INSPIRATION BOOK LEVEN MET WATER

INSPIRATION BOOK “LEVEN MET WATER” MANSI JASUJA & OLGA TRANCIKOVA MATH ARCHITECTEN Urban designers are the professionals who are able to easily integrate multi-disciplinary solutions and communicate these effectively to other stakeholders. Our ultimate mission is to stimulate a higher quality of urban space by spreading knowledge and involving design professionals, engineers, policy-makers, education-sector and public in a positive way towards attaining climate resilience.

De wateropgave is een nieuw ruimtelijk vraagstuk dat eigenlijk oeroud is. De wateropgave is lange tijd als een volstrekt vanzelfsprekende activiteit beschouwd, die stilzwijgend voorafging aan en dienstbaar was aan de ruimtelijke ordening. Inmiddels wordt het erkend als een keihard overlevingsvraagstuk in het hart van de ruimtelijke problematiek.

“Water is één van de structurerende principes voor ruimtelijke inrichting. Klimaatverandering dwingt ons ruimte te vinden om méér water vast te houden, veilig te bergen en gecontroleerd af te voeren. Maar ook moeten verdroging en bodemdaling worden tegengegaan. In ons kleine land zal meer ruimte voor water vooral via combinaties van waterbeheer en andere ruimtelijke functies tot stand moeten komen. Waar het op aan komt is te zorgen dat al deze nieuwe waterwerken, klein en groot, een betekenisvolle laag aan ons cultuurlandschap toevoegen. Er zijn daarbij tevens vaak uitgelezen mogelijkheden om de identiteit van landschappen en steden te versterken.“ D. SIJMONS

12 INSPIRING PROJECTS CRITERIA OF SELECTION: All the projects selected are projects that are executed or under execution •  1. VARYING MAIN GOALS, YET SPATIAL CONSEQUENCES - The primary goals of the projects varied: Safety / flood protection (Dikes of the future, Zandmotor, Noordwaard, Waterplan2 Rotterdam, Arnhem, Dordrecht, Scheveningen, Noordwijk, Duyfrak) Physical Resilience - increasing quality of urban space /water / microclimate in the cities (Waterplan2 Rotterdam, Eva Lanxmeer, Duyfrak, Funen, Noordwaard) Integration & balance between high quality of urban & landscape (countryside) design- resilient neighbourhoods (Duyfrak, Funen, Dordrecht) High quality and multifunctional / large scale public space (Scheveningen, Noordwijk, Dikes of the future) High level renovation of an old industrial (polluted) area (Funen) Social resilience (Eva Lanxmeer, Landelijk Fietsroute NAP 9) •  2. INNOVATIVE PROJECTS - The innovation can be at many levels: Technological (Dikes of the future, Noordwaard) Building with nature (Zandmotor, Noordwaard) Involvement of society leading to new solutions (Eva Lanxmeer, Noordwaard) Adding environmental quality (Zandmotor, Eva Lanxmeer, Waterplan Rotterdam) Adding new functions - sport, recreation, leisure (Noordwaard, Zandmotor, Dikes of the future) Increasing social resilience & awareness about living in low laying Delta by urban projects (Landelijk Fietsroute NAP 9) • 

3. MULTI-DISCIPLINARY, INTEGRATED APPROACH

•  2. VARYING SCALES Neighbourhood Level (Druyfrak, Arnhem, Dordrecht, Eva Lanxmeer) City / Landscape Scale (Waterplan2 Rotterdam, Revitalisation Dordrecht) Large scale landscape to entire NL (Zandmotor, Landelijk Fietsroute NAP 9 ) •  4. FINANCIALLY INTERESTING More urban space quality for similar costs as traditionally executed projects (Duyfrak, Noordwaard)

Photo Exercise 1 Various faces of a Resilient City Take your camera and go out in the urban area that you live in. Photograph all the elements in the urban landscape that you see that can be linked to water related climate adaptation or are measures to increase the climate resilience of a building, neighbourhood, city. Make a collage of these photographs together with some explanations of what they represent. A1 poster.

Photo Exercise 2 Imagining a Resilient City Take a walk in the city. You need to capture and present two images. One should reflect something that, represents urban vulnerability (in your eyes). The other should represent urban resilience. Present your images to the class, explain how you are interpreting the images, and summarize how they reflect your personal experience, interests, and/or expertise. The goal of this exercise is for you to reflect on how you see the city and to gain a deeper understanding of what you believe constitutes vulnerability and resilience. Present photos via a powerpoint / A3 printout or 2 A4s

Research Exercise 1 Looking at Best Practices Each group gets 2 different case studies out of the 12 case studies of WRAP Climate Change project. The group will research the salient climate adaptation features of 2 case studies (via internet / books / fieldvisits if feasible) Present these features in form of a powerpoint presentation (maximum 10 slides)

Research Exercise 2 Information portal of policymakers (the number of cities in this assignment can be adapted according to the number of students in each group) Choose any 3 cities in the world (preferably one in Netherlands, one in another developed country not NL, one from a developing country). Look at their municipal websites. Find all the information that you can find that the municipality provides to citizens about Climate Adaptation / Climate Resilience. Make an inventory. (optional*): Make a brief assessment of the climaterelated risks that this city faces (e.g. floods, landslides) Present your findings via a powerpoint presentation. Maximum 10 minutes.

Reflection Essay Making connections Write a brief essay focusing on how climate adaptation links to your own habitat. Reflect on your views of how you conceived of your living environment before you started the study-class, how knowledge of climate change impacts has changed your views and ideas, and how you will use this knowledge to guide your work/ study. In addition, you can reflect on cities in general or on one of the case studies that you have studied in your Research Exercise 1.

SUCCES

LEVEN MET WATER KLIMAATADAPTIEVE MAATREGELEN

PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

VOORWOORD

‘‘De inspiratie wordt geboren uit het werk.” André Maurois (1855-1967)

Voor u ligt het inspiratieboek van projectgroep B2, samengesteld door eerste jaarsstudenten van de opleiding Climate & Management aan de Haagse Hoges chool. In het kader van het project ‘Leven met Water’ werd ons de opdracht gegeven om aan de hand van verschillende thema’s een inspiratieboek samen te stellen waarin mogelijk maatregelen worden weergegeven ten behoeve van de verhoging van de klimaatbestendigheid. Dit boek is tot stand gekomen door een goede samenwerking in de groep.In het bijzonder willen wij Marit Bentvelzen bedanken voor de begeleiding gedurende het project. Verder willen wij de volgende mensen bedanken voor hun toevoeging aan dit project: ! ! ! ! ! ! !

"!#$%&!'&!()*+,-!./)*-,*0%12+34*%5& "!67&!8&!9%3+,2-*:3!.634$!;%,$24<,4<+5& "!#$%&!;&!=<>-<+!.#<)43%7
RODERICK WOUTER

DENIS

SOFIAN

JELLE

JOOST

Wij wensen u veel plezier bij het doorlezen van dit inspiratieboek. K?LG%3:<+$3B<M!C33%4!NOPN

Denis Drese =<))2S<+ Wouter Hoogeveen


PROJECTGROEP B2

INLEIDING

‘‘De aarde biedt voldoende om ieders behoefte te bevredigen maar niet ieders hebzucht.’’ Mahatma Gandhi (1869-1948)

!"#$%%&'()%*+()#*,-#.-((*-/(#&0--1(-2("(-3()("+-4(,#*&-"%*,5%%$-+(-(6(7&(*-2#()'%*-&(-$()8(*0--1)9,(-,(4#(+(*39)+(*-*9,-+)9,():-3%%)+99)-()-$(()-'()39(.;<*#*,-9*&.&%%&0-=>.8%??(*-.$("&(*-3%%)+99)-+(-5((.?#(,("-.;<,&0@("(-(79.A.&($(*-39)+(*-%%*,(&%.&-+99)-#*'"9(+(*-'%*-+(-$(*.0-1#&-5#<*-%""($%%"-,('9",(*-'%*-+(-B#&.&99&-'%*-CDE(*-%*+()(-4)9(#8%.,%..(*-3%%)+99)-+(-%%)+(-9?3%)$&0F(*-4("%*,)#<8(-$%*#()-9$-+#&-&(,(*-,%%*-#.-$#;,%;(0-1#&-4(&(8(*+-+(-B#&.&99&-CDE-'()$#*+()(*0-1#&-#.-9?-+(-+%,'%*-'%*+%%,-*#(&-$(()-,(*9(,0-1(-"B72&-(*-959*"%%,-5#<*-%"-59-(),-'()'B#"+-+%&-2(&-8"#$%%&-9?-%%)+(-4"#<'(*+-#.'()%*+()+-(*-*9,-$(()-,%%&-'()%*+()(*0-1%%)9$-$9(&-+(-3()("+-5#72-998-%%*?%..(*-%%*-+(5(-'()%*+()#*,(*0-1#&2((&-%+%?&%;(-(*-#.-((*-4("%*,)#<8-9*+()+(("-'%*-+(-.%$(*"('#*,0 1#&-5%"-$9(&(*-,(4(B)(*-+99)-$#++("-'%*-8"#$%%&%+%?;('(-$%%&)(,("(*:-9/3("-$%%&)(,("(*-#*-.&(+("#<8-(*-"%*+("#<8,(4#(+-3%%)$((--9?;$%%"-,(4)B#8&-39)+&-'%*-+(-'()%*+()#*,(*-#*-2(&-8"#$%%&-(*-$%%&)(,("(*-+#(-2(&-"%*+-4(.72()‐ $(*-&(,(*-+(-.72%+("#<8(-,('9",(*-'%*-+(-8"#$%%&'()%*+()#*,0 =*-+#&-#*.?#)%;(49(8-39)+(*-'().72#""(*+(-'99)4(("+(*-'%*-8"#$%%&%+%?;('(-$%%&)(,("(*-4(2%*+("+0-1#&-$(&-2(&99,-9?-2(&-'()29,(*-'%*-+(-8"#$%%&4(.&(*+#,2(#+-#*-GB#+H@9""%*+0-I#<-2(&-9?.&(""(*-'%*-+(-#*.?#)%;(4"%+(*-#.-())(8(*#*,-,(29B+(*-$(&-+(-$9,("#<8(-9?+)%72&,('().J

! ! !

" K)9'#*7#(-GB#+H@9""%*+0 " @99,2(($)%%+.72%?-1("L%*+0 " M%&2-N)72#&(7&(*0

D$-+(-$9,("#<8(-9?+)%72&,('().-59-,9(+-$9,("#<8-&(,($9(&-&(-89$(*-5#<*-+(-$9,("#<82(+(*-'99)-8"#$%%&%+%?;('($%%&)(,("(*-59-4)((+-$9,("#<8-,(29B+(*0-@#()4#<-$9(&-,(+%72&-39)+(*-%%*-8"#$%%&%+%?;('(-$%%&)(,("(*-'99).&(+("#<8-,(4#(+:-"%*+("#<8-,(4#(+-(*-((*-79$4#*%;(-'%*-4(#+(0-D98-#.-()-4#<-+(-8(B5(-'%*-+(-&2($%O.-)(8(*#*,,(29B+(*-$(&-+(-'().72#""(*+(-+9(",)9(?(*-+#(-#*-%%*)%8#*,-5B""(*-89$(*-$(&-+(-'().72#""(*+(-8"#$%%&%+%?;('($%%&)(,("(*0-1(5(-"9?(*-B#&((*-'%*-29B+().-'%*-$9(.&B#*&<(.-&9&-49()(*-+#(-5#72-4(5#,-29B+(*-$(&-,)99&.72%"#,("%*+H-(*-&B#*49B3-(*-'%*-,)9*+4(5#P().-+#(-"%.&-2(44(*-'%*-'()5#"&-,)9*+3%&()-&9&-(#,(*%)(*-'%*-49()+()#<(*-+#(4(&)988(*-8B**(*-39)+(*-4#<-3%&())(7)(%;(-#*-79$4#*%;(-$(&-8"#$%%&%+%?&%;(0-@#()9*+()-'9",&-((*-9'()5#72&-'%*+(-&2($%O.-+#(-5#<*-4(2%*+("+-#*-+(-#*.?#)%;(4"%+(*J

!"#$%&'()*%(*+"*&,(+-./0 @#()-39)+&-((*-$9,("#<82(#+-9$-'()5#";*,-#*-+(-"%*+49B3-&(,(*-&(-,%%*-4(.72)('(*-(*-39)+&-()-B#&,(4)(#+-,(8(8(**%%)-,(3%..(*-+#(-,((*-2#*+()-9*+()'#*+(*-'%*-'()5#";*,-'%*-+(-"%*+49B3,)9*+0


1,2"#-"#)%()*.3*&,(+4*"(*2/%(-./0)#.(+ F)-39)+&-,(8(8(*-*%%)-+(-$9,("#<82(+(*-'%*-3%&()4(),#*,-9?-"%*+H-(*-&B#*49B3,)9*+0-Q('(*.-39)+&-+(-B),(*;(2#()'%*-4(2%*+("+-(*--39)+(*-()-"97%;(.-%%*,(3(5(*-3%%)-+(5(-&9(?%..#*,-*99+5%8("#<8-#.0

5./0"(*.3*0,2"# 1#&-&2($%-4(2%*+("+-+)#(-'().72#""(*+(-$9,("#<82(+(*-'99)-49B3(*-9?-3%&()0-F)-39)+&-90%0-,(8(8(*-*%%)-+(3()8#*,:-R*%*7#S*-(*-'99)+("(*0-

6#."("*-"-./0%() T)9(*(-+%8(*-%".-3%&()4B6()-9$-2(&-%/'9().A.&(($-#*-.&(+("#<8(-,(4#(+(*-&(-9*&"%.&(*0

7&%8*.8),,(*8"2*9"8"&0,2"# M9,("#<82(+(*-'99)-2(&-."#$-9$,%%*-$(&-2($("3%&()0-1(-$9,("#<82(+(*-'99)-2(&-9?'%*,(*-'%*-2($("3%&()-#*.&(+("#<8(-,(4#(+(*-39)+(*-4(2%*+("+-(*-39)+&-()-,(8(8(*-*%%)-+(-#*?%..#*,-'%*-+#&-&2($%-#*-4(.&%%*+(-49B30

:";#",'"*%(*;.8-%(,'"*8"2*,+,3'" 1#&-&2($%-9$'%&-((*-"97%;(-3%%)-)(7)(%;(-39)+&-,(79$4#*(()+-$(&-3%&()%+%?&%;(0-1#&-+0$0'0-((*-*%&BB)?%)8#070$0-$(&-.(#59(*.3%&()4(),#*,0 1(-49'(*.&%%*+(-&2($%O.U9?"9..#*,(*-39)+(*-+B.-4(2%*+("+-#*-+#&-#*.?#)%;(49(80-G9-39)+&-()-'99)-("8(-9?"9..#*,((*-9$.72)#<'#*,-,(,('(*:-39)+&-()-B#&,("(,+-29(-+(-9?"9..#*,-3()8&:-3%%)-+(-9?"9..#*,-#.-&9(-&(-?%..(*-(*-39)+&()-4(.72)('(*-3("8(-#*.&)B$(*&(*-()-*9+#,-5#<*-'99)-+(-9?"9..#*,0-Q('(*.-39)+&-()-4#<-("8-&2($%-3((),(,('(*3("8(-'99)+("(*-+(-$%%&)(,("(*-2(44(*0

INHOUDSOPGAVE

‘‘Water is the driving force of all nature.’’ Leonardo da Vinci (1452-1519)

2

4

Voorwoord Inleiding

6 12

10 PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

8

1

V%$(*'%W*,

2

=*.?#)%;(4"%+-X !"#$%&'()*%(*+"*&,(+-./0

4

=*.?#)%;(4"%+-E 1,2"#-"#)%()*.3*&,(+4*"(*2/%(-./0)#.(+

6

=*.?#)%;(4"%+-Y 5./0"(*.3*0,2"#

8

=*.?#)%;(4"%+-Z 6#."("*-"-./0%()

10

=*.?#)%;(4"%+-[ 7&%8*.8),,(*8"2*9"8"&0,2"#

12

=*.?#)%;(4"%+-\ 1,2"#*#";#",'"

14

Conclusie

15

Bronnenlijst

SAMENVATTING

‘‘Wij hebben de aarde niet als een kostbare erfenis in beheer, maar wij hebben haar van onze kinderen te leen.’’ Prins Claus (1926-2002)

!"#$%&'()*%(*+"*&,(+-./0

1,2"#-"#)%()*.3*&,(+4*"(*2/%(-./0)#.(+

5./0"(*.3*0,2"#

I#<-'()5#";*,-39)+&-2(&-,)9*+3%&()-59B&()0-1#&-4(&(8(*&-+%&-.9$$#,(-.&B88(*"%*+49B3,)9*+-*#(&-$(()-4)B#84%%)-5#<*-$(&-+(-,(3%..(*-+#(-$(*-*B,(4)B#8&0-F)-39)+&-'(("-9*+()59(8-,(+%%*-*%%)-,(3%..(*-+#(-8B**(*-,)9(#(*9?-((*-59B&(-9*+(),)9*+0-]()+()-5#<*-()-#*.&%""%;(.-#*-9*&3#88("#*,-+#(-B#&59B&-,)9*+3%&()-+)#*83%&()-8B**(*-2%"(*-(*-&(,("#<8-'()5#";*,-&()B,-8B**(*+)#*,(*0

a(,(*3%&()-39)+&-9?,('%*,(*-9?-"%*+49B3,)9*+(*-9$-%".-3%&()4(),#*,-&(/B*7;9*()(*0-1#&-)(,(*3%&()-39)+&-'%*%/-+(-4(49B3+(-,(4#(+(*-%%*,('9‐ ()+0-@(&-3%&()-39)+&-9?,(."%,(*-9$-&(89)&(*-9?-&(-'%*,(*-(*-4#<-(^&)(($*%P(-?()#9+(-+(-%/'9().A.&($(*-&(-9*&"%.&(*0-b%&()-39)+&-,(5B#'()+-(*,(4)B#8&-'99)-2(&-4(.?)9(#(*-'%*-,(3%..(*U+)9,(-,)9*+0-b%&()-39)+&,(5B#'()+-(*-)9*+,(?9$?&-9$-'()5#";*,-'%*-+(-,)9*+-&(,(*-&(-,%%*0

1(-?)9'#*7#(-GB#+H@9""%*+-39)+&-.&((+.-+#72&()-4('9"8&-(*-+(-)B#$&(.-9$*#(B349B3-%%*-&(-"(,,(*-39)+(*-.&((+.-8"(#*()0-cd*-'%*-+(-$%*#()(*-9$-+#&?)94"(($-%%*-&(-?%88(*-#.-2(&-49B3(*-9?-3%&()0-I9B3(*-9?-3%&()-8%*-9?'().72#""(*+(-$%*#()(*-59%".-+)#<'(*+(-39*#*,(*-$%%)-998-49B3(*-9?-?%"(*(*-%$R4#.72(-39*#*,(*0-@(&-,)99&.&(-'99)+(("-'%*-+(5(-$%*#()-'%*-49B3(*#.-+%&-()-4(&()-#*,(.?(("+-8%*-39)+(*-9?-'()%*+()#*,(*-'%*-2(&-3%&()?(#"0

1

2

3

6#."("*-"-./0%()

7&%8*.8),,(*8"2*<"8"&0,2"#

1,2"#*#";#",'"

T)9(*(-4(49B3#*,-3#"-5(,,(*-+%&-<(-2(&-+%8-'%*-((*-,(49B3-4(+(8&-$(&?"%*&(*-0-M(*-8%*-2#()#*-'%)#S)(*-'%*-,)%.-(*-'(&?"%*&<(.-&9&-49$(*0-1(?)#$%#)(-)(+(*-9$-+#&-&(-+9(*-#.-9$-+(-%/'9()-'%*-2($("3%&()-&(-9*&"%.&(*9?-+(-$9$(*&(*-+%&--()--(^&)($(*--29('(("2(+(*-)(,(*-'%""(*0-199)-+(79$4#*%;(-'%*-?"%*&(*-(*-((*-,(.72#8&(-49+($-9$-+(5(-?"%*&(*-9?-+(-"%&(*,)9(#(*-'9)$&-+#&-,(2(("-((*-4B6()-3%%)#*-3%&()-9?,(*9$(*-39)+&-(*'()'9",(*.-,("(#+("#<8--%%*-2(&-%/'9().A.&(($-39)+&-%/,(,('(*0-

@(&-%_9??("(*-'%*-2($("3%&()-8%*-3%&()4(.?%)(*+-(*-,("+-4(.?%)(*+-5#<*:2(&-,%%&-'()+)9,#*,-&(,(*-(*-2(&-9*&"%.&-+(-%/'9().A.&($(*0-F)-39)+(*-+99)'().72#""(*+(-,($((*&(*-.B4.#+#(.-'().72%`-'99)-2(&-."#$-9$,%%*-$(&-2(&%/'9()(*-'%*-2($("3%&()0-D?-+(5(-$%*#()-8%*-39)+(*-'99)89$(*-+%&-().&)%&(*-4"%*8-89$(*-&(-.&%%*-4#<-2('#,(-)(,(*4B#(*0-

a(,(*3%&()-B#&-+(-9$"#,,(*+(-.&(+(*-8%*-39)+(*-9?,('%*,(*-#*-((*-?%)8+%&-%".-4B6()-(*-9?."%,-8%*-+#(*(*0-1(-$%*#()-'%*-%+%?&%;(-39)+&-,(79$‐ 4#*(()+-$(&-)(7)(%;(-+99)-$#++("-'%*-((*-?%)80-199)-2(&-79$4#*()(*-'%*+(5(-&3((-/B*7;(.-8%*-()-$(()-4(3B.&39)+#*,-4#<-+(-4(59(8().-39)+(*,(7)(S()+0--


5

6 1

VERZILTING IN DE LANDBOUW Wat is het PUROconcept?

Het PUROconcept is een energiezuinige installatie in een grondwater put. Het systeem zuivert dieper gelegen zout water en levert zoet water op. Door het benutten van de natuurlijke waterdruk op grotere diepte is minder energie nodig dan bij bovengrondse installaties.

‘Door het zoete water op te pompen en het achterblijvende concentraat naar grotere diepte te transporteren, wordt een energiewinst van circa 40 procent verwacht.’

HET PURO CONCEPT

Hoe werkt het? Het PUROontwerp bestaat uit een geboorde put van ongeveer 100 meter diep met daarin een zuiveringsunit en twee filters. De unit zuivert het water in de ondergrond en laat het uitgefilterde zout dieper in de ondergrond weg stromen. De druk om het water door de membranen te persen is op deze diepte al aanwezig. Op 100 meter diepte is de druk ongeveer 10 bar. Door het zoete water op te pompen en het achter blijvende concentraat met een klein pompje naar grotere diepte te pompen, wordt een energiewinst van circa 40 procent verwacht vergeleken met identieke systemen bovengronds.

1

Hoe kan de ondergrond eruit zien?

Bij de put bestaat de ondergrond uit een deklaag van klei/veen tot globaal 15 meter beneden maaiveld met daaronder het eerste watervoerende pakket van zoet grondwater (15 en 25 meter beneden maaiveld). De eerste scheidende laag bevindt zich tussen 24 en 40 meter beneden maaiveld en daaronder ligt het gedeelde tweede en derde watervoerende pakket. In dit pakket bevinden zich verschillende slecht doorlatende lagen en wordt de zoet/zoutgrens aangetroffen tussen

60 en 80 meter beneden maai veld. Voor de proef zal het gedeeltelijk brakke grondwater boven uit het tweede en derde watervoerende pakket worden onttrokken en ondergronds de filters passeren.

Relatie met doelgroepen

"!Voor de boeren en agrariërs is dit interessant om dat met deze methode het zoutgehalte van hun grond afneemt als er een installatie in de buurt staat. "!Voor de mensen met volkstuintjes is het op kleine schaal niet rendabel maar als een grote groep kan het interessant worden omdat een groot stuk grond dan minder zout raakt. PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

Voordelen

"!TO!D%*,<+4!<+<%B2<S>2+2B<%!13+!:<%B<)2F-/3%>%)2F-1<+&

2

VERZILTING IN DE LANDBOUW Texelse proefvelden

Op Texel zijn twee proefvelden waar onderzoek gedaan wordt naar de verschillen tussen de eigenschappen van gewassen die met zout water kunnen leven en gewassen die alleen zoet water kunnen hebben. Het gaat hier hoofdzakelijk om zeekool, strandbiet en zouttol erante groenbemesters, en daarnaast om gerst en quinoa. Er worden proeven gedaan met zoutbelasting, variatie in bemesting en teeltschema's. Vanwege de onbekendheid ermee zijn er bij nieuwe gewassen altijd veel aanloopproblemen: hoe zit het met de ziektege voeligheid, de onkruidbestrijding, de oogsttechniek, de vermeerdering, de vruchtwisseling enzovoort.

‘In Nederland wordt zo'n 150.000 hectare land door verzilting bedreigd. Wereldwijd gaat het om zo'n 1,5 miljard hectare.’

ZILTE GEWASSEN

1

Waar is het toepas baar?

Alleen al in Nederland wordt zo'n 150.000 hectare land door verzilting bedreigd. Wereldwijd gaat het om zo'n 1,5 miljard hectare grond. De onderzoeken die momenteel op Texel lopen gaan ervan uit dat verzilting nieuwe kansen biedt. Welke gewassen gedijen goed op zilte grond en hoe kunnen we die gewassen exploiteren? Het feit dat we nu voor het eerst zeekool op de markt kunnen brengen, is een goed teken. Het schept ook verwachtingen voor nieuwe

bijzondere gewassen in de toekomst. Naast de proefpercelen op lichte zavel op Texel wordt in NoordWest Friesland, bij het dorp Zurich aan de voet van de Afsluitdijk, geëxperimenteerd op een proefper ceel op zeeklei (met zoute kwel).

Relatie met doelgroepen

Zowel voor boeren als mensen met een volkstuintje is dit een interessant onder werp. Wanneer de ondergrond verzilt is kan op grote schaal bij de boeren alsnog gewassen geteeld worden. Mensen die een volkstuintje hebben hoeven niet te stoppen met hun tuintje. Zij kunnen nu gewassen als zeekool telen , gewoon voor eigen gebruik. PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

Voordelen

"!I%!7*%1<+!B<<+!,$2-4! bij de teelt. "!U2)4
3

WATERBERGING OP LAND EN TUINBOUWGROND

‘‘Wij beseffen de waarde van het water eerst wanneer de bron is opgedroogd.’’ Thomas Fuller (1608-1661)

2

Gevolgen

Intro

Het verhogen van de klimaatbestendigheid van de provincie ZuidHolland is dus een must. Door de veranderingen in het weer komen de dorpen en steden steeds vaker blank te staan. Terugkerende herstelmaatregelen zullen in de kosten lopen. Verzilting van grond en meer droogte in de zomers zal funest zijn voor de land en tuinbouwsector en daardoor ook voor de provincie. Vooral voor de bollensector zullen de gevolgen ernstig zijn. In deze sector spelen ook toerist ische belangen mee. Dit omdat de bollensector internationaal aanzien geniet. Deze gevolgen kunnen voorkomen worden wanneer waterbergingen nabij deze gebieden geplaatst worden .

Het KNMI heeft in 2006 vier verschillende klimaatscenario’s vrijgegeven. De klimaatscenario’s geven een beeld van van Nederland ten gevolge van de opwarming van de aarde. Een aantal van deze veranderingen zijn:

"!De winters worden gemiddeld natter en ook de extreme neerslaghoeveelheden nemen toe. "!De hevigheid van extreme regenbuien in de zomer neemt toe, maar het aantal zomerse regendagen wordt juist minder. " De zeespiegel blijft stijgen. Omdat het niet zeker is in welke mate deze verandering zich zullen gedragen, is het wel zeker dat er veranderingen in bepaalde richtingen zullen komen. Nederland moet hierop voorbereid zijn en dat geldt dus ook voor de Provincie ZuidHolland. In figuur 1 worden de hierboven beschreven uitkomsten van de klimaatscenario’s geprojecteerd op de provincie ZuidHolland.

Toepassingsmogelijkheden "!Natuurlijke waterberging. "!Kunstmatige waterberging.

Positieve gevolgen "!Riolen worden ontlast bij zware neerslag, dorpen en steden staan minder snel blank.

"!Verzilting wordt weerhouden, waardoor de bollensector behouden wordt. In droge tijden wordt de grond natgehouden en kunnen gewassen besproeid blijven worden, waardoor de land en tuinbouwsector behouden blijft. Met het toepassen van water bergingen in de provincie Zuid Holland wordt het onvoldoende bergingscapaciteit teruggedrongen.

Werking bij natte tijden

1. Hemelwater valt in regenberging. 2. Eventueel opgevangen hemelwater uit woonwijk wordt aangevoerd. 3. Hemelwater opgevangen op landbouw grond wordt aangevoerd. 4. Waterpeil stijgt.

Werking bij droge tijden

1. Water wordt gezuiverd en gebruikt voor het besproeien van gewassen/droge grond. 2. Water wordt gezuiverd en rondgepompt om verzilting van de grond tegen te gaan.

Mogelijke opdrachtgevers Provincie ZuidHolland "!Land en tuinbouwsector blijft behouden. Hoogheemraadschap Delfland Onvoldoende waterbergingscapaciteit

" Uitbreiding bergingscapaciteit. "!Riolering wordt ontlast. Math Architecten

" Duurzame gebiedsontwikkeling, aansluiten op woonwijken.


4

WATERBERGING OP LAND EN TUINBOUWGROND

‘‘Water is life’s mater and matrix, mother and medium. There is no life without water. ’’ Albert Szent-Gyorgyi (1893-1986)

Doelgroepen

2

Doelgroepen "!Boeren. " Eigenaren van land en

Boeren: " Verandering van werk en leefomgeving door inpassing van waterberging. "!Werk en leefomgeving heeft emotionele waarde. " Ondervinden hinder klimaatverandering. " Ondernemingsgericht.

tuinbouwgronden. "!Nabij wonende bevolking.

Eigenaren van land en tuinbouwgronden: "!Grondverlies. " Grond heeft weinig tot geen emotionele waarde. " Grond heeft financiele waarde. " Investeringsgericht.

De kosten voor het toepassen van zijn gebaseerd op het project Centrale Waterberging Alton 2. De kostprijs per m² waterberging bedroeg daar € 40,. Onder deze prijs valt:

Nabij wonende bevolking: " Gehecht aan uitzicht. " Veiligheid een belangrijk item. " Worden graag betrokken bij het proces.

"!Grondaankoop. " Plankosten, grondverzet. " Onvoorzien, risico, winst

4

Financiën

3

2 1

aannemer. "!Afkoop onderhoud. " Randen, onderhoudspaden. "!Grondafzet. In de kostprijs is geen zuiveringsin stallatie meegenomen. Dit is nodig wanneer het opgeslagen water gebruikt gaat worden voor het besproeien van gewassen.

Extra’s Mogelijkheden om waterberging beschikbaar te stellen voor recre atie. Plaatsing vlakbij woonwijk creëert bewustwording bij de burger. Waterberging nabij woonwijk kan belevingswaarde omhoog brengen, waardoor de huizenprijzen evt.


Mogelijke locaties

Met het bepalen van de locaties is er gekeken naar locaties waar onvoldoende bergingscapaciteit aanwezig is en waar grootschalige land en tuinbouw plaatsvindt. De volgende locaties zijn naar voren gekomen: 1. Regio Rotterdam: onvoldoende bergingscapaciteit (Nationaal Waterplan, 2010). 2. Regio Den Haag/Westland: onvoldoende bergingscapaciteit (Nationaal Waterplan, 2010). 3. Regio Zoetermeer/Boskoop: grootschalige land en tuinbouw, verziltingsgevoelige teelt (Nationaal Waterplan, 2010). 4. Bollenstreek: grootschalige bollenteelt, verziltingsgevoelige teelt.

5

BOUWEN OP WATER

Figuur 1 Q)%+#;9‐ nele betonbak, omgekeerde betonnen casco gevuld met polystyreen.

Drijvende woning Nu het klimaat verandert, kunnen we het overstro‐ mingsrisico minder goed voorspellen. Een van de antwoorden op deze ontwikkeling is overstro‐ mingsbestendig bouwen.

‘Door de stijging van de zeespiegel en de toenemende behoefte aan woonruimte is bouwen op het water dé oplossing.’

Figuur 3 Verslepen van waterwoning I9B34(+)#
Mogelijkheden Drijvende woningen kunnen worden weg gesleept en op een %*+()(-?"(8-%%*$()(*-0-F)-$9(&(*-3("-?"%%&.(*-,(7)(S()+-39)+(*waar de woning naar toe kan gaan.

Figuur 4 i"(^#4("(electrische kabels.

De oplossing? Drijv‐ ende woningen. Drijv‐

Duurzame oplossingen Bouwmaterialen gebruiken die zo veel $9,("#<8-CEC-9/-Xjjk-)(7A7"(4%%)-5#<*0-G9*9)#S*&%;(J-((*-.72#"-+#(-&(,(*-+(-59*beschermt en een serre die zich naar de zon opent .Door de woning te laten draaien met de seizoenen ontstaat 40% minder warmtelast en 90% minder koellast.

ende woningen hebben ,((*-"%.&-'%*-.;<,#*,-9/daling van het waterpeil.

Hoe werkt het? Iedere drijvende woning bestaat uit een drijvend casco, er zijn verschillende manieren maar het principe 4"#<`-2(&5("/+(0-@#()-5#<*-()twee toegelicht.

Betrokkenen M%&2-N)72#&(7&(*-

Bouwen op het water " @().&)B7&B)()#*,-'%*-.&(+(*49B3-#*-GB#+H-@9""%*+0 " I(29(`(-%%*--+BB)5%$(--39*#*,(*0 " Duurzaam materiaal gebruik.

Figuur 5 duurzame drijvende woning, kraaivanger.

Investeerders "!Waterwoningen leveren 10% meer op dan woningen op land Projectontwikkelaars "!L%*,(-&()$#<*-'#.#(:-3%&-4(&)(`-8"#$%%&4(.&(*+#,-49B3(*0 Bewoners "!N/'%"-8%*-((*-?)94"(($-39)+(*-g3%&()'()9*&)(#*#,#*,h0-I(39*().

Figuur 2 Drijvend ?"%l9)$-$(&EPS kern.

---$9(&(*-%/'%"-,9(+-#*5%$("(*0 " Veili,-39*(*-g+)9,(-'9(&(*h0 Provincie Gemeente " I(39*().-#*"#72&(*-3%&-4(&)(`-+(-$#"#(B-%.?(7&(*0 " Verlenen van subsidies aan duurzame klimaatbestendige projecten. " Versch#""(*+(-"97%;(.-7)(S)(*-9$-+)#<'(*+(-39*#*,(* aan te meren.

Ervaringen

1(-?9.#;('(-#*&()(..(-3%.-()-%";<+-'99)-3%&()39*#*,(*0-N""((*9'()2(().&-+(-&3#

3

Voordelen van drijvend wonen "-M%%8&-L(^#4("(-.&(+(*49B3-$9,("#<80 " Geen aanvoer van grote hoeveelheden zand,wat ---89.&(*-(*-;<+-4(.?%%)&0 " Geen problemen bij een overstroming. "!Geen kostenpost voor herstel werkzaamheden door het inklinken van de bodem. "-T((`-)B#$&(-%%*-3%&()4(),#*,-(*-3%&()%/'9()0 "-N";<+-+)9,(-'9(&(*0

Kosten baten @(&-#.-"%.;,-9$-+(-89.&(*-'%*-+)#<'(*+(-39*#*,49B3-,9(+-&(-'(),("#<8(*-$(&-de kosten van woningbouw op het land. Er zijn wel een aantal aanzienlijke '().72#""(*J-2(&-2B#.-39)+&-,(49B3+-#*-((*-,9(+899?-4B#&(*,(4#(+-#*-?"%%&.'%*-#*-((*-+BB)-.&(+("#<8-7(*&)B$0-@(&-8%*-,(49B3+-39)+(*-#*-((*-/%4)#(8-#*plaats van op een bouwplaats die de buurt tot overlast is. Over het algemeen verschillen de bouwkosten niet veel, maar de water‐woningen leveren wel 10% meer op.

6

BOUWEN OP WATER

‘Veilig wonen in uiterwaarden en noodoverloopgebieden? Woningen op palen of amfibische woningen is het antwoord.’

Hoog water

Amfibische woningen

Het is belangrijk dat we ruimte geven aan de rivier zodat deze, wanneer het waterpeil hoog is, zijn water kwijt kan, dit kost ruimte. Ruimte die er in de provincie Zuid Holland al weinig is. Door middel van uiter‐ waarden en noodoverloopgebieden te creëren, 39)+&-()-)B#$&(-%%*-+(-)#'#()-,(,('(*0-M(&-&)%+#;9*("(bouw kan er in verband met veiligheid niet gebouwd worden in die gebieden. Er zijn wel andere methoden om in uiterwaarden en noodoverloopgebieden te bouwen.

Woning op palen

3

Oplossing Droge voeten houden en toch bouwen in overloopgebieden. Dat kan door middel van %$R4#.72(-39*#*,(*-&(-?"%%&.(*-g39*#*,(*-9?schuivende palen). Hoe werkt het? Figuur 6 Woning tegen dijk aan gebouwd.

Figuur 10 Watersnoodramp 1953.

De woningen worden zo gebouwd dat bij een normale waterstand de woningen rusten op ?%"(*0-N".-2(&-3%&()?(#"-.;<,&-,%%*-+(-39*#*‐ gen drijven.

Figuur 11-N$R4#.72(-39*#*,(*0

Toe te passen

Oplossing Een oplossing om drogen voeten te houden en toch te bouwen in uiterwaarden en noodoverloopgebieden is om woningen te bouwen op palen.

Deze methode van woningbouw is toe te passen in uiterwaarden en noodoverloopgebieden, maar ook aan of in het water.

Hoe werkt het? De woning steunt op de palen, maar de palen steken hoog boven het maaiveld uit, op een hoogte waar het water‐ peil nooit komt.

Toe te passen Deze methoden van bouwen op het water is toe te passen in uiterwaarden en noodoverloopgebieden .

Figuur 7 -K%%"39*#*,(*:-a9P()‐ dam Nesselande.

Figuur 9 Sondering. Figuur 12 Hoekpolder, Rijswijk.

Waarom woningen op palen of amfibische woningen?

Figuur 8 Paalwon‐ ingen in Haarlem‐ mermeer, concep‐ tontwerp Waterstudio.NL


"-199)-.;<,#*,-'%*-+(-5((.?#(,("0 " Door inklinken van de grond. " De schaarste aan bouwgrond. " Ruimte voor de rivier. "!Q9(*($(*+(-4(29(`(-%%*-399*)B#$&(0 " Woningbouw in noodoverloopgebieden. " Woningbouw in uiterwaarden. " Droge voeten.

Locatie F(*-('(*&B("(-"97%;(-9$-39*#*,(*-9?-?%"(*-9/-%$R‐ bische woningen te plaatsen is de hoekpolder in

Rijswijk. Dit gebied wordt als een overloopgebied gebruikt en is ((*-$99#(-"97%;(-'99)-((*-%%*&%"-39*#*,(*-9?-?%"(*9/-%$R4#.72(-39*#*,(*0

7

GROENE BEBOUWING

‘‘Intense buien hebben een grote invloed op de maatschappij. Ze kunnen aanleiding geven tot lokale wateroverlast.’’ KNMI

Toegepast project 1

Wat is het probleem? N".-,('9",-'%*-+(-8"#$%%&'()%*+()#*,-5%"-2(&-#*-+(-&9(89$.&-.&((+.-'%8()'99)89$(*-+%&-.&)%&(*-4"%*8-89$(*-&(-.&%%*-%".-,('9",-'%* 9"?%)"*-/%"(@ 199)-+(-9?3%)$#*,-'%*-+(-%%)+(-5B""(*-()-.&((+.-'%8() extremen 5#<*9$&)(*&-2(&-3(()0-1)9,(-?()#9+(*-5B""(*-"%*,()-(*-+B.-(),()-39)+(*-$%%)*%P(-?()#9+(*-5B""(*-998-*%P()-(*-2('#,()-39)+(*-g5#(-R,BB)-Xh0-F(*-,)99&?)94"(($-9*&.&%%&-2#()+99)-4#<-2(&-afvoeren van excessief regenwater 59%".-#*-R,BB)-&(-5#(*-#.0

Figuur 5 De 29('(("2(#+)(,(*-+#(,('%""(*-#.#*-79$4#*%‐ ;(-$(&-+(%/'9(),(5#(*-9'()((*-"%*,()(?()#9+(0Goed te 5#(*-#.-+%&()-((*'()&)%,(*+(6(7&9?&)((+-4#<((*-,)9(*+%80

=*-V#*,%?9)(-#.-#*-Ejj\-+(-m%*A%*,-Q(72*9"9,#7%"e*#'().#&A-,(9?(*+0-I#<-+#&-?)9<(7&-#.-2(&-,)9(*(-+%8'99)*%$("#<8-%%*,("(,+-'99)-+(-waterhuishouding "(*9"2*=."&"(+"*">";2*?,(*""(*)#."(*+,=@ g5#(R,BB)-\h-m%%.&-2(&-/B*7;9*("(-,(+(("&(--#.-2(&-visuele aspect 998-((*-,)99&-'99)+(("-'%*-+(5(-extensieve

-")#."%%()@

Figuur 1 De *(()."%,‐ #*&(*.#&(#&--?();<+.((*2(#+-#*$$UB0@9)#59*&%%"-+(2()2%"#*,.;<+%(*A,#"(@ Figuur 2 Het riool 2((`-*#(&-,(*9(,capaciteit om de ,)9&(-29('(("‐ 2(#+-*(()."%,-+#(#*-89)&(-;<+-#.,('%""(*-&('()3()8(*0-

Voordelen 1(5(-$(&29+(-2((`-$(()+()(-?9.#;('(-4#<89$.;,2(+(*-*%%.&-2(&-9?"9..(*-'%*-2(&-?)#$%#)(?)94"(($0-G9-2((`-((*-+%8-+%&-#.-4(+(8&-$(&-?"%*&(*-%".-(#,(*.72%?-+%&-2(&-((*-.&%4#("()(-&($?()‐ %&BB)'()"99?-8(*&-9'()-+(-+%,-,(*9$(*-#*-'(),("#<8#*,-$(&-%*+()(-.99)&(*-+%84(+(88#*,0-G9-3()8&+(-+%84(+(88#*,-#*-+(-59$()-'()89("(*+-(*-#.9"(()&-2(&-
Figuur 3 N72&()5#<+(-'%*-+(-B*#'()‐ .#&(#&0-G9%".-&(-5#(*-#.-()-((*-&)%?"%*,.-2(&-,)%.'("+-%%*,("(,+0-

F(*-'%*-+(-9?"9..#*,(*-9$-3%&()9'()"%.&-#*-+(-&9(89$.&-&('99)89$(*-#.-2(&-%%*"(,,(*-'%*-,)9(*(-+%8(*0-D*+() groene daken 8%*-39)+(*-'().&%%*-+%&-()-((*-.99)&-'%*-,)%.'("+-9?-2(&-+%8'%*-((*-,(49B3-%%*,("(,+-39)+&-3%%)+99)-2(&-2($("3%&()geleidelijker afgegeven 8%*-39)+(*-%%*-2(&-%/'9().A.&(($0 regenwater 59%".-#*-R,BB)-E-&(-5#(*-#.0 PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

4

Figuur 4 De %72&()5#<+(-'%*+(-e*#'().#&(#&-

Figuur 6 Het temper‐ %&BB)'()‐ loop ,(5#(*9'()-((*+%,0-T9(+&(-5#(*-#.dat de temper‐ %&BB)-'((",($%;,‐ +()-#.-4#<((*-,)9(*+%80

8

GROENE BEBOUWING

‘‘All water has a perfect memory and is forever trying to get back to where it was.’’ Toni Morrison

Welke categorieën? De bedekking van groene daken is onder te verdelen in 3 categorieën die één ieder een andere opbouw van de ondergrond vereisen.

Financiën?

Toegepast project 2 In Tenjin (Japan) staat sinds 1995 een uitzonderlijk gebouw. Het gaat om een groot complex voor verschillende doeleinden, echter het meest bijzondere aan dit gebouw is de bedekking van het dak. Aan de achterkant van het ,(49B3-#.-()-#*-(().&(-#*.&%*;(-*#(&.-4#<59*+().-&(-5#(*-$%%)-59+)%-+(voorkant van het gebouw tevoorschijn komt is het een en al groen. De

dakbegroeiing van het gebouw is intensief en zal rond de 1500 kg/m2 wegen. Door het immense gewicht is er bij het ontwerp wel rekening gehouden met een zeer sterke dakopbouw.

Figuur 7 Drie categorieën waarin de maten van begroeiing in worden gedeeld.

Figuur 8 Naast alleen de veranderende opbouw van onder‐ grond bij verschil‐ lende niveaus van intensiviteit, veran‐ derd er ook een hoop aan het gewicht.

Figuur 9 De voorkant van het ACROS Fukuoka gebouw.

‘’Upgraden van het riool tot groen dak. Arno Star, 2009, Hogeschool van Hall‐Larenstein Velp. Dit rapport laat een onderzoek zien naar de kosten van groene daken. De aanleg van een extensief groen dak kost gemiddeld €59.‐/m2, waarbij een meerprijs van € 35,‐/m2 nodig is '99)-'()53%)#*,-'%*-49B38B*+#,(-79*.&)B7;(.-g+#&-#.-*#(&nodig als de substraatlaag 8‐10 cm is). Voor een intensief

4

Figuur 11 Een voorbeeld van &9(89$.;,(plannen voor groene bebouwing.

dak zijn de bedragen € 98/m2.’’ Hoogheemraadschap subsidieert met een bedrag van € 20,‐/m2 & veel gemeentes subsidiëren ook met een bedrag van rond de € 20,‐/m2. De subsidie verschilt echter sterk per gemeente. Deze

subsidies gelden alleen voor 3,#';/&%"#"(@

Figuur 12 F(*-,9"f%%*-49'(*-9?-((*-3%&()5B#'()#*,.#*.&%"‐ "%;(0

Figuur 10 Het dak van het gebouw is ingericht als waren het een tuin. Parkjes en stroompjes doorkruisen elkaar. m%%.&-+(-/B*7;(-'%*-3%&()4B6()-#.-2(&-998-((*-)B.&,('‐ ende plek voor de mensen die in het gebouw werken. PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

9

SLIM OMGAAN MET HEMELWATER

‘Het afkoppelen van hemelwater kan zowel water en geld besparend zijn als het riool en de waterzuiveringsinstallatie ontlasten.’

Wat is de oplossing?

Waar is de oplossing toe te passen?

@(&-%_9??("(*-'%*-2($("3%&()0-1(-'()4#*+#*,-&B..(*+(-)(,(*?#
=*-?)#*7#?(-8%*-2(&-hemelwater overal afgekoppeld worden:-5(8()-%".-2(&-%""((*-$%%)-,("99.+-39)+&-#*-2(&-,)9(*-(*'()+()-*#(&-9?,(."%,(*-39)+&0-N".-2(&-3("-9?,(."%,(*-39)+&-$9(&()-B#&()%%)+-3("-)B#$&(-5#<*-'99)-9?."%,0-1%&-8%*-((*-)(,(*&9*-5#<*:$%%)-998-((*-g9*+(),)9*+.h4%..#*0-@(&-%_9??("(*-'%*-2($("3%‐ &()-#.-+B.-zowel in stedelijk als in landelijk gebied toe te passen-(*-%n%*8("#<8-'%*-+(-)B#$&(-(*-+(-')%%,-'%*-+(-,(4)B#8()8%*-()-,(895(*-39)+(*-'99)-((*-?%..(*+(-9?."%,0

ter kan voor genoeg doeleinden gebruikt

5

Welke instrumenten zijn er nodig voor de oplossing? ]99)-2(&-%_9??("(*-'%*-2(&-2($("3%&()-29(` alleen de regenpijp maar onderbroken te worden.-N".-2(&-2($("3%&()-*#(&-9?,(."%,(*,%%&-39)+(*-+%*-29(`-()-9?-((*-,99&<(-*%-*#(&.-&(-,(4(B)(*0-M972&-2(&2($("3%&()-3("-9?,(."%,(*-,%%*-39)+(*-+%*-$9(&-2(&-naar een opslag geleid worden.-N".-2(&-2($("3%&()-%""((*-'99)-+(-&B#*-,(4)B#8&-,%%&39)+(*-#.-+#&-'9"+9(*+(0-b#"-<(-2(&-(72&()-998-,%%*-,(4)B#8(*-'99)-%7;'#&‐ (#&(*-4#**(*-2(&-2B#.:-+%*-$9(&-()-B#&()%%)+-998-(^&)%-"(#+#*,3()8-39)+(*%%*,("(,+0-

Waarom is de oplossing zo zinvol?

Hoe werkt de oplossing? @(&-2($("3%&()-39)+&-"9.,(89??("+-'%*-+(-)#9"()#*,0-@(&-39)+&-(),(*.-%*+().-9?,('%*,(*zodat het gebruikt kan worden voor doeleinden in en rondom het huis-9/-2(&-39)+&,("99.+-#*-+(-&B#*0-@($("3%&()-8%*-*#(&-%""((*-,(4)B#8&-39)+(*-'99)-2(&-4(.?)9(#(*-'%*-+(-&B#*9/-2(&-3%..(*-'%*-+(-%B&9:-$%%)-998-'99)-2(&-+99).?9("(*-'%*-+(-&9#"(P(*0-Het is zelfs mogelijk om hemelwater te gebruiken voor de wasmachine,-2(&-2($("3%&()-#.5%72&()-(*-4('%&-$#*+()-8%"80-@#()+99)-#.-()-$#*+()-3%.'()5%72&()-*9+#,-(*-#.-()-$#*+()8%"8%%*."%,-#*-+(-3%.$%72#*(0 PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

199)-2($("3%&()-%/-&(-89??("(*-8%*-+(-,(4)B#8() besparen op drinkwater en dus geld besparen. N".-2(&-3%&()-#*+(-&B#*-,("99.+-39)+&:-5%"-+(-,)9*+-$#*+()-+)99,-5#<*-(*-,%%&2(&-+B.-verdroging tegen.-D98-39)+&-2(&-)#99"-$#*+()4("%.&:-+(-=,(B*.3*.?"#-"&,B'()*),,2*B2"#=*,;92"#/%2@* ]99)%"-;<+(*.--*%P(-?()#9+(.-#.-+#&-(),-2%*+#,0-199)+%&-()$#*+()-3%&()-*%%)-+(-3%&()5B#'()#*,.#*.&%""%;(.-,%%&:-5%"-()998-minder energie ,(.&98(*-29('(*-&(-39)+(*-#*-2(&5B#'()(*-'%*-2(&-3%&()0-N".-()-#*-((*-,(4#(+-5#72&4%%)-2($("‐ 3%&()-39)+&-%/,(89??("+:-5B""(*-+(-4(39*().-5#72-)(%"#.()(*+%&-()-#*-2B*-4BB)&-+BB)5%%$-$(&-2($("3%&()-39)+&9$,(,%%*0-@#()+99)-5%"-$(*-4(3B.&()-$(&-3%&()-9$,%%*0-

C.#2.8D*9"2*,E.33"&"(*?,(*9"8"&0,2"#*=,(*$.0"&* water en geld besparend zijn als het riool en de 0,2"#$/%?"#%()B%(B2,&&,'"*.(2&,B2"(@***

10

SLIM OMGAAN MET HEMELWATER

‘Zichtbare afkoppeling zorgt voor er voor dat mensen bewuster met water omgaan.’

5 Kosten baten

Gescheiden riolering

oB%-89.&(*-#.-2(&-'99)-+(-,(4)B#8()-*9,-*#(&-2(("-(),,B*.;,0-F)-5#<*-3("-.B4.#+#(.-4(.72#84%%):-$%%)-%".*9,-+BB)&-2(&-"%*,-'99)+%&-+(-,(4)B#8()-+%%+3()8("#<8-,("+gaat besparen. Vooral voor de gemeente is het )/(B')*als er afgekoppeld gaat worden omdat zij in ;<+(*-'%*-53%)(-)(,(*'%"-((*-.&B8-minder water voor haar kiezen krijgt.

Bij een gescheiden riolering wordt het regenwater op elk moment gescheiden gehouden van het afvalwa‐ ter. "!Een aparte afvalwaterriolering zal het afvalwater, %_9$.;,-'%*-2B#.29B+("#<8(-%7;'#&(#&(*:-%/'9()(*-*%%)((*-5B#'()#*,.#*.&%""%;(0 "!Een aparte hemelwaterafvoer voert het hemel‐ 3%&():-%_9$.;,-'%*-+%8(*-(*-'()2%)+#*,(*-%/-*%%)-((*beek, waterloop of rivier. Onderweg kan dit water op ((*-*%&BB)"#<8(-3#<5(-#*R"&)()(*-#*-+(-9*+(),)9*+0

Subsidies =*-2(("-'(("-,($((*&(.-5#<*-()-.B4.#+#(.-4(.72#84%%)voor het*,E.33"&"(*?,(*9"8"&0,2"#@-=*-*#(B3‐ 49B3-39)+&-&(,(*399)+#,-9?-'(("-?"(88(*-standaard ,F)"=.33"&+@*=*-4(.&%%*+(-49B3-#.-+#&-2("%%.-*9,*#(&-2(&-,('%"0-D$-,(4)B#8().*2"*B'8/&"#"( tot %_9??("(*-5#<*-()-+B.-.B4.#+#(.-4(.72#84%%)-,(.&("+01(5(-.B4.#+#(.-5#<*-*#(&-%""((*-'99)-2(&-%%*"(,,(*-'%*een groot bassin, maar kunnen ook gebruikt

0.#+"(*?..#*""(*#")"(2.(@*

Voordelen

"!#2-<%!-3+!>24<2+1<)2F-!/?!B<)1!/2+!424& "!V34<%S>2:<%2+B?2+?43))342++<+!<+<%B2?4<%!C<4!734<%!*CB33+&


11

WATER RECREATIE OPENBARE RECREATIE, EEN NATIONAAL PARK

‘Bij openbare water recreatie gaat het om recreatie, die voor iedereen toegankelijk en gratis is. Hoe kan je het geld dat je investeert terugverdienen of het bedrag dat je uitgeeft beperken?’

G+,32,'"

6

:";#",'"

Opvang van hemelwater is nodig #*-+(-$((.&-

@(&-,)99&.&(-?%);7B"#()(-*%&BB),(4#(+-#*-m(+()"%*+-#.2(&-I,'.(,&"*J,#=*+"*<.)"*!"&/0" #*-T("+()"%*+0=*-+#&-?%)8-#.-*%&BB)-)(7)(%;(:-59%".-R(&.?%+(*:-$()(*:3%*+("H?%+(*-(*-'(("-$(():-,(79$4#*(()+-$(&-%*+()()(7)(%;(0-@#()9*+()-.&%%*-+(-daar toegepaste

'()2%)+(-?)9'#*7#(-'%*-m(+()"%*+0-F(*-*%;9*%%"-?%)8-#.2#()-#+(%%"-'99):-9$+%&-+(-79$4#*%;(-'%*-*%B3("#<8.'()2%)+#*,-(*-((*-,)9&(-29('(("2(#+-49$(*-'99)-,9(+(9?'%*,-(*-9?."%,-'%*-2($("3%&()-59),&0-F(*-*%;9*%%"‐ park kan*$.0"&*""(*-/>"#*,&B*""(*.3B&,)*$%A(* voor hemelwater.-=*-;<+(*-'%*-'(("-3%&()-8%*-2(&,(4#(+-9*+()-3%&()-,(5(&-39)+(*0-=*-;<+(*-'%*-3(#*#,3%&()-8%*-2(&-3%&()-B#&-2(&-?%)8-,(4)B#8&-39)+(*-#*.&(+(*-3%%)-&(89)&-#.0

oplossingen. Kunst F(*-$B.(B$-#*-2(&-?%)80-1#&-8%*-593("-9B&+99)-%".#*+99)0--N".-?%)84(2(()+()-8%*-<(-+(-,)9*+-'()89?(*-9/5("/-((* museum laten bouwen, (*-59-+(-B#&,%'('99)-59O*-?%)8-4(?()8(*0

Muziek D?&)(+(*.-#*-2(&-?%)8-9),%*#.()(*U-+(-,)9*+-'()2B)(*%%*-9),%*#.%;(.-+#(-9?&)(+(*.-9),%*#.()(*0

Vrijwilligers In Natuurtuin de Speeldernis in a9P()+%$:-5#<*-de kosten laag gehouden door gebruik van ')#<3#""#,().-4#<-2(&-9?5(P(*-(*4(2()(*-'%*-2(&-?%)80-Een vrijwil‐ lig hovenierkamp 2((`-,(29"‐ ?(*-$(&-2(&-$%8(*-(*-#*)#72&(*-'%*.?(("("($(*&(*0-Fd*-8(()-?()$%%*+-89$(*-vrijwilligers aan @(&-,)99&.&(-'().72#"-$(&-+(-.#&B%;(-*B-#.-+%&-2(&-"%*+pB%-%+%?&%;(-,)9&(*+((".-5O*-q,%*,-,%%&r0-N""(-*%&BB),(‐ 4#(+(*-(*-"%*+49B3-,(4#(+(*-#*-GB#+H@9""%*+-'%*,(*2($("3%&()-9?:-(*-"%&(*-+#&-3%&()-5O*-(#,(*-,%*,-,%%*0F(*-?%)8-59B beter beheer 4(&(8(*(*-9'()-+(-3%&()'99))%%+0-=*-%*+()(-399)+(*-'99)%"-4(&()(-%/H-(*%%*'9()-'%*-3%&()0-=*-;<+(*-'%*-*99+H.#&B%;(.-9$&)(*&3%&()-59B-+#& een groot voordeel 5#<*:-%%*,(5#(*-;<+'%*-,)99&-4("%*,-#.-(*-4(&()-4(2(()-+(-.*("2(#+'()299,&0-H"(*)#..2*#";#",'"*3,#=*=,(*+/B*?,(*

)#.2"*%(?&."+*$%A(*.3*)"-%"+*?,(*,+,32,'"*%(*+"* toekomst. PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

<.#";, C%/d.:-)(.&%B)%*&.:-29&-+9,-8)%$(*-(*-*9($-$%%)-9?0I#<*%-("8(-m(+()"%*+()-3#"-3("-((*-89?-89s(-9/-&2((-%".2#<-4B#&(*-#.-,(3((.&0-1#&-$%%8& de doelgroep groter.

onderhoud van het park werken. I#<-((*-,)99&-?%)8-59B+(*')#<3#""#,().-'99)%"-'99)-9*+()29B+(),-*BW,-5#<* @#()-"#*8.-*%%.&-+(-?"%P(,)9*+-2(&m%;9*%"(-K%)8-+(-@9,(-]("B3(-#*T("+()"%*+0-1(5(-?"%P(,)9*+-"%%&+B#+("#<8-5#(*-29(-+(-'().72#""(*+(/%7&9)(*-#*-+(-@9,(-]("B3(-,(79$‐ 4#*(()+-5#<*0 Dit park is 4500

hectare groot.

12

WATER RECREATIE DE LOCATIE VAN EEN NATIONAAL PARK

‘Midden Delfland heeft het laatste oerHollandse landschap in de rand stad. Hieronder staat waarom een nationaal park toch geschikt is voor deze locatie.’

6

R.;,'" @(&-"%.;,.&(-4#<-((*-,)99&-*%&BB)?%)8-)(%"#.()(*:-#.-((*-,(.72#8&(-"97%;('#*+(*-'99)-2(&-?%)80-@#()*%%.&-.&%%&-((*-,(+(("&(-'%*-B2#/;2//#?%B%"*?,(* +"*3#.?%(;%"-(*-2#()9*+()-.&%%&-((*-.%&(""#(&4(("+--'%*-+(-2B#+#,(-.#&B%;(3%%)-+(-9..F+&%A("(*?,(*9"2*S2."=.8B')"T*3,#=*#*-.&%%*0-u#*8.9*+()-+(-.&)B7&BB)'#.#(-.&%%*-+(-'99)+("(*-'%*-+(5(-"97%;(0

= A4 v-D$2(#*#*,-?%)8 v-I)B,U(79+B7& v-NB&93(, v-T(2B72&-+%&-#*-+(-3(,----"#,&

6"-%"+B?%B%"*K%++"(*L"&M,(+ F)-#.-%"-((*-?"%*-'99)-+(-&9(89$.&-'%*-M#++(*-1("L%*+0-1(5(-'#.#(-2((`-%".-.?(()?B*&(*J

!..#+"&"( "-M(&-9*,('(() NOOO*9";2,#" #.-2(&-((*-,)99&--,(4#(+0 "!@(&-#.-((*-,(4#(+-3%&-&9&-*B-&9(-4#<*%-%""((*-'99)-**(,2//#-(*-"%*+49B3-,(4)B#8&-39)+&0 "!@(&-"#,&-&B..(*-1("`-(*-V72#(+%$-#*-(*-#.-+B.-3"#F";2* **?..#*-/>"#P.3B&,)-'%*-3%&()-'99)-+(5(-.&(+(*0 "!@(&-."B#&-%%*-$(&-+(-2B#+#,(-#*/)%.&)B7&BB)0 "!Het kan )";.8-%(""#+*39)+(*-$(&-2(&*+..#

**2#"=="(*?,(*+"*GQ@ "!1(-2B#+#,(-49()(*39*#*,(*-8B**(*-%".-

**#"B2,/#,(2P8/B",*,(4)B#8&-39)+(*0 PROJECTGROEP B2 INSPIRATIEBOEK

"!V%*()(*-'%*-2(&-'().?)(#+-"#,,(*+(-,"%.&B#*49B30 "!V&)B7&B)(("-9*+()29B+-'%*-+(-83%"#&(#&(*-'%*-2(&*,)#,#%B;9*;/&2//#&,(+B;9,3D*90%0-'%*B#& --2(&-T)9(*/9*+.-M#++(*H1("L%*+0 "!D*&3#88("(*-'%*-((*-,)9*+#*.&)B$(*&-9$-%*&399)+-&(-,('(*-9?-+(-*(,%;('(-(6(7&(*-'%*-+(--29,(-%,)%)#.72(-,)9*+?)#<.-#*-M#++(*H1("L%*+0 "!D*&3#88("(*-'%*-+(-,(4#(+.$%)8(;*,-9$-+(-(79*9$#.72(-(*-)(7)(%;('(-?9&(*;(.-'%*-2(&--,(4#(+-4(&()-&(-4(*BP(*0 "!D*&3#88("(*-'%*-t?99)&(*O-*%%)-M#++(*H1("L%*+:-9$-+(-'()4#*+#*,-&B..(*-.&%+-(*-?"%P("%*+--&(-'().&()8(*0

L#%"*?,(*+"*?%AF*3/(2"(*=.8"(*.?"#9""( $(&-2(&-?"%*-'99)-((*-,)99&-?%)80-F(*-,)99&?%)8-59),&-'99)-4(&()(-'()4#*+#*,-&B..(*-.&%+-(*-?"%P(*"%*+:-4(&()(-)(7)(%;('(-?9&(*;(.-'%*-

13

BRONNENLIJST

‘‘Let there be work, bread, water and salt for all.’’ Nelson Mandela (1918-heden)

!"#$%&'()*%(*+"*&,(+-./0

1,2"#-"#)%()*.3*&,(+4*"(*2/%(-./0)#.(+

5./0"(*.3*0,2"#

XhEhYhZh[h\hzh-

XhEhYhZh[h\h-

XhYhZh[h\hzhyh-}h-

i%"3:-2P?JUU3330/%"30'B0*"U*"U9*+()59(8U(79"9,#7%"H- .7#(*7(.U.A.&($.H(79"9,AU)(.(%)72U5#"&(H"%*+49B3H-&(^("0%.?:-gEjXXh:,()%%+?"((,+-9?-E[-$%%)& u9,#.;79*:-2P?JUU3330"9,#.;79*079$Uw"((.'()+()02&$"vx$9+vCMVx?=+vyjZ:-gEjXjh:-,()%%+?"((,+-9?-E[-$%%)&-EjXE D%.(*:-2P?JUU33309%.(*0*"U+)#*83%&()H $%8(*UK%,#*%.U8"#$%%&'()%*+()#*,HN);8("0%.?^:-gEjXXh:,()%%+?"((,+-9?-XY-$%%)&-EjXE G((899":-2P?JUU5((899"0*"U#*+(^0?2?-gEjXXh:-,()%%+?"((,+-9?-Xy$%%)& G#"&?().?(7;(/:-2P?JUU33305#"&?().?(7;(/0*"U#*+(^0?2?U+(H ?)9(/'("+(*:-gEjXXh:-,()%%+?"((,+-9?-E[-$%%)&-EjXE G9(&29B+()-&(,(*-'()5#";*,:-1("`-=*&(,)%%"-X:-Qe-1("`-EjXE:->0b%..#*8 G9(&-3%&()-B#&-59B&-3%&()-$(&-$#*+()-(*(),#('()4)B#8:-u%*+{b%&()*)0-Y-|-$%%)&-EjXX:-@0-Q#$$():-a0V0-i9"+().:-a0-'%*-+(*-I(),I)9*-E


2

I()9(?.?)9+B7&-E:-I"98-X0Y-u('(*-$(&-b%&()-@@V:-gEjXEh:,()%%+?"((,+-9?-Xz-$%%)&-EjXE @99,2(($)%%+.72%?-@9""%*+.-m99)+()83%);():-gEjXXh:,()%%+?"((,+-9?-Xz-$%%)&-EjXE !%%)&(*%&"%.-m%;9*%"(-3%&()?"%*-K1i:-gEjj}h:-,()%%+?"((,+-9?-X\$%%)&-EjXE !m=M=:-2P?JUU33308*$#0*"U8"#$%%&.7(*%)#9.U8*$#j\U.%$(*'%W*,U #*+(^02&$":-gEjjzh:-,()%%+?"((,+-9?-E[-/(4)B%)#-EjXE !mM=:-2P?JUU33308*$#0*"U8"#$%%&.7(*%)#9.U8*$#j\U.%$(*'%W*,U !mM=~mu~ua0?+/:-gEjjzh:-,()%%+?"((,+-9?-X\-$%%)&-EjXE a#72&"#<*(*-'99)-49B3(*-#*-*%P(-,(4#(+(*-K1i:-gEjjyh:-,()%%+?"((,+9?-X\-$%%)&-EjXE V%*+()-I)#*8$%*:-C9""(,(-Y-!"#$%%&'()%*+()#*,:-I"98-X0E0-V%*+()-I)#*8$%*-@@V:-gEjXXh:-,()%%+?"((,+-9?-X[-*9'($4()-EjXE

]%.&,9(+8(**#.:-2P?JUU3330'%.&,9(+8(**#.0*"U+97.UMVaFUj\U i#&0?+/:-gEjj\h:-,()%%+?"((,+-9?-Xj-$%%)&-EjXE I(?%%"+:-2P?JUU(..%A0B&3(*&(0*"U[zEXzUXU.7)#?;(~@%)8(0?+/:-gEjj\h:-,()%%+?"((,+-9?-XE-$%%)&-EjXE a(#*3%&()-(*-%$R4#.72(-39*#*,(*:-- 2P?JUU3330)(#*3%&()0*"U+97.UKK~N$R4#.72~39*(*0?+/:-gEjXXh:-,()%%+?"((,+-9?-Ej-$%%)&-EjXE @ID-8(**#.4%*8:-2P?JUU2498(**#.4%*80B'&0*"U7,#U2BU .29307,#wR+vXj}\j:-gEjXjh:-,()%%+?"((,+-9?-X[-$%%)&-EjXE0 !)%%#'%*,():-2P?JUU33308)%%#<'%*,()0*"U*"U?)9<(7&.U%)72#&(7&BB)U ?)9<(7&.U+BB)5%%$~+)#<'(*+~39*(*:-gEjXXh:-,()%%+?"((,+-9?-EX-$%%)& QeH1("`:-2P?JUU33307#&,0&B+("`0*"U(*U%49B&H/%7B"&AU+(?%)&$(*&.U 2A+)%B"#7H(*,#*(()#*,U2A+)%B"#7H(*,#*(()#*,H.(7;9*U*(3.U $(+#%H%P(*;9*U4()#72&(*U49B3(*H9?H2(&H3%&()U:-gEjXEh:,()%%+?"((,+-9?-Xj-$%%)&-EjXE u('(*H$(&H3%&():-2P?JUU3330"('(*$(&3%&()0*"U.&%;7U$(+#%U R"(.UK9.&().~M#++%,.A$?9.#B$~I9B3(*~$(&~b%&()H8"0?+/:-gEjXXh: ,()%%+?"((,+-9?-X[-$%%)&-EjXE N)72#&(7&(*3(4:2P?JUU3330%)72#&(7&(*3(40*"U%3(4U)(+%7;(U )(+%7;(~+(&%#"0%.?w#m=1vE[XyjI)9*-}:-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-E[-$%%)&-EjXE

3 14

BRONNENLIJST

‘‘Thousands have lived without love, not one without water.’’ W. H. Auden (1907-1973)

Groene bebouwing

Slim omgaan met Hemelwater

1,2"#*#";#",'"

XhEhYhZh[h\hzhyh}hXjhXXhXEhXYhXZhX[h-

XhEhYh-Zh[h\hzhyh}hXjh-

XhEhYhZh5) \hzhyh-

T)((*)99/.:-2P?JUU3330,)((*)99/.079$U?)9<(7&.U ?'#(30?2?w#+vyZ\:-gEjXjh:--,()%%+?"((,+-9?-y-/(4)B%)#-EjXE I%B+():--2P?JUU*"04%B+()0+(U#*+(^0?2?w#+vXXYZy:-gEjXjh:,()%%+?"((,+-9?-X}-$%%)&-EjXE N7)9.:-2P?JUU3330%7)9.09)0

5

1BB)5%%$-1#(?(*'((*:2P?JUU+BB)5%%$+#(?(*'((*0*"U EjXEUjEUEYU+BB)5%%$H3%&(),(4)B#8U•$9)(HEz}-gEjXEh:,()%%+?"((,+-XE-$%%)&-EjXE =$$93(4:-2P?JUU3330#$$93(404(U*"U49B3(*H)(*9'()(*U %);8("U'99)H(*H*%+("(*H)(,(*3%&()02&$w$A7B))(*&~.(7;9*v 4B#"+x%);+vYjy[-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-Xj-$%%)&-EjXE I9B3-=*/9:-2P?JUU49B3#*/904(U/9)B$U&2)(%+.UXj[jZYH,(4)B#8H- )(,(*3%&()H'()?"#72&-gEjjzh:-,()%%+?"((,+-9?-XE-$%%)&-EjXE FB&%)7#(:-2P?JUU3330(%B&%)7#(09),U*"UjY402&$"-gEjXXh:,()%%+?"((,+-9?-Xj-$%%)&-EjXE F7949B3().:-2P?JUU3330(7949B3().04(U/9)B$U?9.&UZjyEE-gEjjyh:-,()%%+?"((,+-9?-XX-$%%)&-EjXE TFK:-2P?JUU3330)(,(*3%&()079$:-,()%%+?"((,+-9?-XX-$%%)&-EjXE b(..("#*,-!B*.&.&96(*:-2P?JUU33303(..("#*,8B*.&.&96(*0*"U 23%2(),(4)B#802&$"-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-Xj-$%%)&-EjXE @IDH8(**#.4%*8:-2P?JUU249H8(**#.4%*80B'&0*"U7,#U723U .29307,#wR+vYYEX-gEjjYh:-,()%%+?"((,+-9?-XE-$%%)&-EjXE 1BB)5%%$-Q2B#.:-2P?JUU3330+BB)5%%$&2B#.0*"U.B4.#+#(H%/'9()H-)(,(*3%&()H4#
V&)B7&BB)'#.#(-?)9'#*7#(-GB#+H29""%*+:-2P?JUU33305B#+H- 29""%*+0*"U*%&BB)H(*~)(7)(%;(.72%??(*~(*~?)9'#*7#%"(~ )(7)(%;(,(4#(+(*0?+/:-gXYHXjHEjXXh:-,()%%+?"((,+-9?-Xy-$%%)&--EjXE T(4#(+.'#.#(-M#++(*H1("L%*+:-2P?JUU3330$#++(*+("L%*+0*"U9'()H$#++(*H+("L%*+U,(4#(+.'#.#(H$#++(*H+("L%*+HEjE[~YX[ZU:-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-XZ-$%%)&-EjXE i#,BB)-8)€""()-$€""():-2P?JUU3330.#44#*,079$U4"9,UEjj}U j\Uj}U?%)#<.HYHkFEkyjk}YHR(&.(*U<(%*H+B4B6(&H8)9""()H$B""()U:-gj}Hj\HEjj}h:-,()%%+?"((,+-9?-XZ-$%%)&-EjXE K"%P(*,)9*+-m%;9*%%"-K%)8-+(-@9,(-]("B3(:-- 2P?JUU3330?"%*(&3%)(079$U$%?U+(H29,(H'("B3(H*%;9*%"H?%)8H$%?H*"H'("B3(02&$:-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-XZ-$%%)&-EjXE i#,BB)--(79+B7&:2P?JUU3330,("+()"%*+0*"U .$%)&.#&(0+3.w#+v[jEY:-gjZHEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-XZ-$%%)&-EjXE Q3((-.7)((*.29&.-,(*9$(*-'%*-,99,"($%?.-4#<-+("`H'"%%)+#*,(*H.72#(+%$:-2P?JUU$%?.0,99,"(079$U:-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-XZ-$%%)&-EjXE i#,BB)-?9*&:-2P?JUU)(7)(%;(0$#++(*+("L%*+0*(&U'(()?9*&U +(83%8("02&$:-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-XE-$%%)&-EjXE i#,BB)-$#++(*-1("`"%*+:-2P?JUU#*4(("+0$#++(*+("L%*+0*(&U 79$$%*+(B).?9"+()X02&$:-gEjXEh:-,()%%+?"((,+-9?-XZ-$%%)&-EjXE

6 15

INSPIRATION BOOK LEVEN MET WATER

Recommend Documents