mű is hatalmas, világos szózattal hirdeti, hogy a társadalmi nyomor és a szolgaság alapokba nem a külső intézményekben, hanem azokban a bilincsekben rejlik, melyek az emberek lelkeit leláncolják . . . " E z e k azok a kérdések, ame lyek 1919-ben időszerűsödnek, s válnak Kassák Lajos szemében éppen
úgy problémává, mint Sinkó Ervinnél, ezek a nézetek húzzák meg a frontvonalakat is a harcos forradalmárok és az individuális életmeg oldás hívei között. A forradalmasított és fellázított vagy a forradalma suk és fellázadt ember eszményének a kérdései ezek, a század forduló jának idején Tolsztoj és Schmitt J e n ő H e n r i k megfogalmazta alakjában. Nemcsak nazarénusokat vagy a holtpontra jutott, életük egzisztenciá lis kérdéseiben zsákutcába jutott szegényembereket ragadták meg az ilyen s a Schmittéhez hasonló tanítások, hanem a művészlelkeket is. A két festőművész, a nazarénus Szoldatits Ferenc és a buddhista M e d nyánszky László, éppen úgy az ilyen „lelki" igényt fejezik k i , mint a gödöllői festőiskola tagjai. Schmitt Jenő Henriket akár a magyar sze cesszió filozófusának is nevezhetnénk, ha az ő Tolsztoj-interpretációi nak és gnoszticizmusának a művészi gondolkodással való kapcsolatairól mélyebbre hatoló elemzésekkel bírnánk. A zombori Juhász Árpád, a festőművész, a gödöllői művészkör tagja, ö is azok közé tartozik, akik az angol preraffaeliták utópiáját Tolsztoj nézeteivel ötvözték, N a g y Sándor vezetésével és Schmitt Jenő H e n r i k szellemi patronálásával. A Schmitt Jenő Henrik három előadása című kiadványt (Bp., 1911), amely ben egy Tolsztojról, Nietzschéről és Ibsenről szóló szöveg olvasható, a gödöllői iskola két vezéregyéniségének, N a g y Sándornak és Körösfői Kriesch A l a d á r n a k a rajzai díszítik. A z ilyen törekvések bizonyítják az után, hogy Lukács Györgynek a lelki szegénységről írott dialógusa sem elszigetelt jelenség: a „jóság kegyelme" problematika érintkezik emezek viselkedésetikai nézeteivel is. Mert az etika Schmitt Jenő H e n r i k (és Tolsztoj) interpretációjában kap különös nyomatékot éppen a művészettel kapcsolatban is, hiszen filozófusunk halála után akkor még lelkes híve, Migray József (aki később a nyilas mozgalommal kezdett kacérkodni), Művészet — etikai élet — szerelem címmel adta ki mestere szövegeit, ö hódítja meg Nietzsche tanításait másodszor is hívei számára, mondván, hogy „ a jövő emberének egyik nagy prófétája, Nietzsche, azt jövendölte, hogy majdan a bosszúállás és megtorlás bele fog fúlni a nagy szeretet tengerébe, ahol nem megtorlásról lesz többé szó, hanem ahol a szeretet szent világos ságának csak egyetlen hivatása v a n : önmagát ébreszteni a szellemben". Köze volt-e, ismerte-e a fiatal Sinkó E r v i n Schmitt Jenő H e n r i k taní tásait, Tolsztoj- és Nietzsche-értelmezéseit? A z lenne a csoda, ha nem ismerte volna a Szabadkán lelki „inaséveit" töltő fiatalember, különös képpen, hogy szinte a Schmitt eszméi szülőföldjéről indult ő is, s még az 1910-es években is ott működött Pataj Sándor, s adta k i az Igazság K ö n y v t á r a füzeteit és jelentette meg Az élet tudománya című könyvét (Űjverbász, 1915), amelyet Schmitt Jenő H e n r i k vezetett be. S ha köz vetlen forrásait nem is ismerte, a magyar szellemi élet levegőjében ott voltak akkoriban még Schmitt és bálványai (Tolsztoj, Nietzsche) eszméi, ennélfogva egy fiatal és fogékony léleknek, amilyen a tizenéves Sinkó
E r v i n volt, nem kellett sok biztatás, hogy etikai „mérgeit" is magába szívja. Mert — leegyszerűsítve — nem lehet-e Lukács Györgyék oly híressé vált lelki kollokviumait is a tízes évek második felében az ilyen természetű inspirációk elmélyült és magas szintű realizációinak, módsze res megvalósításának tartanunk? Maguknak az „eszméknek" akkor már több évtizedes múltja volt Magyarországon is. Sinkó E r v i n „etikájának" előzményei és lehetséges forrásai sejlenek fel tehát, hogyha Schmitt Jenő H e n r i k gondolatvilágában vagy a vele rokon jelenségek körében kezdünk nyomozni. Nemcsak érteni, magyarázni is tudjuk ezeknek a tanításoknak az alapján, hogy miért látták Illyés G y u l a Beatrice apródjai című emlékezésében (Kortárs, 1978. 3. 344. old.) Sinkó E r v i n t 1919-ben „útkereső futkosásában rég nem a két lábán, hanem a két kezén járni". A z etikai gondolat már Schmitt J e n ő H e n riknél „tótágast" állt, 1919-ben pedig csak tetőzött minden „etikai" és művészi következményével együtt. A magyar filozófiai és politikai gon dolkodás történetében éppen ezért sajátos, valódi értékeinél nagyobb szerepe volt.
DOKUMENTUM
EGY ÉLETRAJZ, AMELY TÖBB ANNÁL (II). S A F F E R
PÁL
A z elkövetkező időszak, tehát az októberi forradalomig terjedő évek, Sztálin életében a szívós pártmunkát jelentik száműzetéssel tarkítva, de előléptetést is a párthierarchiában. Lenin jóvoltából tagja lesz a bolsevik központi vezetőségnek, és 1912-ben ő adja k i a Pravda első számát. Ezután, árulás folytán ismét a cári rendőrség kezére kerül, és 1913-tól 1917-ig, tehát a forradalomig, szibériai sarkvidéki száműzetésben él. A z érdekesebb epizódok ebből a korszakból, amelyet Deutscher köny vének negyedik fejezetében dolgoz fel, azok a részletek, amelyek L e ninnel való újabb szembeszállását mutatják be. A z elsŐ ilyen helyzet ak kor alakult k i , amikor K o b a — S z t á l i n a bakui pártbizottság h a t á r o z a tával bírálta a párt emigráns vezetői között dúló harcot, ( A capri és longjumeau-i iskolák, Bogdanov, Lunacsarskij és Manuilszki kizárása) és amelyben erősen kifejezésre jut a „hazai forradalmárok", az „ a p a r a t csikok" felháborodása a filozofálgató emigráns vezetők ellen, akik távol vannak az orosz valóságtól. A másik nézeteltérésre akkor került sor, amikor a Pravda szerkesztője nem t á m o g a t t a a lapban L e n i n követe lését, hogy a bolsevik képviselők a cári Dumában szakítsanak a mensevikekkel. A leírás, amelyben Deutscher elmondja, hogyan fogadta Lenin és hogyan oldotta meg ezt a konfliktust, igen érdekes fényt vet az októ beri forradalom vezérének egyéniségére: „így azután Leninnek hamarosan alkalma myík bosszúsan figyelni, mint •kerüli meg a Pravda a szakadást és nem ír róla. Talán fel is tette ma gának a kérdést, hogy vajon a kaukázusi, akit ő tolt be a központi ve zetőségbe, nem akarja-e most egyszerűen cserbenhagyni. Trockij, a maga Sztálin-életrajzában ezt az .incidenst Koba egy újabb, a tanítója ellen irányuló gonosz cselszövésének tminősíti, de Lenin nem így vélekedett. Kellemetlen, de múló nézeteltérésnek tekintette az ügyet, és remélte, hogy a rá annyira jellemző ravasz tapintat segélyével könnyen el is tudja majd simítani. Ezért közös értekezleteikre hívta össze Krakkóba a köz ponti bizottság tagjait, valamint a hat bolsevűlki képviselőt, és elhatároz-
ta, hogy megváltoztatja a Pravda szerkesztőségének összetételét, anélkül, hogy (a főszerkesztőt) Kobát megbántaná... Leninnek sikerük rábeszél nie a bolsevik -képviselőket, hogy váljanak külön mensevik kollégáiktól, csipkelődött a Pravda békülékeny cikkei miatt, azután csendben elküldte Jakov Szverdlovot Pétervárra, hogy vegye át a lap szerkesztését... Koba keserű piruláját Lenin jócskán megédesítette: rábízott néhány fon tos feladatot, amelyeket Krakkóban és Bécsiben kellett elintézni..." Semmi kétség, írja a továbbiakban Deutscher, L e n i n élt az alkalom mal, hogy közelebbről is megismerje ifjú védencét, és mint kitűnő em berismerő, csakhamar rájött, hogy K o b a nem önálló gondolkodó ugyan, de élénk szellemű, hogy körmönfont és kiválóan értesült a gyakorlati politika kérdéseiben. Különösen jól ismerte a kaukázusi nemzetiségek közötti bonyolult viszonyokat. Ezért ajánlotta fel neki, hogy írjon egy tanulmányt a nemzeti kérdésről a párt társadalomtudományi folyó iratába. A z ajánlat hízelgő volt, mert K o b a addig nem merészkedett az el mélet területére. Maga a probléma azonban jóval szélesebb volt, mint a kaukázusi faji z ű r z a v a r (lengyel kérdés, a Monarchia elnyomott né peinek a kérdése), és Lenin segített a tanítványnak. így született meg a „Szociáldemokrácia és nemzetiségi kérdés" című tanulmány, amely szerzőjének szakértői hírnevet hozott és öt évvel később a nemzetiségi népbiztosi megbízatást L e n i n első kabinetjében. Deutscher itt sem mulasztja el feljegyezni mindazokat a z apróságokat, amelyek T r o c k i j és a jövendő Sztálin ellentéteit növelték. Gondosan, mint valami görög tragédiában, halmozza az elemeket, véletleneket és nem véletleneket, amelyek végül elkerülhetetlenné teszik a későbbi össze csapást. H o g y a szerzőnek ez az eljárása mennyire tükrözi a való helyzetet és mennyire retrospektív konstrukció csupán, azt csak az tudná meg állapítani, a k i a történelmi anyagot jobban ismeri, mint Deutscher. D e ez talán nem is annyira fontos, mert a végeredmény hiteles és ez az olvasóban azt a kellemes benyomást kelti, hogy a gyökerektől kezdve szemlélheti a konfliktus keletkezését.
Sztálin politikai életrajzában is szakadás áll be. Miután Malinovszkij jóvoltából (aki a központi bizottságban afféle kémelhárító megbízott és ugyanakkor az O h r a n a , a cári titkosrendőrség besúgója is volt) letar tóztatták és Szibériába száműzték, Lenin megkérte ugyanezt a M a l i novszkijt, hogy szabadítsa ki Kobát. Malinovszkij viszont gondoskodott róla, hogy a csendőrség még mélyebbre vigye foglyát a sarkköri siva tagba. Lenin nem akart hinni a figyelmeztetéseknek, hogy Malinovszkij áruló, ez csak 1917 után derült k i , amikor nyilvánosságra került az
O h r a n a irattára, Sztálin pedig Szibériában maradt a forradalom kitö réséig — tétlenül. Állítólag ez idő alatt írt még egy tanulmányt a nem zetiségi kérdésről, de ez sehol nem jelent meg. Deutscher szavaival élve ő a forradalomnak nem teoretikusa, hanem gyakorlati embere volt, és erre a sarkköri sivatagban nem volt lehetőség.
Deutscher könyvének következő fejezete az októberi forradalom ide jével foglalkozik. Sajnos itt sem lehet kellően tükrözni azt az adat- és részletáradatot, amivel a szerző ezt a világtörténelmi eseményt illuszt rálja, ezért csak néhány dologra Összpontosítjuk a figyelmet: Lenin híres áprilisi téziseinek születésére és hatására és arra a párhuzamra, amit Deutscher következetcsen végigvezet az egész könyvén, a T r o c k i j — Sztálin ellentétre, tehát Trockij és Sztálin szerepére az októberi forra dalomban. „ . . . Lenin április 3-án érkezett Pétervárra. Fogadására munkások, és tengerészek hatalmas tömege vonult ki. A vasútállomásról páncélautók kíséretében diadalmenetben vonult végig a főváros utcáin. 'Lenin alig palástolta, hogy untatják a végcélén, jámbor és fecsegő üdvözlő beszé dek. Ideges volt és türelmetlen . . . Szelleme megfeszített íjként készen állt arra a fordulatra, amelyet meggyőződése szerint végre kellett hajta nia a saját pártjában, ha azt alkarta, ihogy az képes legyen viezetni az új forradalmat. így történt, hogy még úgyszólván ki sem pihenve a mem várt fogadtatást, egyből, távirati stílusban leírta a tíz híres tézisét. Eze ket a téziseket, az »áprilisi téziseket*, amelyekben hitet tesz a forrada lom •mellett, új forradalmi sémát és új alaptételeket ad a bolsevizmusnak — Lenin Pétervárra való megérkezése után másnap már a bolseivikek értekezlete elé terjesztette. Hívei már épp a mensevikekkel való egyesülés konferenciájára, (ké szültek, amikor ő fejibe kólintotta őket a téziseivel. Bevezetőjében neki támadt a politikai idillnek, amit Péterváron t a l á l t . . . a.zt váirita — mondta —, hogy a vasútállomáson le fogják -tartóztatni és ia hírhedt Petroipavlovszki várbörtönbe viszik, ehelyett a szocializmus ellenségei és árulói üdvözölték... »Még a mi bohemkjelrík is bizalmat szavaznak a kormánynak, és ez csak a forradalomtól valló megrészegüléssel magyaráz ható . . . ha ez a ti álláspontotok, akkor a mi utainik szétválnak, és én inkább kisebbségben maradok« . . . . . . ő , Lenin nem hirdet semmiféle közvetlen hatalomátvételt. A bol sevikok még kisebbségben vannak a szovjetekben, és mindaddig, amíg meg nem szerzik a többséget, az a feladatuk, hogy türelmesen magyaráz zák a politikájukat a tömegeknek, amelyek még mindig a mensevekeknek hisznek... meg kell magy a rázniuk a népndk, hogy az, amit ők akarnak, az nem parlamenti köztársaság... hanem a tanácsok köztársasága... a rendőrség, az állandó katonaság és a hivatalnokok megszüntetése. A pa rasztok földet alkarnak, » . . . nem fogják várni, hogy ti engedjétek el venni . . . «
» . . . D-e ez nem minden. A forradalom a szocialista korszakába érke zett. Ezért az ország minden bankját egy állami bankiba kell egyesíteni, amelyet a tanács fog ellenőrizni. Az ipart ugyam nem lehet azonnal tár sadalmasítani, de az ipari termelést és elosztást munkásellenőrzés alá kell helyezni. Végső ideje változtatni a párt elavult programján, és még a nevét is meg kell változtatni. Javasolom, hogy a neve legyen Kommu nista Párt. A hivatalos szociáldemokraták többsége elárulta és elárulja a szocializmust... Féltek visszatérni a régi emlékekhez? De ha fehérneműt akarunk váltani, akkor le kell vetni a pisikos inget, és helyette tisztát kell felökeni.« Lenin utolsó tézise egy íij internacionálé — a harmadik internacionálé megalapítását harangozta be. Felszólalása végén megje gyezte, hogy őt az sem fogja megingatni, ha történetesen az elvtársai nem lesznek hajlandók követni... Inkább maga marad, mint Liebknecht Németországban . . . mert bizonyos abban, 'hogy a jövő őt fogja igazolni. Egy nem bolsevik író, N. Szuihanov, aki véletlenül jelen vok ezen a konferencián, később így írta le Lenin beszédének hatását: »Soha nem fogom elfelejteni azt a dörgedelmes beszédet, amely nemcsak engem, a hitetlent képesztett el, de a hívőket is egytől egyig. Állítom, hogy .ilyes mire senki a jelenlevők közül nem számított. Úgy láitszott, mintha a rombolás valamennyi eleme és szelleme előbújt vonla rejtekéből, gátlá sokkal nem törődve, kétségeket nem ismerve és ott lebegnének Ksesinszka bankettermében a megbűvölt hivők feje fölött...«" Sztálin szerepét ezekben a napokban Deutscher így mutatja be: „ . . . A bolsevikok minden szovjetben egységesen léptek fel, és az ál landó pótválasztásokon egyre nőtt a megválasztott embereik száma, és ezért a tulajdonképpeni hatásuk, az igazi súlyúik nagyobb vok, mint a számuk. Valakinek foglalkoznia kellett az agitátoroknak ezzel a hatal mas tömegével, utasítani kellett őket, hogyan szavazzanak a tanácsok ban és hogyan viselkedjenek más paritokkal szemben. Ez a nehéz, ideg ölő feladat Sztálinnak és Szverdlovnak jutott... A vidéki küldöttek időnként a fővárosba jöttek a nemzeti tanács üléseire, a katonai bizott ság összejöveteleire vagy a nagy szakszervezeti és parasztgyűlésekre. A köz-ponti bizottság két fő szervezője ezeket az alkalmakat használta ki, hogy instrukciókat adjon a küldötteknek . . . Miközben Lenin, Zinovjev és Kamenjev a szószékről vívták a csatát, Sztálin és Szverdlov fáradhatatlanul és láthatatlanul irányították a bol sevik csoportokat a különböző testületekben, és noszogatták a tagságot, hogy a párt vezetőinek kívánsága szerint szavazzon és viselkedjen. A szívós és ügyes szervező, akinek Lenin forradalmi sémájában ilyen kulcs szerepet szánt, most megmutathatta, hogy mit tud, .méghozzá nem egy földalatti mozgalom szűk kereteiben, hanem egy nyílt, nyilvános és egy re tömegesebb (mozgalomban. Mégis, már természete folytán is, a? ő szerepe most is olyan névtelen és szerény volt, mint valamikor. Sztálin egyszerűen nem érte el azt a népszerűséget és dicsőséget, amelyet a for radalom olyan gyorsan és bőkezűen osztogatott a trrbunusainak..." Egyike lett ezeknek a tribunusoknak Trockij, aki a kanadai internáló táborból hazatérve feladta korábbi álláspontjait és csatlakozott Lenin híveihez:
„ . . . Pétervárott Trockij egy igen tekintélyes és befolyásos szocialis táikból álló csoport élére állt. E z a csoport júliusban csatlakozott a bol sevik párthoz, és olyan emberek voltak a tagjai, mint Lunacsarszkij, Pokrovszkij, a nagy történész, Rjazanov, Manuilszkii..." N é h á n y nappal K o r n i l o v tábornok lázadásának leverése után Trockijt megválasztottak az ekkor m á r bolsevik többséggel rendelkező pétervári szovjet élére. Közben az ország egyre mélyebbre süllyedt a vereség és a káosz sarába. A m i k o r pedig híre ment, hogy a k o r m á n y . . . k i akarja üríteni P é t e r v á r t , a tömegek ezt úgy magyarázták, hogy a „vörös fő várost" á t akarják adni a németeknek, hogy azok vegyék fejét a forra dalomnak. E k k o r a pétervári szovjet m a g á r a vállalta a város védelmét. Deutscher ezt így kommentálja: ,^Ezzel a (kezdeményezésével a pétervári szovjetnek még jobban meg nőtt a tekintélye, aimi később lehetővé tette számára, hogy megdöntse az ideiglenes kormányt. Trockijnak, aki elnöki minőségében a tanács egész tevékenységének a fő mozgatója volt, sikerült, ezt a fontos, forradalomelőkészítő cselekményt egy nemzeti szükségiből és a köztársaság érdekében foganatosított intézkedésnek feltüntetni. A szovjet ekkor megerősítette előbb elvben, azután gyakorlatban is azt a jogát, hogy felügyeletet gya koroljon minden csapatmegmozdulás fölött a főváros térségében, ez pe dig a gyakorlatban ellenőrzési jogot jelentett a katonai parancsnokságok határozatai felett... A testület, amely a tanács nevében ezeknek az ügyeknek az intézését vállalta, a forradalmi katonai bizottság volt, ame lyet a szovjet végrehajtó bizottsága október 13-ám nevezett k i . A tanács elnök, vagyis Trockij volt az elnöke ennek a bizottságnak is, amely már felhatalmazásai folytán, szinte önként kínálkozott, hogy a felkelés fő parancsnokságává fejlődjön... . . . A z események ilyen újabb fejleményeinek az volt a különös jel legzetessége, hogy a felkelés szerve nem valami magaválasztotta össze esküvő csoport vagy klilkk volt, hanem egy testület, amelyet egy olyan reprezentatív intézmény választott meg nyilvánosan, 'mám a szovjet. Így a felkelésre irányuló összeesküvés, hogy úgy mondjuk, a szovjet legalitá sának palástját viselte, és ez a körülmény tmegjkötötte az ellenfelek, a mérsékelt szocialisták k e z é t . . . . . .Trockijnak sikerült a felkelést olyan védelmi hadműveletként fel tüntetni, amelynek feladata megelőzni és kiivédeni az ellenforradalmat, cs ez a taktikai csel a felkelés oldalára állította a munkásosztálynak és a pétervári helyőrségnek azokat a részeit is, amelyeik addig még tétováz tak. E z nem jelenti azt, hogy a felkelés védeJimi jellege teljesen hamis lett volna, hogy csak kifogás volt. A kormány és a hozzá hű monarchista tábornokok és jobboldali politikusok (valóban a hatalom visszaszerzé sét tervezték. Ezért Kerenszkij a felkelés előestéjén törvényen kívül he lyezte a forradalmi katonai bizottságot, elrendelte a bolsevik vezetők letartóztatását, megpróbálta mozgósítani a kormányhű csapatokat és megakadályozni a bolsevik újságok további megjelenését. De a forrada lomnak és az ellenforradalomnaik ebben a versenyfutásában a forrada lom sokkal előbb startolt, és ez így szerzett előnyét még inkább növelte, hála annak az éles eszű körmönfontságnaik, amellyel a felkelés vezérének
egészen a kitörés pillanatáig sikerült megőriznie a nyilvánosság előtt an nak látszólag védelmi, defenzív jellegét. És végül még egyszer Sztálinról, az ő annyira idealizált — és elködö sített — szerepéről az októberi forradalom napjaiban: „ . . . Sztálin a felkelés napjaiban nem volt a főszereplők között. Még a szokottnál is jobban a kulisszák mögött maradt. E z később majd kel lemetlen helyzetbe hozza a hivatalos életrajzíróit... . . . A központi bizottság október 16-i ülésén Sztálint és a bizottság másik négy tagját (Szverdlov, Bubnov, DzerzsinszkLj és Urickij) kiren delték, hogy a szovjet forradalmi katonai bizottságában -a pártot képvi seljék. De ha igaz az, amit később ennek a bizottságnak az elnöke, vagyis Trodkij állított, Sztálin részvétele a bizottság munkájában nul lával volt egyenlő. Trockij tanúskodását talán el is vethetnénk mint nem tárgyilagosát, ha a felkelésre vonatkozó dokumentumok sokasága között legalább néhány olyan akadna, amelyekből kitűnne, hogy Sztálin köz vetlenül bekapcsolódott a bizottság munkájába. Mindmáig azonban egyetlen ilyen okmány sem került elő. Amikor azonban Sztálin kezébe kaparántotta a teljhatalmat, Trockij nevét következetesen törölték a forradalom valamennyi hivatalos törté netéből. Magával a felkeléssel kapcsolatban emlegették ugyan, de csak mint annak »árulóját* és »szabotőrjét«. Minden hivatalos sztálinista történelemkönyvben és tankönyvben vagy azt állítják, hogy a felkelést Lenin és Sztálin vezették, vagy pedig Trockijinak azokat a szavait és cselekedeteit, amelyeket sehogy sem lehet elsikkasztani, névtelenül a for radalmi katonai bizottság számlájára írták. Ennek ellenére, a legjobb akaratuk és kétségtelen igyekezetük mellett sem bírták a hivatalos tör ténészeik a Trockij nevének kihagyásával keletkezett réseikbe Sztálin ne vét b e í r n i . . . . . . És bármennyire különösen hangzik is, de vitathatatlan tény, hogy Sztálin még csak részt sem vett a Központi Bizottság ülésén a felkelés napjának délelőttjén . . Ebből a korszakból — Deutscherrel együtt — még valamit érdekes nek tartunk feljegyezni: Sztálin nyilvános válaszát a bírálatokra vagy a bolsevikek terveire v o n a t k o z ó aggodalmaskodó kérdésekre. Mivel M a k s z i m G o r k i j lapja — ugyanaz, amelyben Zinovjev és K a menjev kiálltak a felkelés ellen — felszólította Lenint és híveit, hogy „mutassák fel a lapjaikat", Sztálin a válaszcikkében legdurvábban G o r kijjal számol le. E z a szövegrész sok tekintetben jellemző: „ . . . Az orosz forradalom eddig már nem kevés nevet döntött porba. Az ő ereje abban is megmutatkozik, hogy nem hajlong a nagy nevek előtt. Vagy szolgálatában fogadja, vagy a semmibe löki őket, ha seho gyan sem hajlandók tanulni tőle. Hosszú a listája azoknak a neveknek, amelyeiket a forradalom elvetett. Ezen a listán szerepel Plehanov, Kropotkin, Breskovszkaja, Zaszulicseva és mindazoknak az öreg forradal mároknak a neve, akik csak annyiban jelentősek, hogy öregek. Az a be nyomásunk, hogy Gorkijt nem hagyják aludni a babérkoszorúk ezeken az oszlopokon. A z a benyomásunk, hogy ezek a véneik halálosan vonz-
zák Gorkijt. Rendiben van, mindenki a maga u r a . . . A forradalom se nem sirathatja, nem is temetheti el a halottait..." Majd következik a deutscheri kommentár: „ . . . Szemmel látható, hogy e sorok szerzője, a grúziai jobbágyok ivadéka és a bolsevik legfelsőbb vezetőség tagja számára a forradalom nemcsak az elnyomott osztályoknak igazságot szolgáltató aktus volt. Számára a forradalom egyben az obskúrus, névtelen komitetcsik győzel me is volt az orosz szocializmus nagy nevei fölött. Sztálin nem törődött semmilyen hagyománnyal, még a szooialista hagyománnyal sem, neki azzal semmilyen szerves kapcsolata nem volt. E tekintetben erősen külön bözött a többi bolsevik, vezértől, de különösen Lenintől, akit még a leghevesebb vita sem ragadhatott volna el annyira, hogy egykori tanító ját, Plehanovot csak azért nevezze jelentősnek — mert öreg..."
(Folytatjuk)
MŰHELY
I N MEMÓRIÁM BÁRÁNYI KÁROLY (1894—1978) K O N S T R U K T I V I Z M U S ÉS M O N U M E N T A L I T Á S Bárányi
Károly
architektonikus
művészetéről
Bárányi K á r o l y n a k a konstruktivista mozgalom kortárs művészeként nagy szerep volt a modern szobrászat és a köztéri monumentális szobrá szat kialakításában. Orvosnak készült, így az anatómia érdeklődésének és élményvilágának központjába került. M a j d filozófiát tanult, de később művészi pályára lépett. A tízes években festőként kezdte, de rövidesen a szobrászatra tért át. A monumentalitás és az erő már kezdetben felis merhető Bárányi stílusában. Először Pankotai Farkas Béla kivitelező szobrászművész műtermében dolgozott (mesterének több mint 30 köztéri szobra volt M a g y a r o r s z á gon). Első ízben 1919-ben, a Nemzeti Szalonban állított k i . M a is meg van egy akkor kiállított plakettje: a vágtató lovat ábrázoló alkotást ba rokkos realizmus, erő és tömörség jellemzi. A z anatómia révén ismerte fel az emberi test mechanizmusát, és ezt a mechanikai elvet a gépek működésével kötötte össze. Egész művészeté re jellemző ez a párhuzam. A tárgyak külseje, a gyorsan változó felszín történeti időrendje, a lényeget rejti, ami állandó, ősi, egyszerű és időt len. Ügy tűnik, hogy a felszín változásai eltakarják a rejtőző valóságot. A z impresszionista jelenségvilágtól Bárányi könnyen megszabadul, és Rodintől (az izmok változó, élő jelenségétől) a konstruktivisták lényegre törő, külső és belső térviszonyokat jelölő művészetéig teszi meg az utat. E z akkor történik, amikor az impresszionizmusnak vége, és a mértaniság, a rend, vagyis a kubizmus „örök érvényű" eszméit fejlesztik tovább a művészek. A szobrászatban, Rodinnel szemben, a kubisták Cézanne-ra hivatkoztak, aki szerint „a természet formáit hengerrel, gömbbel és kúppal kell megoldani, úgy hogy a tárgyak valamennyi oldala egy kö zéppont felé forduljon". Elsőnek Picasso, nyomban azután Aleksander Archipenko, aki 1908-ban Párizsban tanult és a plasztikai tömeg geo metrikus szerkezetének hangsúlyozásával tűnt föl. „Elgondolása szerint, a természet formáinak klasszikus teljességét le kell sorvasztani, s a nyert puszta vonalszerkezetet típussá fejlesztett, új felületekkel kell határol-
ni." D e tovább kell menni. K i kell vájni a plasztikai tömeg (alak) egyes részeit, hogy a tér-üreg, vagyis a plasztikai lényeg érvényesülhessen, és az új térszemlélet teljes legyen. A körszobor klasszikus örökség, cs a teret központosítva fogja fel. E z zel szemben a formában is forradalmi plasztika (az októberi forradalom inspirálta) a tér új értelmezésére épül. Elsőnek az orosz konstruktivisták fogalmazták meg, mégpedig a kubizmus térproblémáiból indulva k i . A térkonstrukció!; segítségével az új világképnek megfelelő plasztikát kí vántak teremteni, és eltértek a kubizmustól, amely kezdetben még ana litikus volt, majd a húszas évek után szintetizáló lett. D e mire Bárányi K á r o l y Párizsba ért, az egyéni törekvések voltak túlsúlyban, és a szob rászatban a két nagy véglet (Rodin és a kubizmus) között a modern mű vészetet új szempontokkal gazdagító átmenetek jelentek meg. E h h e z kö tődik a modern építészetnek a konstruktivisták nézeteivel találkozó új térfogalma. Racionalista és funkcionális elvek szerint fejlődik az építé szet, és minden kételyt legyőzve, az épületszobrászat a monumentális feladatoknak kíván eleget tenni, és így, mi sem természetesebb, a mecha nika felé fordul. Bárányi K á r o l y legfontosabb feladatának az „ember formájú", a „gépkorszak" emberéhez szabott, az új, konstruktív erőt kifejező, gya korlati, monumentális feladatokhoz igazodó szobrászat művelését érez te. A technikai civilizációnak, az új életviszonyoknak megfelelő mű vészethez Bárányi kitűnően és minden nehézség nélkül „alkalmazkodik", mintha beleszületett volna. E z tehetségének a lényege. A gépesítés a fejlődés logikus útja, és szemléletében a mechanika és a munka effektusa az értékrend mércéje. A z észrevétlenül a tér és az idő fölé emelkedő te vés mércéje. A z észrevétlenül a tér és az idő fölé emelkedő tevés és tett az alapelve. Mintha valamiféle voluntarista érzelmek hatották volna át a harmadik évtizedben. Előbb látja meg a megvalósult dolgot, mint ma gát a folyamatot. A z idő szerepét a részletezéssel együtt csökkenti, s ebben radikálisan jár el. E g y művészi elvben: „ a forma a rendeltetésé hez igazodjék", az architektúra és a technika megértették egymást, s így született meg a X X . század építészete. A z építészet felhasználja a tech nikáit; az anyagot pedig konstruktivista és kifejező lehetőségei szerint alkalmazza. A sima felületek, az új anyag az új szempontok határozzák meg, mind a konstruktivisták, mind az építészek gondolkodását. A be ton nemcsak erős anyag, hanem a modern épület 20—30 emeletet tartó statikáját biztosítja. A z ablaksor, a nyitott rész, nem gyengíti többé a falakat, és az üveg széles körű alkalmazásával a lakásba „befolyik" a természet. A z épület az út folytatása. E z a funkcionális, racionális épí tészet a szobrászattól a monumentalitást követelte meg és egy új vonalú díszítőhatást, amit különben a konstrukciókból kell levezetni a vonalak mentén. A szobor hatása részleteken áttörve, pontosabban a részletek
rovására érvényesül. A világosságra, az ésszerűségre való törekvés jel lemzi. 1926-ban, amikor Bárányi hazatér Párizsból, a történeti és társadalmi helyzetnek, az egyesülést követő időnek és a fejlődő kapitalista rendszer nek megfelelően a köztéri szobrászat fokozott igénye jelentkezett. A nagy központokban felhalmozódó érzelmi feszültség eljutott hozzánk is, és Közép-Európáig érve nem veszített sokat sem stílusából, sem intenzitá sából. Megőrizte szellemi és anyagi kereteit, mert az akkori társadalom politikája és gazdasági ereje viszonylag hozzá tudott illeszkedni az euró pai színvonalhoz. Bárányi az akkori pályázatokon komoly sikereket ért el, például a legnagyobb versenyben, a szkupstinai pályázaton I I . dí jat szerzett. A z Ikarosz is p á l y á z a t r a készült. B á r á n y i mindig a tér és az épület követelményeinek megfelelő művészeti elveket alkalmazza, és az épületszobor jellegét a mechanikai elv meg a szerkezetiség szerint hatá rozza meg. A harmincas és a negyvenes években a parabolikus, gördülő vonalak még enyhítik a szigorú mértaniságot (Krisztusfej), később ez is megváltozott. A tizenkét évi magyarországi tartózkodás után hazatérve stílusában a mértanias és az építészeti, valamint a dekoratív monumen talitás jelei fokozatosan eluralkodnak, de ugyanakkor velük együtt szim bolikus és mitologikus, valamint néprajzi tartalmak is megjelennek. E z volt művészi fejlődésének iránya. Ezeknek a szobroknak az épülethez való viszonya függetlenebb (nem megrendelésre készültek), de ugyanak kor alkalmasak köztéri funkció betöltésére. Elég világosan és keményen meghatározott rendszert alakítanak ki az utóbbi két évtizedből való a l kotásai. A z ember, az embergép, a gép és az állat, vagyis a művészi v i lág és az élet szimbiózusa valósul meg bennük. V a n bennük valami a föld és ipari munkás meg a gép egyenrangúságából, és ezzel, bizonyos értelemben, a századforduló szociáldemokrata hangulatát keltik, aminek a mechanisztikus materialista világnézet nyújt érzelmi hátteret. Magatar tását naiv hangulat és hit jellemzi, önkéntelenül is Fernand Légerre kell gondolnunk. A z érzelmi keménység és a bizalom érzése a kor kérdéseire egyszerűen válaszol, kerüli a szellemileg bonyolult válaszokat. A jelen séget jelenséggel igazolja. A z ember és a gép között mechanikai azonos ságot lát meg. A z ember kitalálja a gépet és kezeli, a gép az emberhez nő. Művészetében egyensúlyt ismert fel az ember és a gép között. Bárányi a húszas évektől kezdődően, de főleg a háború után az em berszerkezetű gép, illetve gépember ábrázolásával „felszabadítja" a ter mészetutánzás alól a vajdasági művészetet. A konstruktivizmus közelebb áll az absztrakcióhoz, mint a természethez, mégis a legnagyobb átlényegítést ígéri és jelenti. Bárányi konstruktivizmusa a szerkezet, az ember és az épület viszonyában valósul meg. Szobrain az ember és a gép a r á nyait nem változtatja meg, mert hisz abban, hogy a klasszikus a r á n y o nyokhoz való viszonyulással elkerülheti a deformációt. A z arányosság hoz való ragaszkodása az európaisághoz való kötöttségét igazolja. E z z e l
inkább a földközi-tengeri, mint az észak-európai germán kultúra örök ségét vállalja. U g y a n a k k o r az arányokhoz való ragaszkodása és életkép szerű meglátásai a kedély irányába viszik a gépember mítoszán alapuló művészetét, s így „szabadul" az expresszionista túlzásoktól. Egyszerű metaforákkal a nyers valóságot, a szerkezetiséget, a statikát és a teher bírást, az erőt fejezi ki. A részleteket és a finomításokat kerüli, mert a részletek csak csökkenthetik a monumentális hatást és az erőt. Bárányi szobrain erősebben van jelen az alkotási folyamat, mint a kifejezés vagy a közlés. Életművét szakaszokra oszthatjuk. A z első 1919-től (első kiállítása Budapesten) 1925-ig, Párizsba való elutazásáig tart, a második hazaté rése után körülbelül 1944-ig, majd a magyarországi tartózkodás tizenkét éve és a negyedik szakasz, az 1955 és 1978 közötti időszak. Legterméke nyebb az 1926—1940-ig és az 1955—1978-ig t a r t ó két időszak volt. B á rányi azon ritka művészek közé tartozik, akik életük végéig fejlődni tudtak. O l y a n művész, aki művében egyesíti az iparművészetet, a kép zőművészetet és az építészetet. ÁCS József
A Z UTOLSÓ PERIÓDUS
N é g y évtizedes szobrászi pálya tapasztalatával, néhány sikerrel és több kudarccal a háta mögött, végiggondolja sorsát és lehetőségeit. Igyekszik elfeledni a tegnap és a tegnapelőtt művészeti hagyományát, átlépi azokat a korlátokat, melyek oly sokáig visszafogták és megakadá lyozták abban, hogy valóban korszerűt, hitelesen eredetit alkosson. E k lektikus, felemás, félig hagyományos, modern megoldások helyett tar talmi és formai megújulásra, egységes kifejezésmódra törekszik. Vállalja századát, a technika, a gépi civilizáció korszakát, érzékelteti az ember és a gép mind sokoldalúbb kapcsolatát, a mechanizáció életformát ala kító hatását. B á r á n y i bízik a társadalmi és technikai haladásban: szilárdan hiszi, hogy a civilizáció ártalmai elől nem a múltba kell fejvesztetten mene külni, a technikát és a civilizációt nem elutasítani, hanem humanizálni kell. Művészetfelfogásával így kapcsolódik azoknak az alkotóknak a sorába, akik a szűk műteremből kilépve, az építészettel társulva, részt akarnak vállalni az emberi környezet újraformálásában. „ A kialakuló ban levő új konstruktivizmus — állapítja meg alkotói céljairól szólva — . . . természetes és logikus következménye korunk meohanizációjának, de nagy hatással v a n rá az új építészeti felfogás is." Motívumait, formaelemeit a nagyvárosok mindennapi valóságából ve-
szi. A kerék, a csavar, a satu, az elektromos tekercselés, a fogaskerék, a dugattyú, a traverz szoboralkotó elemmé válik nála, s legjobb mű veiben plasztikai jellé egyszerűsödik. De Bárányi korántsem technikaimádó. T u d j a , hogy ember voltunkat szegényítenénk, hogy a legkáprázatosabb technikai csodák ellenére is si v á r lenne környezetünk, ha nem őriznénk a kapcsolatot a természettel, a folytonosságot az emberi történelem évezredeivel, ezért a gépi civili záció szobrászatát az archaikus művészet, a népművészet inspirációjával gazdagítja. Konstrukciói egyszerre utalnak állatra, emberre és gépre; jelszerűvé egyszerűsített motívumai, formaelemei egyszerre gyökereznek a technikai világ valóságában és a népművészetben. Ü j típusú figurális művészet ez, amely nem utánozza a természetet. Felismeri, hogy a mai figuratív szobrászatnak nem kell a modellhez iga zodnia, elég csupán a legjellemzőbb vonásokat hangsúlyozni: így a szob rot nem a hasonlóságra való törekvés, hanem a mondanivalóhoz hű, ön törvényű komponálásmód határozza meg. E h h e z a konstruktív-dekoratív művészethez hosszú kísérletsorozat vezet. Fokozatosan lehánt a szobor ról minden önkényes, esetleges elemet, s midinkább felfedezi ennek az új típusú, a nonfiguratív alkotásmód eredményeit is hasznosító komponá lásnak a belső törvényszerűségeit. A Bárányi művészetéről szóló méltatások többnyire hangsúlyozzák, hogy kísérleteinek nincs köze a század eleji konstruktív törekvésekhez, és művészete egyedülálló, rokontalan. Bárányi valóban nem folytatja közvetlenül a század eleji avantgárdé törekvéseket, nyilvánvaló azonban, hogy művészete azokat a kezdeményezéseket viszi tovább, amelyeket a tízes évek konstruktivistái elindítottak. „Réteges" plasztikáinak előz ményeiként említhetők például A r p és Ben Nicholson reliefjei, a szobor és az építmény törvényszerűségeit egyesítő megoldásokkal Malevics, T a t lin és mások már a húszas években kísérleteztek. Bárányi nem csatlako zik egyik vagy másik irányzathoz, a fölhalmozódott új művészeti ered ményeket együttesen veszi számba, és csupán annyit hasznosít belőlük, amennyire valóban szüksége v a n . A z első kísérleteknél a felhasznált gépalkatrészek olykor még nem lé nyegülnek át motívummá, hanem megmaradnak gépalkatrésznek, satu nak, présnek, máskor megrekednek a puszta iparművészeti dekorativitásban. A z öntörvényű formálás szándéka átmeneti megoldások sora után hoz megnyugtató eredményeket. A Tavasz című vaskonstrukció, a „ t r a verz-ember" kezében például stílustörésként hat a hagyományos módon stilizált virágforma. A z öntörvényű komponálás és az utánzó, irodalmiaskodó megoldás kettőssége figyelhető meg az Oroszlán című műben is. A z oroszlánt és napot egyaránt asszociáló fej jelszerűen puritán meg alkotása, az átlyuggatott részek, a pozitív és negatív formák, az éles •fény-árnyék hatások alkalmazása szerencsésnek mondható. A lábak áb rázolása azonban kissé bőbeszédű: a kerekek m á r önmagukban elegen-
dőek a végtagok jelzésére, a hasáb- és horogszerű formák fölöslegesnek látszanak. Mennyivel tisztább, egységesebb, öntörvényűbb a Bölény komponálása. N e m magyarázkodik, nem utánozza, nem részletezi a lá bakat — a nagyvonalúan egyszerű, geometrikus tagolás hiányérzet nél kül idézi fel az állat karakterét, testének súlyos tömegét. A fej megoldá sa modern és ősi hatású; egyaránt asszociálja a gépi tekercseléseket, a vontató horgot és az archaikus állatszobrokat, nevezetesen a summér bikaábrázolásokat. A hagyományos paraszti kultúra szellemiségét idézi a Tehénpásztor cimű szobor. A mű részben továbblépés az öntörvényű szoboralkotás útján, részben visszalépés a stilizáló, díszítgető megoldásmódhoz. T a k a r juk el a szobor bal oldalát, ahol a figura áll. Tisztább, nagyobb erejű így a mű. Képzeljük el, mennyivel egységesebb lenne az egész kompo zíció, ha a tehénpásztor felsőtestét nem bontotta volna meg a művész a bordák és a gyomor részletezésével, hanem, a tehén alakjának meg alkotásához hasonlóan, egységes felülettel jelezte volna az alakot. A z egységes, dekoratív alkotásmód szép példája a két Tengeri hal kompozíció. A z egymásra helyezett, körfűrészre emlékeztető lapok i l lusztratív utánzás nélkül asszociálják a ragadozó jelleget. A másik hal kompozíción a fűrészfogas szerkezetét negatívba fordítja, s ezzel az egyszerű megoldással teljesen új jelentéstartalom közvetítőjévé válik a forma. B a r a n y i n a k ezek a két-három tömör, átlyuggatott lemezből, fahasáb ból, vaslapból, pozdorjalemezből összeszerelt plasztikái tulajdonképpen önállósult reliefek. A részeket a legnagyobb felületek törvényei szerint vetíti egymásra — így például a Bölény oldalnézetben bemutatott tes tére elölnézetből ábrázolt fejet illeszt. E szobrok egy-egy figura foko zatos elvonatkoztatását, jelszerű leegyszerűsítését adják. A Liba és a Fej III. című kompozíciók esetében viszont még gazdagabb és sokrétűbb alkotásmódnak lehetünk tanúi. A formák nem csupán egyetlen alakká tárgyiasulnak, hanem több irányban nyitnak asszociációt. A Liba című kompozíciót építmény- és gépelemekből rakja össze. A talapzatra helye zett két párhuzamos hasábon nyugszik a testet alkotó, piramisra emlé keztető csonka kúp, ebből nő k i a gyárkémény is asszociáló nyak. A csőr és a szem jelzése elegendő a művésznek arra, hogy a liba karakterét szuggesztíven felidézze. A szárnyakat, élével a testnek fordított, fűrész lapszerű formákkal érzékelteti. E z a fűrészfogszerű megoldás visszatér reliefjellegű díszítésként a test felületén. A mű az architektonikus szer kesztés erőteljes és tiszta példája. A tömbszerű formák és a ritmus dina mizmusa magától értetődő, természetes egysége valósul meg benne vir tuóz módon. A z architektonikus komponálás még ennél is sokrétűbb példája a Fej III. című kompozíció. A Liba esetében egyetlen állatfigurát rakott össze építményszerű, technikai elemekből, melyek önmagukban sem élő-
lényre, sem figurára nem utalnak. A szobor feszültségének éppen ez a belső kettősség a forrása. A Fej III. megalkotásakor viszont elvont jel legű kompozíciót épít fel, amely több irányba nyit asszociációt, anél kül, hogy csupán egyetlen konkrét figurává tárgyiasulna vissza. A mű egyszerre idézi a felhőkarcoló, tehát a modern építészet élményét, a gépi szerkezeteket, az ingát és az emberi fejet, a maszkot. Híven a mon danivaló többrétegűségéhez, a forma többértelműségéhez, a szobor fel építése minden részletében összehangolt és belső törvényszerűségnek enge delmeskedik. N é h á n y végsőkig egyszerűsített elemmel: a háromszög alakú fűrészfoggal, a függőleges és vízszintes egyenessel, a körrel, a kör ívvel és az U alakú formával, valamint a hasábbal úgy építkezik, ahogy a mérnök tervez: téglával, acél- és vasbetonelemekkel. A z egymást fe szítő ellentétes erők, az egymás erejét fokozó formasorok egyszerre su gározzák a részek játékos és mégis biztonságos egybekapcsolódásának nyugalmát és a mozgalmasság, a fölfokozott dinamizmus élményét. E z a két mű Bárányi művészetének összegezését, művészi gondolkodá sának legkonzekvensebb megvalósítását képviseli. K o r u n k szelleme és formavilága nyilatkozik meg bennük egyértelműen, tisztán és harmoni kusan. Egyszerre szobrok és építmények. H a majd a technika és az építészet megszabadul a ma még korlátokat szabó kötöttségektől, bizo nyára ilyen „szobor-építmények" is épülnek majd. E z e k a művei nem csak a jelenhez, hanem a jövőhöz is szólnak. E g y nyolcvanévesen is fia talon alkotó így kapcsolódik úttörőként a szobrászat holnapban kitel jesedő irányzataihoz.
KERÉKGYÁRTÓ
K É T ÍRÁS A Z
István
IKAROSZRÓL
Tegnap Belgrádban jártam (a Párizsban élő, Tabakovié-tanítvány, K o s a Boksán tárlatán), és hazafelé jövet, Zimonyban, kimutattam az autó ablakán az Ikaroszra, és B á r á n y i K á r o l y r ó l kezdtem beszélni ifjú képzőművész b a r á t o m n a k . . . Most, amikor közölték velem halálhírét, éppen BokSan partra vetett bálnákra emlékeztető figuráiról kezdtem jegyezgetni, és T a b a k o v i c nevét is leírtam m á r . Igen, a nemrégen elhunyt festő és keramikus, a legnagyobb jugoszláv racionalista, Bárányi ba rátja, munkatársa volt, együtt készítették a 37-es világkiállításra a G r a n d Prix-vel és Diplőme d'Honneur-rel kitüntetett kerámiai faliké peket — a jugoszláv iparművészet pionírjai voltak . . . Bárányi művészete is racionális, ő is addig tisztítja, ő is annyira át világítja emberszabású szerkezeteit, hogy azok irracionálissá tűnnek át
a fényben. Emberszabású gépek, melyek akárha a tudományos fantasz tikum, vagy még inkább egy ismeretlen nagy civilizáció világából kö zelednének felénk — s ezt a felénket szó szerint értem: ide a T i s z a , a D u n a mellé, a Fruska G o r a külső és belső lankáira. Mondom, éppen a monumentalitásról elmélkedtem a mexicói festé-. szetet idéző Boksan-képek kapcsán, amikor szinte átrepült, pontosabban: áttört rajtunk az Ikarosz. Bárányi indázó szecessziós és konstruktív vonalai mindig is a monu mentalitás irányába mutattak, nyíltak. Legjobb példa erre egyik kisformátumú kései munkája, az 1970-ben készült samott Macska. Boltív, melyet egy spirális tágít, nyit; egyben^a napot is emelve. A j j y j t í v ^ ^ " ^ a farka, a
n a
P^f^jpl
a macska háta, teste, a spirális/
pedig a feje. Szinte képlet még ez is!
Már évek óta — szinte hetente — úgy nézek fel Ikaroszára, egy emlékműre, amelyhez valami különös közöm v a n .
mint
A z életmű központi alkotása. Itt kezd szerkezetté, konstruktivizmus sá hűlni, tisztulni a szecesszió. H a a hársak alól felpillantunk r á , úgy tűnik, ki fogja magát szakítani a falból, fel fogja emelni a hatalmas szürke épületet. De Bárányi K á r o l y Ikarosza nem a repülésről, nem a boldog lebegésről, nem a nap közelségéről beszél, hanem „ a z előítéletek és kompro misszumok remekműve'*, Minosz és Minotaurusz labirintusa legyőzésé nek, elhagyásának, az elszakadásnak, a felemelkedésnek nehézségéről, kínjáról: szakadj el, ha beleszakadsz is! Még ott a hírsak között fogalmazódott meg bennem, hogy Ikarosz és a szobrász azonosak: égi súlyemelők. A z elszakadás, a felemelkedés, a labirintusra való utolsó pillantás azonos a bukással; a hullámokra való első pillantással: a tartás, a méltóság, a szobor ideje-anyaga e meg egyezésben van. Bretter (a mostanában elhunyt romániai magyar filozóf-, fus) így ír e megegyezésről Ikarosz-esszéjében: „Ikarosz 'boldogtalan zuhanásában boldogság villódzott." A reliefszerűségből való kitörés, a szoborrá válás pillanata; az emel kedés és a bukás, azonos ritmusa, ahogy Baranyiné M a r k o v Z l a t a mon dán': térritmusa. Azért ragaszkodom annyira ehhez a munkájához, mert a többi mégnincs ilyen adekvátan kivitelezve, hogy a tervek, vázlatok óriás törne-* géről ne is beszéljek. O l y k o r úgy tűnik nekem, mondottam fiatal képzőművész b a r á t o m n a k ; tán a legnagyobb művész ő azok közül, akik valaha is közöttünk éltek. De be tudjuk-e majd ezt bizonyítani magunknak, lesz-e erőnk felemel-
ni a teljes opus súlyát?! Bennünk, mint értelmezőkben, mint kivitelezők ben, ott van-e valahol az a boltívet és napot emelő kis spirális — a monumentalitás motorja?!
TOLNAI
Ottó
A két világháború közötti időszakban alkotott művei, néhány kivé teltől eltekintve, elpusztultak. E g y - k é t megmaradt szobra, így a repülő parancsnokság zimonyi palotáján elhelyezett hatalmas méretű Ikaroszkompozíciója alapján azonban fogalmat alkothatunk erről a periódus ról, dekoratív-expresszív stílusjegyeket mutató, robusztus erejű formálás módjáról, kivételes monumentális érzékéről. A kompozíció a dekoratívan tagolt, gépszerű szárnyak és a minden izmát megfeszítő emberi figura kettősségére, ellentétére épül. E z a szobor nem a diadalmasan repülő és nem is a lezuhanó Ikaroszt idézi, hanem a földi nehézkedést legyőzni próbáló lázadót. Bárányi — a szokásos megoldásokkal ellentétben — a hangsúlyt a felszállást megelőző viaskodásra teszi. A z erőfeszítés olyan elkeseredett, s az elkeseredés oly mélyről jövő, hogy éppen ez a bizo nyosság híjával való küzdelem, ez — a még meg nem ismert siker előtt zajló — küszködés a tulajdonképpeni mondanivalója a műnek. A m ű vész legszemélyesebb indulata, emberi-alkotói v á g y a és a kor lehetőségei között feszülő ellentmondás fejeződik k i a mitológiai téma feldolgozá sában. A z egymásnak feszülő, egymást kiegyensúlyozó, az egymás erejét felfokozó formák dinamikussá teszik a szobrot. A geometrikusán leegy szerűsített szárnyak függőlegesei fölfelé ragadják a figurát, s ha a szár nyak rézsút lefelé t a r t ó alsó sora nem egyensúlyozná a fölfelé irányuló erőt, akkor a férfialak mozgása nem feszítőnek, hanem kapaszkodónak hatna. í g y azonban a karok húzó-feszítő ereje az emelkedést célozza, s a test minden részlete, a támaszkodó és a behajlított, feszítő láb, a jobbra forduló fej, az eltorzult arc, a két ágra bomló haj fokozza a feszültsé get. Mindez egyben — a szárnyak szimmetrikus tagolásával ellentétben — aszimmetriát visz a kompozícióba. A z elődöktől átvett megoldások — a michelangelói, meStrovici inspiráció — átalakultan, saját kifejezés módjának alárendelten érvényesülnek. A z építményesen és dekoratívan tagolt szárnyakat a hasonlóképpen geometrikusán formázott ágyékkötő drapéria kapcsolja formailag egybe a figurával. Bárányi Ikarosza, a két világháború közötti monumentális szobrászat figyelemreméltó alkotása.
KERÉKGYÁRTÓ
István
EGY
TÖREDÉK BÁRÁNYI KÁROLY
ÉLETMŰVÉBŐL"*
1930-ban Újvidék egykori főmérnöke, a Szerb Matica épületének és a Trandafil-palota építője, Momcilo T a p a v i c a egy napon karon fogta K á r o l y t , elvezette az akkor felépült Munkásotthon elé, és felháborodott hangon kérdezte: — M o n d j a csak, kedves művész úr, mi ez az épület, m a g t á r , raktár, hangár vagy malom? T a l á n csak nem akarja erre a csúfságra azt mon dani, hogy középület akar lenni? Dorde T a b a k o v i c építészmérnök apja is építész volt. A r a d o n számos közismert palotát épített, ö is minden alkalommal szomorúan panasz kodott K á r o l y n a k : — Kedves művész úr, mit csinál ez az én fiam? Miféle skatulyákat é p í t ? . . . H á t ez nem építészet, kérem! A z o k az építészek, akik az elmúlt századok építészeti remekein ne velkedtek, sehogyan sem tudtak megbékélni az új építészeti irányzatok k a l , törekvésekkel. N e m épültek épületek árkádokkal, pillérekkel, díszes oszlopfőkkel, párkányokkal, frízekkel, akantuszlevelekkel, pilaszterekkel, fogsordísszel, futókutya- és kutyafog-dísszel, valamint stukkódí szítésű mennyezetekkel. A z építészetben ekkor a funkcionalitásra kezdtek törekedni. Minden leegyszerűsödött. A világosság és napfény töltötte be az épület belsejét. Racionálisabb lett a térfelhasználás és belső beosztás is. E g y r e jobban terjedtek L e Corbusier nézetei, aki a sok nap, a békés otthon, a pázsit és a térség hirdetője volt, és azt mondta, hogy az otthon, a lakhely az élet mosolya. A díszítőelem pedig nem a cifra dekoráció, hanem a leegyszerűsített szobor és dombormű lett. A modern építészet megteremtői, alakítói egyúttal olyan gondolkodók is voltak, akik szoros kapcsolatban álltak a társadalmi reformokkal. Újvidéken is a szobrászat együtt haladt az építészettel. K á r o l y már 1922-ben dolgozott D a k a Popovic építészmérnöknek, összeköttetésben állt D a n i i K a c a n s k i irodájával is, amelynek Ristié volt a tervezője, és ott dolgozott M i r k o v mérnök, a vajdasági csatornaháló zat megálmodója is. Dorde T a b a k o v i c építészmérnökkel is jó kapcsolatot tartottunk fenn. Ö egész sor középületet tervezett: a régi Park-szállót és a Tanurdzic-palotát például. BraSovan, a kiváló építész tervezte a báni palotát, amelyen mi végez tünk minden szobrászmunkát (azt a 8 domborművet is, amelyet a há ború alatt lefaragtak). Brasovan tervezte a zimonyi repülőparancsnok ság épületét is, amelyen K á r o l y mintázta azt a négy és fél méteres I k a * Bárányi Károly .művészetét értékelő mellékletünket eredetileg júniusi szá munkra terveztük. Több itt közök írás — köztük Baranyiné Markov Zlatiét is — a szobrász 1978. március 13-án bekövetkezett halála előtt íródott. {A szerk.)
Bárányi Károly szobrocskáival rusz-szobrot, amely — a szakértők véleménye szerint — ma is Belgrád legszebb szobrai közé tartozik. Dolgoztunk a városi mérnöki irodának is, amelynek K o s i r o v i c mér nök volt a vezetője. N e k i k készítette K á r o l y a két és fél méter magas Natosevic-kőszobrot is. Ezenkívül még számos helyen találhatók Baranyi-szobrok és -domborművek. A két háború közötti időben rajtunk kívül Újvidéken szobrászkodott még Torna Rosandic, Sreten Stojanovic, K a r a Mihály és A n i k a G y u l a . E z utóbbi MeStrovic-tanítvány volt. Éppen ekkor volt kialakulóban Újvidék város újabb építészeti arcu lata, és kezdtek érvényesülni az új szobrászati szemléletek. K á r o l y idő közben két évet Párizsban, majd ötöt Budapesten töltött. Dolgozott és tanult, s közben ez az az időszak, amikor a rodinizmusból az új for mák felé haladt. Egyes szobrain a monumentalitás mellett kisebb méretű robusztusság is megmutatkozott, stílusa azonban mindig egységes ma radt, ha plaszticitása néhol kiemelt is. Azután az elhagyás időszaka következett. E l h a g y n i mindent, ami felesleges — mondta. A szobrászat és az építészet összehangolására törekedett. E z a folya mat hosszadalmas vajúdás volt, mert nála sajátos módon ment végbe az új formavilág születése. N e m követte a századunkban egymást vál-
togató divatokat. N á l a nem a részlet volt a fontos, ő a nagy egység megteremtésére törekedett. Szobrai ekkor már nem a homlokzatra, ha nem a térre készültek. Térszobrokat készített. A z új idők is kihatottak az alkotok munkájára. A z urbanisták, az építészek és iparművészek a formatervezőket, a parkmérnököket, a szob rászokat, a szociológusokat és a pszichológusokat összetett feladatok elé állították, összehangolt tevékenységük teremtette meg a feltételeket az épülettömbök, városrészek vagy éppen szupervárosok létrehozására. A mai világ egyéb fontos problémája az ember és környezet viszonya. Bárányi K á r o l y is érezte ezt, és formavilága az építő korszakban találja meg létjogosultságát. A z épülettömbök homlokzata egyhangú ritmusá val éppen olyan ártalmas, mint a nagy zaj vagy a szennyezett levegő — vallotta. Tehát a szemnek és az agynak szüksége van felüdülésre, kikapcsolódásra. A pázsiton felállított szobor kiváló lehetőséget nyújt erre. K á r o l y nyugalmas, egyszerű, tiszta és világos formákra törekedett. A ritmikai ellenértékek szobraiban megfontolással kaptak helyet. A l k o tásaiba beleépítette a kor jellemző sajátosságait is. ő kezdeményező alkotó, szobrászata egyéni, s éppen ezért nem hasonlítható senkiéhez sem. F o r m a v i l á g a az idővel tartott rokonságot, a korral párhuzamosan fejlődött. Kiállított Brüsszelben, Párizsban, Budapesten, Marburgban, Szegeden és több hazai városban. Szobrai mindenhol felfrissülést jelentettek, és feltűnést keltettek. K á r o l y ma 83 éves és súlyos beteg. Utolsó kis v á z l a t á t két évvel ezelőtt készítette. E g y álló asszonyt ábrázolt, aki fájdalmában letépte a fejét, és két kezével a magasba tartva kiáltja világgá fájdalmát. A szobrot 15—16 méter nagyságúan álmondta meg. K i v á l ó expresszionista szoborelképzelése ez, amely a háborús áldozatoknak állít emléket. K i vételes helyet érdemelne . . . 1978. I I I . 3.
BARANY1NÉ
MARKOV
Zlata
BÁRÁNYI K A R O L Y
A KÉT HÁBORÚ KÖZÖTTI
SAJTÓ
TÜKRÉBEN — O l y k o r úgy tűnik nekem, tán a legnagyobb művész ő azok közül, akik valaha is közöttünk éltek. D e be tudjuk-e majd ezt bizonyítani ma gunknak, lesz-e erőnk felemelni a teljes opus súlyát? — kérdezi néhány oldallal előrébb Bárányi K á r o l y művészetéről szólva T o l n a i O t t ó . A kérdés indokolt, hiszen gondoljuk csak meg, hány valóban jelentős mű vészünk munkásságának részbeni vagy teljes felmérésével vagyunk még adósak. Oláh Sándor, Farkas Béla, Husvéth Lajos, hogy ne is soroljuk tovább, akiknek munkásságát kötelességünk lenne m á r művészetünk ér tékének arányában felmérni. Bárányi K á r o l y munkáit sem ismerjük kellőképpen, bár vele a kritika és a publicisztika sem bánt mostohán. Éppen ezért lehetséges ma bemu tatni és ezáltal felvázolni e művészi pálya egyes szakaszait és állomá sait. A begyűjtött anyag minden bizonnyal nem teljes, csak egy kis há nyada mindannak, amit Bárányi Károlyról a két háború közötti sajtó lejegyzett, de e sajtóvisszhang töredékes volta ellenére is hozzájárulhat e kivételesen gazdag művészi pálya egyszer majd jobb és teljesebb „be mutatásához", „felemeléséhez". Bárányi K á r o l y első méltatói között találjuk Szenteleky Kornélt, C s u k a Zoltánt, majd később Farkas Bélát, Kende Ferencet, Börcsök Erzsé betet és másokat. Munkásságát tehát a jugoszláviai magyar képzőművé szeti élet legjobb ismerői igyekeztek felmérni, rámutatni eredményeire vagy éppen kudarcaira. A művész neve először a Werbasser Zeitung hasábjain tűnik fel. A lap tehetséges kezdő fiatal festőt, majd szobrászt lát benne. Munkáiban Pechán József hatását vélik felfedezni. N e m sokkal később, pontosabban 1917. január 18-án a Bácsmegyei Naplóban tűnik fel a neve, egy tudó sításban, amely arról számol be, hogy a szabadkai hatodik honvéd gya logezred Bárányi K á r o l y szobrászt bízta meg egy honvédszobor-tervezet elkészítésével. Ugyanerről az eseményről számol be a Szabadkai Űjság is. Bárányi K á r o l y ekkor még mindössze huszonnégy éves. A z első világháború utolsó éveiben hadiszobrász, főleg sírokat és em lékműveket tervez, de közben egynéhány művészi alkotása is elkészül, amelyeket 1919-ben a budapesti Nemzeti Szalonban állított k i . A k i állításról szóló kritikák csupán jelzik, de nem foglalkoznak B á r á n y i K á roly műveivel. Pesten azonban tehetséget látnak a fiatal festőben, mert a Nemzeti Szalon művészeti egyesületének rendes tagjává választják, és több ízben szerepeltetik a Szalon kiállításain. A háború után ismét Verbászon bukkan fel, s ekkor többnyire meg élhetést biztosító templomszobrokat készít. E r r ő l tudósít a Délbácska 1922. szeptember 14-i, az egy nappal későbbi Deutsche Volksblatt, va'amint a Werbasser Zeitung szeptember 16-i száma, amelyek szerint azo-
nos szövegű tudósításban adnak hírt egy szoborajándékozásról. „ A csébi római katolikus templom számára özvegy Flögl Miklósné, két gyönyörű szobrot ajándékozott. A szobrok szent Péter és szent P á l apostolokat ábrázolják, készítőjük Bárányi K á r o l y , a jó nevű verbászi szobrászmű vész." A tudósítás nem felejti el megjegyezni, hogy „ a remekszép szob rok" értéke ötvenezer korona.
A Délbácska 1923. április 12-i és a Werbasser Zeitung április 19-i szá mából tudjuk, hogy „ A z ismeretlen hős szobrának őszi p á l y á z a t á r a , ame lyet a belgrádi szoborépítő bizottság hirdetett és amelynek élén R i b a r volt képviselőházi alelnök áll, meddő maradt. A beérkezett művek k ö zött ugyanis egy sem volt, amely előadásával és monumentalitásával megütötte volna a mű jelentőségének megfelelő művészi mértékét. B á r á nyi K á r o l y szobrászművész, a k i újverbászi műtermében most fejezi be az ismeretlen hős szobrának kis gipszmodelljét, művét pályázaton kívül (hors-concurs) mutatja be a bizottságnak." H o g y az ismeretlen hős szobrának terve elészült, arra a Hírlap 1924. április 20-i számában közölt riportjából következtethetünk. P á l T a m á s tollából olvashatjuk: „ A művész sorra megmutatja modelljeit. A névte len hős szobrát, amelyet 1922-ben egy meddőn maradt állami p á l y á z a t ra küldött el, hors-concurs Belgrádba, s amely annyira megnyerte a bí ráló bizottság elnökének tetszését, hogy a tervektől eltérően nem a K a limegdánra, hanem a beográdi parlament előtt akarták felállítani. K ö z ben azonban egy kis pech történt. A z akkori kormány megbukott, és így ez a terv függőben m a r a d mindaddig, amíg a kormány új p á l y á z a t o t ír k i . " Ugyanez a riport számol be arról, hogy Bárányi néhány új plakettet készített el, többek között Farkas Béla szobrászművész és Schwarcz Jenő, a verbászi cukorgyár igazgatójának és családjának portréit. Ezeket állította k i a Vajdasági Képzőművészek Egyesületének 1924-ben megren dezett kiállításán, amelyről Szenteleky Kornél a Bácsmegyei Napló augusztus 24-i számában a következőket jegyzi meg: „Bárányi K á r o l y a társaság egyetlen képfaragója. R o d i n alázatos tisztelője. Plakettjeiben i n kább törekszik simaságokra, míg szobormintázásaiban gondos, részlete ző és komoly követő." Ugyanerről a kiállításról tudósít a Délbácska is. Baranyit a tudósítás az egyetlen vajdasági képzőművésznek tekinti, aki nek munkái (a Csókolódzó faun-kompozíció, az ö n a r c k é p , a síremlék tervezetek és reliefek) h a t á r o z o t t tehetséget és „hatalmasan fejlett for maérzéket" árulnak el. 1924 második felében B á r á n y i Hamburgba, onnan pedig Párizsba kerül, cs 1925 augusztusáig nemigen érkezik hír róla. E k k o r a budapesti Új Nemzedék című lap hosszú, szenzációt keltő cikkben számol be a r ról, hogyan fedezte fel B á r á n y i K á r o l y a C l u n y lovagok ősi várában Bocskay István fejedelem aranyserlegét. A felfedezéséről szóló cikk szá munkra azért érdekes, mert a tudósítás egy bekezdése szobrászunk pári-
zsi munkásságával ás sikerével foglalkozik. „ A Múzeumban hónapok ó t a folytatja kutatásait — írja a cikk — Bárányi K á r o l y újverbászi szár mazású szobrász, az egyetlen magyar művész, aki az idei szalonnak a Tuileries-ben levő tárlatán részt vett. A sebzett faun, ez a címe a m a gyar alkotóművész szobrának, amely erőteljes formáival, leegyszerűsített klasszicizmusával feltűnést keltett, maga D e Monzie szépművészeti ál lamtitkár egész kíséretével hosszasan tartózkodott a munka előtt, és elragadtatásának adott kifejezést. A párizsi sajtó legtöbb orgánuma megemlékezett A sebzett faunról, csak a pesti lapok szőtték körülötte az agyonhallgatás összeesküvését (a francia művészek műkifejezése: Conspiration du silence), mert a pesti sajtó leginkább a liberálisok ke zében v a n , ezek között pedig a nagyon tehetséges és szókimondó B á rányi K á r o l y nem népszerű. Csakhogy az erélyes szobrász nem esik kétségbe emiatt, hanem megtalálja a maga érvényesülésének útját, t a nulmányokat végez a múzeumokban, nyugtalan invenciója új utakat vág a szobrászatban, emellett nehéz fizikai munkát is végez, napidíj elle nében vezeti az Iparművészeti Kiállítás dekoratív munkáit." Ezekben a napokban a budapesti Űjság is foglalkozik Bárányi K á roly páriszi munkásságával. A lap ottani tudósítójától Négynapos be szélgetés Pirandellóval Párizsban címmel közöl tudósítást, amelyben a következőket olvashatjuk: „ Ú g y történt a dolog, hogy B á r á n y i K á r o l y nak, a Párizsba szakadt magyar szobrásznak plaketthez ült Pirandello, s ez alatt az idő alatt beszélgethettem én vele — írja a tudósító. — Élve zetes percek voltak ezek. Egyrészt a művész, a k i lázas buzgalommal dolgozott, másrészt a modell, aki nyugodtan ül, beszélget mindenről, csak néha mered távolba a szeme, csak pillanatra rándul meg az ujja, de türelmesen ül, nagy tisztelettel minden művészi törekvés, jelen eset ben a szobrászat iránt." A Pirandeilo-plakett két évvel később a Nemzeti Szalon egyik kiállí tásán keltett feltűnést. A z Újság 1927. szeptember 18-i számában olvas hatjuk többek között ezeket a sorokat is: „ A szobrászok között H a j d ú Rezső gipsze, B á r á n y i K á r o l y Pirandello-plakettje és különösen Szamosy Imre Csók-ja figyelemreméltó." Ugyanerről a kiállításról a Népszava m á r kevesebb lelkesedéssel ír, de a Pirandello-plakettet kiemeli, míg B á rányi más munkáiról megállapítja, hogy szerzőjük érdekes stilizálásra t ö rekszik, de munkái néha zavarosak és érthetetlenek. A Független Művé szek Társaságának erről a kiállításáról még a Magyarország című lap ban találhatunk néhány soros tudósítást, amelynek utolsó mondatában, csak úgy odaragasztva áll: „ . . . B á r á n y i K á r o l y szobrai tűnnek még fel a kiállításon." 1925 és 1930 között Bárányi K á r o l y neve nemigen tűnik fel sem a j u goszláviai magyar, sem a magyarországi újságokban. E z az az időszak, amikor művészünk több nagyméretű munkájának elkészítésére készül. A Reggeli Űjság 1931. október 6-i száma adja például hírül, hogy elké-
ttí: PUBU0U í -.FRANCA ISI: EXPOS1TION
INTERNATIONALE
DESÁRTS ÉT DESTECHNIOUES PARIS
193 7
DfPLOME D'HoNNEUR ű\sst2S
W
GROUP£ Ví
A párizsi világkiállításon szerzett oklevél szült Jugoszlávia legnagyobb szobrainak egyike. Ebben a cikkben olvashatjuk, hogy: „Augusztus végén M . A . Raletics divatáru-nagykereskedő, a noviszádi kereskedők egyesületének elnöke, a vezetőség határozata alapján megrendelte Bárányi K á r o l y szobrászművésznél a ,Mercurt* áb rázoló szobrot, mely a Kereskedőifjak Otthon-épületét (Dom Trgovacke Omladine) fogja díszíteni. így valóra válik N i k o l a Tanurdzsics nagyke reskedő eszméje, hogy a monumentális épület, amely Tabakovics György műépítész sikerült tervei szerint a befejezéshez közeledik, kellő módon legyen a szobrászat által is díszítve. A szobor mintázásával Bárányi K á roly szobrászművész most készült el, és ma adta át a bizottságnak, amely a legnagyobb tetszéssel szemlélte a gyönyörű szobrot. A szobor ülőhelyzetben árbázolja „Mercurt', jobbjában a szárnyas bot a kígyók kal, baljával pedig a földgömböt karolja át. A szobor műkőbe való kidolgozása a közeljövőben a helyszínen fog megtörténni. Noviszád város lakossága tehát nemsokára egy új szobor ban gyönyörködhet, mely nemcsak Jugoszlávia legnagyobb, de kétség kívül legszebb szobrának egyike lesz. N a g y sajtóvisszhangja volt Bárányi Károly és felesége, Z l a t a , valamint Farkas Béla szabadkai festőművész 1934 áprilisában Újvidéken megren dezett közös szobor- és képkiállításának. A Reggeli Újság K é t szobrász és egy festő címmel ír terjedelmes méltatást a tárlatról, megállapítva, hogy „ a kiállításon legszembetűnőbb alak Bárányi K á r o l y grandiózusán
megmintázott, hatalmas méretű Polit-szobra, amely felfogásában és lé lektani megoldásában tökéletes műalkotásnak mondható. Azonban B a ranyinak, az építő, konstruáló formák mesterének talán legszebb műve mégis Krisztus című műve, amely vonalvezetésben, fény és árnyék har monikus elosztásában, kompozícióban és belső tartalomban egyike a leg szebb szobroknak, amelyeket eddig láttunk. A z A r n a u t a című szobor is megnöbbenti a szemlélőt. A komoly tekintet, a lelógó haj és bajusz, a hosszú n y a k r a felépített markáns fej és a daróc ruhát éreztető posztamentum nagyszerű harmóniájában is félelmetes. Ugyanez a lélegzet visszafojtó érzés t á m a d a szemlélőben, ha a Kaszás kajánul vigyorgó arcába néz. A z Obsitos című szobor mokány katonafejet ábrázol egy szerű formákban, nagyszerű megoldásban . . . Baranyinak igen szép munkája még a Mater Dolorosa, Brenner Dezső portréja és a M a r i a Mater D e i című szobor. A plakettek közül Anyám és A p á m , a Magy. K ö z m . Egylet plakettje, a V á g t a t ó lovas és Luigi Pirandello-plakettek tűnnek k i . B á r á n y i műveit egészen új, meg nem levő kötött formákkal ábrázolja. Mondanivalója ezek szerint nem a r é gi, m á r meglevő. Egészen új formákban fejezi k i magát. Különös erős sége, hogy hozzá mert nyúlni a fej felbontásához és annak összekomponálásához, melyet eddig egyetlen szobrászművész sem mert megtenni. Ehhez nagy anatómiai tudás, biztos komponálási készség és egy nagy adag művészi érzék is szükséges. Miután ezek az előfeltételek mind megvoltak, B a r a n y i n a k sikerült egy új hangnemet és kifejezési módot találni, amely most itt áll a nyil vánosság és egy felívelő művészi karrier e l ő t t . . ." Maga Farkas Béla, a kiállítótárs is foglalkozott B á r á n y i K á r o l y és feleségének munkásságával. A Reggeli Üjság 1935. január 5-i számában Baranyiék egy kerámiai kiállításról írja: „ . . . E z a kiállítás, a művé szek elhivatottságán kívül, nehéz és becsületes munka eredménye. B á r á nyi K á r o l y — a k i mint nagy koncepciójú és egészen új utakon haladó köztéri szobrász, a legjobbak között foglal méltó helyet — Párizsban kezdett kerámiával foglalkozni, ahol az 1925. évi világkiállítással kap csolatosan rendezett képzőművészeti kiállításon néhány terakotta szo borral vett részt nagy sikerrel, amelyről az akkori objektív és szigorú kritikák is tanúskodnak. Bárányi M a r k o v Z l a t a pedig olyan istenáldotta tehetség, a könnyed és játszi formákban az illusztráló komponálásnak cs a színeknek olyan napfénytől átzengett lelkű mestere, akit ez a tehet ség egyenesen a kerámiára utal. A kiállított tárgyak úgy művészi felfogásban, mint technikai kivitel ben kifogástalanok és verekednek a külföldi, világhíres kerámiai műhe lyek termékeivel és minden remény megvan arra, hogy ha a Bárányi házaspár töretlenül megőrzi továbbra azt a hitét és lendületét, amivel eddig leküzdött minden — sokszor leküzdhetetlennek látszó — akadályt, el is éri és talán túl is haladja azt a színvonalat."
V a n - e dekadencia a képzőművészetben? — tette fel a kérdést a Napló 1935. december 25-i számában, és a kérdésre három, akkor vezető kép zőművész, Petar Dobrovic, Iványi Grünwald Béla és Bárányi K á r o l y nyilatkozott. Bárányi írását idézzük: „ — N e m lehet általánosítani. A szó, hogy dekadens, olyan szigorú kifejezés, hogy egyáltalán nem szabadna használni. Maga a tévelygés, amely az úgynevezett dekadenciában megnyilvánul, egyben szükséges rossz, amely a helyes irányt vett művészek számára figyelmeztetés, hogy azon az úton haladva nem a célhoz jutnak. A dekadens művészet nega tívumon épül, míg a haladó képzőművészet természeténél fogva pozitív, előrejutó művészet. Dekadensek mindenkor voltak, és hozzátartoznak a művészet fejlődéséhez, mert a hanyatló, züllő irányzatok tanúságaiban találják meg a helyes irányt a járható utakhoz. A művészet fejlődéstör ténetének példái bizonyítják, hogy minden stílus végső kialakulásáig ugyanabban az irányban rengeteg rosszat is csináltak, amit mi most utólagosan egyszerűen dekadensnek nevezhetünk, holott ez mind egy-egy téglája volt a kiépülő irányzatnak. E z volt a helyzet a barokk kivéte lével valamennyi irányzatnál, a bizánci, a román, a gót és a reneszánsz stílusoknál is, amelyeket mi ma m á r többé-kevésbé befejezettnek tekin tünk. A kötött formákra szorított szobrászat egyike a legnehezebb mű vészeteknek és sokkal lassabban halad előre, mint bármely más művé szeti ágazat, de iparkodik lépést tartani különösen az építőművészettel, amelynek egyik kiegészítő t a r t o z é k a és összefüggő része. — Tagadhatatlan, hogy a naturalista képzőművészeti ágak kátyúba jutottak, amelyből nem tudtak kiszabadulni évszázadokon át. K o r u n k jellegzetes vonásai: a kutatás, az építés és száguldás, óriási hatást gya koroltak a z o k r a a haladó képzőművészekre, akik a naturalista művé szetet nem tartották már alkalmasnak arra, hogy önmagukat kifejezhes sék, hanem csak arra, hogy örökösen ismételgessék azt, amit már mások megszámlálhatatlanul sokszor kifejezésre juttattak. Természetes tehát, hogy a megfeneklett és mondhatni stílustalanná vált képzőművészek után új és korszerű törvénykezésre indul el a fölszabadult gárda. — Ennek a megindulásnak föltartóztathatatlanul be kellett következ nie, mert hiszen kétségtelen, hogy a mi új és felfokozottan rohanó, ma gasságokat és mélységeket legyőző életünknek egészen más az életritmu sa, mint a régi világé volt, és így kézenfekvő, hogy ennek az új világ nak új kifejezési módra és új megnyilatkozásra van szüksége a képzőmű vészek terén is. A z új képzőművészeti ágak gyökerei tehát korunk lel kéből fakadnak és szükségszerűek, művelői pedig nemcsak új formákat, hanem a tárgyi és az érzésvilág új kifejezéseit is megszakítás nélkül ke resik. Óriási feladat és óriási cél ez! N e m csoda tehát, ha nyugtalan és szünet nélküli keresés közepette téves irányba is eljutnak. Ezekről a fer de irányt vett művészekről, illetve azok hanyatló munkáiról szeretnek — különösen a hozzá nem értők — általánosítani és a képzőművészek
Krisztus-fej, gipsz, 1932
új törekvéseit dekadensnek minősíteni, pedig a képzőművészetek cél egyenesen haladnak előre és a világ művészettörténetének talán nincs is olyan lendületes korszaka, mint éppen a mai, amikor a művészek alko tásvágya, rövid p á r évtized alatt, oly sok újat, szépet valósított meg, úgy a z építészet, mint a szobrászat, festészet és iparművészet (kerámia, üveg, fém, fa, textil stb.) terén, amilyet egy teljes évszázadon keresztül nem voltak képesek megteremteni. Pedig ez még csak a kezdet, az úgy nevezett átmeneti korszak kezdete, amelyről nem tudhatni, hogy mennyi ideig fog tartani és így az is bizonytalan, hogy mikor válik a vágy v a lósággá s hogy mikor tudja megvalósítani a nagy célt: korunk stílusát. M i tehát itt egy stílusalkotó kor első évtizedeit éljük és túlságosan kö zelről látjuk a dolgok folyását, azok kilengéseit, amelyek különösen a laikusok szemszögéből nézve érthetetlennek és zavarosnak tűnnek. Érthe tő tehát, hogy sokan méltatlankodnak és aggódnak az új formák és k i fejezések keresése miatt, pedig holtbiztos, hogy a régi stílust kereső for rongások első évtizedeiben ugyanúgy volt az, mint m a : t á m a d t á k , véd ték, szidták és dicsérték, k i - k i a saját véleménye szerint és az is biztos, hogy az átmeneti korszak vitájáról azonnal megfeledkeztek, amint ott ragyogott a küzdelem eredménye, a kor stílusa. — Véleményem szerint, ennek a kornak alapvető munkásságából m á r eddig is csodálatosan értékes, harmonikus és színes virágok fakadtak és minden előfeltétel megvan ahhoz is, hogy gyümölcse is beérjen és meg hozza nemes termését." A harmincas években számos riport kísérli meg bemutatni a Bárányi házaspár műhelyében folyó munkát. E riportok szerzői gyakran a kor ismert írói. C s u k a Zoltán, Kende Ferenc, Börcsök Erzsébet és Sulhóf J ó zsef kísérelt meg kritikailag is viszonyulni a látottakhoz. Különösen je lentős Börcsök Erzsébet lírai hangú riportja. A Napló 1936. március 7-i számában közzétett riportjának egy bekezdését idézzük: „ — Istentől adatottan egészítik k i egymást. (Bárányi K á r o l y és M a r kov Z l a t a — megj. B . G y . ) A férfi az eró> a biztos kéz, a z asszony a szív, a legtisztább poézis. B á r á n y i monumentál szobrász, új utakat kere ső, a k i különleges leegyszerűsített éles vonalakkal égeti a lélekbe a kife jezést. Obsitosa, Arnautája örök időkre megalkotott típusok. Fájdalmas Krisztus-feje külön tanulmányt érdemelne. O l y művészi munka ez, amely kíséri az embert és a távlatokból is hatni tud r á . O l y munka, melynek kontúrjait elmoshatja az idő, vonalvezetését, aprólékosságát el veszítheti a képzelet, de azt, amit a művész kifejezni akart ezen az a r con, a lehunyt pillákon, gyötrődésben elnyílt szájon, azt nem! A z a munka ez, melyben nem a szobor él, nem Krisztus, akit ábrázol, hanem csak az érzés, a megfoghatatlan, a fantom, a művész által megálmodott önmegadó krisztusi fájdalom. E g y évvel később Sulhóf József számol be, ugyancsak a Naplóban (1937. V . 31.), hogy a párizsi világkiállításon a jugoszláv pavilont egy
különleges képzőművészeti érdekesség díszíti majd. A csarnok falait négy hatalmas méretű kerámia-freskó borítja. A freskókat pedig I v a n T a b a kovic, Bárányi K á r o l y és Baranyiné M a r k o v Z l a t a készíti. „ A csempe freskó furcsa és különös ellentét — írja Sulhóf. — A párizsi világki állítás a technika legújabb eredményeinek, vívmányainak, sikereinek be mutatója lesz. A csempefreskók pedig a legkezdetlegesebb eszközökkel, az ősi csempefestés primitív felszerelésével készülnek . . . A négy freskó egy-egy jellegzetes jugoszláv tájat ábrázol, színdúsan jól megrajzolt ala kokkal, az ötödik, amely a csarnok bejárata fölött áll majd, csúcsíves és a művészet jelképeit ábrázolja. . . V a l a m e n n y i hatalmas méretű munka, csupa lendület, frisseség. Tabakovics Iván és a Baranyi-házaspár kitűnően egészítik k i e g y m á s t . . . " A belgrádi Politika 1938. február 27-i számából tudjuk, hogy a pári zsi világkiállításon szereplő csempefreskók nagy feltűnést keltettek és szerzőiket díszoklevéllel tüntették ki. Ezekben az időkben nem ez volt Bárányi K á r o l y egyetlen sikere. A Dan című napilap (1936. november 8.) szerint a belgrádi Népszkupstina szoborpályázatot hirdetett, amelyen Bárányi K á r o l y újvidéki szobrászművész nagy sikerrel szerepelt. A T o mislav királyról mintázott szobra második, a DuSan cárt ábrázoló pedig harmadik díjat nyert. A pályázaton egyébként nem kevesebb, mint 356 pályamű vett részt — írja a lap. Bárányi K á r o l y egyébként számos díjat is kap ebben az időben. A már említetteken kívül megnyerte az Ikarosz című domborműre kiírt pályázatot Zimonyban, a szobor el is készült, Újvidéken pedig pályázat után r á bízzák Dorde Natosevic szobrának elkészítését, s feleségével együtt megkapja az akkor épülő tartományi közigazgatási palota képző művészeti díszítésének jogát. Bárányi K á r o l y n a k a két háború közötti sajtó tükrében való bemu tatása — ismételjük — minden bizonnyal közelről sem teljes, de kiegé szíti és teljesebbé teszi mindazt, amit a Baranyi-bibliográfia eddig lejegy zett. Célja sem egyéb, mint hogy adalék legyen egy ma még feldolgozás ra, felmérésre v á r ó életműhöz.
Összeállította: BORDÁS Győző
KRITIKAI SZEMLE
K Ö N Y V E K
SINKÓ E R V I N KÖLTŐI Sinkó E r v i n : Vándorbotom dék, 1977
ÉLETMŰVE
meg-megtorpan, F o r u m Könyvkidadó, Üjvi
A mind teljesebbé váló H a g y o m á n y a i n k sorozat tizenegyedik kötete ként jelent meg, Bori Imre válogatásában és utószavával, valamint Bos nyák Istvánnak a költő egész lírikusi életművét áttekintő bibliográfiájá val, Sinkó E r v i n válogatott verseinek kötete, a Vándorbotom meg-meg torpan. Sinkó E r v i n n e k életében mindössze két verskötete jelent meg, mindkettő a költő fiatalabb éveiben. Verseket azonban egész életében írt. E z e k n e k nagy része csak kéziratban maradt fenn, legjobb esetben régi és újabb, könnyen feledésbe merülő és nehezen hozzáférhető kiad ványokban, folyóiratokban, gyűjteményekben. Éppen ezért válogatott verseinek megjelenéséig homály fedte lírikusi életművét. Minthogy a homályból lépett elénk a költő, verseit nemcsak érdeklődéssel olvastuk, hanem a meglepetés örömével és a felfedezés izgalmával is. E g y példa mutató, tanulságokkal teli, kivételesen gazdag költői életmű újrafelfe dezése a Vándorbotom meg-megtorpan, a jugoszláviai magyar költészet nek egyidőben hagyománya és jelene is. A z irodalomtörténet alig ismer költet, drámaírót, novellistát, regény írót, esszéírót és irodalomtörténészt egy személyben, akinek életműve a műfaji változatosság ellenére is olyannyira egy tőről metszett lenne, mint Sinkó Erviné. Szinte teljesen mindegy, hogy élete során az irodalmi kifejezés és önkifejezés milyen formájában szólalt meg, mindig költő volt, a szónak nem a lírikusra szűkített értelmében, hanem abban az általánosabban, mely szerint a költő világot teremt a világban, valósá got és tudatot a történelem számára. A z életmű tömbszerű egységének meghatározó oka kétségtelenül az a nemesen romantikus vonás, amely Sinkó minden művét áthatja, s amelynek középpontjában mindig az én áll, a személyes, az egyéni, a szubjektív. Csakhogy az, ami Sinkó E r v i n műveiben személyes, egyúttal törénelmi is, s ami az én felfedezése, az egyúttal a történelem és a történelem véres realitásának a felfedezése is. E z é r t idegen Sinkó E r v i n költészetétől minden irónia és szarkazmus,
ezért hangzanak az ő szavai — versben, regényben, tanulmányban — mindig oly élesen és meggyőzően, költőien egyszóval. A z életmű tömbszerű egységét csak aláhúzza a kötet utószavát író B o ri Imre nézete, mely szerint a költészet a sinkói életmű középpontja. Valóban a költészet v a n Sinkó E r v i n életművének tengelyében, de nem szemléletének és intellektuális magatartásának többszörösen bizonyítható „végleges szubjektivizmusa" vagy még meggyőzőbben állítható „etikussága" miatt, hanem azért mert az érző és gondolkodó Sinkó E r v i n a versben tudta a legközvetlenebbül megvalósítani egész életművét átható, nemesen romantikus élet- és ember-, valóság- és történetszemléletét. E z persze nem jelenti azt, hogy a versek képezik egyúttal az életmű legér tékesebb részét is. Sinkó E r v i n ugyanis nem művelte k i saját versformá ját és saját versvilágát. Ö nem hozta létre a sinkói vers típusát, ahogyan a nagy költők mindig létrehozzák a maguk versvilágát. A z ő verseinek központi kérdése sohasem a megformálás. Versírását sohasem hatja át a kimondható vagy a kimondhatatlan alakításának szándéka. Sinkó E r vin versírásában a kimondás, a közlés tartalma az elsődleges, ezért az ő költészete tematikus költészet, ahogyan a regényei is tematikus regé nyek, de nem példamutató regényformák. E z é r t v a n a Vándorbotom meg-megtorpan sok versének elsősorban életrajzi s nem költészeti rele vanciája. E g y konkrét történelmi ember konkrét érzéseinek, reményeinek és reménytelenségeinek, gondjainak és fájdalmainak dokumentumai első"orban ezek a versek, de művé csak akkor válnak — aránylag ritkán —, amikor átlépik konkrét meghatározottságaik küszöbét, amikor a versekben a konkrét történelmi ember hangjával együtt a költészet hang j a is megszólal. Természetesen nem a zárt ritmusképeket, a rímeket vagy szép metaforákat hiányoljuk Sinkó E r v i n verseiből. Valójában semmit sem hiányolunk. C s a k egy költői életmű sajátos vonására mutatunk, v a ójában e költészet nemes romantikájára, amikor elsősorban a konkrét embert és nem az alakított lírát véljük benne elsődlegesnek. 1
„ E g y jó versből, . . . k i lehet találni a kort, melyben termett, a körrülményeket, az ellenségeket, egyszóval mindazt, amit a vers teljes meg értéséhez tudnunk kell" — írta Sinkó E r v i n 1963-ban. E z a mondat meggyőzően bizonyítja, hogy mit várt el Sinkó E r v i n a verstől. S amit minden verstől elvárt, azt kívánta elérni saját verseivel is. Tehát nem az irodalomtörténész módszerét definiálja ez a mondat, hanem a költő gyakorlatát. Ahogyan Sinkó E r v i n n e k minden elvi és elméleti feltevése is mindig a személyes tapasztalatból fakad. A z t h a t á r o z z a meg, amit Sinkó annyi írásában, tanulmányában és előadásában mondott el, hogy a vers egyszeri és befejezett, de ugyanakkor dokumentum is, az élet és a kor, az ember és az ember rémségeinek dokumentuma. Vagyis mind azt, amit egy kor emberéről tudni lehet, a költészet őrizte meg, de nem minden vers, erre is figyelmeztet Sinkó E r v i n . Mert ő a jó versről be szél, arról a versről és annak a versnek a dokumentumértékéről, amely
egyúttal a költészet megvalósulása is. S ha a Vándorbotom meg-megtor pan verseinek olvasása után azt állítjuk, hogy Sinkó E r v i n sok verse életrajzi és kordokumentum elsősorban, s csak ritkán meggyőző költészet is, akkor valójában az ő tapasztalatának útmutatása-szerint járunk el, hiszen a versből olvassuk ki a kort és az embert, nem a versen kívüli körülményekből, de ugyanakkor azt is állítjuk, hogy ilyen dokumentá lásra a valóban megvalósult költészet, vagy ahogyan Sinkó E r v i n mond ja, a jó vers képes csupán. D e költészetének ehhez az alapvonásához és költői tapasztalatának ehhez a szerintünk legfontosabb felismeréséhez azonnal hozzá kell tennünk azt is, hogy nincs ellentmondás a között, hogy a jó versből ki lehet olvasni a kort, és hogy — ugyanakkor — a költő nem akarhat mást, se többet, se kevesebbet, mint hogy kifejezze saját magát, mint hogy kifejezze egyéni és személyes élményét, vagy — ahogyan maga Sinkó E r v i n mondta — „mindig és csak a maga látás módját". A vers tehát egyéni teljesítmény, a szubjektum győzelme vagy bukása, de ugyanakkor a kor, az élet, a történelem, az életrajz doku mentuma is. E z a látszólagos ellentmondás, ez a kettősség határozza meg Sinkó E r v i n egész költői életművét. Minden verse, a legelső szabadkai Ady-utánzatoktól kezdve, az avant gárdé felé tett kiránduláson, a bécsi istenes-verseken, a szarajevói nagy kérdésfeltevéseken, a moszkvai, a párizsi, majd pedig a partizán-ver seken át a J ó beszélgetés csodálatos prózaverseiig, nem más, mint egyé ni teljesítmény, nem más, mint az egyéni és egyetlen élet, a személyes élmény kifejezése, de mindez azé az éné, amely emberi teljességét csak a történelemben való benne-lét útján látja megvalósíthatónak. Viszont a szubjektivizmus költőjének igazi nagy versei mindig a szubjektivizmus bírálatai is. Mert a költő Sinkó E r v i n , akinek egész életét, életének minden gondját és baját k i lehet olvasni verseiből, valójában akkor iga zán költő, ha nem a saját életrajzát dokumentálja, hanem az élménye ket műalkotássá tudja formálni. Ezért lehet számunkra, költészetünk és költészetszemléletünk számára annyira tanulságos Sinkó E r v i n lírikusi életművének újraolvasása és fel fedezése.
BANYAI
János
KÖZÖS G O N D J A I N K R Ó L Bakos István: Éhe kenyérnek....
M a g v e t ő K ö n y v k i a d ó , Budapest, 1976
Századunk utolsó negyedének kezdetén élesen körvonalazódnak a nemzeti kereteket és országhatárokat túllépő globáils problémák. A világ biztonság, világgazdaság, világökológia, világnépesedés mind olyan kér dések, amelyekkel a jelenlegi társadalmi struktúrák egymásrautaltságuk
kölcsönös felismerése nélkül, átalakulásuk tudatos és tervszerű vállalása nélkül nem tudnak megbirkózni. A z idő önmagában e téren semmit sem old meg, ellenkezőleg, biztosra vehető, hogy hatékony intézkedések nél kül az elkövetkező évtizedekben élesedő nemzeti válságokkal és nem zetközi konfliktusokkal számolhatunk. Világhelyzetünk történelmi újszerűségéhez tartozik, hogy e globális kérdésekben a problémák sokrétű és bonyolult összefonódása miatt a döntések sem bízhatók már — katasztrófa k o c k á z a t a nélkül — egy szerűen a hatalmon levők intuíciójára, józan eszére. C s a k előzetes és alapos tudományos kutatás szolgáltathat megfelelő információkat a dön téshozók számára. A döntés k o c k á z a t a még úgy is nagy, ha tudományos felméréseken alapuló, előzetesen kidolgozott alternatívák — mint a jö vőre vonatkozó előrelátható válságok lehetséges megoldási javaslatai — közül kell választani. A h h o z azonban, hogy egyáltalában bármiféle döntést előkészítő tanul mányok készülhessenek el, hatalmas anyagi és szellemi erőket kell — mindenekelőtt a fejlett országok katonai-ipari komplexumából — ezek hez a feladatokhoz átcsoportosítani. A világ országaiban azonban egye lőre — a különböző nemzetközi tudományos szervezetek felhívásai el lenére — ilyen jellegű tendenciák még nemigen tapasztalhatóak. Mindez azt is bizonyítja, hogy nem elég egynéhány tudós problémaérzékenysége és aggodalma, hogy valami is megváltozzék. A z emberiség szellemi ere jéhez — ami eddig még minden kritikus helyzetben biztosította fenn maradását — a tudományos felismerések és törekvések mellett hozzá tartozik a mindennapi tudat is, amely merevségével vagy rugalmassá gával, a megoldásra v á r ó problémákra való felkészültségével — felké szítettségével — döntő módon befolyásolja az események v á r h a t ó me netét. Más szavakkal, érdemi változás mindaddig nem történhet, amíg csupán a tudósok feladata marad a világra nehezedő problémák érzé kelése. A konkrét akciók érdekében a mindennapi gondjai közepette élő embert is r á kell döbbenteni arra, hogy meglássa a századvég globális problémáiban a saját sorsát-jövőjét befolyásoló kérdéseket. N a g y o n nehéz az annyi felől és annyiféle híranyaggal bombázottkábított mindennapi ember tudatát olyképpen fogékonnyá tenni az új problémák iránt, hogy benne az új információk élményszinten, tudatformálóan maradjank meg. Paradox helyzet, de minél akutabb egy probléma, annál fásultabbak az emberek a problémára vonatkozó hír anyaggal szemben. így van ez a világgazdasággal is. Mióta a világ világ, a gazdasági kérdések állandóan napirenden v a n nak. Ennek ellenére mégsem vált gazdasági szakemberré minden ember a világon. Még annak ellenére sem, hogy a gazdasági körülmények tény legesen mindenféle létforma közvetlen meghatározói. A z emberek nagy többsége — bármennyire sorsába v á g ó kérdés is — végtelenül elfásult a gazdasági élettel kapcsolatos híranyaggal szemben. Érdeklődésük az
anyagi helyzetüket közvetlenül és konkrétan érintő változásokra — mint áremelkedés, jövedelmükben beálló változás stb. — korlátozódik. L e het-e még gazdasági kérdésekről, ezek hátteréről újszerűen, érdekesen, szemléietet formálóan írni? N e m a gazdag irodalommal ellátott gazda sági szakember, hanem a mindennapi ember számára. Ü g y tűnik, lehetséges. Bakos István könyve: Éhe kenyérnek . . . szép példája ennek. A szerző rövid — mintegy ötíves — tanulmánya nem általános igé nyű világgazdasági összefoglaló. A világgazdaságnak csupán egyik, ám kétségtelenül legérzékenyebb, legfájóbb oldalával, az éhínség gondjával, az élelmiszer-előállítás útjával-sorsával, az élelmezési világválsággal fog lalkozik. A tanulmány nem tekinthető úttörő munkának ebben a kér déskörben, ám a mindenki számára szükséges tudnivalóknak kétségte lenül egyik legsikerültebb összefoglalója. A könyv a maga egyszerű nyelvezetével, közérthetőségével, célratörő rövidségével és a téma iránti szenvedélyes elkötelezettségével lebilincselő olvasmány. E n n e k titkát a szerző nagyfokú problémaérzékenységében — és ezzel szoros összefüggésben — , látásmódjában, a tények felsorakozta tásában és megfogalmazásában rejlő eredetiségében kell keresnünk. A szerzőnek, ill. könyvének ez a sajátossága nagyon fontos. Mert az ember lelkiismerete nehezen mozdul, megszokott híradás formájában olykor a legmegrázóbb dolgok is alig kavarják fel. Százezrek éhhalála, milliós tömegek éhezése is puszta „híranyag" maradhat az ember számára. Amit meghallgat ugyan, de nem rezonál vele. E z é r t a hírek elfásító, közöm bösítő tengerében a rezonancia érdekében ugyanazokat a tényeket cél szerű és szükségszerű is másként megfogalmazni. A z embert úgy kell tájékoztatni, hogy közvetlenül felismerje személyes sorsának érdekelt ségét, a híranyag r á vonatkozó magatartási követelményeit. Enélkül a tájékoztatásnak nincs értelme, a hírnek nincs kulturális jelentősége. Bakos István könyvében él a tájékoztatás funkcionális jellegével, olva sóját rádöbbenti stabilnak vélt sorsa illuzórikus voltára, a tárgyalt kér désben való érdekeltségére. Egyáltalán nem számít ma meglepetésnek arról olvasni, hogy a világ gabonaszükséglete gyorsabban nő, mint a termelés. H a azonban p l . a gabonatartalék évről évre való csökkenésének ütemét érzékelhetővé teszszük, más lesz az eredmény. „ 1 9 6 0 - b a n még az össznépség számára 100 napra, 1974 végén csak 27 napra elegendő tartalék gabonával rendel kezett a világ". E z a hír — amelynek jelentőségét mindenki fel tudja mérni — már nyugtalanná tesz, ezáltal további tájékozódásra késztet. És a könyv tájékoztat is. A z élelmiszer- és gabonaárak ugrásszerű növekedéséről, a fejlődő országok súlyos helyzetéről. Ezekben az orszá gokban a jövedelemnek m á r most 7 5 — 8 0 % - á t fordítják élelmiszerre! D e mivel a nemzeti jövedelem növekedése sem a hazai mezőgazdasági termelés fejlődésével, sem a világpiaci árak növekedésének ütemével
nem tart lépést, gyökeres belső társadalmi reformok és a külső körül mények változása, a nemzetközi munkamegosztás igazságosabb kialakí tása nélkül a válság elkerülhetetlen. A szerző a parasztlázadások történelmi tanulságaira emlékeztet. A nincstelenné tettek, éhezők és nyomorgók tömege sohasem tűrte a végte lenségig a társadalmi egyenlőtlenséget, a fokozódó elnyomást. A paraszt lázadások az évszázados igazságszolgáltatás reményében nemegyszer a történelem során óriási lavinaként zúdultak végig országokon és föld részeken. „ H a a világ tétlen marad, a közeljövőben újabb hulláma t á madhat a parasztfelkeléseknek. A z éhezésre és éhhalálra ítélt százmilliók harca a napi betevő falatért kicsaphat medréből." N e m kétséges, ma beláthatatlan katasztrófába rántaná a világot az éhezők ilyen meg mozdulása. Rendkívül összetett világgazdasági és világpolitikai kérdés ez. Ámde hogy ez a küszöbönálló világméretű küzdelem az éhezők létfeltételeiért, az emberiség földi létéért hogyan zajlik le, az attól függ elsősorban, hogy a világ népessége felismeri-e a történelmi helyzet újszerűségét. Attól függ, hogy „miként lesz képes az emberiség megújulni, kultúrát és tudományt alkotni, a tudást a mindennapi életben felhasználni, s a termelőerők globális fejlődésének irányát kialakítani, az osztályviszo nyokat, a bérmunkarendszert, az elnyomást és kizsákmányolást meg szüntetni . . . O l y a n nagy kísérlet ez, amelyben — h a eredményt akarunk elérni — egyre többnek kell tudatosan részt venni, túllépve az ország határok, a nemzeti és a nyelvi elzárkózás, a történelmi előzmények és előítéletek, a vallási kötöttségek, a szokások és hagyományok ma még meghatározó korlátait."
HÓDI
Sándor
S Z Í N H Á Z
EGY
S Z E R E P ÁTVÁLTOZÁSA
A Konferanszié már elmondott minden lényegeset: üdvözölte a közön séget — willkommen, bienvenue, welcome — , és előlegezte a kikapcsoló dást adó kellemes szórakozást: „ H a g y j á k a gondjaikat a ruhatárban. A z * Szabadkai Népszínház magyar társulata. J. Kander—F. Ebb—H. Prince: Kabaré. Rendező Szinetir Miklós im. v., a rendező munkatársa Hegedűs László m. v. Díszlet: Fehér Miklós m. v. JeLmez: Horányii Mária m. v. Koreográfus: Bogár Richárd m. v. Korrepetitor és karmester: Megyeri Lajos. Főbb szere pekben: Árok Ferenc (Konferanszié), Kerekes Valéria (Sally), Baráczius Zoltán (Sohoiltz úr), Dóró Emma (Sohneider kisasszony), Kovács Frigyes f. h. (Cliff), Medve Sándor (Ernst) és Albert Mária (Kost kisasszony).
élet kegyetlen? Emelkednek az árak? A z t elhiszem. Felejtsék el! Nálunk az élet szép — a lányok szépek, mint az élet — , de a zenekar minden képpen pont olyan szép, mint az élet!" Első pillanatra észre sem veszszük, hogy a bűvészként gesztikuláló fekete ruhás, lisztes képű K o n feranszié kedvességében van valami tenyérbemászó. C s a k átsuhan raj tunk: ígérete nem egészen egyértelmű. D e nincs érkezésünk ezen medi tálni, jön az attrakció: „ . . . a köszörűsökre v á r ó csiszolatlan gyémánt: Sally Bowles!" Esetleg a nem éppen egyértelmű előlegezésben az is benne foglaltatik, hogy Sally Bowles sem igazi attrakció?! C s a k lehetőség? (Talán elsősorban önmaga számára?) K i tudja, lesz-e belőle egyszer is igazi nagy szám? K i t érdekel? Most ez nem lényeges. Sally kétségtelenül szép, tud táncolni, tud énekelni. D e különben is, a K a b a r é című musical nem Sally Bowles táncosnői pályafutásáról, hanem ennek a „húsz-hu szonhat év körüli nagyon csinos, meglehetősen mesterkélt, meglehetősen gyerekes, provokatív és ellenállhatatlan" — ahogy a szövegkönyvben olvasható, s a színpadon látható — , csacska, ezerszázalékosan nő életé nek egy epizódjáról szól. Arról a néhány hónapról, amelynek határállo másai Sally és Cliff, a kezdő táncosnő és a kezdő író találkozása, illetve Sally és C l i f f elválása. Arról, amikor S a l l y Bowles életében először — s talán utoljára — igazán szerelmes volt. M i t tudunk Sailyról? Berobban a színpadra, s nemcsak nőnek, hanem táncosnőnek is jobb, mint a klubban fellépő többi nőcske, ö egy szám, akinek hódítania kell, aki ezért v a n itt, ezért fizetik. És a k i szereti ezt. Ahogy szereti, vagy legalábbis beletartozik az életbe, mint amikor a szám után, a számok között leül valamelyik asztalhoz s telefonálnak neki, csevegnek vele, meghívják egy pohár italra, vagy ő telefonál v a lamelyik asztalhoz s meghívatja m a g á t egy pohárka italra. Énekel. T á n col. Kacérkodik. Vibrál. É l . E z az ő élete. B á r nem egészen ilyenre v á gyik, amikor karrierre, sikerre gondol. D e ezek az esték a későbbi karrier inasévei, majd ha egyszer felfedezik, akkor igazi S a l l y Bowles lesz, csupa nagybetűvel, ellenállhatatlanul vonzó fényreklám. Képzelete sze rinti csúcs, szuper S a l l y Bowles. D e egyszer csak megjelenik Cliff. Ugye, milyen ponyvaregényszerűen hangzik? A z is. Két ponton azonban eltér a szerelmi ponyvairodalom sablonjától. A z egyik: a háttérül, keretül szolgáló fasizálódás, ami azonban nem a maga történelmi általánosságában, hanem egyéni sorsok szerencsétlen megbi csaklásában válik embertelenné. A másik: Sally küzdelme önmagával. S z á m o m r a ezúttal csak az utóbbi érdekes. Amikor egészen váratlanul beviharzik C l i f f olcsó, alkalmi szobájába, rajta a drága szőrmebunda, kezében a hosszú szipkával, önkéntelenül arra kell gondolni, hogy S a l l y most is, itt is, csak „dolgozik". Ebben a jele netben is — bár az előadásban nem kimondottan robbanásszerű — az igazi Sallyt látjuk, hamisíthatatlan és megismételhetetlen közvetlenségé-
vei, természetességével, kedves ostobaságával és ösztönösen női okossá gával, egy ilyen nő minden ellentmondásosságával. A n n a k a tévedhetet len szenzibilitásával, aki tudja, hogy ahol jelen van, mindenkinél fontosabb, és ezért jelenlétét pontosan így exponálja. A k i számára a jelenlét — mesterség. Életforma. Ilyennek látom Sally Bowlest. N e m a filmbeli S a l l y — L i z a Minelli erős hatására. Sally lényege szerint. És az előadásból éppen ez a Sally veszik el. Megszelídül. Miért? Minek a hatására? A m i k o r beviharzik Cliffhez, a találkozás első tetetett-természetes lel kesedésében „szemrevételezi" a szobát, látszik, nem egészen ezt v á r t a , de a r á jellemző gyorsasággal belenyugszik, O . K . , ez van, s gondolván talán vagy csak ösztönösen érezve: nem a bútorozott — istenem, milyen ócska bútorok! — szoba teszi az embert. É r e z z ü k : Sally itt is Sally lehet. De a természetes folytatás mégis elmarad. A szoba birtokbavétele már nem sallys. Ö csak egyszerűen ott van C l i f f szobájában, de nem foglalja el a szobát. N e m látjuk a birtokbavétel csalhatatlan jeleit: Sally hol miját a padlón, a fiókokból kibuggyanva, a székeket, az ágyat pókhálószerűen elborító rendetlenséget. N e m teremti meg a jelenlét külső ségeit. És ezzel együtt itt-tartózkodásának lényegi vonásai, igazi tartalma sem jut kifejezésre. Kétségtelen: Sally szerelmes, és megpróbál alkalmazkodni a helyzet hez, Cliffhez — ha ír, ő olyan csendben lesz, „mint egy elporladt nős tény katicabogár" — , de egyéniségét nem adja föl, nem adhatja föl, vibrálását képtelen kikapcsolni. N y i l v á n hallotta vagy olvasta valahol, talán hiszi is, hogy „egy asszony igazán nagy, nagy művész csak azután lehet, ha különféle szenvedélyes bulijai voltak, ha megört a szíve", ha megszenved azért, hogy ő legyen, ha saját poklával váltja ki a siker, a karrier jegyét. És ezért talán azt is elhatározza, hogy más lesz, mint eddig volt, megváltozik. B á r Sallyt ismerve, ez eléggé lehetetlen: belőle hiányzik minden polgári prűdség. T e h á t : eszébe sem jut, hogy a táncos női — vagy főleg színésznői — karrier nem egyeztethető össze az őszinte, egész lényét átjáró szerelemmel. Szerelmes, de arra képtelen, hogy levágja a kezét vagy a lábát, hogy kibújjon a bőréből. Schneider kisasszony panziójának szobájában mégis érthetetlenül le merevül. Megbénul. A z t is el tudom fogadni, hogy ez a Sally valóban meg akar változni. C s a k azt nem, hogy küzdelem nélkül változna meg. H o g y varázsütésre megbénul. M i bénítja meg? Tágabban nézve: a koncepció, amely nem arra ösz tönzi a színésznőt, hogy viaskodjon szerepbeli önmagával, megpróbáljon úgy szerelmes, leendő anya és feleség lenni, hogy közben táncosnő m a radhasson. K o n k r e t i z á l v a : Sally ruhái. E z e k megengedhetetlenül szoli dak, polgári jó ízlésre vallanak, kislányosak. Dramaturgiai ellenfunkciója
van már annak a pepita ruhának, amely a drága szőrmebunda levetése után S a l l y n marad, akárcsak annak a rakott cimetszínűnek, gimnazista lányokhoz illőnek, nemkülönben mint a szerény fehér kombinénak. N e m táncosnőre valló szerelés. Sehol egy merészebb vonal, élénkebb szín, fel tűnést keltő részlet. Minden korrekt, puritán, polgárian ízléses. Ilyen ruhában nem lehet v a l a k i táncosnő — nem lehet: Sally Bowles. Sőt, amit kétségtelenül észre kellett volna venni: a történet vége sem lehet logikus. Sally nem akar elmenni Cliffel Amerikába, inkább visszamegy abba az ordenáré klubba. G y ő z igazi énje, győz benne a táncosnő. E z t elhiszem, Sally ilyen, a szélsőségek embere. D e éppen ezért valószí nűtlen darabvégi elhatározása. Mert hiányzik belőle a drámai küzdelem, mert egy kispolgárian béna és szolid nő — amilyen az előadás második részében Sally — képtelen az efféle v á r a t l a n fordulatokra. V a g y ennek a lehetősége mindig ott vibrált Sallyban? A k k o r meg miért volt jelene teken át láthatatlan? Sally megpróbálhat alkalmazkodni, de mindig Sally marad. A z előadásból — koncepció és a ruhák miatt — épp az igazi Sally tűnt el.
GEROLD
László
K É Z Ö M Ü V É S Z E T
MAGYAR
GRAFIKAI
KIÁLLÍTÁS
ÚJVIDÉKEN*
A z új magyar grafika törekvéseit nem lehet egybehangzóan meghatá rozni. E z a bemutatás sem törekszik egyszólamúságra. Amit nemcsak az bizonyít, hogy a kiállított képek közül csak kevésről mondható egyér telmű műfaji meghatározás, hanem az is, hogy a bemutatott képek mind kivétel nélkül a vizualitás nagy és — mind rémísztŐbben — határtalan birodalmát kutatják, a közléseszközök óriási legyezőjét mutatva fel. A népi díszítés silizálódásától a tiszta felületek egymásba játszásáig, a pil lanatot — fotóval vagy egy karcolással — művé merevítő ötletektől a filozófiai kontemplációkig, a kollázstól a teljesen elvonatkoztatott köz lésekig terjed ennek a tárlatnak az információs eszköztára. És, persze, folytatni lehetne még az ellentétek ilyen összekapcsolását. A z t mondhat nánk, a változatosság, a sokirányú variálhatóság jellemzi ennek a tárlat nak az anyagát, de ezt nem mondhatjuk k i kételkedő kérdés nélkül. Mert a változatosság csak látszata ennek a tárlatnak. H a közelebbről kívánjuk felismerni az egyes grafikai lapok, fotók, montázsok lényegét, * Az újvidéki Radivoj óirpanov Munkásegyetem képtárában, A Modern Ma gyar Grafika című kiállításon elhangzott megnyitók.
vagyis ha megkíséreljük végiggondolni a képeket alkotó jelek mondat füzéreit, akkor könnyen kideríthető, — h a ebben a pillanatban még megnevezhetetlenül is — szinte minden bemutatott alkotásnak v a n egy belső magja, látványon túli vagy a látványt irányító jelentése, s e m a gok, e jelentések a kifejezőeszközök változatossága ellenére jeleznek egy közös gondolatmenetet. Persze, én nem tudom végigkövetni a bemutat kozó művészek közös gondolatsorát, csak néhány meghatározójára m u tathatok r á . Egyrészt szembetűnő az itt bemutatkozó alkotók idegen kedése a tiszta vizualitástól, a tiszta grafikai nyelvtől. Aminek egyik következménye, hogy szinte minden kép több nyelvi, vagy pontosabban, jelréteget épít a műbe, .másik következménye — nyilván a fontosabbik — , hogy minden kép vizuális elrendezése történelmileg is megragadható tapasztalatra vagy élményre utal. Ezért egyáltalán nem meglepő, hogy a bemutatott képek legtöbbjének „tartalmas" címe v a n . És éppen ezért talán nem túlzás azt állítani, hogy az utóbbi években a magyar törté nelemről érdemlegeset a film mondott, a jelenről viszont a képzőművészet (az új magyar zenével együtt) számba vehetőbb módon nyilatkozott, mint mondjuk a költészet. Ennek a közös gondolatsornak egy másik meghatározója az új magyar grafika szoros kötődése a vizuális hagyo mányokhoz, amit jelezni lehet mind a képi gondolkodás népi v á l t o z a tainak stilizálásával, mind pedig a nagy elődök, Kassák, Vasarely, K e mény Zoltán nevével, bár első pillanatra ez a tárlat semmit sem kínál hagyományosként. És végül még egy mozzanata ennek a közös gondo latmenetnek. A képek nagy részén szembetűnő az erős funkcionáltság, a közvetlen feladatvállalás. Mégpedig nem általános és elvont célokért, hanem szinte mindig és következetesen a mindennapiakért, amit leg meggyőzőbben bizonyít az égő tojás és a tojástartóban heverő koksz szem h e l y c s e r é j e . . . Persze, nemcsak a környezetvédelem inspirálta ezek nek a mindennapokhoz szóló felkiáltójeleknek a tartalmát, hanem a z ember önvédelme, az emberi integritás megőrzésének és megvédésének nemes, művészi szándéka.
BANYAI
János
* H a belelapozunk az európai biennálék katalógusaiba, a tárlaton részt vevők döntő többségével találkozhatunk. Itt-ott a díjnyertesek között is. Ennek a z apróságnak a z a pikantériája, hogy ezen a grafikai kiállí táson főként festők és szobrászok vesznek részt. P a r excellence grafikus csak kettő v a n : P á s z t o r Gábor és Prutkay Péter. E g y t á r l a t o t nézhetnek meg Önök, mely a magyar grafikának egy speciális szeletét mutatja be. E z a társaság, mely itt Újvidéken jelent kezik, nem egy csoport, elképzeléseik tendenciái is széjjelhangzóak. M i indokolja együtt jelentkezésüket mégis?
E g y el nem hanyagolható közösség. H o g y ezt érzékeltessem, egy személyes vallomással kell kezdenem. Szeretem Swiftet. Guliverről írja, hogy amikor Laputába érkezett, a groteszk tömeg egy részének a kezében furcsa cséphadarókat pillanatott meg, amelyeknek a végén egy hólyag volt borsóval vagy kaviccsal töltötten. N e m értette rendeltetésüket. Később kiderült, hogy a szigetlakók a filozófiai elmél kedések oly kiszámíthatatlan mélységeibe merülnek, hogy képtelenek minden beszédre — valóban teljesen süketek és vakok más ember gon dolatközléseivel szemben. H o g y a transzból visszatérjenek, fizikai riasz tásra v a n szükségük. E z t végzik el a töltött hólyagokkal, a swifti meg fogalmazásban lélektani légycsapókkal. A n n a k a nemzedéknek a tagjai, akiknek munkáit itt láthatják, erre a lélektani légycsapó szerepre vállalkoztak még a hatvanas évek közepének Magyarországán, „ a kvalitásosán konzervatív" magyar képzőművészeti életben. A feladat nem volt túl hálás. D e szerepe annál fontosabb. Ablakot nyitott a világra az egyetemes művészet nevében. Legteljesebb közös jelentkezésünkön, az „ R " kiállításon, Solymár Ist ván mondott beszédet. Befejezésül őt szeretném idézni: „ H a g y o m á n y t a l a n alkotók nincsenek. Martin du G a r d mégis azokat a fiatalokat értékelte, akik ,káromkodással lépnek az életbe*. E z a k á romkodás', vagyis a régivel szembeni követelése, előhívása az újnak, összeköt korban, stílusban távol állókat: mindazokat, kiknek útját — a pillanatnyilag érvényesnek látszó jón, rosszon túl — belső szükség szerűség kényszere h a t á r o z z a meg. A z ilyen alkotók eltéríthctetlenül h a ladnak útjukon, nem a csatlakozásban keresik céljukat, sem ó, sem új divatok követésében." Kérem, nézzék meg a kiállítást abban a reményben, hogy találnak ilyet a kiállítók között. CSÁJI Attila
T Á J É K O Z Ó D Á S
EGY
HUMORISTA
TÖRTÉNELMI
LÁTOMÁSA
Asterix-füzetek, Forum, Újvidék A múlt év novemberében hunyt el R a n é Goscinny francia humorista, a Talpraesett Tom és az Asterix című képregénysorozat szerzője. A z írásai alapján megrajzolt képregények népszerűségének csupán egyik ve-
tülete, hogy munkásságáért megkapta a Nemzeti Érdemrendet és elnyer te az Irodalom és Művészetek lovagja címét. Sokkal nagyobb elismerést jelentett azonban az a népszerűség, amelyre ez a francia „nemzeti kép regény-eposznak" nevezhető szórakoztató mű a világban tett szert. M a már 24 világkiadó és megszámlálhatatlan napilap közli a z Asterix-sorozat huszonegy füzetének tábláit. Georges Dargaud-nak jó szimatja volt, amikor a kezdetben egy ifjúsági lapban közölt sorozatból külön képes kiadványt szerkesztett, hiszen ezeknek egyike — az Obelix és társai — elérte az 1 300 000 példányszámot, tetemes anyagi hasznot hozva a kiadónak. 1975-ben az újvidéki Forum K ö n y v k i a d ó szórakoztató kiadványainak szerkesztősége a Dargaud Editeur engedélye alapján a Talpraesett T o m kalandjai mellett beindította az Asterix-sorozat szerbhorvát és magyar változatának kiadását is, amely alkalmat ad arra, hogy néhány mondat erejéig pillantást vessünk a képregényirodalom egyik jeles, de még nem kellőképpen kiértékelt darabjára. A z Asterix nemzetközi kritikai elemzé sét mindeddig talán az gátolta, hogy a történet a múltba, a francia nem zeti történelem egyik lehetséges időszakába vezet vissza, ideológiai ve tületét tehát nehezebb megragadni. A történet az időszámításunk utáni ötvenes éveket, a Július Caesar vezette római légiók galliai hódításainak befejező szakaszát öleli fel, amikor egész Galliában m á r csak egy apró település, az úgynevezett G a l l - f a l u áll ellen az idegen betolakodóknak. A későbbi bonyodalmak, a képregény egész cselekmcnyláncolata a település lakosai és a hódítók közti összetűzésekre épülnek, s Goscinny nagyon ügyesen ragad meg minden alkalmat, hogy könnyeddé, derűssé és humorossá tegye a hétköz napok dolgait. í g y a római hódítók sem valamilyen fékezhetetlen, el rettenthetetlen hősök, s a rettegett ellenség meghatározás cseppet sem illik rájuk. A találékony, eszes Asterix és az erős, az evésben mértékte len Obelix kiúttalanabbnál kiúttalanabb helyzetekben űznek gúnyt a rómaiak egész hadából. Mellesleg: Obelix „ a rómaiakkal folytatott csa tározások közti szünetekben templomkőszállítással foglalkozik". A z éles eszű és fortélyos Asterix csak bűvös varázsital segítségével k a p emberfe-
letti erőt; a megváltó vasztja.
eszenciát
a törzs varázslója, Panoramix
koty
A tematikai elkötelezettség mellett sem mondhatjuk, hogy az Asterixsorozat az agresszivitásra, a nyers erőre épülő, főleg az U S A - b e l i képre gények sekélyes csoportjába t a r t o z ó mű. Éppen humorával, sziporkázó szellemességével és helyzetkomikumával vívja k i magának azt a megbe csült minősítést, amely kiemeli a hasonló tárgyú, de merőben más eszkö zöket felhasználó kalandos képregények sztereotípiájából. A z olvasó előbb-utóbb meggyőződik róla, hogy az események menetére végső soron sem az erőt a d ó bájitalnak vagy Obelix természetes lehetőségeinek v a n döntő befolyása, hanem a furfangosságnak, egyfajta francia nemzeti sa játosságnak, melyet Goscinny így ír le egy helyütt: „És a G a l l o k csillag os holdfénynél egész éjszaka ünnepelték hőseiket, akik, hála a ravasz
ságnak, a csodának és az isteneknek, legyőzték ellenségeiket." —
Nyelvi-vizuális szempontból az Asterix — Talpraesett Tómmal együtt a képregényeknek abba a fajtájában tartozik, amelyek történelmileg
Windsor M c C a y Little Nemo in Slumberlandjéhez,
Rudolph Birks Bimm
és Bummjához vagy Patt Suliivan Félix the Cdt-jéhez vezetnek vissza; egy olyan rajzstruktúrához, amely valami módon a klasszikus rajzfil mek nyelvi szerkezetével mutat rokonságot. Cseppet sem kellene csodál kozni, h a az Albert U d e r z o rajzolta mű egy napon bármilyen nyelvi szerkezeti változás nélkül vászonra vagy képernyőre kerülne. Uderzo rajzai a képregény őséből, a karikatúrából táplálkoznak, ám míg az utóbbi statikus, s legtöbbször egy meghatározott szellemi állapot kondenzálására hivatott, az Asterix maga a mozgalmasság, melyben a jó értelemben vett regényszerűség mindegyik eleme fellelhető. Jacovit Happy Luke-yéhtz hasonlóan a francia „nemzeti képregény" is nagy mértékben alkalmaz hanghatásokat, a drámaiságot még csak fokozó hangutánzó szavakat. E n n e k következtében a felhőcskékbe írt nyelvi ele mek grafikai ereje meglehetősen hullámzó, de az artikulálatlan hangok (mm!, ahh!, brrr!, gut-gut-gut!, nng!) és a látható metaforák (pl. ízes káromkodások) sem hiányoznak belőlük. Tegyük hozzá, hogy ennek az „egészséges" nyelvnek a hiteles vissza-
adásában nagy érdeme van a magyar kiadás két fiatal fordítójának, Lovas Editnek és K o p e c z k y Csabának, akik a Talpraesett T o m nyel vünkre való átültetésében is jeleskedtek. A z értelmezést és az írott nyelv tisztaságát egyedül az ékezetkiírásban mutatkozó fogyatékosságok z a v a r ják, melyeket — tekintve a kiadvány technológiai előkészítésére — n a gyobb gonddal egytől egyig ki lehetne javítani.
SZOMBATHY
Bálint
Fej pozdorjalemezből és szögből
KRÓNIKA
JEGYZŐKÖNYV A Híd Irodalmi Díjnak a Híd Szerkesztő Tanácsa által kine vezett bizottsága (Fehér Ferenc, Kopeczky László, Szeli István, Tolnai Ottó és Vajda Gábor, elnök) 1978. április 3-án megtartott ülésén megvizsgálta a jugoszláviai magyar írók 1977. jan. 1-től 1977. dec. 31-ig megjelent műveit (Bálint Béla: Nyomtalan; Bá nyai János: Könyv és kritika I I . ; Bori Imre: Szövegértelmezések; Bosnyák István: Ember a forradalomban — Ember a soron kívül; Bosnyák István. Ellen versek, ethoszok; Burány Béla: Hallották-e hírét?; Burány Nándor: Kamanci Balázs; Dudás Károly: Szakadó; Gajdos Tibor: Képzőművészeti élet Szabadkán a két háború között; Gion Nándor: A kárókatonák még nem jöttek vissza; Gulyás J ó zsef: A tenger küszöbén; Herceg János: Embersor; Jung Károly: Ami nincs; Kovács Nándor: Fölöttünk az ég; Pap József: Hűség — Vernost; Petkovics Kálmán: A mostoha barázda; Pintér Lajos: Bolondkocsi; Sziveri János: Szabadgyakorlatok; Szomi Pál: őszi rózsa; Szügyi Zoltán: Hangosan és csendesen; Urbán János: K ő posta). A bizottság egyhangúlag úgy döntött, hogy az 1977. évi Híd Irodalmi Díjat Herceg Jánosnak ítéli oda, Embersor című művéért. Megállapította, hogy az írónak e legújabb könyve alkotói meglá tással, dokumentáló erővel szól napjaink vajdasági tájairól és em beri sorsairól. A mű igényben is, megvalósításban is odasorolható az elbeszélő és regényíró eddigi életművéhez. A z Ember sor sajátos értéke, hogy valóságirodalmunknak ebben az örvendetesen kitelje sedő műfajában ezúttal irodalmunk egyik nagy egyénisége szólal meg. Újvidék, 1978. ápr. 3. A bíráló bizottság: Fehér Ferenc, s. k., Kopeczky László s. k., Szeli István s. k., Tolnai Ottó s. k., Vajda Gábor s. k.
A BELGRÁDI RÖVIDFILM-FESZ TIVÁLRÓL. Március második felében tartották meg Belgrádban a sorrend ben X X V . Országos Rövidfilm-feszti vált. Az eddigi gyakorlattól eltérően az idén külön-külön kategóriában versenyeztek a rajz-, dokumentum-, kisjáték- és rendek filmek. A műfaji differenciákság lehetővé tette, hogy a közönség és a kritika joibb betekin tést nyerjen filmművészetünknek ezek be az igen fontos ágaiba. Köztudott, hogy a jugoszláv kisfilmek évekkel ezelőtt világviszonylatban is kimagalsó helyet foglaltak el. Az újítások ellenére is — akárcsak az utóbbi évek legtöbb hasonló rendezvénye — némi csalódást okozott. A Magyar Szó ér tékelése szerint: „A rövidfilm-művé szetünk törzsét képező animációs és dokumentumfilm nem olyan gazdag eredményekben, mint ahogy elvártuk volna. A rajzfilmek gondolati, grafi kai és festészeti szempontból egyaránt lépést tévesztettek. Mondanivalójuk ban felületessé váltaik, a kivitelezés ben pedig igénytelenné. A szakmai rutint, az animációs filmek legszebb sajátosságát, az újnak a keresése fölé emelték. A dokumentumfilm viszont egyre fokozottabb arányban, de egy két kivételt leszámítva meglehetősen bátortalanul fordul társadalmi életünk folymatai felé . . . Az alkotóik azonban nem igyekez nek a jelenkori életünket érintő prob lémák mélyére hatolni, inkább a szák mai műgond, a kifejezési eszközök szépsége köti le a figyelmüket Ez egyaránt vonatkozik a tapasztalt és a nagyszámú fiatal, első- vagy másod filmes alkotókra. A valósághoz való viszonyulás tehát még kialakulóban van, bizonyos határozatlanság jellem zi, ebből eredően a kritikai hangvé tel még ritkaságnak számít. Az igazi eredményekre nyilvánvalóan csak a következő években kerül sor . . . Míg az animációs film stagnál, a
dokumentumfilm keresi a tovább ve zető utakat, addig a kisjátékfilm ki bontakozásának vagyunk tanúi. Te matikailag, kifejezési eszközeiben és mondanivalójában gazdagabb, mint azelőtt volt. Noha ebben a műfajban sem született kivételes mű, néhány si keres film azonban jól érzékelteti a fellendülést.. ." ADY-KIÁLLÍTÁS VAJDASÁG BAN. A budapesti Petőfi Irodalmi Múzeum szervezésében március és áp rilis folyamán Ady-emlékkiállítás nyílt Vajdaság több városában. A vándor kiállítás eddig több kelet-európai or szágot bejárt, és az utóbbi hónapok ban Belgrád, Zágráb és Ljubljana kö zönsége is láthatta. Újvidéki megren dezése után pedig még Zomborba és Szabadkára viszik. A kiállítás gazdag dokumentumanyaggal, elsőkiadásos könyvekkel, festményekkel, fényképek kel és relikviákkal prezentálja a köl tő életét és munkásságát. Újvidéken a Matica srpska képtárá ban kapott helyet, és Halász József, a Magyar Népköztársaság belgrádi nagykövete, illetve Dusán Knezevic, Vajdaság SZAT Végrehajtó Tanácsa Külföldi Kapcsolatok Bizottságának elnökhelyettese nyitotta meg. A ma gyar nagyikövet többek között köszö netet mondott azért, hogy Jugoszlá viában az Ady-centenárium kapcsán számos ünnepséget rendeztek. Külön szólt a vajdasági rendezvények jelen tőségéről, a Hungarológiai Intézet Adynak szentelt tudományos üléssza káról, a Híd Ady-számáról, a Forum Könyvkiadó Ady-kiadványairól és a jugoszláv népek és nemzetiségeik nyel vére fordított Ady-kötetek kiállításá ról. RAFAEL ALBERTI KAPTA A SZTRUGAI DIJAT. Rafael Alberti (1902) spanyol költő a Sztrugai Köl tői Esték idei díjasa, közölte a Ma-
cedón írószövetség. Alberti festőként kezdte művészi pályafutását, de nem sokkal később versekkel jelentkezett. 1934-ben irodalmi folyóiratot alapí rott, amely szócsöve lett a spanyol forradalmi tömegek követeléseinek, fó ruma a spanyol munkásosztálynak és A haladó értelmiségi rétegeknek. Első kötete még 1925^ben jelent meg Ten gerész a százrazföldön címmel. Ezek a versei népiköltési ihletésűek, és érez ni bennük a nagy tanító, Lorca ha tását is. Több drámát és prózai mű vet is írt. Részt vett a spanyol pol gárháborúban, amiért emigrációba kényszerült, ahol írói munkásságán kívül irodalomszrevező és politikus, a progresszív spanyol költészet kibonta kozásának hirdetője. Sokáig Argentí nában élt majd 1963-ban Rómában telepedett le, és csak tavaly tért viszsza Madridba. Költészetének igazi csúcsait az emberiség egyetemes prob lémáin, sorsán töprengő, a társadalom haladását sürgető verseiben éri el. Az induláskor tapasztalt népies hangvé telt őrzik legújabb versei is, de a dia lektikus gondolkozást ápolja. ÚJABB BIBLIOGRÁFIAI FÜZET. Az újvidéki Hungarológiai Kutatások Intézete március végén újabb biblio gráfiai füzetet tett közzé, A jugo szláviai magyar irodalom 1975. évi bibliográfiája című kiadványt. Pastyik László ez irodalom- sőt kuítúrtörténetileg is igen fontos és hasznos mun kája — akárcsak a sorozat előző kö tetei is — felöleli a könyvvel, könyv kiadással, könyvterjesztéssel, sajtóval,
rádióval, televízióval, szín- és film művészettel, valamint a nyelv- és iro dalomtudománnyal kapcsolatos köny vek és a lapokban, folyóiratokban közölt tanulmányok, recenzióik, tudó sítások jegyzékét. A bibliográfia át tekintést nyújt az antológiákról és gyűjteményes munkákról, és megtalál ható benne az egyes szerzőkről szóló írások betűrendes jegyzéke is. A kiad vány mind formai megoldásaiban, mind az anyag elrendezése és prezen tálása szempontjából az előző kötetek gyakorlatát követi. A legújabb bib liográfiai füzet összesen huszonkét lap, folyóirat és évkönyv adatait dol gozza fel. A LUMINA KÉTNYELVŰ JUBI LEUMI SZÁMA. A jugoszláviai ro mánok irodalmi folyóirata, a Lnmina megjelenésének harmincadik évforduló ját ünnepli. A jubileumi rendezvényre egy érdekes és figyelemreméltó publi kációt jelentetett meg: a folyóirat ed digi majd 220 számának anyagából kétnyelvű antológiát készítettek. Az eredeti szövegek mellett a szerbhorvát nyelven való közlések szélesebb olva sóközönségnek nyújtanak jobb betekin tést legjobb irodalmi alkotásaikba. Az antológia hármas tagoltságú. Az első ben tizenöt szerző verseit közlik, a másodikban nyolc novellát. A kötetet kritikai rész zárja, amelyben Radu Flóra irodalomtörténész szól a jugo szláviai román irodalomról. A Ltimina-antológia valójában keresztmetsze tét adja egy irodalomnak, s ezért je lentős publikációnak kell tartanunk.
DOKUMENTUM Saffer
Pál:
E g y életrajz, amely
több annál ( I I . )
507
MŰHELY I n m e m ó r i á m B á r á n y i K á r o l y (1894—1978) Ács József: K o n s t r u k t i v i z m u s és m o n u m e n t a l i t á s 514 Kerékgyártó István: A z utolsó periódus 517 K é t írás az I k a r o s z r ó l (Tolnai Ottó, Kerékgyártó István) 520 Baranyiné Markov Zlata: E g y töredék B á r á n y i K á r o l y életművé ből 523 Bordás Győző: B á r á n y i K á r o l y a két h á b o r ú k ö z ö t t i sajtó t ü k r é ben 526 KRITIKAI
SZEMLE
K ö n y v e k Bányai János: Sinkó E r v i n költői Hódi Sándor: K ö z ö s gondjainkról nek . . .) 537
életműve 535 (Bakos István:
Éhe
kenyér
Színház Gerold László: E g y szerep Prince: K a b a r é ) 540
K
i
a
a
á t v á l t o z á s a (].
Kander—F.
Ebb—H.
/
epzomuveszet
Bányai ken
János 543
és Csáji
Attila:
M a g y a r grafikai kiállítás
Újvidé
T á j é k o z ó d á s Szombathy füzetek)
Bálint: 545
E g y humorista történelmi
látomása
(Asterix-
KRÓNIKA A H í d I r o d a l m i Díj bíráló b i z o t t s á g á n a k j e g y z ő k ö n y v e Bordás Győző: A belgrádi rövidfilm-fesztiválról; Ady-kiállítás V a j d a s á g b a n ; R a f a e l A l b e r t i k a p t a a sztrugai díjat; U j a b b bib liográfiai füzet; A Lumina kétnyelvű jubileumi s z á m a S z á m u n k a t a márciusban elhunyt B á r á n y i K á r o l y vész m u n k á i v a l illusztráltuk.
szobrászmű
H Í D — irodalmi, művészeti és társadalomtudományi folyóirat. — 1978. ápri lis. — K i a d j a a Forum L a p - és K ö n y v k i a d ó Vállalat. — Szerkesztőség és k i adóhivatal: 21000 N o v i Sad, V o v j o d a Misica utca 1. — Szerkesztőségi fogadó órák: mindennap 10-től 12 óráig. — Kéziratokat nem őrzünk meg és nem küldünk vissza. — Előfizethető a 65700-603-6142-es folyószámlára; előfizetésikor kérjük feltüntetni a H í d nevét. — Előfizetési díj belföldön egy évre 100, fél évre 50, egyes szám á r a 10, kettős szám á r a 20 dinár, külföldre egy évre 200, fél évre 100 dinár; külföldön egy évre 12 dollár, fél évre 6 dollár. Diákok és egyete mistáik csoportos előfizetése egy évre 50 dinár. — Készült a Forum nyomdájában
Újvidéken.