‘iRechtspraak, een avontuurlijke verkenning van rechtspraak in een vernetwerkte informatiesamenleving’ Ook de Rechtspraak is volop bezig de kenmerkende papieren dossiers te digitaliseren en de gang naar de rechter te faciliteren met elektronische dienstverlening. Wat is de volgende stap? Hoe beslechten partijen geschillen, of berecht de overheid overtredingen in een i‐samenleving? Wat is daarbij de rol van de Rechtspraak? Deze presentatie verkent wat dit kan betekenen voor de Rechtspraak, wat leidt tot verrassende en inspirerende principes voor de i‐Rechtspraak‐architectuur. Auteurs: Ir H.M. (Martijn) Sasse Manager Architectuur, Kwaliteit & Informatie, Security de Rechtspraak spir‐it Martijn Sasse is 25 jaar werkzaam op het raakvlak van business en IT, waarvan de laatste 12 jaar bij de overheid. Sinds 2008 werkt hij voor de Rechtspraak, de landelijke organisatie van de gerechten in Nederland. Via informatiebeleid, organisatie van de IT‐functie (governance) en architectuur werkt hij aan de ontwikkeling van de rechtspraak in Nederland in het perspectief van de informatiesamenleving.
F. (Fiona) van der Spek MSc. Portfoliomanager Regie IT Raad voor de rechtspraak Fiona van der Spek is vanaf 1998 als projectleider, programma‐ en portfoliomanager betrokken bij vernieuwingstrajecten binnen de Rijksoverheid. Vanaf 2009 werkt zij voor de Raad voor de rechtspraak als projecten portfoliomanager. “Binnen de Rechtspraak vind je echt geen ganzenveer meer, maar de iPad is ook schaars. iRechtspraak heeft zeker potentie, maar zal ‐ zonder goede samenwerking binnen, maar vooral óp onze organisatiegrens ‐ een (architecten)droom blijven.”
1. Inleiding Deze presentatie verkent de ontwikkeling van de Rechtspraak in het licht van de iSamenleving. De presentatie start met een korte introductie van de Rechtspraak. Vervolgens wordt de totstandkoming van de iSamenleving samengevat in een aantal kernprincipes. Aan de hand van die kernprincipes schetst deze presentatie hoe de ontwikkeling van de eRechtspraak ‐ de Rechtspraak als elektronisch dienstverlener ‐ overgaat in de ontwikkeling van de iRechtspraak: de Rechtspraak in de informatiesamenleving.
2. Introductie Rechtspraak
Voor de meeste mensen is de Rechtspraak vooral bekend uit de media. Elke dag zijn er in de krant en op televisie berichten te lezen over rechtszaken. De meeste van die berichten gaan over strafzaken: misdrijven, veroordelingen, opgelegde straffen of vrijspraken. Maar, hoeveel procent van de rechtszaken gaat over strafzaken, denkt u? De meeste rechtszaken gaan niet over “strafrecht”. Maar liefst 70% van alle rechtszaken zijn civielrechtelijke procedures. 4 % zijn bestuursrechtelijke procedures. Rechtszaken gaan over: ‐ Werk, inkomen, uitkering, belastingen en schulden ‐ Familie, relatie, scheiding, erfenis, boedel, gezag en bewind ‐ Gezondheid en zorg ‐ Huis en omgeving ‐ Vergunningen ‐ Consumentenzaken ‐ Verkeer Waar de meeste media‐aandacht uitgaat naar het berechten van strafbare feiten, gaan de meeste rechtszaken over het beslechten van geschillen tussen rechtzoekenden.
3. Ontwikkelingen Rechtspraak Aantal gerechtelijke colleges vanaf 1813 Hooggerechtshof/Hoge Raad/ Afdeling Rechtspraak Raad van State Hoven Rechtbanken Kantongerechten Totaal Bron: Tromp e.a. 2006
1813
1838
1841
1876
1933
2002
2012
1 7 34 220 262
1 9 34 150 194
1 11 34 150 196
2 5 23 103 133
2 5 19 62 88
2 5 19 0 26
2 4 10 0 16
Hoe ontwikkelt zich de Rechtspraak? De Rechtspraak zoals wij die kennen bestaat dit jaar 200 jaar en is ingevoerd in de tijd van Napoleon. De stabiliteit van deze rechtsorde in Nederland is een groot maatschappelijk goed. Toch staat de Rechtspraak niet stil. De Rechtspraak is geregeld in de Wet op de Rechterlijke Organisatie, die oorspronkelijk dateert van 18 april 1827. In 2002 is een grote wijziging doorgevoerd waarbij De Rechtspraak als zelfstandige organisatie los is gemaakt van het Ministerie van Justitie. Een volgende wijziging is momenteel in behandeling in de Tweede Kamer en stelt voor het aantal gerechten in 2012 verder terug te brengen. Het aantal rechtszaken per jaar ligt net onder de 2 miljoen. Enige jaren geleden leek sprake te zijn van een “Amerikaanse tendens”: een sterke groei van rechtszaken. Echter, in 2009 en 2010 was er een lichte groei aan civiele en bestuursrechtszaken en een daling van strafrechtszaken. Maatschappelijk blijkt er een toenemende behoefte te bestaan aan een onafhankelijke beslisser die boven de partijen staat én die als onpartijdig gezag wordt ervaren. Dat gezag is niet meer vanzelfsprekend. De Rechtspraak moet het gezag verdienen door integer, deskundig, snel en begrijpelijk te handelen. De rechtzoekende wil in het proces van rechtspreken een dienstverlenende houding van de Rechtspraak ervaren. Waar de Rechtspraak niet voldoet aan dit beeld, is openlijke kritiek normaal. Om te kunnen voldoen aan de maatschappelijke verwachtingen werkt de Rechtspraak aan versterking en vernieuwing van de kernwaarden. Enerzijds is de Rechtspraak conservatief: oude krachten moeten versterkt. Anderzijds is de Rechtspraak innovatief: oude waarden in een modern jasje. Kennismanagement is daarbij een belangrijk begrip. En dit alles in een tijd van financiële krapte die ook de Rechtspraak dwingt te bezuinigen.
4. Ontwikkeling naar iSamenleving
Ondertussen verandert ook de samenleving. Het rapport iOverheid spreekt over een iSamenleving. Het gaat hier te ver om de ontwikkeling van de iSamenleving uit te diepen. We verkennen enkele ontwikkelingen op hun betekenis voor de iRechtspraak. Ook binnen de Rechtspraak is de informatiesamenleving een feit. Informatisering en ICT zijn ver in de Rechtspraak doorgedrongen en bepalen deels het reilen en zeilen van de Rechtspraak. We kunnen niet meer zonder ICT, maar er gebeurt ook nog veel op en van papier. De meest recente ICT‐ontwikkelingen, zoals tablets, social media en cloudoplossingen, roepen nieuwe vragen op. Kan je dossiers ook delen in een soort dropbox? Kan je digitale informatie bij een Rechtbank “deponeren” zoals dat kan met papieren documenten? Als ik bij de Rechtbank “mijn dossier” heb, moet ik dan zelf een kopie bewaren? En is dat dan een gedeeld dossier ook voor mijn advocaat of gerechtsdeurwaarder? Bestaan er ook samenwerkingsruimtes voor het oplossen van geschillen? Je zou misschien denken van niet. Maar in de Rechtspraak bestaat het begrip “comparitie”. Dit is een bijeenkomst waarin de rechter probeert de partijen tot een schikking te laten komen. Kan dat in een moderne jas met ICT‐middelen? Is het denkbaar dat Rechtspraak ook proactief gaat gebeuren? Een acteren op basis van early warnings waarbij al een vorm van rechtsgang plaatsvindt als een geschil dreigt? Of schieten we dan door in ongewenste effecten? Vooruitlopen op een dreigende echtscheiding? Ergens ligt een grens …
4. Huidige ontwikkeling: Rechtspraak als elektronisch dienstverlener
Ook voor de Rechtspraak is de ontwikkeling van elektronische dienstverlening bekend terrein. De websites van de Rechtspraak zijn druk bezocht, 10 miljoen unieke bezoekers op rechtspraak.nl per jaar. En met de Diginotar‐crisis in september was in een klap helder hoever het digitaal loket van de Rechtspraak al is ingeburgerd in het juridisch verkeer in Nederland. Digitale toegankelijkheid is de verzamelnaam voor een portfolio aan projecten om de elektronische dienstverlening van de Rechtspraak verder uit te bouwen. In toenemende mate vereist dat samenwerking met andere organisaties en beroepsgroepen: de fase van “zelfstandige” digitalisering zijn we wel voorbij. We kunnen nog jaren vooruit met alle ideeën en plannen om de elektronische dienstverlening uit te bouwen en te optimaliseren. Maar … brengt dat wat de iSamenleving van de Rechtspraak verwacht? Kijk eens naar wat schermen op Rechtspraak.nl: wat verwacht je als je straks zegt, ja ik wil een rechtszaak beginnen? Of ik wil een verzoekschrift indienen en ik heb geen postzegels in huis.
5. En dan naar een iRechtspraak … de mens centraal
Als er iets bepalend is voor de doorbraak van internet, mobieltjes, wikipedia, Google, Facebook en Apple dan is het wel dat de mens, de gebruiker, centraal staat met al zijn ratio en emoties. Door goed in te spelen op de behoeften van mensen weet bijvoorbeeld Apple functies te bieden die massaal worden afgenomen en gebruikt. Hiervan leren is de moeite waard: hoe kan de Rechtspraak inspelen op de rationele en emotionele behoeften van mensen, burgers en professionals, die betrokken raken in een geschil of bij een strafbaar feit? Wie zijn die mensen? Wat houdt hen bezig? Wat willen zij en wat moeten zij? Bij de elektronische dienstverlening domineert het perspectief van processen, structuren, producten en diensten: gegeneraliseerd en ontdaan van persoonlijkheden en emotie. Deze basis blijft noodzakelijk en gaat niet weg. Hier komt bij het inspelen op behoeften van individuele mensen om: ‐ sociale relaties te onderhouden en te benutten ‐ kennis en ideeën te delen, ‐ samen iets te creëren en actief te participeren. Betrokken raken in een rechtszaak is eigenlijk altijd een emotionele gebeurtenis. Daar wil je iets mee: hoe kan je met die emotie omgaan, zijn er gelijkgestemden, wie kan je helpen en liefst zo dat jouw positie niet verzwakt raakt? Is er een veilige manier om een sociaal netwerk te hanteren rondom jouw betrokkenheid bij een rechtszaak? Dit zal de Rechtspraak nooit alleen doen: hier is samenwerking met partners geboden. Het proces vraagt je om toch rationeel de feiten op een rij te zetten en om materiaal aan te leveren dat die feiten objectief onderbouwt. Hoe doe je dat, waar vind je feiten, hoe zet je ze op een rij, wat is objectief onderbouwend materiaal? Daarnaast is er gelegenheid om jouw zienswijze te creëren en in te brengen: jouw redenering waarom juist die feiten relevant zijn en wat die relevantie is. Kan dat interactief, al doende lerend, samen met anderen en toch veilig?
Rechtspreken in de iSamenleving is een maatschappelijk proces. De Rechtspraak‐ organisatie vervult in dat proces een bijzondere rol. Een rol die aansluit op de rollen van anderen: de rechtzoekende, de verdachte, de advocaat, de gerechtsdeurwaarder, de officier van justitie, de rechtsbijstand, het juridisch loket etc etc. Oude waarden, zoals integriteit, deskundigheid, onafhankelijkheid en onpartijdigheid, krijgen een moderne jas. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door een moderne procedure te bieden, waarmee partijen onder regie van de Rechtspraak een geschil kunnen beslechten. De procedure kan een voorziening bieden om op een veilige manier informatie te deponeren: feiten, onderbouwend materiaal, zienswijzen. En daar waar gewenst kan de Rechtspraak de rol van onafhankelijk gezag boven de partijen leveren om in het proces verder te komen. Tegelijk kan de procedure ruimte aan andere professionele partijen om diensten aan te bieden in het proces. Misschien ziet dat er dan uit als “apps” die je kan starten om stukken in te dienen, processtappen te initëren of te volgen, dossiers in te zien en te vullen, registers van gedeponeerde informatie en beslissingen in te zien en/of jurisprudentie te raadplegen. De stap lijkt misschien niet zo heel groot, maar toch stel je voor, ik heb nu een geschil, en ….
6. Rol Rechtspraak in iSamenleving
3 KERNWAARDEN VAN DE RECHTSPRAAK! Volledig actueel in het licht van iSamenleving
er is een real time digitale rechter.
