inleiding hitler vrijdag 10 mei koningshuis rotterdam oorlogsmaterieel strijd in de lucht joden verduistering persoonsbewijs distributie verzet overval illegale pers . radio oranje onderduikers verraad scholen auto's en fietsen hongerwinter eindelijk monument
1940-1945
lets over de oorlog
1940-1945 t geschreven voor de schooljeugd van IJopik
* If
~
1~
Op 5 mei 1970 aangeboden aan de leerlingen van de lagere school te Lopik door het Ontspanningscomite. Deze uitgave kon tot stand komen dankzij financiele steun van het Gemecntebestuur van Lopik en van de Coop. Raiffeisenballk Lopik-Schoonhoven.
Jongens en meisjes in Lopik. Dit jaar herdenken wij, dat vijf en twintig jaar geleden ons land werd bevrijd van de vijandelijke bezetting. Waarom zijn wij daar n6g zo blij am? Omdat die bevrijding het einde betekende van een vrcselijke onderdrukking, waario oos volk in aUe opzichten van zijn vrijheid werd beroofd. De mensen mochten niet meer doen wat ze wilden, ze mochten oak niet meer zeggeo wat ze wilden, ze mochteo nauwelijks meer denken wat ze wilden. Erger nag: veJe goede vaderlanders werdell gevangen genomen,ja zelfs gedood. Mijnheer Lulof, een van de onderwijzers van LopLk, heef! dit boekje geschreven am je iets van die tijd te vertelleo en te laten zien. Je ouders en grootouders hebben die tijd zelf meegemaakt. Misschien hebben zij je er oak weI eens over verteld. Waarom denk je dat je dit boekje krijgt? Natuurlijk, omdat je oak iets over die geschiedenis van OilS land en yolk moet weten. Maar vooral, omdat wij, oudere mensen, en juJlie, die nu nag jong zijn maar straks 66k oudere mensen zijn, samen maeteo blijven proberen te voorkomen, dat zulke erge dingen ooit weer eens gebeuren. Waar teT wereld oak' Je burgertleesteT, Mr. ].A. Oosterhoff.
iC
/
....... -.,..,..--
. .'.:.,
•
-~""~\'~\""" ~,
lnleiding Jongens en meisjes, Hier is een boekje dat gaat over de Tweede Wereldoorlog. Het is al dertig jaar geleden dat die oorlog is begonnen; vijf jaar heeft het geduurd. Jullie weten claar zelf niets van. Maar jullie ouders en ook jllllie opa's en orna's well Er zijn toen heel erge dingen gebeurd. Veel mensen zijn verrnoord, andereri zijn gesneuveld en miljoenen mensen hebben verschrikkelijke herinneringen aan de oorlog overgehouden. Daarover willen en kunnen ze vaak niets vertellen. Ze vinden het te erg. Ze hopen dat het nooit meer zal gebeuren. En denk niet jongens. dat hel mooi was om (oen te leven. In leesboekjes staan weI mooic en spannende verhalen en ze zijn ook wei waal', maar he( was een zeer angstige tijd. Je wist nooit zeker wal er met je gebeurde. Een meneer, die een dik boek over de oorlog had gcschreven zei aan het begin van het boek: 'Als heel de hemel vall papier was en <JI hel water IeI' wereld inkt en al de bornen veranderden in pennen. dan nag i.Oll Illen al de vcrschrikkingen nict kunnen optekenen'. Daarom moet je dil nlaar eens doorbladcren en dan begrijp je misschien de grate vrellgde van de mensen op 5 mei 1945' NatlllLl'!ijk staat in dil bockje lang niet alles over de oorlog. Als je meer wilt weten, kun je Ilaar de bibliothee" in Lopik or Ilsselslein g~al1 om boeken te Jenen. Z.w.0. LuJof
-~.
_
•.
--J
Hitler Zo heetie de man die alles op gang bracht. Zijn voornaam was Adolf. Zijn vader was douanebeambte en zijn moeder dienstmeisje voar zij trouwde. De kleine jongen zou eigenlijk graag tekenaar of kunstschilder willen worden, maar de school wilde hem niet toelaten toen hij twintig jaar was. Zijn proeftekeningen waren niet goed genoeg. Later stuurde hij nog een keer iets in, maar nu mocht hij niet eens aan het toelatingsexamen meedoen. In 1914 werd hij vrijwillig soldaat. De Eerste Wereldoorlog was toen pas begonnen. Hij deed dienst als koerier, dat wil zeggen dat hij voortdurend berichten moest overbrengen. Hij heeft gevochten in Frankrijk en is twee keer gewand geweest. Aar. het eind van de oorlog, in 1918, kreeg hij oak een anderscheiding: 'het ijzeren kruis 2e klas'. Later schepte Hitler erover op, dat hij ook het Ie klas kruis had ontvangen, maar dat was niet waar. Adolf Hitler heeft ook eens een boek geschreven: 'Mein Kampf heet dat. Het betekent: 'Mijn Strijd'. Daarin zei hij, dat het Duitse Yolk het beste ter wereld was. De laden waren heel slechte mensen. Ze kregen overal de schuld van. Yan de slechte toestand in het land en van de armoede van de Duitsers. Daarbij waren de Duitsers oak jaloers, omdat de laden vaak de beste en knapste beroepen uitoefenden (dokter, advokaat). Daarom moesten ze maar gedood worden, dan konden Duitsers in hun plaats komen. Hitler stapte ze in concer.tratiekampen. Dat waren schuren met houten stapelbeddcn erin. Om die barakken heen was een hoge omheining van prikkeldraad gcplaatst, waarop m('n elektrische stroom zette. In die CLlllcentratiekampen zijn zes miljoen Joden vermoord. Dit is ongevcer de helft van de inwoners van heel Nederland! Daarnaast zijn er door de oorlng ook heel vee! burgers omgekomen ell vermoord. In Rusland bijvoorbeeld ook ze, miljoen mensen' Dit was allcmaal het gevolg van de wonderlijke ideeen van Adolf Hitter en zijn trawan ten.
5
·TWEEOE EXTRA EDITIE
VRUD'O I. '<[I "
..
UTRECHTSCH DAGBLAD I
I
.~
1
L
,'0) \ , ••• 1, • • ~ ,_ ,l. _ ~ ...... ,,~ I r"'-
.... 1 •• ' . ' , ' ,'~ .•
\ ".',
_ , •• ~I I ' :1 ,.... I ,~,
..... 1 fO' ~
", ..........1"y. 11 I,', r,~ IJ", 1·.
. "O\'CHTC \iTlE.\:. ..... 1_', "r'r. I.""• • fl.
~I!~E.·\I'\·
OL!OI' GRACHT ' "
'0"
••.,.1
0"
I ••
~ ••,
It,
I' I~
..... {,.
'.....,•... ~."'_.l_; ..
7~~ 11~'.~ ..~C . .7f:~~:.::: /t....:..":ir:'~.,.I·:::, ;;~~~.
TFlf.FOON, ""7 It I.I.1NF.NI
1 ~ •• r .....
..... ~~ •• ' ~ ..• ~,l
O:\Gl3LAD VOOR MIDDEN NEDERI_AND
UITC.\ vr, i': v. DRL II.; I.;ERII "fill. E. BOSCH &z.OO\! ·l:TRECHT
l.l.r
1)•• tJod
~""r\'_'''''''':''
o.l ••• ,
, •••.
DUITSCHEINYALINONSLAND ONZE LANDSVROUWE: WEERMACHT EN AFWEER DOET UW PLICHT PARAAT
in aBe omstandigheden
Nederland in oorlog BESCHERMING TEGEN Brute LUCHTAANVALLEN overval met Duitschland
Luchtaanvallen der Duitscflere
\"aft",h'H't1. ,,~ ~ Yl ...... """rd 1".~I~l.onol ~rm"kl 11\ hn ,(\I.co Yo:!
PH'li.Dc .I,tmLOClIt.t1ddlNt·
d. 10:
~H"'JI.
.. Rl'litl.r..
Vrijdag 10 mei 1940 Zllike grate letters lees je niet vaak in de krant. Zelfs niet als Ajax met 10-0 van Feyenoord zou winnen. Deze grate letters worden aileen gebruikt als er iets heel belangrijks te vertellen valt. En dat is er nu. Want je leest het: 'Duit.;che inval in ons land'. Ja, 's morgens op 10 mei kwamen de Duitsers ons land binnenvallen. Heel vroeg. AI om drie um 's nachts kwamen de vliegtuigen over. Sommige mensen dachten eerst nag, dat het Engelse vliegtuigen waren, maar die zouden naar het oosten, naar Duitsland moeten gaan. Deze vlogen juist naar het westen! Dat betekende omaad. In het westen van het land werden soldaten aan parachutes neergelaten en de Duitsers probeerden met deze parachutisten onze vliegvelden te veroveren. Nu hadden de Nederlanders het pas goed in de gaten. We waren in oorlog met Duitsland 1 Het had er lo lang op geleken dat het weer goed zou gaan, zoals in 1914 bij de Eerste Wereldoorlog. Ons land was immers neutraal! W'?; deden tach niet mee met de strijd~ We hielpen immers de Duitsers niet, maar oak de Engelsen en de Fransen niet. Nou, waarom zou er dan iets gebeuren? Maar nu was het tach lOver. Duitsland viel ons land aan. Ze konden er niets aan doen hoor! Ze kwamen hier alJeen maar om ons land te 'beschermen'. Want zeiden ze: 'We weten dat Engeland en Frankrijk in Nederland en Belgie aan land willen gaan. Ze zullen juJlie land bezetten en daartegen willen wij jllllie beschermen' ' Vele mensen geloofden dit eeht! Later wisten ze wet beter. De strijd tussen de Nederlandse en de Duitse truepen duurde 5 dagen. In die dagen zijn ongeveer 2500 soldaten en 2500 burgers gesneuveld. Ook Arie de Groot uit Lopik. in Lopik zelf merkten de mensen er niet zo veel van. Wei zag men Duitse vliegtuigen overkomen, maar verder was er eigenlijk niets, waaraan je kon zien dat het oorlog was. Op de Grebbeberg, langs de IJssel en bij de Afsluitdijk werd hevig gevochten. Zo werd er ook fel gcstreden in de Betuwe. Daarom moesten de lllensen uit bet plaatsje Wadenoijen evacueren (dat betekent uit hun dorp wegtrekken) orndat het daar te gevaarlijk voor ze werd. Deze mensen zijn hier in Lopik ondergebracht en hebben hier tot 15 mei gewoond. Toeo konden ze weer oaar hun dorp terug. Op het gemeentehuis in Lopik ligt nog steeds een bedankbrief die men toen heeft gekregen.
7
Ret koningshuis vertrekt Op 13 mei 1940 is Koningin Wilhelmina met de ministers naar Engeland gegaan. Ook Prinses Juliana is met haar doehters Beatrix en Irene weggegaan. Ze vanden het beter te vertrekken, omdat de Duitsers van plan waren de beide koninklijke families gevangen te nemen. Taen de Koningin in Engeland was, heeft ze ons land niet in de steek gelaten. Vaak kon je haar stem door de radio horen. Dan sprak ze ons volk nieuwe maed in. Veel mensen waren in die bange tijd erg blij als ze naar haar konden luisteren. Pas in 1945, op 12 maart, kwam ze vaor het eerst weer in ons land terug. Ze ging toen in Zeeuws-Vlaanderen aan land. Wat beleefden de mensen daar een vreugde~ Er waren oak mensen in ons land die zeiden, dat de koningin toen is gevlueht! Die vanden het laf van haar. Ze zeiden: de soldaten llloesten vechten voar hun leven, dan had de Koningin ook moe ten blijven! Maar de meeste mensen vonden het verstandig. Nu kon ze nag iets voor haar volk doen. Als ze gevangen was genomen, had ze niets meer kunnen doen. En na de oorlog was bijna iedereen het er over eens, dat Koningin Wilhelmina juist had gehandeld door naar Engeland te gaan. Prinses Juliana is later met Beatrix en Irene naar Canada gegaan. Daar is prinses Margriet geboreo. Prins Bernhard verbleef vaal< bij Koningin Wilhelmina in Landen. Op 5 september J 944 werd hij benoemd tot opperbevelhebber van de Nederlandse Binnenlandse S t r ij dk raeh ten (N.B.S.)
~)lL'lQl ~,',~lpen. ".':C:cu' god [','e.p
;'.' U!·~.:r~) J"!.:::;r
'!~;£
:"") U :,5 ('L~,:: ,,:(1a.~;, . :,..)(ta···, 11-:.{" d1ep
l.4'(JI
lS.e!~ 8i:,:}:.~·. h,~e
Qc:c ae hhii'. \ie hcrr:d.
Ql~e~ ~"\te;,?,,,_(!pd Q:.;:n Of~~1'~'}t! ".•./(:(.:!. ()('(f!)JE: f~an rre;.jel.~;c.nd.
.On
V-S'
!;::0""~(~
cic:r.. ;..~(::
':':2.'1£;.a(r.:::!-.'
f~c n~:;.ch~
Q P·"c!:,,~de..
:iJ
l?c:"::C:'ri
::. ....-:~:;.;e:::· ;;:'.;(!!:
f-~~'~~
meg.
"i:;
("~:-;::~'e::":
::it.' .:fa:;:
'..: ....; ~,:
8
• '
"""" v
Het bombardement op Rotterdam, 14 mei 1940
Dit is een heel droevige foto. Hier zie je wat er gebeurd is. Kijk maar goed. Links op de voorgrond stonden huizen: nu zijn ze weg. Van het gebouw in het midden staan nag een paar muren overeind. lets meer naar links staat een gebouw zander ramen en zander dak. De kerk is uitgebrand en in de haven liggen schepen die zijn gezonken en uitgebrand. Rotterdam brandde z6 fel, dat men hier in Lopik de lucht helemaal rood gekleurd zag. Half verbrande papiersnippers daalden hier neer. Een man zei: 'lk geloof dat nu de wereld vergaat! ' Maar het allerergste zie je niet op de foto, dat zijn de mensen die omgekomen zijn. Dat waren er ongeveer 800' Die doden zullen ze nooit vergeten in Rotterdam. Waarom deden de Duitsers zo'n gemene aanval op gewone mensen? Waarom hebben ze toen in een keer zoveel mensell vcrmoord 1 De Duitsers zelf zeiden dat het onze eigen schuld was. De Nederlanders hadden Rotterdam maar over moeten geven. Ze hadden de Duitsers maar door moeten laten gaan. Nu moesten ze weI aanvallen; ze konden er niets aan doeiL De werkelijkheid was andel'S. De Duitsers dachten dat ze ons land weI in een dag konden veroveren; maar zc waren nu al 4 dagen bezig en nag was het hen niet gelukt. Nu waren ze bang dat Engeland ons misschien ZQU helpen. Daarom moesten ze OIlS land zo snel mogelijk veroveren. Daarorn hebben ze Rotterdam, de belangrijkste havenstad van Nederland, gebombardecrd. De Duitsers krcgen hun zin. want een dag later op 15 lllei gaf de aanvoerder van ons leger. Generaal Winkelman, zich over. De Duitsers hadden immers gezegd, dat ze nag meer grate steden (onder andere Utrecht) zouden bombarderen als Nederland zich niet overgaf! Er zijn nag men~eJl uit Rotterdam naar hun famiJie in Lopik gevlucht, oI1ldat lC geen huis meer hadden.
11
Duits oorlogsmaterieel Tanks, vrachtwagens, motoren met zijspan, pantserwagens! Van alles ralde ons land binnen! De mensen waren weI bang. Maar toch ..... Jc moest eerlijk zeggen dat de soldaten erg netjes waren. Als ze in groepen marcheerden was het een mooi gezicht en ze konden prachtig zingen. Zolang dat nag ZlJ ging, viel het cigenlijk nog weI mee. Bovendien kon je tach niet tegen ze op. Ze waren veel sterker! Het Nederlandse leger was eigenlijk erg slecht en oudcrwets. De soldaten waren oak slecht geoefend. Op sonunige plaatsen hebben ze hard gevochten Olll de Duitsers tegen te houden, onder andere bij de Grebbeberg en op de Afsluitdijk, Maar ook gebeurde het, dat de NederJandse soldaten weg waren als de Duitsers kwalllen! lvlaar nu was het oak wei erg moeilijk am tegen zo'n overmacht te vechten. De Luchtmacht heeft uitstekend gevochten. De Nederlandse ouderwetsc vliegtuigen hebben veel moderne Duitse jagers neergehaald. Op de eerste dag \'Jaren dal er 272' Maar tenslotte konden die het ook niet meer aan, De Duitsers hadden echt het sterkste leger, en ze hadden alles in het geheim goed voorbereid! VOOl'al de parach lltisten (dat zijn soldaten die aan een parachute uit een vliegtuig springen) waren een grate verrassing, want dat kende men toen nag niet.
12
Bier is Radio Oranje
Omroeper van
Radio Oranje L. de Jong
Op dil plaatje zit iemand naar de radio te luisteren. Hij doel dat stiekem, dat zie je zo. De radio is goed verstopt en zal weI zo zacht mogelijk aanstaan, zodat er van buiten niets te horen is en ook de buren niets verne men. Dat moesl allemaal zo geheim gebeuren orndat de Duitsers hadden gezegd dat aile radio's ingeleverd llloesien worden. AI dadelijk oa de verovering van Nederland moch t je niet meer naar vijandelijke radiouitzendingen luisteren. Want, zeiden de Duitsers: 'Dat zijn allemaal maar bedriegers, die jullie voorliegen. Luister maar naar de Duitse uitzendin;Sen'. Maar op de Duitse radio hoorde je aileen maar propaganda voor Duilsland. De hele dag riepen ze da t ze in Nederland hadden gewonnen en dat ze Frankrijk weI even lOuden verslaan, ja dat ze heel Europa 31 bijna hadden 1 De Lopikse zenders waren ltierbij voor de Duitsers e,c belangrijk l AI in de eerste dagen van de oorlog werden die door de Duitsers bezet. Korte lijd later waren het eigenlijk Duitse zenders geworden.
32
Onderduikers Onderduikers waren mensen, die zich in oorlogstijd om een of andere reden voor de vijand moesten verstoppen. Dat kon zijn omdat ze hadden meegewerkt clan de ondergrondse, omdat ze hadden gespionneerd of misschien Joden hadden geholpen. Ook omdat ze zelf Joden waren of gewoon omdat ze niet in Duitsland wilden werken. Ais je wilde onderduiken, moest je proberen om'een goed adres te vindcn. Misschien bij familie of bij goede kennissen die je niet verraden lOuden. Soms zo maar bij onbekenden. Natuurlijk moest je je huis en je spullen in de steek laten. AIsje geluk had, was er iemand die er op wilde passen. Je begrijpt, dat de oorlogstijd een vreselijk gevaarlijke en angstige tijd was voor de onderduikers. Trouwens ook voor de mensen die onderduikers in huis hadden. De Duitsers Inoehten het volstrekt niet weten. Het kwam voor, dat je eigen buren het verklapten. Daarom gebeurde het vaak genoeg, dat een onderduiker lange tijd niet buiten kon komen. Vooral de loden hadden het moeilijk. Soms moesten ze steeds weer naar andere adressen gebracht worden. Ze werden opgejaagd als vee. Heel bekend is het verhaal van Anne Frank, Ze was een loods meisje dat in Amsterdam ondergedoken zat. In augustus van het jaar 1944 (dus een paar maanden voor de bevrijding) viet de politie het huis binnen en de hele familie Frank wcrd gearresteerd en naar een concentratiekamp gevoerd, Alteen de vader heeft de gevangenschap overleefd. Zou iemand hen verraden hebben? Zo is het veel loden en andere onderduikers vergaan.
DE CONTACTBOEKERlj
ANNE FRANK
HET ACHTERHUIS DAGB OEKBRIE VE N 1 Augustus 1944
12 Juni 1942 -
MET EEN INLEIDING VAN ANNIE ROMEIN·VERSCHOOR
UITGEVERlj CONTACT AMSTERDAM EN ANTWERPEN
35
Hoe het op school ging Toen de oorlog uitbrak, op 10 mei 1940, waren de rneeste sch01en gesloten. Men wist niet wat men doen rnoest. Bovendien was het nu te .gevaarlijk. De Openbare School in Lopikerkapel en de zogenaamde Binnenschool aan de Voordijk werden in die dagen gebmikt am de vluchtelingen uil Wadenoijen voorlopig onder Ie brengen. Op het schoolplein van de Binnenschool stonden toen natuurlijk vee] mensen, paarden en wagens. Plotseling kwam er een vliegtuig laag over. De pileot zag al die mensen en vllurde. Gelukkig werd niemand geraakL Aileen een paard werd licht gewond. [en kogel drong de school binnen en bleer steken in de W.e.-deur. De heer Van Joolingen, die loen hoord del' school was, heeft die kogel nog steeds in l.ijn bezit. Na een paar dagen, toen het gevaar voor bombardernenten en vuurgevcchten minder was geworden, gingen de schoolckuren weer open. Surn1nige lecrboeken werden door de DlIitsers verboden. Er was ook een leesboekje vom klas 3 dat niet meer gebruikt mochl worden Daarin slOnd een verhaaltje over een stcl jongens die met bootjes in de sleot speelden. £en jongen kon zijn bootje niet naar de overkant krijgen: de anderen lachten hem uit. Toev311ig heette die jongen Adolf. Ze riepen: 'rIa, ha Adolfkan zijn bootje niet naar de overkant krijgen'. 1\1 gallw raakt~n ook schriften, pennen en pot/oden op. De kinderen schreven soms. net als vroeger, op de lei. In de winter van 1943 cn 1944 hadden de kinderen soms vrij, omdat de kolen op waren. Een enkcle keel' kregen ze in groepjes les bij een van de kinderen thuis. ln de grote pJaatsen gebeurde her tegen het cind van de oorlog (1944-45), dat kinderen wegbleven van schoo} om vocdsel te halen bij bocren in or bij hun woonplaats. Ook werden veel scholen bezet door de Duitsers om er soldaten in onder te brcngcn. Toell bleef lllen hopen op de vrijheid. Ouk meester Van Joolingen hield de mocd erin. Hij lecrde zijn kindcren een mooi liedjc: 'Zie ginds komt de stoomboot uit England weer aan; Ze brengt ons Wilmina, ik zie haar al staan'. lernand heefl dit misschien aan de Duitsers verraden, want de meester werd kort daarna naar de Duitsers gebracht om verhoord le worden. Gclukkig werd hij weer vrij gclaten.
Begin 1941 kreeg burgemeester Schuman van de Duilsers te he,ren dat er op sommige scholen spotliedjes werden gezongen. Dat wensten deze 'Duitse Heren' niet' De burgemeester moest toen aan de schoolhoofden zeggen, dat dit verboden was. Toch zullen vee! kinderen en onderwijzers weI 'ongehoorzaam' zijn gebleven.
39
