Interreg IV A-project Forten en Linies in Grensbreed Perspectief Fortennacht. Zaterdag 10 september 2011

Int e rre g IV A -p roj e c t “For ten en L in i e s i n Gre ns b re e d Pe rs p e c t i e f ”

For tennacht Zaterd a g 10 s e p t e m b e r 2 0 11

P rogr amma

© 2011 Standaard Uitgeverij / WPG Uitgevers België nv

Inhoud De eerste grensoverschrijdende Fortennacht in Vlaanderen en Nederland. Programma Staats-Spaanse Linies Provincie Zeeland Aardenburg, IJzendijke, Koewacht (Terneuzen), Hulst Provincie West-Vlaanderen Damme, Westkapelle (Knokke-Heist), Koolkerke (Brugge) Provincie Oost-Vlaanderen Middelburg (Maldegem), Eksaarde (Lokeren), De Klinge (Sint-Gillis-Waas), Kallo (Beveren), Fortengordels Provincie Antwerpen Antwerpen, Hoboken, Walem (Mechelen), Liezele (Puurs), Bornem Zuiderwaterlinie Provincie Noord-Brabant Bergen op Zoom, Willemstad (Moerdijk), Heusden Open Monumentendagen in Vlaanderen en Nederland Interreg IV a-project “Forten en Linies en Grensbreed Perspectief ” Colofon

Legende:

geschikt voor families met kinderen

geschikt voor rolstoelgebruikers

De eerste grensoverschrijdende Fortennacht in Vlaanderen en Nederland. Zaterdag 10 september 2011 Onder impuls van het Europese Interreg IV a-project “Forten en Linies in Grensbreed Perspectief ” organiseren de provincies West-Vlaanderen, Zeeland, Oost-Vlaanderen, Noord-Brabant en Antwerpen, samen met diverse lokale partners, een heuse Fortennacht. Tijdens deze eerste editie van de Fortennacht worden wallen, vestingsteden, forten en linies onder de aandacht gebracht als cultuurhistorisch geladen plekken en monumenten die herinneren aan een woelig verleden waarin de Nederlands-Vlaamse grens tot een feit werd. Maar het is ook tastbaar erfgoed dat landschappelijk, ecologisch en recreatief aan betekenis wint en in toenemende mate toegankelijk wordt voor uiteenlopende belevingsvormen, voor jong en oud.

In de loop van de 16de, 17de en 18de eeuw teisterden verschillende oorlogen de grensregio Vlaanderen-Nederland. In die periode werden daarom heel wat verdedigingswerken gebouwd die zich als een ‘linie’ manifesteerden. Vandaag nog zijn deze linies waarneembaar als markante linten in het landschap. Zo werden de Staats-Spaanse Linies - aarden wallen en verdedigingswerken, uitermate geschikt om de kanonskogels van die tijd op te vangen - aangelegd tijdens de Tachtigjarige Oorlog en de Spaanse Successieoorlog. Zij karakteriseren deze grensoverschrijdende Zeeuws-Vlaamse regio waar reeds een aantal fortificaties geheel of gedeeltelijk werd gereconstrueerd. Tijdens de conflicten speelde ook de havenstad Antwerpen een belangrijke rol. Reeds in de middeleeuwen was ze een belangrijk militair bolwerk en ook na de 18de eeuw, met de bouw van twee fortengordels in de 19de en 20ste eeuw, bleef Antwerpen in militair opzicht een belangrijke strategisch rol toebedeeld. De Nederlandse Zuiderwaterlinie van haar kant vormt een aaneenschakeling van verdedigingswerken uit verschillende tijdsvakken vanaf ca. 1565 en verbindt een lange reeks historische (vesting)steden als Bergen op Zoom, Willemstad, Breda, Heusden, ’s-Hertogenbosch. De kenmerkende militaire architectuur vormt als cultuurhistorisch relict het voorwerp van studie en archivering. Ook het (over)leven van burgers en soldaten wordt gedocumenteerd. Water speelde een uitermate belangrijke rol in het verloop van deze conflicten en bevond zich steeds in de nabijheid van wallen en vestingen. Stelselmatig immers, werd door de strijdende partijen land onder water gezet om de tegenstrever een halt toe te roepen. Het verwondert dan ook niet dat grachten, dijken en sluizen de landschappen van dit liniegebied markeren.

Tijdens de Fortennacht worden er vanaf 15u tot middernacht uiteenlopende activiteiten georganiseerd. Het evenement vindt plaats in, op en bij forten en vestingen van de Staats-Spaanse Linies, de Forten in en rond Antwerpen en de Zuiderwaterlinie in Noord-Brabant. Er is een gevarieerd aanbod aan fiets- en wandeltochten, poëzie- en verhalenvoordrachten, culinaire proeverijen, natuurexcursies, muzikale optredens en veel meer. We nodigen u uit te grasduinen in het programma - er is voor elk wat wils. Fortennacht is eveneens dé gelegenheid om kennis te maken met enkele herstel- en inrichtingsprojecten die dit nog deels onbekende erfgoed, uit “conflict” ontstaan, een “herbestemming” geven: niet toevallig de twee thema’s van de Open Monumentendagen in Vlaanderen en Nederland tijdens dewelke meerdere forten-locaties open staan voor het publiek. Raadpleeg hiervoor de websites. Tenslotte, niet te versmaden: iedereen krijgt bij zijn bezoek gratis het bijzondere en exclusieve Suske en Wiske album “De Laaiende Linies” aangeboden. In naam van partners, organisatoren en medewerkers: welkom! Chris Timmermans Projectcoördinator Interreg IV a-project “Forten en Linies in Grensbreed Perspectief ”.

Provincie Zeeland Aardenburg (gemeente Sluis) Historische wandeling in Aardenburg De wandeling gebeurt onder leiding van een gids, met nadruk op de vestingwerken en het militaire verleden van de stad, in het bijzonder de Staats-Spaanse Linies. Op verscheidene belevingslocaties langs de route worden gedichten voorgelezen, een verhaal verteld, toelichting op de natuur in de omgeving gegeven, een miniconcert en een hapje en een drankje aangeboden. Vertrekplaats: Startuur: Duur van de activiteit:

Gemeentelijk Archeologisch Museum - Marktstraat 18 - Aardenburg 19.30 uur ca. 2 1/2 uur

Huifkartocht tussen de Elderschans en de Kruisdijkschans De Kruisdijkschans is een klein vestingwerk uit de 17de eeuw dat het gebied tussen Sluis en Aardenburg diende te beveiligen. Tussen de Elderschans en de Kruisdijkschans rijdt een huifkar. Op de Kruisdijkschans krijg je van de schansbeheerder toelichting over de bewogen geschiedenis. Vertrekplaats: Startuur: Duur van de activiteit:

Elderschans - Aardenburg 19.00 en 20.30 uur ca. 1 1/2 uur

Grensoverschrijdende wandeling tussen Middelburg (B) en Aardenburg De Elderschans is een vestingwerk uit het begin van de 17e eeuw. Van hier uit vertrekt een wandeltocht naar Middelburg, dat eveneens in de 17e eeuw werd versterkt. Een gids geeft toelichting en vertelt bijzondere verhalen over het gebied. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Elderschans, Aardenburg 19.00 en 20.30 uur ca. 10 km ca. 3 uur

Grensoverschrijdende fietstocht tussen Middelburg (B) en Aardenburg De huidige grens was in de Tachtigjarige Oorlog een frontlinie. In 1830 werd er gevochten tussen Belgen en Nederlanders. Vandaag is voor fietsers de mogelijkheid om, aan de hand van een gratis beschrijving/routekaart en onder leiding van een gids, dit mooie landschap op een plezierige manier te verkennen. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Gemeentelijk Archeologisch Museum - Marktstraat 18 - Aardenburg 19.00 en 20.30 uur 12 km ca. 2 uur

Voor meer info over de activiteiten in Aardenburg: Gemeente Sluis - Arco Willeboordse Nieuwstraat 22 - Oostburg T 0031 (0)117 45 71 62 G 0031 (0)621 12 74 15 E [email protected]

Hulst Evenement op de vestingwallen van Hulst Wandel onder leiding van een gids over de vestingwallen van Hulst. We bieden op drie bolwerken activiteiten aan: Molenbolwerk – openstelling molen, fanfare en pannenkoeken eten en drankje; Brederodebolwerk – historisch theater; Doelenbolwerk – pijl en boog schieten, uitleg over functie wallen. Vertrekplaats: Startduur: Afstand: Duur van de activiteit:

Brederodebolwerk - Keldermanspoort – ’s Gravenhofplein Hulst 21.00 uur en 22.00 uur (na gevechtsspel) 1,5 km 2 uur

Voor meer info en reservering: VVV kantoor Hulst Steenstraat 37 T 0031 (0)114 31 52 21 E [email protected]

IJzendijke (gemeente Sluis) Wandeltocht Wandel onder leiding van een stadsgids door de vesting IJzendijke en langs verscheidene historische plekken, waaronder het standbeeld van Maurits, de Nederlandse Hervormde kerk, het Rozemarijnstraatje, het Ravelijn en de resten van de vestingwerken. Vertrekplaats: Startuur: Afstand:

Museum Het Bolwerk – Markt 28 – IJzendijke 18.00 uur 10 km

Fietstocht langs de Staats-Spaanse Linies bij IJzendijke Onder leiding van een gids fiets je langs de Staats-Spaanse Linies bij IJzendijke. Je ziet de Jufferschans, de schansen Konstantinopel, Middelburg, het Vrije, de redoutes van Waterlandkerkje, Sint-Philip, Kaas en Brood, schans Nijevelt, redoute Spek en Brood, Cathalijneschans en schans Boerenverdriet. Vertrekplaats: Startuur: Afstand:

Museum Het Bolwerk – Markt 28 – IJzendijke 18.00 uur 28 km

Opvoering van Evocatie Het Ravelijn IJzendijke werd door Prins Maurits in 1604 veroverd. Zijn tegenstander was Philips II. Zij spelen schaak om het bezit van de vesting met levende spelers in historische kledij, muziek, zang en een vertelling over de IJzendijkse held Govert. Het stuk begint met een fakkeloptocht met fanfaremuziek vanaf het Bolwerk. Vertrekplaats: Startuur: Duur van de activiteit:

Markt – IJzendijke 20.00 uur 1 1/2 uur

Verhalenwedstrijd voor kinderen Deze verhalenwedstrijd wordt georganiseerd door Museum Het Bolwerk.

Voor meer info over de activiteiten in IJzendijke: Museum Het Bolwerk Markt 28 - IJzendijke T 0031 (0)117 30 12 00 E [email protected]

Koewacht (gemeente Terneuzen) Wandeltocht, fietstocht en vossenjacht langs forten Langs de forten in de omgeving van Koewacht (Moerspui, Sint-Jozef, Sint-Jacob, Sint-Livinus, Sint-Nicolaas, Ferdinandus) kun je wandelen aan de hand van een brochure met informatie (bij de vossenjacht ook met vragen). Bij Fort Sint-Livinus is een controlepost waar een slagwerkgroep en blaaskapel voor muziek zorgen. Op Fort Sint-Jacob worden nachtvlinders gevangen en bekeken en geeft een historicus uitleg over de Staats-Spaanse Linies. De vossenjacht voor kinderen is onder begeleiding. Wandeltocht Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Brasserie ‘t Zand - ´t Zand 26 - Koewacht 18.00 uur 7 en 10 km 2 uur incl. uitleg Staats-Spaanse Linies en bezichtiging nachtinsecten

Fietstocht Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

De Vlasschaard - Nieuwstraat 98 - Koewacht 18.00 uur 25 km 2 uur incl. uitleg Staats-Spaanse linies en bezichtiging nachtinsecten

Vossenjacht Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Waterhuisstraat (nabij Fort Sint-Josef ) - Zuiddorpe 18.00 uur 3 km ca. 1 uur inclusief uitleg Staats-Spaanse Linies en bezichtiging nachtinsecten

Nachtvlinders bekijken op Fort Sint-Jacob Startuur: 19.30 uur

Voor meer info over de activiteiten bij Koewacht: Etienne van Waes T 0031 (0)114 36 20 42 E [email protected]

Provincie West-Vlaanderen Damme Nachtwandeling op de Stadswallen van Damme Een wandeling na zonsondergang door het natuurreservaat ‘De oude Stadswallen van Damme’ onder leiding van een gids. Leer de 17de-eeuwse Spaanse versterkingen kennen van een andere kant: in de verschillende waardevolle biotopen (moerasbos, moeras, rietveld, weiland) gaan we op zoek naar het bruisende nachtleven. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Huyse De Grote Sterre - Jacob van Maerlantstraat 3 - Damme 21.30 uur 2 km 1 1/2 tot 2 uur

Verhalen, legenden en gedichten op de Schaapskooi Op de gerestaureerde stadswallen van Damme (‘De oude schaapskooi’) neem je een sprong in de tijd en worden de Tachtigjarige Oorlog en de Spaanse Successieoorlog in een sfeervol decor opnieuw tot leven gebracht aan de hand van gedichten, verhalen, getuigenissen en legenden uit de streek. Dit alles gebracht door het collectief ‘De Spleenkrekels’. Vertrekplaats: Startuur:

Stadswallen van Damme, site ‘Oude Schaapskooi’, langs de Damse Vaart West (bij slecht weer zal het plaatsvinden in het stadhuis) doorlopend van 20.00 tot 24.00 uur

Zoektocht ‘Conflict in Damme?’ Damme was tijdens de middeleeuwen één van de belangrijkste havens in Europa en werd verschillende keren versterkt. Al van bij het ontstaan, tot in de 20ste eeuw, was Damme betrokken in heel wat conflicten. Aan de hand van een spannende zoektocht herbeleef je de meest woelige jaren van de stad. Vertrekplaats: Startduur:

Huyse De Grote Sterre - Jacob van Maerlantstraat 3 - Damme Doorlopend van 18.00 tot 24.00 uur

Fietstocht langs ‘Relicten van de Staats-Spaanse Linies in Damme’ Vanaf de markt vertrek je onder leiding van een gids voor een verkenning van de Staats-Spaanse Linies in en rondom Damme. Damme zelf is een 17de-eeuwse versterking. Via het Fort van Damme fiets je naar het Fort van Beieren en daarna via de redoute van Michem, het Verbrand Fort, de redoute van Bekaf en het Hoornwerk van de Stadswallen terug naar Damme. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Markt - Damme 18.30 uur 15 km 2u 15’

Wie geen eigen fiets meebrengt, op tijd reserveren bij Toerisme Damme - T 0032 (0)50 28 86 10 of Tijl en Nele - T 0032 (0)50 35 71 92

Wandeltocht ‘Damme: Over de wallen en het hoornwerk’ Damme heeft een 17de-eeuwse omwalling die nog vrij goed bewaard gebleven is. Op de wandeling zie je onder leiding van een gids alle onderdelen van het verdedigingswerk. Je kruist de wallen, loopt langs het hoornwerk richting Sluis en verkent de Haringmarkt, de Rabattenstraat en het Galgeveld. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Huyse De Grote Sterre - Jacob van Maerlantstraat 3 - Damme 18.30 uur 4 km 2 1/2 uur

Voor meer info over de activiteiten in Damme: Toerisme Damme Jacob van Maerlantstraat 3 – Damme T 0032 (0)50 28 86 10 E [email protected]

Koolkerke (stad Brugge) Signeersessie Suske en Wiske album ‘De laaiende Linies’ Opening van de eerste Fortennacht met offiële voorstelling van het nieuwe Suske en Wiske album ‘De laaiende Linies’. Tekenaar en scenarist signeren uw gratis album. Locatie: Startuur:

Fort van Beieren - Gemene Weidestraat 51 – Koolkerke van 15.30 tot 17.00 uur

Rondleiding over het Fort van Beieren Het Fort van Beieren werd in het begin van de 18de eeuw, tijdens de Spaanse Successieoorlog, opgericht door Franse troepen. Het is in Vlaanderen het grootste bewaarde aarden fort uit deze periode. Tegenwoordig is het een provinciedomein. Een deel van het fort wordt binnenkort gerestaureerd. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Fort van Beieren - Gemene Weidestraat 51 – Koolkerke doorlopend van 14.00 tot 21.00 uur met gids 2 km 1 tot 1 1/2 uur

Activiteiten voor kinderen op het Fort van Beieren Kinderen maken aan de hand van spelletjes kennis met het soldatenleven tijdens de Tachtigjarige Oorlog. In samenwerking met vzw Horizon Educatief. Locatie: Startuur:

Fort van Beieren - Gemene Weidestraat 51 – Koolkerke doorlopend van 15.00 tot 21.00 uur

Lezing ‘De natuur in het Fort van Beieren’ Zoals vele andere verdedigingswerken is ook het Fort van Beieren door de jaren heen geëvolueerd tot een waardevol natuurgebied. De aarden wallen en grachten vormen immers perfecte biotopen voor heel wat soorten. Arnout Zwaenepoel maakt je wegwijs in de fauna en flora op een dergelijk fort. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fort van Beieren - Gemene Weidestraat 51 – Koolkerke 21.15 uur 45 minuten

Lezing ‘Leven aan het front’ De Staats-Spaanse Linies: forten, redoutes, linies en versterkte stadjes uit de Tachtigjarige Oorlog en de Spaanse Successieoorlog langs de Vlaams-Nederlandse grens, herleven. Uit een recente inventaris blijken er in de grensstreek tussen Knokke-Heist en Antwerpen meer dan 400 verdedigingswerken te zijn gebouwd. Archeoloog Johan Termote vertelt het verhaal achter deze ‘linies’ en toont hoe ze bewaard zijn gebleven in het hedendaagse landschap. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fort van Beieren - Gemene Weidestraat 51 – Koolkerke 22.30 uur 1 uur

Voor meer info over de activiteiten op Fort van Beieren (Koolkerke) Provincie West-Vlaanderen - Streekhuis kasteel Tillegem Tillegemstraat 81 - Sint-Michiels (Brugge) T 0032 (0)50 40 70 25 G 0032 (0)497 03 35 30 E [email protected]

Westkapelle (gemeente Knokke-Heist) Grensoverschrijdende fietstocht ‘Staatse en Spaanse Forten’ Onder leiding van een erfgoedgids en een natuurgids fiets je langs Fort Nieuwe Hazegras, Retranchement, Sluis, Fort Sint-Donaas en Fort Sint-Frederik. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Hoeve De Vier Ambachten - Hazegrasstraat 149 - Westkapelle 18.30 uur ca. 20 km 2 1/2 uur

Wandeltocht naar Fort Sint-Donaas Onderneem een wandeling onder leiding van een natuurgids en erfgoedgids. Fort Sint-Donaas werd gebouwd in het begin van de 17de eeuw en verdween grotendeels toen begin 19de eeuw de Damse Vaart er doorheen werd gegraven. Het bolwerk bestond uit een bastion dat was omgeven door ravelijnen en grachten. Wat nu nog overblijft van het fort, bevindt zich aan de noordzijde van de Damse Vaart en is omgevormd tot het natuurreservaat Oud Fort Sint-Donaas. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Granspaal - Sluissestraat 102 - Westkapelle 18.30 uur 4 km 2 1/2 uur

Lezing ‘Archeologisch onderzoek op forten in de Zwinstreek / Restauratie van forten in de Zwinstreek’ In het kader van een Europees project worden in de Zwinstreek vier forten gerestaureerd: het Fort Sint-Donaas, het Fort Sint-Frederik, het Verbrand Fort en het Fort Sint-Donaas. De restauraties worden voorafgegaan door een archeologisch onderzoek. Archeologe Bieke Hillewaert van Raakvlak licht toe. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Hoeve De Vier Ambachten - Hazegrasstraat 149 - Westkapelle 21.15 uur 1 uur

Lezing ‘De bouw van vestingswerken’ Het leven van een soldaat tijdens de Tachtigjarige Oorlog en de Spaanse Successieoorlog was geen pretje. Het waren periodes van hongersnood, plunderingen, armoede, overstromingen en uiteraard heel wat conflicten. De soldaten moesten niet enkel vechten, ze werden ook ingezet bij het bouwen van de vele verdedigingswerken in de grensstreek. Archeoloog Luc Bauters vertelt, over dit bouwproces. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Hoeve De Vier Ambachten - Hazegrasstraat 149 - Westkapelle 22.30 uur 1 uur

Voor meer info over de activiteiten in Westkapelle: Sincfala Museum van de Zwinstreek Pannenstraat 140 8300 Knokke-Heist T 0032 (0)50 63 08 72 E [email protected]

Provincie Oost-Vlaanderen De Klinge (gemeente Sint-Gillis-Waas) Wandelzoektocht op Fort Bedmar Deelnemers worden gedropt achter vijandige linies en zoeken hun weg terug naar een geheime eindbestemming. Onderweg lossen ze vragen op en vervullen ze opdrachten. Deelnemen kan in groepen van 4-6 personen en is gratis. Vooraf inschrijven is verplicht. Het aantal deelnemers is beperkt. In de kantine van camping Fort Bedmar kan iedereen meer te weten komen over de geschiedenis van Fort Bedmar en wordt er randanimatie voorzien. Vertrekplaats: Startuur: Afstand:

Fort Bedmarstraat 42 – De Klinge doorlopend van 18.00 tot 24.00 uur 6 km

Voor meer info en reservering: Dienst Toerisme Stationstraat 201 bus 1 - Sint-Gillis-Waas T 0032 (0)3 229 02 14 E [email protected] Reserveren vóór 31/08/2011

Eksaarde (gemeente Lokeren) Wandeling over de Liniewegel De wandeling over de Liniewegel gebeurt onder leiding van een gids. De Liniewegel is nu een wandelpad langsheen met het natuurreservaat De Linie. Het loopt op de grens van moeras- en landbouwgrond. Eén van de bossen ten noorden van de Liniewegel wordt nog steeds de ‘Forterette’ genoemd en het pad volgt grotendeels de grillige hoekige vroegere verdedigingslijn met vooruitspringende schansen en afweergrachten. Bezoek onderweg de Kruiskapel. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Voor meer info: Infopunt Toerisme Markt 2 - Lokeren T 0032 (0)9 340 94 74 E [email protected] Graag aanmelden vóór 10/09/2011

Archeologische site De Schaapstal in de wegel naast Kasteeldreef 27 – Eksaarde Parkeermogelijkheid aan het begin van de wegel 19.00 uur 6 km 2 uur

Kallo (gemeente Beveren) Uitgebreid activiteitenprogramma op Fort Liefkenshoek Op Fort Liefkenshoek is in vier lokalen van de ‘kat’ een bezoekerscentrum ingericht. De intrigerende rol van Fort Liefkenshoek loopt als een rode draad in het verhaal van overstromingen, ontpolderingen, oorlogen en het ontstaan van de landsgrens, visserij en landbouw, oprukkende industrialisering. De uitkijktoren en de periscopen bieden een prachtig panoramisch uitzicht over de streek. In de cafetaria kan u genieten van een hapje en een drankje. Locatie: Startuur:

Ketenislaan 4 – Haven 1974 – 9130 Kallo doorlopend van 18.00 tot 22.00 uur (het fort is al geopend vanaf 10.00

Spaanse en Hollandse lijfwachten Pelotons van Spaanse en Hollandse soldaten met fakkels houden de wacht en patrouilleren rondom het fort. Locatie: Startuur:

Fort Liefkenshoek doorlopend van 18.00 tot 22.00 uur

Valkenier Valkenier Falcon Hawks geeft demonstraties met roofvogels en uitleg op een educatieve, ludieke en interactieve manier met het publiek Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fort Liefkenshoek 18.00, 19.00, 20.00 en 21.00 uur 4 x 10 minuten

Grime De Flying Flamenca’s dwarrelen over de site in typische flamencostijl. Zij versieren de wangen niet met klassieke poezen en bloemetjes, maar met soldaten en figuren uit de fortgeschiedenis. Locatie: Startuur:

Fort Liefkenshoek doorlopend van 18.15 tot 20.15 uur

Vendelzwaaien Vergaap je aan optredens van vendeliers en wimpeliers van KLJ Beveren op het ritme van roffelende tamboers. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fort Liefkenshoek 18.15, 19.15, 20.15 en 21.15 uur 4 x 10 minuten

Muziek Muzikant Jean De Mey verrast, nodigt uit en verleidt de bezoekers voor een muzikale wandeling. Locatie: Startuur:

Fort Liefkenshoek doorlopend van 18.30 tot 20.30 uur

Verhalen van fortbewoners Acteurs van Vlinders & Co en vertellers Veerle Ernalsteen en Eriek Verbeke kruipen in de huid van de vroegere fortbewoners (onder andere commandant Von Schlippenbach, dominee Stenhuys, de trompetter en andere bewoners) en vertellen hun belevenissen aan de niets vermoedende bezoekers. Locatie: Startuur

Fort Liefkenshoek doorlopend van 18.30 tot 21.30 uur

Theatervoorstelling ‘Broer’ van Vlinders & Co Een waar gebeurd volksverhaal dat zich afspeelt tussen 1935 en 1960: ontroerend, grappig, ludiek, magisch, serieus!! Een poppentheater speciaal voor kinderen Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fort Liefkenshoek 19.00 en 20.30 uur 45 min.

Klim- en touwtechnieken Monumentenwacht Oost-Vlaanderen beklimt de gebouwen van het fort en laat het publiek daar aan deelnemen. Locatie: Startuur:

Fort Liefkenshoek doorlopend van 19.00 tot 21.00 uur

Vuuract Wouter Baelen brengt ‘Vuur-geestig’, een wervelende show met fakkels, slingers en natuurlijk knallend vuurwerk. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fort Liefkenshoek 21.45 uur 20 minuten

Voor meer info over de activiteiten in Fort Liefkenshoek, Kallo Dienst Toerisme Grote Markt 2 - Beveren T 0032 (0)3 750 15 82 E [email protected]

Middelburg (gemeente Maldegem) Wandeltocht met muziek van het bezoekerscentrum Middelburg naar het bastion Het bezoekerscentrum vertelt het verhaal van Middelburg. Bezoekers kunnen er een ‘historisch’ hapje en een drankje nuttigen. Vanuit dit punt vertrekt een korte wandeltocht naar het nog aanwezige bastion. Aan de oevers van de Meulekreek wordt muziek en teksten ten gehore gebracht die met de Staats-Spaanse oorlogen als thema. We richten ons op een eerder jeugdig publiek. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Bezoekerscentrum Middelburg - Groene Markt 8a – Middelburg doorlopend van 18.00 tot 23.00 uur 1 km 2 1/2 uur

Wandeltocht naar Aardenburg (NL) en terug De tocht kan zowel onder begeleiding van een gids als individueel worden ondernomen. Vertrekplaats: Startuur: Afstand:

Bezoekerscentrum Middelburg - Groene Markt 8a – Middelburg 19.00 en 20.30 uur ca. 6 km

Fietstocht naar Aardenburg (NL) en terug De tocht kan zowel onder begeleiding van een gids als individueel worden ondernomen. Vertrekplaats: Startuur: Afstand:

Bezoekerscentrum Middelburg - Groene Markt 8a – Middelburg 19.00 en 20.30 uur 16 km

Vanuit Aardenburg (Elderschans ) zullen ook huifkarren rijden tot aan de Kruisdijkschans Zie hiervoor onder Provincie Zeeland – Aardenburg

Voor meer info over de activiteiten in Middelburg (B): Toerisme Maldegem Marktstraat 38 – Maldegem T 0032 (0)50 72 86 22 E [email protected] Dienst voor Cultuur Westeindestraat 1 – Maldegem T 0032 (0)50 70 89 79 E [email protected] Bezoekerscentrum Middelburg Groene Markt 8a – Middelburg open van donderdag tot zondag, 13.30 tot 17.00 uur

Provincie Antwerpen Antwerpen Bezoek archeologische ruimte Keizersbastion Tijdens de heraanleg van de leien werden de indrukwekkende resten van het Keizersbastion van de 16de-eeuwse Spaanse omwalling vrijgelegd. De muren werden van afbraak gered en zes meter dieper opnieuw opgebouwd. De stad zal in 2012 het bastion naar het publiek uitbouwen tot onthaalpoort voor de Spaanse omwalling en de linies. Bijzonder is dat er nu al een kijkje kan worden genomen. Locatie: Startuur:

Parking Nationale Bank (niveau 3) - Frankrijklei 166a - Antwerpen Voetgangers via toegangsgebouw Maria-Henriëttalei doorlopend van 18.00 tot 24.00 uur toegang gratis, geen reservatie

Filmvertoning in archeologische ruimte Keizersbastion Kijk mee naar ‘Aguirre, der Zorn Gottes’ (Aguirre, de toorn van God) – regie Werner Herzog. Een film die vandaag nog net zo krachtig is als bij zijn première in 1972. Na de val van het Inca-rijk trekken gewetenloze Spaanse conquistadores de Amazone in op zoek naar El Dorado. Wat volgt is een aangrijpende reis naar de diepten van de waanzin. Een intense en hypnotische filmervaring in de unieke setting van Antwerpen’s Spaanse omwalling. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Parking Nationale Bank (niveau 3) - Frankrijklei 166a - Antwerpen Voetgangers via toegangsgebouw Maria-Henriëttalei 18.15, 20.15 en 22.15 uur 90 minuten toegang gratis, reservatie verplicht

Voor meer info en reservering: Stad Antwerpen – Dienst Archeologie Grote Markt 1 - Antwerpen Reserveren vóór 06/09/2011 per e-formulier op de website www.antwerpen.be/fortennacht of per telefoon bij Gerda Vercammen, 0032 (0)3 338 51 28 Per voorstelling is het aantal plaatsen beperkt tot 60 personen. Warme kledij wordt aangeraden.

Bornem Zaklampwandeling in het Fort van Bornem en zijn bunkers Deze beleveniswandeling vertrekt en eindigt in het Fort van Bornem en kronkelt langs nog achtergebleven bunkers. Onderweg vertelt een gids over de opbouw, de gevechten en de angst. Zaklampwandeling is geschikt voor families. Laarzen zijn nodig bij nat weer. Aan de route wordt een quiz verbonden. Deelnemers krijgen een brochure. Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit:

Voor meer info en reservering: Toerisme Klein-Brabant Scheldeland Boomstraat 1 - Bornem T 0032 (0)3 899 28 68 E [email protected] Reserveren vóór 01/09/2011

Barelstraat 228 - Bornem 20.30 uur 5 km 2 uur

Hoboken (gemeente Antwerpen) Wandeling Fort 8 Onder begeleiding van een gids wandel je langs de gebouwen van het buitenfort en breng je een bezoek aan het binnenfort. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Schansstraat 7 (Houten woning) – Hoboken 18.00 en 19.00 uur ca. 2 uur Max 35 personen per gidsbeurt - doventolk aanwezig Reservering vóór 09/09/2011 bij Cultuurraad Hoboken verplicht

Concert door het Ardalus Ensemble Het conflict tussen ‘Prima’ en ‘Seconda prattica’ komt tot leven. Bij het begin van de barok was er een heus woordelijk en muzikaal gevecht tussen verschillende componisten. Sommigen hielden vast aan de traditionele, contrapuntische, polyfone renaissancestijl, anderen verkozen de nieuwe (seconda) prattica, of ‘stile nuovo’, waarin melodie en begeleiding primeerden. Dit conflict heeft pareltjes van muziek voortgebracht. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fort 8 - Schansstraat 7 – Hoboken 20.00 uur circa 1u 15’ zonder reservatie

Fototentoonstelling Impressies van militaire versterkingen door enkele fotografen. Locatie: Startuur:

Fort 8 - Schansstraat 7 – Hoboken doorlopend van 18.00 tot 24.00 uur

Poëzie, klank – en lichtspel Poëtische evocatie over oorlog en vrede op de binnenplaats van het fort. Locatie: Startuur:

Voor meer info en reservering: Cultuurraad Hoboken G 0032 (0)492 74 84 51 E [email protected]

Fort 8 - Schansstraat 7 – Hoboken 21.30 en 23.00 uur

liezele (gemeente Puurs) Historische evocatie of re-enactment van het Belgische leger anno 1914 in het Fort van Liezele Dit re-enactment is gebaseerd op historische feiten met acteurs en figuranten in kledij anno 1914. Fort Liezele: 8/10/1914 - vorming patrouille om buurtfort te herbezetten. Na samenstelling en toespraak door bevelhebber en aalmoezenier vertrekken ze. Bij terugkeer met één dode, volgt paniek en nadien korte begrafenisceremonie. Locatie: Startuur: Duur van de activiteit:

Fortbaan 2 (voorheen Brandstraat 1) – Puurs 18.00, 18.45, 19.30, 20.15, 21.00, 21.45, 22.30, 23.15 uur 20 minuten

Voor meer info en reservering: Vrijetijdsbalie Kloosterhof 1 - Puurs T 0032 (0)3 890 76 20 E [email protected] Reserveren vóór 07/09/2011

Walem (gemeente Mechelen) Wandeling Fort Walem Fort Walem is één van de drie bruggenhoofdforten die tussen 1878 en 1892 de Brialmontvesting rond Antwerpen aanvulde. Het raakte zwaar beschadigd in de eerste oorlogsweken van 1914. Sinds kort is de site eigendom van Natuurpunt vzw, dat er natuurzorg wenst te verweven met het militaire verleden. Vertrekplaats: Startuur: Duur van de activiteit:

Voor meer info en reservering: Uit in Mechelen Hallestraat 2-6 - Mechelen T 0032 (0)70 22 28 00 E [email protected] Reserveren vóór 10/09/2011

Koning Albertstraat 2 - Walem 18.00, 19.00 en 20.00 uur 1 uur

Provincie Noord-Brabant Halsteren (gemeente Bergen op Zoom) Wandeling langs de West-Brabantse Waterlinie en activiteit op Fort de Roovere Onder leiding van een gids. Tegen de avond zal de Borgerij Fort de Roovere innemen en aan het publiek laten zien hoe vroeger de tijdelijke bewoning van een fort werd opgebouwd, hoe men eten bereidde en hoe men zich klaar maakte voor de belegering van het fort. Bezoekers kunnen dit van nabij meemaken. Rond 21.00 uur wordt het kampement weer afgebroken. Duur van de activiteit:

van 15.00 tot ongeveer 21.00 uur

Voor meer info over de activiteit in Bergen op Zoom www.kunstenindemonumenten.nl

Heusden Avondrondleiding over de vestingwerken en langs de kasteelruïne Met een gids Vertrekplaats:

Bezoekerscentrum Heusdens Buro voor Toerisme

Voor meer info over de activiteiten in Heusden: Heusdens Buro voor Toerisme www.hbtheusden.nl

Willemstad (gemeente Moerdijk) Activiteiten op Fort de Hel Avondopenstelling tot ongeveer 23.00 uur met diverse kunstworkshops voor jong en oud Vertrekplaats: Startuur: Afstand: Duur van de activiteit: doorlopend

Helsedijk 85 - Willemstad doorlopend nvt

Voor meer info over de activiteit in Moerdijk Fort de Hel Frank Kastelein Helsedijk 85 4797 SJ Willemstad T 0031 (0)168-472380 www.fortdehel.nl

Open Monumentendagen in Vlaanderen en Nederland Zaterdag 10 september en zondag 11 september 2011 - 10 tot 18 uur Conflict, Herbestemming: de thema’s van de Open Monumentendagen banen de weg voor velerlei ontdekkingen, ook van ­Forten en Linies. De oude Griekse filosoof Herakleitos zei het eeuwen geleden al: “Alles komt in tweedracht tot stand”. Conflicten laten sporen na, monumenten worden opgericht, gebouwen ‘spreken’, verhalen worden overgeleverd, herbeleving inspireert tot herbestemming. Doorblader de programma’s van de Vlaamse en Nederlandse Open Monumentendag en laat u inspireren tot spannende ­ontdekkingen. Meer info over Open Monumentendag: www.openmonumenten.be - www.openmonumentendag.nl

Meer info over Fortennacht op: www.staatsspaanselinies.eu - www.zuiderwaterlinie.nl - www.fortengordels.be

Meer info over Open Monumentendag: www.openmonumenten.be - www.openmonumentendag.nl

Colofon Het programma van Fortennacht 2011 werd samengesteld door de partners van het Interreg IV a-project “Forten en Linies in Grensbreed Perspectief ”, in samenwerking met lokale besturen, diensten en organisaties. (Eind)redactie Jeannine Christiaansen, Winant Halfwerk, Riet Schockaert, Chris Timmermans Coördinatie Chris Timmermans Ontwerp en grafische vormgeving Dienst Communicatie en Grafische Dienst van de Provincie West-Vlaanderen Illustraties en logo’s Provincies Antwerpen, Noord-Brabant, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen, Zeeland; Stad Antwerpen, Vilda; Standaard Uitgeverij/WPG Uitgevers België, Open Monumentendag Vlaanderen, Open Monumentendag Nederland, Staats-Spaanse Linies, ­Fortengordels, Zuiderwaterlinie, Mathieu de Meyer, Interreg IV a, databestand van het project “Forten en Linies in Grensbreed Perspectief ”

Met dank aan alle personen en instellingen die hun medewerking verlenen aan de eerste Fortennacht.

Het Europese Interreg IV a-project ‘Forten en Linies in Grensbreed Perspectief’ is een grensoverschrijdend samenwerkingsverband tussen de provincies Oost- en West-Vlaanderen, Antwerpen, Zeeland en Noord-Brabant. Het integreert de medewerking van talrijke partners, organisaties en actoren in hun streven naar herwaardering en actieve beleving van erfgoed dat historisch, landschappelijk en infrastructureel een tastbare verbinding vormt in de grensregio Vlaanderen-Nederland. Het is daar dat de Staats-Spaanse Linies, de Zuiderwaterlinie Noord-Brabant en de stad Antwerpen als eertijds Nationaal Reduit met de fortengordels daar rond, in hun onderlinge samenhang getuigen van woelige strijd en historisch belang. Met een gecoördineerde bundeling van krachten wordt aan forten, stadsversterkingen, verdedigingswerken en landschappen een hernieuwde betekenis gegeven. De linie-breed afgestemde valorisatie van erfgoed, de ondersteuning van natuurwaarden en de ontwikkeling van een gevarieerd toeristisch-recreatief aanbod, is een reële aansporing voor (grens)economie, cultuur- en natuurbeleving in de brede zin. Contact: Chris Timmermans Coördinator “Forten en Linies in Grensbreed Perspectief ” Streekhuis Kasteel Tillegem Tillegemstraat 81 B-8200 Sint-Michiels (Brugge) T 0032 (0)50 40 70 28 E [email protected]

Meer info: www.staatsspaanselinies.eu www.zuiderwaterlinie.nl www.fortengordels.be