INTERVIEW. Het lichaam is een groot mysterie

INTERVIEW

‘Het lichaam is een groot mysterie’ Het menselijk lichaam is een grote inspiratiebron voor de succesvolle kunstenaar Joep van Lieshout. Hij maakte een baarmoeder om in te wonen, verzon een orgaandonor die 2,7 organen afstaat en kijkt nu uit naar robots die falende lichaamsdelen vervangen. HELEEN CROONEN, [email protected] EN SOPHIE BROERSEN, [email protected]

E

en twintigtal mensen staat te lassen en te zagen aan nieuwe kunstwerken in een loods aan de Rotterdamse Keileweg. Een herdershond loopt rustig langs. Het plafond wordt opgesierd door een drie meter lange zaadcel. Aan een van de werkbanken staat Joep van Lieshout in een blauwe overal. Hij biedt lachend een hand aan die zwart ziet van smeerolie. ‘Ik sta de laatste tijd veel op de werkplaats. Met je eigen handen voel je het beste of iets uitvoerbaar is. Je kunt sneller bijsturen, zonder dat iemand het eindeloos gaat proberen.’

BAARMOEDER ALS LIGSTOEL Boven in de loods bevindt zich het kantoor, waar de staf van zijn atelier werkt. We trekken ons daar terug in een aparte ruimte,

2562 MEDISCH CONTACT | 18 DECEMBER 2013

zonder de klappen van metaal op metaal. Als een chirurg tijdens een druk ok-programma, even pauze tussen het echte werk door. Werktenue nog aan, koffie in een plastic bekertje. Kunstenaar Van Lieshout (1963) heeft vele internationale prijzen op zijn naam staan en is een van de best verkopende Nederlandse kunstenaars. Hij startte zijn loopbaan als beeldhouwer in de vroege jaren tachtig. Midden jaren negentig richtte hij Atelier Van Lieshout op, zijn werkplaats, met inmiddels ongeveer twintig kunstenaars en vakmensen in dienst. Zijn werk is niet onder één noemer te vangen, bevindt zich vaak op de grensvlakken van design, beeldhouwkunst en architectuur. In de regel werkt hij steeds een paar jaar aan een bepaald thema, waar een enorm aantal werken bij hoort. De kunstwerken uit de jaren negentig zijn een soort semifunctionele verplaatsbare huizen, maar ook meubels. Begin deze eeuw kwamen daar levensgrote beelden van organen bij, zoals lever, nieren en darmen. Deze organen kregen

ILLUSTRATIES: HET WONDERLAB BEELD: HERMAN VAN GESTEL

‘Geen beeld van mij is compleet zonder toilet’ 18 DECEMBER 2013 | MEDISCH CONTACT 2563

INTERVIEW

Veel ethische beslissingen verliezen het van een dubbeltje extra winst

SlaveCity

kelijk zat. Nu ik terugkijk, vind ik die organen veel te realistisch. Ze zijn te veel een-op-een uit de Sobotta gehaald. Maar realisme is helemaal niet interessant. Denk maar aan een perfect realistisch schilderij, daarvan kun je alleen zeggen: knap gedaan. Nu zou ik ze veel grijzer maken, en meer functies geven, zodat je er bijvoorbeeld in kan kruipen. Inclusief wc, want geen beeld van mij is compleet zonder toilet.’ Wat fascineert u aan het menselijk lichaam? ‘Ik ben erg geïnteresseerd in hoe de mens werkt, en hoe hij eruitziet. Door de evolutie zijn mooie vormen ontstaan, het lichaam is een groot mysterie. Is het toeval of ontworpen, en door wie dan? Deze levensvragen heb ik geprojecteerd op de organen, het is nog voor een groot deel onduidelijk hoe organen functioneren.’ Probeert u achter de antwoorden te komen met uw kunstwerken? ‘Ik ben er niet om antwoorden te geven, maar om vragen te stellen en een spiegel voor te houden.’

SLAVECITY

BarRectum

vaak een nieuwe functie. Een maagdarmkanaal van tong tot anus werd bijvoorbeeld een bar waar je een drankje kan halen: de ‘BarRectum’. Een schedel kreeg een sauna en werd de ‘Wellness skull’. Een baarmoeder werd een comfortabele ligstoel met een plaats voor een drankje in de eileider. Een Vlaamse gynaecoloog ging met pensioen, en bestelde een nog groter exemplaar, de ‘Wombhouse’, waar hij zich met zijn hele gezin in kon nestelen. Van Lieshout: ‘Ik ken de Sobotta van voor tot achter, en heb een paar varkens geslacht. Verder ben ik op anatomische snijzalen geweest in het Erasmus Medisch Centrum. De organen werden niet speciaal voor mij geprepareerd, maar de patholoog-anatoom had veel lichamen en organen op formaldehyde liggen, die ik mocht bekijken.’ Van Lieshout schetst tijdens het gesprek voortdurend met een potlood op een papier. Soms lijkt hij even weg met zijn gedachten, dan weer kijkt hij weer op, met een glimlach: ‘Ik mocht geen foto’s maken op de snijzaal, maar wel tekeningen, dus dat is mak-

2564 MEDISCH CONTACT | 18 DECEMBER 2013

Bij de ingang van de loods staat een beeld van een mensfiguur. Hij hangt met zijn voeten aan vleeshaken. Van de billen tot de kruin is hij langs de curve van de wervelkolom doormidden gezaagd als een rund in een slachthuis. Het beeld is een onderdeel van het project SlaveCity, dat Van Lieshout maakte in de jaren 2006-2009: een fictieve technocratische maatschappij waarin kannibalisme heel gewoon is. Van Lieshout: ‘In SlaveCity heb ik bekeken wat je met het menselijk lichaam kunt doen. Hoe kun je er zoveel mogelijk profijt van hebben?’ Dat begon met een groot Excel-bestand over een imaginaire slavenstad waarin 200.000 mensen wonen. De stad heeft een zero footprint: al het afval gaat terug de kringloop in, dus 100 procent cradle to cradle. Aan de hand van hun fysieke conditie en cognitieve vermogens worden slaven ingedeeld. De meest slimme en gezonde slaven werken in callcenters, in universiteiten, in bordelen of ‘in andere dienstverlening’. Wie niet slim genoeg is om te werken, maar wel gezond, kan dienen als orgaandonor of als vlees voor andere slaven, net als de ongezonde slaven. Per orgaandonatieslaaf zijn er 2,7 organen geschikt voor transplantatie. Van Lieshout: ‘Dat betekent dat je twee mensenlevens kunt redden door er één op te offeren.’ Hoe heeft u die 2,7 organen berekend? ‘Dat komt van internet. Iemand van mijn team heeft er voor mij onderzoek naar gedaan, met heel veel tabellen. Misschien zit er wel een denkfout in, of blijkt het anders te zitten, maar daar

‘Ik ken de Sobotta van voor tot achter’

18 DECEMBER 2013 | MEDISCH CONTACT 2565

INTERVIEW

ROSE-MARIE DRÖES Rose-Marie Dröes (56) studeerde bewegingswetenschappen aan de VU en promoveerde in 1991 op onderzoek naar psychosociale hulpverlening voor ouderen met dementie. In 1993 opende ze samen met zorg- en welzijnsinstellingen in Amsterdam enkele centra voor de begeleiding van mensen met dementie en hun verzorgers. De centra bleken effectief en kregen landelijk navolging. Inmiddels zijn er 90 centra verspreid over het land en nog 24 in oprichting. Sinds 2009 is Dröes hoogleraar ‘Psychosociale hulpverlening voor mensen met dementie’. De leerstoel is ingesteld voor vijf jaar bij de afdeling Huisartsgeneeskunde & Ouderengeneeskunde van het VUmc, met financiële steun van de Noaber Foundation. Ze heeft meer dan 200 publicaties op haar naam staan over psycho-sociale zorg en ondersteuning van mensen met dementie en hun mantelzorgers.

‘Ik doe de industriële revolutie opnieuw’ 2566 MEDISCH CONTACT | 18 DECEMBER 2013

INTERVIEW

gaat het niet om. Het gaat om het idee. SlaveCity is een model waarin ethiek en moraal geen enkele rol spelen. De uitkomst van de Excel-sheet die onder SlaveCity ligt, beslist over iemands toekomst. De overeenkomst met concentratiekampen is geen toeval. De holocaust was veel rationeler dan veel mensen denken. Er was bijvoorbeeld een schaarste aan voedsel, en dat was een van de redenen dat kampen waren opgericht. Het zou zo nog een keer kunnen gebeuren, sterker nog, met de hedendaagse technologie zou het nog veel makkelijker gaan. Dat vraagstuk, daar gaat het over. Heel veel ethische beslissingen verliezen het van een dubbeltje extra winst op een Excel-sheet, omdat het op populatieschaal grote besparingen oplevert. Dat is een zorgelijke ontwikkeling. En het gaat ook op voor de wetenschap: als je die vooruit wil helpen, moet je de ethiek vergeten, ook als arts kun je de eed van Hippocrates dan beter vergeten. Gevolg is wel dat je zo dokter-Mengele-situaties krijgt.’ Het project is nogal een donkere kijk op de samenleving. ‘Ja. Maar mensen denken vaak dat kunst laat zien hoe het moet, maar dat is niet zo. Je kunt het beter vergelijken met een boek. Als een boek zegt hoe het zit, is het niet leuk. De fantasie moet geprikkeld worden met onduidelijkheden en tegenstellingen. Bij kunst is dat ook zo, de tegenstellingen in een werk maken het interessant of spannend.’

TERUG NAAR DE NATUUR Zijn nieuwste werk is een ‘optimistischer project’, volgens Van Lieshout, en heet New Tribal Labyrinth. We wandelen vanuit het kantoor door de loods naar de buitenplaats van het atelier, waar de nieuwste werken staan opgesteld uit deze serie. New Tribal Labyrinth gaat over een toekomst waarin mensen zich afkeren van de huidige complexe maatschappij met over­ consumptie van beperkte grondstoffen. Het is een romantisch verlangen naar een ideale samenleving, waarin mensen niet meer in naties maar in stammen leven, met een grote rol voor landbouw en eenvoudige machinale processen, die nu uit onze samenleving verdwijnen. Bij het project horen allerlei soorten gebouwen, geënt op bijvoorbeeld boerderijen uit verschillende periodes. Maar ook leefruimtes voor stammen, die verbonden worden door hun functie, zoals een grote, centrale zaagmachine. In deze wereld zijn de gereedschappen, die ook verder worden ontwikkeld – ‘ik doe de industriële revolutie opnieuw’ – van groot belang.

WERKEN VAN ATELIER VAN LIESHOUT IN DE ZORG

Op de buitenplaats staat een huizenhoge vleeskleurige smeedhamer, een monument voor zijn belangrijke rol in de industriële revolutie. ‘Machines krijgen in deze utopische samenleving een goddelijke dimensie, ze worden vereerd door de mensen. De mens wil één worden met de machine’, aldus Van Lieshout. Hij buigt zich over een opening in de vleeskleurige smeedhamer, waar de aandrijfas en de tandwielen zichtbaar zijn, ‘het hart’ van de machine. Van Lieshout: ‘Machines worden organisch, en de mens wordt op zijn beurt meer machine, een bionische mens die verminderde functies vervangt met robotonderdelen.’ Verlangen naar het primitieve en toch komen er robots? Van Lieshout: ‘Ik spreek mijzelf continu tegen, het is een enorm labyrint waarin je terechtkomt als je in mijn werk duikt.’ Robots krijgen volgens Van Lieshout inderdaad een steeds belangrijker rol. ‘Het schijnt dat er voor ieder oudje maar vijf werkende mensen zijn om het geld te verdienen en de zorg te verlenen. In 2050 zijn dat er nog maar twee. Dat gaat niet lukken, het is pure noodzaak dat er iets gaat veranderen. Je moet ofwel immigranten toelaten, of automatiseren met robots. Over vijftig of honderd jaar zal de demografie weer zijn bijgedraaid en dan zullen al die robots het werk doen.’

BIG DATA De parallelle wereld van het New Tribal Labyrinth is het tegenovergestelde van de hyperactieve samenleving waarin we nu wonen, ‘waarin je elke seconde een nieuw product aangeboden krijgt’. In deze utopische samenleving hebben mensen een afkeer gekregen van de technologie en zijn ze stammen gaan stichten. Beslissingen vinden weer plaats op gevoel, en niet op data. Wat is er mis met data? ‘Ik denk hierbij aan de risico’s van genetische manipulatie, arti­ ficiële intelligentie, de wearables in de smartphones. En dan heb ik het nog niet eens over alle persoonlijke gegevens die opgeslagen zijn. De laatste zeven jaar zijn mens en machine samengekomen. Ik vind de ontwikkeling van big data heel beangstigend, dit gaat een grote rol spelen in de medische wereld. Diagnostiek kan al steeds meer door computers worden gedaan, en operaties door robots. New Tribal Labyrinth is een verlangen naar het primitieve, en de oorsprong.’ We lopen weer naar binnen, via de ‘kathedraal’, zoals de medewerkers de belendende loods noemen. Ook dit is atelierruimte. Hier staat een van de nieuwste werken van Atelier Van Lieshout, de Blast Furnace, een metershoog beeld van een moderne hoogoven, gemaakt van 8000 kilo staal. Volgens Van Lieshout zou hij in theorie kunnen werken. Naast de hoogoven staan ook kunstwerken, zoals een beeld van de organen met verbindende vaten. Van Lieshout: ‘Je ziet meteen de parallel. De hoogoven heeft verschillende functionele onderdelen, en die zijn onderling met buizen verbonden.’▪

Huisartsenpraktijk Van Sint Fiet in Maastricht Mediville: Van Lieshout: ‘Huisarts Jeu van Sint Fiet is een leuke vent. Hij gelooft echt dat de omgeving een positieve werking heeft op ziekteverloop of hoe mensen zich voelen.’ Women on Waves – Van Lieshout heeft van een zeecontainer een mobiele behandelkamer gemaakt. Deze is geplaatst op de boot van Women on waves, die langs de kust vaart om vrouwen te helpen aan een veilige abortus in landen waar dat niet mogelijk is.

web Een video en achtergronden over het werk van Joep van Lieshout, meer over de huisartsenpraktijk van Jeu van Sint Fiet en over de behandelcontainer voor Women on Waves vindt u onder dit artikel op medischcontact.nl/artikelen.

18 DECEMBER 2013 | MEDISCH CONTACT 2567