JACOBSSTAF - 2007
Voorwoord Wat doet een pelgrimstocht met je? Na thuiskomst wordt deze vraag maar al te vaak gesteld. Door een pelgrim aan zichzelf of door de achterblijvers aan de thuiskomers, benieuwd als zij zijn naar de uitwerking van de tocht. In dit nummer vindt u verschillende antwoorden op de bovenstaande vraag. Zo schrijft Ineke Albers in haar artikel dat lopen ‘een medicijn verschaft dat de zieke heelt en de gezonde in de zevende hemel brengt.’ Vanuit de theologie en de life sciences werpt zij een nieuw licht op de rol van het lopen in pelgrimstochten. Natuurlijk zijn er ook nog de talloze persoonlijke ervaringen van pelgrims en wandelaars die u in elke Jacobsstaf terugvindt. Het is opvallend hoe verschillend die zijn, terwijl velen toch dezelfde weg bewandelen. Verrassend zijn in dit nummer de ervaringen in Flarden, maar ook die van een negentigjarige fietser die een compostela bemachtigt. In het Florijncollege in Breda vindt op 17 november weer de najaarsbijeenkomst plaats. Daar kunnen aankomende en terugkerende pelgrims hun hart ophalen. Nieuwe, oude, gebruikelijke en minder gebruikelijke pelgrimswegen komen aan bod. En uiteraard kunt u ook weer terecht op de uitgebreide infomarkt. Kijk voor uitgebreide informatie verderop in dit nummer.
Inhoud 82 God is in het lopen Ineke Albers 88 De Via Domitia van de Italiaanse grens naar Arles Een pelgrimsweg? Katrina van den Berg 91 Sonnet pour l’Esprit Jan Galjé 92 Flarden Peter Prins, Richard Lichtendahl 96 98
Juffie gelukkig onderweg Gitta van ’t Land Negentigjarige verkrijgt de compostela Bram van der Wees
100 Expositie Museum Van Bommel Van Dam Alleen het onderweg zijn telt 102 Het Genootschap
Kopij inleveren tot 5 november 2007.
‘De terugkerende pelgrim’ van Daniele Bigata. Abdij van Cayac, Bordeaux. Foto: Tieleke Huijbers.
PAGINA 81
JACOBSSTAF - 2007
God is in het lopen Ineke Albers In zijn boek ‘Running the Spiritual Path’ verdedigt Roger D. Joslin, een theoloog verbonden aan de Episcopal Church in Austin (Texas), de stelling dat God evengoed gevonden kan worden in een lekker stukje hardlopen als in de kerkelijke liturgie. In de visie van Joslin is hardlopen op zichzelf, geheel los van de betekenis die eraan wordt gegeven, een spirituele activiteit. En het feit dat deze spiritualiteit verband houdt met een verhoogde activiteit van bepaalde stoffen in de hersenen doet niets af aan de spirituele en religieuze kwaliteit ervan, aldus Joslin: ‘Ooit dacht ik dat het plezier dat ik beleefde aan het hardlopen het gevolg was van de productie van endorfines in mijn bloed. Nu begrijp ik dat die endorfines ook door God geschapen zijn. God is in the physical’. Joslin
beschouwt zijn hardloopactiviteiten als een spirituele oefening die hij een plaats probeert te geven in de christelijke traditie waartoe hij zichzelf rekent. Hij noemt zijn onderneming ‘running prayer’. Dat moet niet worden opgevat als ‘bidden tijdens het hardlopen’ maar als ‘hardlopen dat bidden is’. Joslin ziet het hardlopen als een vorm van meditatie en als een uitbreiding van het zittend mediteren dat hij ook beoefent, en hij vergelijkt de hardlopers die in hun bezwete T-shirts op zondagmorgen rond het meer rennen met de keurig geklede kerkgangers in de straten van de stad. Beide volvoeren hun zondagse liturgie, en Joslin vraagt zijn lezers goed te overwegen wie van beide daarbij op de meest authentieke wijze de ‘zondagsrust’ in acht neemt. Hoewel ik verder niemand ken die het hardlopen op
Pelgrims in de mist, vertrekkend vanuit de refugio van Roncesvalles. Foto: Tieleke Huijbers.’
PAGINA 82
JACOBSSTAF - 2007
zo directe wijze verbindt met de kerkelijke liturgie, is Joslin niet de eerste en niet de enige die zijn loopervaringen verwoordt in religieuze termen. De filosoof Dirk van Weelden schrijft dat zijn geest tijdens het hardlopen in de ‘monniksstand’ verkeert en dat het lopen een ‘retraite-effect’ heeft. Ook wandelaars uiten zich in dergelijke termen. Want hoewel wandelen en hardlopen door ons als twee verschillende activiteiten worden beschouwd, en beide activiteiten ook tot heel verschillende sportculturen behoren, zijn de effecten die ze in de hersenen bewerken niet zo heel verschillend. In spiritueel opzicht kunnen we wandelen en hardlopen met een gerust hart over een kam scheren. Herman Andriessen schrijft in zijn Pelgrimsnotities: ‘Het komt erop neer dat je voortdurend de ene voet voor de andere zet, onophoudelijk in beweging bent. Het zou wel eens kunnen dat daarin – in zoiets eenvoudigs – het hele geheim ligt van deze bestaanswijze en van alles wat die met je doet. Voortdurend en onophoudelijk lichamelijk in beweging zijn op een weg die je tot de jouwe maakt en waarop je innerlijk en uiterlijk van alles kan overkomen omdat je bij niets belang hebt; behalve dan bij dit ene, onophoudelijk voorwaarts. Eigenlijk heel merkwaardig dat in zoiets de geest vrij kan worden en de Geest ruimte krijgt. Het maakt zoveel in ons vrij maar “hoe het werkt” is nog steeds niet duidelijk’. Dat laatste is intussen niet meer helemaal waar. De wetenschap heeft een vrij goed beeld van ‘hoe het werkt’.
Lopen in religieuze rituelen Indianen In tal van premoderne godsdiensten over de hele wereld had en heeft het lopen een sacrale betekenis. Binnen de wereldreligies zijn daarvan alleen nog sporen terug te vinden in het
Pelgrimsbeeld op de Alto de San Roque. Foto: Tieleke Huijbers.
boeddhisme. In de andere grote godsdiensten lijkt het lopen op te zijn gegaan in het ritueel van de pelgrimage en zijn zelfstandige sacrale betekenis verloren te hebben. De sacrale betekenis van het lopen in premoderne gemeenschappen is het meest diepgaand onderzocht bij de indianenvolken van Noord-Amerika. Tot ver in de twintigste eeuw waren antropologen in de gelegenheid de traditionele cultuur en religie van deze volken te bestuderen. Vanaf de eerste contacten met de Europeanen hebben de indianen steeds weer grote indruk gemaakt met hun fabelachtige loopvermogen. Zij maakten van dat vermogen op verschillende wijze gebruik: tijdens jacht en oorlogsvoering, voor koeriersdiensten over grote afstanden, maar ook als onderdeel van religieuze rituelen. Vooral bij de indiaanse volken in het zuidwesten van de Verenigde Staten is het lopen - meestal in de vorm van hardloopwedstrijden - een prominent onderdeel van vrijwel alle religieuze rituelen, en de mythologie van deze volken is doordrenkt van hardloopwedstrijden. De mythen presenteren het hardlopen niet alleen als een middel om de communicatie tussen mensen onderling te bewerkstelligen, maar ook om de communicatie tussen mensen enerzijds en goden, geesten en voorouders anderzijds tot stand te brengen. De hardloopwedstrijden zijn ingebed in een complex van rituelen dat vrucht-
PAGINA 83
JACOBSSTAF - 2007
baarheid en welzijn van mens en natuur zeker moet stellen. Daarom is winnen slechts van secundaire betekenis: men rent voor wolken, regen en de rijping van het gewas. Regelmatig duiken in de vroege antropologische literatuur verhalen op over indianen die over de lange afstand paarden kunnen verslaan. De toevoeging ‘over de lange afstand’ is hier cruciaal: het gaat niet om hoge snelheden maar om het vasthouden van een rustig tempo gedurende zeer lange tijd. Als marathonloper hadden maar weinig indianen succes, 42 kilometer is voor hen een te korte afstand. Boeddhisme In twee boeddhistische tradities in Tibet en Japan heeft het lopen een plaats die lijkt op de plaats die het indiaanse lopen heeft. In Tibet gaat het om de traditie van loeng-gom-pa. Loeng-gom is een Tibetaanse verzamelnaam voor een corpus aan fysieke en mentale oefeningen, te vergelijken met wat in India yoga wordt genoemd. Het beoogde effect is spirituele verlichting. Loeng-gom-pa is een oefening waarbij het hardlopen wordt gebruikt om in trance te geraken en het wordt uitsluitend beoefend door monniken. Een boeddhistische traditie die verwant lijkt aan loeng-gom-pa is die van de ‘marathonmonniken’ van de berg Hiei in Japan, in de buurt van Kyoto. Als onderdeel van een 12 jaar durende retraite lopen deze monniken op 1000 dagen, verdeeld over zeven jaar, minimaal 30 en maximaal ruim 80 kilometer per dag. Deze retraite wordt aangeduid als kaihōgyō, de ‘pelgrimage op de berg’. De gyōja (pelgrim) vertrekt rond een uur ’s nachts voor zijn tocht over de berg. Onderweg stopt hij bij alle voorgeschreven staties om gebeden te zeggen en offerandes te brengen. Op de route van dertig kilometer is dat
PAGINA 84
tweehonderdvijfenvijftig keer. Deze staties zijn niet alleen gewijd aan boeddhistische heiligen, maar ook aan vedische, taoïstische en shintō godheden en heiligen. Het betreft boeddhabeelden, heilige bergtoppen, stenen, bomen, bamboebosjes, watervallen, vijvers en bronnen. De 1000-dagen pelgrimage is niet zonder gevaar. De steile bergpaden zijn vaak glad door regen en sneeuw, en in het donker bijzonder gevaarlijk. Sommige pelgrims stierven van uitputting. En tenslotte kan men er niet vrijblijvend aan beginnen: men verplicht zich om zelfmoord te plegen wanneer de 1000-dagen pelgrimage is begonnen en niet volbracht kan worden. In de twintigste eeuw zijn er echter geen sterfgevallen geweest, noch door ongevallen, noch door zelfmoord. De voorselectie is streng en wie niet geschikt wordt geacht krijgt van zijn meerderen geen toestemming om aan de kaihōgyō te beginnen. Tenslotte nog een derde variant van lopen in een boeddhistische context: kin-hin. Kin-hin is een onderdeel van de meditatiepraktijk in het zenboeddhisme. Het wordt beschouwd als een aanvulling op de zitmeditatie zazen. In de meeste zenkloosters lopen de deelnemers aan de meditatie enkele ronden door de meditatieruimte. Soms wordt de loopbeweging daarbij zoveel als mogelijk vertraagd: de langzame kin-hin. Er is echter ook een snellere variant van kin-hin, en zelfs een looppas-kin-hin. Deze drie vormen kunnen zowel binnen- als buitenshuis worden beoefend. Een vierde vorm, de wandeling-kin-hin wordt alleen buitenshuis beoefend. Het lopen heeft dus al een lange geschiedenis in de religieuze rituelen van de mensheid. Het christendom kent het loopritueel alleen als onderdeel van een processie of een pelgrimage en heeft in zijn geschiedenis aan het lopen zelf in de regel geen speciale betekenis toegekend. Joslin lijkt daar verandering in te
JACOBSSTAF - 2007
willen brengen en dat zou wel eens terecht kunnen zijn, want in de westerse postchristelijke samenleving kent het lopen, hetzij in de vorm van pelgrimeren en wandelen over lange afstanden, hetzij in de vorm van hardlopen, weer een ongekende populariteit. En dat niet alleen, al die lopers spreken en schrijven ook veelvuldig over hun spirituele ervaringen.
beter wordt. Met andere woorden (en met de kanttekening dat dit alles niet voor iedereen in dezelfde mate geldt): lopen verschaft een medicijn dat de zieke heelt en de gezonde in de zevende hemel brengt. En dat werpt een heel nieuw licht op de rol van het lopen in de pelgrimage.
De fysiologische aspecten van het lopen
In de christelijke middeleeuwen was de pelgrimage een van de belangrijkste vrome werken en daarnaast fungeerden de heiligdommen als eerste hulp, huisartsenpost en ziekenhuis. Voor de middeleeuwer was op pelgrimage gaan bijna synoniem aan genezing zoeken van kwalen die thuis niet te genezen waren. En ze vonden genezing, de mirakelboeken staan er vol van. Na de Reformatie in de zestiende eeuw werden de protestanten geacht helemaal niet meer naar een heiligdom te reizen, en eigenlijk mochten de katholieke heiligen zich van de kerk alleen nog maar bezig houden met de genezing van de ziel. Maar de heiligen hielden zich niet aan de theologische richtlijnen en de lichamelijke genezingen gingen gewoon door. Het merendeel van al die vromen en zieken en vrome zieken begaf zich te voet naar het heiligdom van zijn keuze. Wie rijk was kon zich door paardenkracht laten vervoeren, maar dat was de uitzondering. Toen in de negentiende eeuw het openbaar vervoer een snelle opmars doormaakte, had dat ook invloed op het pelgrimeren. Lourdes, dat zich vanaf 1858 in korte tijd tot een drukbezocht heiligdom ontwikkelde, trok geen voetpelgrims maar treinpelgrims. Zij maakten dankbaar gebruik van de mogelijkheden die het nieuwe spoorwegnet bood om vanuit heel Europa aan te reizen. Pelgrimeren viel vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw in West-Europa niet langer samen met
Aan de hand van neurowetenschappelijk onderzoek, met name met betrekking tot de processen in de basale ganglia, kunnen de mechanismen achter de spirituele betekenis van het lopen verhelderd worden. Uit het onderzoek blijkt dat er een complexe maar nauwe relatie bestaat tussen beweging, stemming en cognitie. De basale ganglia - een verzameling subcorticale structuren aan de voorkant van de hersenen - spelen bij de regulering daarvan een centrale rol. De neurotransmitter dopamine is voor het functioneren van de basale ganglia, en dus ook voor het reguleren van beweging, stemming en cognitie, van cruciaal belang. De dopamineactiviteit moet binnen bepaalde parameters blijven, afwijkingen naar boven of naar beneden veroorzaken op de lange termijn gezondheidsproblemen. Het is echter niet zo dat de optimale waarde zonder meer is gerealiseerd in gezonde individuen, en daar is met beweging wat aan te doen. Kort samengevat: het lopen gaat gepaard met een verhoogde dopamineactiviteit en heeft daardoor een positief effect op de stemming en de cognitie. Daarnaast stimuleert die verhoogde dopamineactiviteit het beloningscentrum (de nucleus accumbens) in de hersenen, waardoor het algehele welbevinden stijgt, en onder bepaalde omstandigheden wordt ook de werking van het immuunsysteem erdoor verbeterd, waardoor de afweer tegen ziekten
De rol van het lopen in de pelgrimage
PAGINA 85
JACOBSSTAF - 2007
Pelgrims bij de Sint-Nicolaaskerk in Portomarín. Foto: Tieleke Huijbers.
het maken van een (lange) voetreis. Het mag dus een opmerkelijk verschijnsel worden genoemd dat na een algehele daling van de belangstelling voor het pelgrimeren in de jaren zestig, in de jaren zeventig van de twintigste eeuw het te voet pelgrimeren plotseling weer in zwang kwam. En aan het begin van de eenentwintigste eeuw lijkt het lopend pelgrimeren weer bijna zo populair te zijn als in de middeleeuwen. Kennelijk ontbreekt er toch iets aan een pelgrimage per gemotoriseerd vervoer. Een tweede opmerkelijk verschijnsel: ook de voetpelgrims van de eenentwintigste eeuw melden veelvuldig genezingservaringen. Ze worden niet genezen van de kwalen waar de middeleeuwer voor naar een heiligdom ging, want daarvoor heeft de dokter
PAGINA 86
heden ten dage meestal een veel betere remedie, maar ze worden wel nog steeds genezen van aandoeningen die thuis niet te genezen zijn: onrust, een gebrek aan diepgang in het leven, stress, overspannenheid, rouw, depressie. En nu die genezingen niet meer worden opgetekend in mirakelboeken, schrijven ze er zelf maar over. De hoeveelheid moderne pelgrimsverslagen is intussen niet meer te overzien en het zijn juist de voetpelgrims die zo overlopen van ervaringen dat ze anderen er deelgenoot van willen maken. Dat al deze publicaties vrijwel alleen de (uiteindelijk) positieve ervaringen beschrijven geeft natuurlijk een vertekend beeld, want wie voortijdig moest stoppen omdat het allemaal te zwaar viel schrijft daar natuurlijk liever niet over, maar toch… Er wordt nog steeds genezing gevonden, het zijn vooral voetpelgrims die van deze genezingen berichten, en het zijn bepaald geen oppervlakkige veranderingen waarvan bericht wordt. Ricky Rieter heeft het in haar boek Pelgrimeren, lopend stilstaan. Spiritualiteit van een pelgrim als volgt samengevat: ‘Met de ervaringen die je al pelgrimerend opdoet, mag je niet meer terug naar de “vleespotten van Egypte”, niet meer naar je bestaan van vroeger. Pelgrimage verandert een mens. Die veranderingen zijn nooit ongedaan te maken. Het “verder” is een ander “verder” geworden’. Dit is de spirituele genezing die de rooms-katholieke kerk zo graag ziet, maar waar ze in dit geval geen enkele belangstelling voor lijkt te hebben. Dat het lopen als onderdeel van het ritueel van de pelgrimage niet alleen een manier is om op de plaats van het heiligdom te komen, maar een zelfstandige functie heeft, is door tal van moderne voetpelgrims onderkend. Voor veel Santiagopelgrims is het aankomen in de drukke toeristische stad zelfs een regelrechte
JACOBSSTAF - 2007
deceptie. Dat wil zeggen: de religieuze betekenis van het heiligdom speelt bij hun spirituele en religieuze ervaringen geen rol. De moderne wetenschap laat ons zien dat misschien ook in vroeger eeuwen het lopen naar het heiligdom niet alleen maar een manier was om de afstand tussen thuis en het heiligdom te overbruggen. Misschien is het heilige niet alleen te vinden in het heiligdom en de genezing niet alleen bij de relieken, maar verschuilen beide zich ook, of misschien wel juist, in de beweging van het lopen. Wanneer het lopen een medicijn verschaft dat de zieke heelt en de gezonde in de zevende hemel brengt, dan is de grote populariteit van de pelgrimage in verleden en heden en in alle delen van de wereld misschien wel mede daaraan te danken. In navolging van Joslin
durf ik hier een nieuwe theologische stelling in te poneren: God is in het lopen. Voor literatuurverwijzingen zie: Ineke Albers: ‘Heilige kracht wordt door beweging losgemaakt. Over pelgrimage, lopen en genezing’ (= Netherlands Studies in Ritual and Liturgy 5) (Groningen 2007). De auteur is theoloog en werkt als onderzoeker bij het Heyendaal Instituut van de Radboud Universiteit in Nijmegen. Het zwaartepunt van haar onderzoek is de relatie tussen de theologie en de life sciences. In haar proefschrift verdedigde zij de these dat wandelen en hardlopen spirituele kwaliteiten bezitten en passen in het genezingsparadigma dat in de christelijke theologie zo’n belangrijke rol speelt.
U kunt zich nog steeds inschrijven op de
Dag van de spiritualiteit
er zijn nog plaatsen beschikbaar!
Dit is een dag om de spirituele kant van uw pelgrimstocht opnieuw te beleven, of – als u nog niet bent geweest – met anderen over die aspecten te spreken. De inleiding in de ochtend heeft als onderwerp: • Hoe kunnen wij onze spirituele ervaringen vasthouden in ons dagelijks leven? • Tijdens de middag zijn er verschillende activiteiten in kleine groepen. • De prijs voor leden is _ 10 per persoon. Kijk voor het volledige programma in het vorige nummer van de Jacobsstaf of op de website (www.santiago.nl). Daar vindt u uitgebreide informatie over de aanmelding. U kunt ook bellen met de Ledenservice van het Genootschap van Sint Jacob (telefoon: 030-2315391). Wie zich heeft aangemeld, krijgt rond 1 oktober gedetailleerde informatie over vervoer per trein, bus, de routebeschrijving en meer.
PAGINA 87
JACOBSSTAF - 2007
De Via Domitia van de Italiaanse grens naar Arles Een pelgrimsweg?
Katrina van den Berg
De GR 653D is de nieuwste jacobsroute in Frankrijk. De organisatie Amis de Saint Jacques Provence-Alpes-Côte d’Azur-Corse geeft de routebeschrijving als subtitel ‘Autour de la voie Domitienne’, omdat er ook een Romeinse weg liep (de Via Domitia). Maar kom je ook Jacobus tegen? Kom je andere pelgrims tegen? Katrina van den Berg en Peter Eerhart liepen deze nieuwe route in juni 2007. Ze genoten van de prachtige tocht, maar zochten tevergeefs. Het begint hoopgevend. Ik had het boek van Domenico Laffi gekocht via het Nederlands Genootschap van Sint Jacob.1 In 1670 pelgrimeerde Laffi vanuit Italië naar Compostela en bezocht hij in Turijn het Feest van de Lijkwade. Wij volgden zijn sporen vanaf de Italiaanse grens naar Avignon. De huidige routebeschrijving komt uit in Arles, waar er een aansluiting is op een bekende Jacobsweg, de Via Tolosana. Herkenbare plaatsen in Laffi’s beschrijving zijn Montgenèvre, Briançon, Chateauroux, Embrun, Chorges en Tallard. Je komt er inderdaad doorheen op de Via Domitia - ik zal verderop ingaan op de hedendaagse situatie - maar het lijkt erop dat hij de driehonderd kilometer in een week tijd heeft afgelegd. Een hele prestatie. Zo snel gaat het tegenwoordig niet meer, en zeker niet voor ons als zestigplussers. De oorspronkelijke wegen liggen als Route Nationale onder het asfalt en het meer van Serre-Ponçon vormt een flinke onderbreking tussen Embrun en Chorges. Het Sint-Jacobsgenootschap van de Provence heeft de route voortreffelijk gemarkeerd met wit-rode tekens en is bezig met een opzet voor een officiële routebeschrijving (topoguide), zoals die er ook zijn voor andere jacobswegen in Frankrijk. Ik had het boekje in het Nederlands
PAGINA 88
De Pont de l’Amitié. Foto: Peter Eerhart
vertaald, omdat het moeilijk te lezen was en je het beter rustig thuis kunt bestuderen. Het is ook een goede voorbereiding op de trektocht. De beschrijving begint in Clavière, maar in feite volg je dan de GR5 van de Col de Montgenèvre naar Briançon toe. Pas na Briançon kom je een splitsing tegen, waar de GR5 weer de berg op gaat naar de Col d’Izoard en de GR 653E dan voorlopig nog in het dal van de Durance blijft.
Briançon in beweging We komen een dag voor het grote wielergebeuren, de Giro d’Italia, aan in Briançon. De stad ligt tussen de hoge bergen op ruim 1326 meter hoogte. Het is een oude stad waar Vauban, de vestingbouwer van Lodewijk de Veertiende, veel aan heeft bijgedragen. De hele stad is in rep en roer en het grote plein van de Champ de Mars een puinhoop. Het openbaar vervoer is erg beperkt, maar we kunnen nog net mee met de laatste bus die naar Clavière gaat die dag. Clavière is het eerste stadje in Italië, aan de andere kant van de pas van Montgenèvre, en ligt op 1854 meter hoogte. En daar zijn we dus begonnen, westwaarts richting Santiago de Compostela.
JACOBSSTAF - 2007
Hotels in Chateauroux Veel van de plaatsjes waar je doorheen komt, hebben volgens het boekje geen voorzieningen. Dat klopt gelukkig niet altijd, want een rijdende winkel of een Bar/Tabac telt voor ons ook mee. Maar in St. Clément sur Durance klopt het. Na een flinke klimpartij en een lange daling zie je langs de Route Nationale wel een terras liggen, wat heel aantrekkelijk is. We willen alleen niet verder afdalen, want je weet dat je dan weer omhoog moet. Chateauroux, even verderop, is een aardig plaatsje. Laffi heeft er ook overnacht, omdat hij Embrun niet kon halen en de zon onderging. In Chateauroux kopen we brood. In het plaatselijke winkeltje hebben ze alleen brood van gisteren, maar ze zijn bereid om dat met ons te delen. Wij gaan vandaag door en komen aan in Embrun, dat net als Briançon een oude vestingstad is. De huidige route maakt daarna een uitstapje naar de abdij van Boscodon, een twaalfde-eeuwse abdij. Ik had ernstige twijfels of ik zonder de aanmoediging van Laffi de berg op wilde. De abdij ligt op een mooi uitzichtspunt boven het meer van Serre-Ponçon. Het was zeker niet de kortste weg, maar wel een mooie wandelroute met waterval en picknicktafel. De abdij wordt bewoond door een kloostergemeenschap en is in de laatste decennia met de hulp van veel vrijwilligers opgeknapt. Het is de moeite waard om daar een dienst bij te wonen om even de sfeer te proeven, maar je kunt niet in de abdij zelf slapen. Dat is wel mogelijk in de daarnaast gelegen gite d’étape.
De Notre Dame du Laus, een onbekend bedevaartsoord Terug naar Laffi. Hij gaat meteen door naar Chorges en daarna naar Saint-Étienne-duLaus. Onze route gaat eveneens naar Chorges, maar loopt door naar Notre Dame du Laus, een soort Lourdes in de Alpes de Haute-Provence.
Wij vinden het wel een zinvolle aanvulling op de route, omdat je aan tafel allerlei Fransen ontmoet die het een bijzondere plaats vinden. Zowel ouderen als jongeren, blank en zwart, arm en rijk, komen hiernaartoe om bijvoorbeeld een cursus te volgen over de dood, of om een eenvoudige vakantie te houden. Het ligt midden in de natuur, halverwege een steile helling. Van de honderden bezoekers zijn wij de enigen te voet.
Het kasteel van Tallard Domenico Laffi kunnen we even niet meer volgen. Pas bij Tallard komen we hem weer tegen. De Engelse vertaling van het boek van Laffi toont een pentekening van het kasteel van Tallard in de zeventiende eeuw en het leuke is dat het er nu ook weer zo uit begint te zien. We slapen in een chambre d’hôtes met Spaanse muziek bij het ontbijt. De gastheer komt uit Catalonië. Het was echte Flamenco muziek met gezang. Niet mijn favoriete geluid ‘s ochtends vroeg. Laffi heeft het over een gevaarlijke tocht. Vooral het stuk voor Tallard is gevaarlijk. Je moet steil naar beneden over een helling met leisteengruis en zigzagt naar beneden met je rugzak. Laffi heeft het ongetwijfeld over allerlei andere gevaren zoals dieven en wilde beesten, maar voor ons was dit wel het ergste stuk van de route. Ik laat hem nu maar even los. Hij komt aan in Avignon en vervolgt zijn route naar Compostela. Wij moeten nog een stuk lopen voor we eveneens in Avignon eindigen. Voor ons is dat een uitstekend vertrekpunt voor de autoslaaptrein naar huis.
Maar is het nu echt een pelgrimsweg? We zijn nergens Jacobus tegengekomen. Geen schelp en geen beeld, maar wel veel dichte kapellen en kerken. Onderweg zagen we geen andere rugzaklopers of fietsende pelgrims. Medewerkers van de toeristische bureaus keken
PAGINA 89
JACOBSSTAF - 2007
Romeinse triomfboog in Cavaillon, met op de achtergrond de Colline Saint-Jacques en daarbovenop de Hermitage Saint-Jacques. Foto: Tieleke Huijbers.
ons verdwaasd aan toen we zeiden dat we een jacobsroute volgden. Vlak na onze aankomst in juni 2007 wordt de route officieel geopend. Om dit te vieren, liep een groep van het Provençaalse Sint-Jacobsgenootschap in twee dagen van Mont Dauphin naar Montgenèvre. Een tocht van 58 kilometer, waarna er een mis en een maaltijd was. Toen wij in Montgenèvre waren, wist het toeristisch bureau van niets. Wij waren ook niet bereid om een week te wachten en dan twee lange dagen in de verkeerde richting (naar het oosten) te lopen. De twee leden van dat Genootschap die ik onderweg opbel, blijken beiden in de buurt van Toulouse aan het lopen te zijn en kunnen ons niet helpen als de gite d’étape in Embrun voor ons niet acceptabel blijkt te zijn.
PAGINA 90
Voor het pelgrimsgevoel kun je beter de route tussen Genève en Le Puy lopen met topoguide en Accueil Jacquaire.2 En dan, langzamerhand, als je al bijna bij de Rhône bent, kom je erachter dat de Via Domitia wel bekend is. Daar zijn er resten van overgebleven en boekjes over. Je leest dat de hele route al vanaf de jaartelling veel gebruikt is door Romeinen en handelslieden. Er zullen wel pelgrims naar Santiago gelopen hebben, zoals Laffi in de zeventiende eeuw. Maar het is een betrekkelijk recent gebeuren in vergelijking met de Romeinse legioenen. In de gevolgde route zitten een paar pittige stukjes en behoorlijke hoogteverschillen over moeilijk terrein. Overal zijn voldoende overnachtingsmogelijkheden voor een redelijke prijs. De laatste twee gebieden waar je doorheen komt, De Luberon en de Bouches-du-Rhône, zijn vlakker en toeristischer. Dit wordt weer goedgemaakt door allerlei Romeinse resten, zoals het mausoleum in Saint-Remy-de-Provence, de dubbele triomfboog in Cavaillon en de Pont Julien bij Apt. Een aantrekkelijke, nieuwe route voor pelgrims? In mijn ogen dus niet echt. Een mooie, historische route? Dat wel, en dan vooral vanwege de Romeinse resten. 1 Domenico Laffi: A Journey to the West. The Diary of a Seventeenth-Century Pilgrim from Bologna to Santiago de Compostela. Vertaald uit het Italiaans. ISBN 90-74310-28-1 2 Topoguide FFRP: Sentier vers Saint-Jacques-de-Compostelle via Le Puy. GR 650 Genève-Le Puy. Zie in Jacobsstaf 71: Katrina van den Berg, Op weg naar Santiago tussen Genève en Le Puy. De Nederlandse vertaling van het voorlopige ‘werkboekje’ van Sint Jacobsgenootschap in de Provence is beschikbaar voor belangstellende aspirant-lopers. Neemt u hiervoor contact op met Katrina van den Berg:
[email protected].
JACOBSSTAF - 2007
Sonnet pour l’Esprit Jan Galjé
Wanneer ik oud zal zijn en ’s avonds bij de haard mijn leven overdenk en al haar jacobsdwalen dan zal dat ene beeld diep in mijn hart bewaard zich voor mijn geestesoog voortdurend weer herhalen de lange smalle straat vanaf de Spaanse poort die tergend kruipt omhoog Rue de la Citadelle dat bonkig geplavei van ‘t authentiekste soort en even met de rug naar Jacques de Compostelle dat grote lieve huis met die twee lieve mensen de mooiste sfeer die ik als pelgrim mij kan wensen en steeds in de séjour die zalige muziek al word ik honderd jaar dit is een zeker weten Huberta en Arnaud die zal ik nooit vergeten (en dat is niet alleen caminoretoriek…)
In het voorjaar van 2007 bezocht Jan Galjé l’Esprit du Chemin, de pelgrimsherberg van Huberta Wiertsema en Arno Cuppen in Saint-Jean-Pied-de-Port. In het bovenstaande gedicht leest u zijn persoonlijke ervaringen aldaar. De herberg l’Esprit du Chemin. Foto: Tieleke Huijbers.
PAGINA 91
JACOBSSTAF - 2007
Flarden
Brief aan een medepelgrim Peter Prins schrijft een brief aan zijn vriend Jacob. Vijf jaar terug fietsten ze samen naar Santiago de Compostela. Door noodlottige omstandigheden kunnen de vrienden de tocht niet meer met zijn tweeën herhalen. Op een andere en voor ieder aparte manier leggen ze toch samen dezelfde camino af. Beste Jacob, Wat een ramp. Omdat geen schilder tijd had om die bovenste planken te verven, ben je zelf de ladder opgegaan. Je bent gevallen. Bewusteloos ben je naar het Erasmusziekenhuis gebracht. Na een periode in coma te hebben gelegen, ben je nu overgeplaatst naar een revalidatieafdeling. We zouden samen gaan fietsen. Net als vijf jaar geleden. Toen gingen we samen naar Santiago. Onderweg hebben we met elkaar gesproken over de weg die we gaan in ons leven, onze opvoeding, over geloof, vertrouwen, maar ook over het besef dat je op deze weg veel zelf moet regelen. Je moet een doel creëren en daar naartoe gaan. Het was voor ons beiden de mooiste reis. Nu fietsen we elk jaar nog een weekje om
PAGINA 92
het ‘Santiagogevoel’ weer even naar boven te halen. Nu kan je niet mee, je kunt nu niet fietsen. Met dit ongeluk kom je ongewild nieuwe obstakels tegen op je weg. Om je te steunen op deze weg, wilde ik in enkele Jacobskerken een kaarsje voor je gaan branden. Ik kwam uit bij de Jacobsvlinderroute. Deze route heeft als thema dat hij van de ene Jacobskerk naar de andere gaat. Door mevrouw Maria van Hassel-Maas werd ik uitgenodigd om in haar refugio in Breda te komen overnachten en meer uitleg te krijgen over de route. Op die uitnodiging ben ik ingegaan. De refugio blijkt een schitterend Begijnhuisje in een idyllisch hofje midden in het centrum van Breda te zijn. Zodra ik binnenstap, voel ik mij weer pelgrim. De hartelijke manier van welkom heten, het prachtige wandkleed met een pelgrim erop en de eenvoud geven het gevoel dat hier begrepen wordt wat onderweg zijn betekent. Het hart van de Jacobsvlinderroute is de oudste Jacobskapel van Nederland. Deze staat net onder Breda, in Galder. Wanneer ik die sta te bewonderen, roept een fietser ‘buen camino!’ Een passerende boer gaat me voor naar het huis van de kosteres. Ik krijg de sleutel mee om de kapel te bezichtigen. Zij biedt aan om de volgende dag een door mij meegenomen waxinelichtje voor jou te branden. Vanuit deze kapel zijn vier ‘vleugels van de vlinder’ beschreven, zowel voor de wandelaar als voor de fietser. Drie ervan heb ik er gereden. Een ervan gaat naar het westen, naar Fijnaart en via Bergen op Zoom weer terug. De andere bovenvleugel gaat naar de Sint-Jacobskerk in Den Bosch. Hier fiets ik via de Loonse en Drunense Duinen naartoe en via
JACOBSSTAF - 2007
prachtige bos- en zandpaadjes weer terug. Het is zo rustig dat geregeld konijntjes wegschieten en zelfs een keer twee eekhoorntjes de weg oversteken. De derde vleugel gaat weer vanuit Breda, via de Jacobskerk in Kapelle, naar Antwerpen en over de mooiste Belgische weggetjes tussen de akkers terug naar Galder. Omdat de route steeds in Breda begint en eindigt in Galder, fiets ik een paar keer langs het meanderende riviertje de Mark. Niet alles zit mee tijdens de reis. Diverse Jacobskerken zijn dicht. Dan moet ik mijn waxinelichtje buiten in mijn pannetje branden, om te voorkomen dat de wind het uitblaast. Verder is er veel minder zon en veel meer regen dan ik had gehoopt. De jeugdherberg in Antwerpen en een bed bij Vrienden op de Fiets hebben mij hier doorheen geholpen. Beste Jacob, je weet dat een wandelende pelgrim tijdens onze tocht deze wijze woorden sprak: ‘Je moet je elke dag overgeven en dankbaar zijn voor wat je krijgt.’ Tijdens de tocht heb ik dat weer overdacht en in praktijk gebracht. Het geeft rust. Wat hierop naadloos aansluit, is de opmerking van de gastvrouw van Vrienden op de Fiets. Toen ik wegging met een schraal zonnetje en dreigende wolken, zei ze: ‘Ik weet het weerbericht, maar jij kunt het beter niet weten.’ En zo is het. Jacob, jij kent de weg niet die voor je ligt. Dat is beter zo. Ik hoop dat het je af en toe lukt om niet aan de toekomst te denken, maar je open te stellen voor het NU. Stel je een doel en ga op weg. Ik gun je die rust en dat vertrouwen. Dat is wat een pelgrim nodig heeft. God heeft de kaarsjes bij de Jacobusbeelden gezien. Buen camino, Jacob. Je vriend, Peter Prins
Met Boeddha op pad Richard Lichtendahl en zijn vrouw Josephine gaan samen op pad naar Santiago. Onderweg verstevigt hun band en, mede geïnspireerd door het zenboeddhisme, komen ze tot nieuwe inzichten.
Goeroe Voor het eerst tijdens onze wandeltocht was de route een beetje saai, maar ’s ochtends minder dan ’s middags. Rond twaalf uur kwamen we namelijk langs Villamayor de Monjardín. Dit dorpje ligt rond een kegelvormige berg die al vanaf mijlenver zichtbaar is. Bovenop de top staat de ruïne van een kasteel. De rest van de wandeling ging over de lange, brede grindpaden van een hoogvlakte. Het eentonige landschap en het ritme van mijn stappen zorgden ervoor dat ik in een meditatieve toestand terechtkwam. Het deed me denken aan zenmeditatie. Ik voelde me één met de weg, de omgeving en mezelf. Het was net of mijn lichaam zich in alle richtingen uitbreidde en er geen centrum, geen ik meer was. Er was alleen maar lopen, lopen, lopen! Ik kreeg het gevoel dat ik eindeloos kon doorstappen. Tijd had geen betekenis meer.
PAGINA 93
JACOBSSTAF - 2007
Maezumi Roshi heeft in zijn boek Je leven waarderen hierover geschreven: ‘Dit leven bestuderen en het zelf vergeten is waarlijk de Weg zijn. De Weg is niet een pad of een richting. De Weg is alles. Elk van ons is de Weg. Op elk moment wordt alles tezamen bevrijd en manifesteert het zich als geheel. Het is niet je eigen activiteit, – want in zazen is dit jij verdwenen – maar de activiteit van alle Boeddha’s. Alle fenomenen van het gehele universum vallen samen met je eigen activiteit.’1 Bij het lezen hiervan moest ik denken aan een uitspraak van Jezus: ‘Ik ben de Weg, de Waarheid en het Leven’. In beide gevallen gaat het om het begrip Weg, niet in letterlijke zin bedoeld. Maar ik vind ook dat bepaalde wegen en een bepaalde manier van wandelen je bewust kunnen maken van je ‘Levensweg’ of Weg, als synoniem voor je ‘ware bestemming’ of ‘oorspronkelijke aard’. Zo heb ik het in ieder geval ervaren en heeft het voor mij betekenis gekregen. Ineens werd ik uit mijn ‘trance-ervaring’ losgerukt door een opmerking van Josephine: ‘Wat is het warm, ik zie daar een bosje waar we even kunnen bijkomen.’ Toen we bij het bosje aankwamen, zagen we dat wij er niet de enigen waren: drie rugzakken en bijbehorende pelgrims, die lagen uit te puffen onder de bladeren. Josephine vertelde me dat ze op de vlakke stukken voor het eerst iets als een ‘eenheid met het lopen’ had ervaren. Ze vond het een beetje moeilijk uit te leggen, net zoiets als ‘eenheid met de natuur’. Ik dacht aan een soort natuurlijke meditatieve staat, als gevolg van het loopritme. Het lag voor de hand dat juist de saaiere stukken zich daarvoor bij uitstek leenden. In andere streken werden wij geboeid door de omgeving of in beslag genomen door een zwaar klim- of daaltraject. ‘Ik vind het niet iets om verder over uit te weiden,’ zei Josephine, ‘want daardoor maak je
PAGINA 94
de ervaring tot iets banaals en gewoons.’ Daar kon ik het dan weer even mee doen. Je eigen vrouw als goeroe! Wat wil je nog meer? Ik trok mijn ‘sombrero’ wat dieper over mijn hoofd.
Pelgrimsgevoel Vroeg in de middag kwamen wij aan in Santo Domingo de la Calzada. Vanwege het koele weer en de goede weg, hadden wij een betrekkelijk hoog gemiddelde gemaakt, terwijl wij toch voldoende hadden gepauzeerd. Wij klopten aan bij de herberg van de Confradia del Santo. Omdat er niemand was, maar alles wel openstond, zochten wij alvast een slaapplaats voor onszelf uit. Wij zouden weer met anderen op zaal slapen. Het was wel fijn dat er uitsluitend aparte bedden stonden en geen stapelbedden. Na de broodnodige douche gingen wij even liggen om uit te rusten. De herberg zag er betrekkelijk luxe uit. Men leefde van de giften van de reizigers. Ik schreef in het pelgrimsboek dat bij de ingang klaarlag voor de passanten een paar boodschappen voor onze bevriende ‘achteropkomers’. Een bericht voor de Canadezen Harry en Kay en iets liefs voor Alice uit Oregon in de Verenigde Staten. Ten slotte schreef ik voor de Nederlanders die na ons kwamen de volgende boodschap in het boek: ‘Het pelgrimsgevoel is over ons gekomen. Wij voelen ons gezuiverd naar lichaam en geest. Wij kunnen zo eindeloos doorgaan, zolang onze voeten ons willen dragen’. Toen ik dit later in mijn verslag teruglas, vond ik de tekst wat geëxalteerd, maar destijds had ik er een goed gevoel bij. Ik had echt de ervaring een kostbaar, nieuw verworven ‘ik’ met mij mee te dragen, waarvan mijn rugzak een integraal deel uitmaakte. Het voelde nog ‘broos’ aan, reden temeer om het als een baby te koesteren. Ik voelde een verbondenheid met de vrienden die ergens een of meer
JACOBSSTAF - 2007
dagen voor of achter ons liepen op deze weg. Alsof een rode draad ons allemaal door tijd en ruimte verbond. Een stemming van weemoed voor alles wat wij gedeeld hadden en wat wij nu met elke stap verder achter ons lieten ‘doordrenkte’ mij op die dag. Ook had ik een gevoel of ik een nieuw kleinood met mij meevoerde, en wel mijn eigen partner, met wie het zo verwonderlijk goed klikte de laatste dagen. Een warm vertrouwen verbond ons als een sterke, ondergrondse stroom. Ik dorst nauwelijks aan een toekomst zonder camino te denken. Zou het eenmaal thuisgekomen zo blijven? Ik hoopte het met heel mijn hart. Een melancholieke geestesgesteldheid van geluk vermengd met smart vervulde mij. Alsof elke gebeurtenis op de camino volstrekt uniek was geweest en herhaling absoluut tot de onmogelijkheden behoorde. Trachtte je een ervaring toch opnieuw te beleven, dan was zij definitief ontdaan van het bijzondere van de allereerste keer.
Het leek of ik mij die dag in een ‘hogere trillingstoestand’ bevond. Alles leek een bijzondere betekenis te hebben en alles scheen volstrekt nieuw en ongeschonden. Na het rusten gingen wij het stadje bekijken en de indrukwekkende kathedraal, waarin ook een museum is. Er waren veel religieuze kunstschatten te zien. In een zijbeuk van de kerk is een kippenhok in de muur gebouwd, met volgens de traditie een levende haan en kip erin. Als de haan kraait wanneer men zich in de kathedraal bevindt, dan zal de pelgrimstocht volgens de overlevering voorspoedig verlopen. De haan kraaide, net toen wij erlangs liepen. 1 Maezumi Roshi: Je leven waarderen. Asoka, Rotterdam 2005 Bovenstaande tekstfragmenten zullen ook verschijnen in het boek ‘Met Boeddha op weg naar Santiago’ van Richard Lichtendahl.
Met de groeten van Jacobus! Bij het Informatiecentrum komen regelmatig ansichtkaarten binnen met een pelgrimsgroet uit een dichtbij of veraf gelegen oord. Soms staat daar een afbeelding op van Jacobus de Meerdere of van een Jacobuskerk. Zo ontvingen wij afbeeldingen van Saint-Jacques in Châtellerault, van een bloot Jakobus-engeltje in Oostenrijk, van de Jacobikerk in Zeerijp en van een fraaie fresco van Sankt Jakob in Lübeck. Op deze wijze is in het Huis van Sint Jacob een begin ontstaan van wat ooit de grootste verzameling Jacobuskaarten ter wereld zal worden. Maar dit grote en mooie doel kan alleen met de hulp van de vele leden van het Genootschap worden gerealiseerd. Dus, pelgrims aller landen, wanneer u door de velden trekt, stuur ons dan eens een ansichtkaart van Jacobus de Meerdere of van een aan hem gewijde kerk. Jacobus gegoten in brons, Jacobus gevangen in glas-in-lood, Jacobus als fresco op een pilaar, Jacobus als kerk of kapel. Wij krijgen er nooit genoeg van! Zend uw kaart naar Lange Nieuwstraat 9a, 3512 PA Utrecht. Hartelijk dank! De Ledenservice, afdeling Iconografie
NGSJ Ledenservice Afdeling Iconografie Lange Nieuwstraat 9a 3512 PA Utrecht
PAGINA 95
JACOBSSTAF - 2007
Juffie gelukkig onderweg De Zingende Zusters
Gitta van ’t Land Uiteindelijk deden we allemaal hetzelfde: we liepen naar het café. Vaag zag ik hem in mijn linkerooghoek en ik verbeeldde me dat hij boos keek. Heel kort had ik de gedachte om er een foto van te maken. Soms is het niet het juiste moment.
Kerken zijn een vast onderdeel van de Camino de Santiago. Als je echter de hele dag aan het lopen bent en het is warm, dan heb je ook hele Aardse Behoeften. Zo ook die dag in zomaar een dorpje. Ruim voordat we de Zingende Zusters leerden kennen, liepen we het dorpje binnen. We hadden dorst en waren moe. Ergens had ik gelezen dat er een café moest zijn. Ik had nog om bevestiging gevraagd bij een boer. Hij wees meteen naar rechts.
Een andere keer zaten we op een bankje voor de kerk te pauzeren en iets te eten. Het was het enige bankje in de schaduw en het was er lekker rustig. Opeens stroomden er van alle kanten mensen uit het dorp naar ons toe. Of liever gezegd: naar het kerkje waar we voor zaten.
Bij een kruising zagen we een geestelijke in witte kleding bij een kerkje staan. En om het nog duidelijker te maken, stond er een bordje met daarop de tekst IGLESIA Bienvenido (‘KERK Welkom’). Hij gebaarde dat we allemaal naar links, naar zijn kerkje, moesten komen. Het bordje met de tekst CAFÉ was echter ook heel duidelijk te zien en wees naar rechts. We deden allemaal wat anders. De een vermeed zijn blik en de ander knikte vriendelijk. Een derde deed alsof hij net op de kaart moest kijken. De vierde begon een intensief gesprek met iemand.
PAGINA 96
De Zingende Zusters. Foto: Gitta van ’t Land.
JACOBSSTAF - 2007
We werden vriendelijk begroet en men keek gespannen of ‘ze’ al arriveerden. Ze? De Zingende Zusters natuurlijk! Ons viel het meteen op dat De Zingende Zusters ook de Jongste Kerkgangers waren. Zij verzorgden ons lunchconcert. En we hadden weer genoeg energie
Project6
21-04-2006
13:28
om door te lopen naar de volgende plek. Deze column verscheen eerder op Gitta’s caminoweblog ‘Juffie gelukkig onderweg’, dat te vinden is op juffiegelukkigonderweg.web-log.nl.
Pagina 1
Het kerkje stroomt vol. Foto: Gitta van ’t Land.
Fietsvervoer Uw fiets retour vanuit Santiago de Compostela naar Nederland en Belgie ! In samenwerking met het Spaanse bedrijf Tournride verzorgt Soetens Transport elke vrijdag het vervoer met fietsen vanuit Santiago de Compostela naar Vessem (NL). Vanuit het distributiecentrum in Vessem wordt uw fiets door heel Nederland en Vlaanderen thuis afgeleverd. U betaalt voor de verzekering, de stalling in Santiago de Compostela en het vervoer naar huis éénmalig € 119,-- incl. btw. Vraag naar de mogelijkheden. SOETENS TR ANSPORT Tel. 0031 (0)497 591673 kantoor gsm 0031 (0)653713539 fax 0031 (0)497 541076 e-mail:
[email protected]
PAGINA 97
JACOBSSTAF - 2007
Negentigjarige verkrijgt de compostela Bram van der Wees Hij werd geboren op 25 juli 1917, de naamdag van Jacobus. Dat was al een voorteken. Maar de pasgeborene ademde niet en de dokter had hem al opgegeven: dit is geen blijvertje. Een paar druppels azijn op de lippen deden echter hun werk: de zuigeling schrok ervan en begon te ademen. En dat doet Adriaan van der Starren uit Houten nog steeds, inmiddels al negentig jaar. En tijdens zijn reis naar Santiago ademde hij volop Jacobuscultuur in en genoot hij met volle teugen.
Ook een negentigjarige komt zichzelf tegen op de camino!
PAGINA 98
‘Onderweg dacht ik nergens anders aan dan aan Santiago. Ik moest en zou naar die stad en ik wilde per se mijn fiets meenemen. Maar ik kon niet meer alleen. Gelukkig vond ik in Houten de jonge zeventiger Aart van den Heuvel, die al tweemaal naar Santiago gefietst was. Hij wilde mij wel begeleiden.’ En zo vertrokken de twee op 5 juli naar SaintJean-Pied-de-Port waar overnacht werd. Daarna werd eerst per auto de camino gevolgd, en later werd soms de fiets gepakt. ‘Ik
JACOBSSTAF - 2007
Arie van der Starren met zijn compostela en andere Santiago-trofeeën. Foto: Bram van der Wees.
was fysiek in topvorm. Twee jaar lang heb ik elke dag twintig, dertig kilometer gefietst rondom Houten, en in het woonzorgcentrum waar ik woon neem ik altijd de trap. Alleen mijn fiets werkte niet mee: mijn handen zijn niet meer sterk genoeg om met de zware versnellingen om te gaan. Daardoor heb ik ook wel stukken moeten lopen.’ Waarom moest hij nog zonodig naar Santiago? ‘Ik werd eens wakker in de nacht, en voelde een hand in mijn nek, die me het bed uitleidde naar een beeldje van een Hollands
molentje op het dressoir. Ik draaide het om, en de achtergrond bleek een jacobssschelp. Toen wist ik wat de bedoeling was!’ ‘Ik wilde alles meemaken. Daarom sliepen we ook in refugio’s, soms voor maar twee euro. Maar in Castrojeriz waren de herbergen vol. Dat bracht ons in een luxe hotelkamer van honderd euro!’ Op 18 juli arriveerden ze in Santiago en verkreeg Adriaan van der Starren zijn compostela. ‘Het is een overweldigende stad. We zijn alle dagen wel vier keer naar de mis in de kathedraal gegaan. We hebben zeventien kerken bezocht en ook de omgeving nog verkend. Ik wilde graag de mis op 25 juli bijwonen. Ik had een speciale aanbevelingsbrief bij me van onze pastoor en ik kreeg daardoor een toegangsbewijs voor de mis van twaalf uur. Maar door de enorme drukte en de chaos rondom de ingangen lukte het niet om binnen te komen en deze mis bij te wonen.’ ‘Als jongeman was ik erg goed in sport. Ik liep op klompen met stro erin, maar ik kon schaatsen als de beste en haalde regelmatig een prijsje binnen, soms wel tachtig gulden. Maar ik ben een nederig iemand. Dus maak er maar een bescheiden stukje van.’
“Hebt u plannen voor een pelgrimstocht naar Santiago, of gaat u misschien hospitaleren?” Jammer hè, als u de taal niet spreekt! Voor onze lessen
“Spaans voor Santiagogangers en hospitaleros” in Utrecht zoeken we nog deelnemers, zowel beginners als gevorderden. Ook conversatielessen voor gevorderden zijn mogelijk.
Interesse? Bel Corrie Stalenhoef, tel. 030-29 44 992
PAGINA 99
JACOBSSTAF - 2007
Expositie Museum Van Bommel Van Dam Alleen het onderweg zijn telt
‘Misschien is dat wel de diepste melancholie van de reiziger, dat de vreugde van de terugkeer altijd gemengd is met wat moeilijker te omschrijven is, dat datgene wat je zo gemist hebt ook zonder jou heeft doorbestaan, dat je, om het werkelijk bij je te hebben, voor altijd daar zou moeten blijven waar het zich bevindt. Maar daardoor zou je iemand moeten worden die je niet kunt zijn, degene die thuisblijft.’ Cees Nooteboom, De omweg naar Santiago, 1992 Tussen 1997 en 2007 reist Toon Michiels (Boxtel, 1950) sterk geïnspireerd door Cees Nootebooms fascinerende reisboek De omweg naar Santiago meerdere malen op en neer tussen ’s-Hertogenbosch en Santiago de Compostela in Spanje. Toon Michiels kruipt met zijn camera subtiel onder de huid van het moderne, jachtige leven en toont schijnbaar achteloos – het lijkt een kwestie van de juiste man op de juiste plaats – iedere keer weer sterk geladen tekens en betekenisvolle symbolen. Toon Michiels leert kijkers opnieuw zien.
Wilt u de Jacobsroute op een comfortabele manier wandelen? Alleen of met uw eigen gezelschap? Met gereserveerde hotelletjes en met vervoer van bagage? Met een uitgebreide routebeschrijving en kaartmateriaal? Van Le Puy via St. Jean-Pied-de-Port en Roncesvalles naar Santiago. In 11 deeltrajecten van elk een week, met in totaal 66 dagetappes. Per week te boeken. Verlenging tot Kaap Finisterre is mogelijk. Nieuw in 2006: Via Arverna en Via Verde.
Bel Topo-Aktief 024 - 360 64 27 of bezoek onze website www.topo-aktief.nl
PAGINA 100
JACOBSSTAF - 2007
En travaillant registreert hij met zijn camera in Nederland, België, Frankrijk en Spanje in een buitengewoon krachtige, onverwisselbare stijl mensen, dingen, opmerkelijke situaties en, zo lijkt het althans, onverwachte spirituele gebeurtenissen (een voetafdruk in korrelig zand, een overwoekerde ladder, een opkijkend lam, een geflitste flits in een kathedraal). Tijdens het vele rondtrekken stuit hij ook op bijna lege landschappen met bijzondere, achtergelaten objecten (meubels) of schitterende, onttakelde gebouwen (een tankstation), bekladde affiches of slogans van de ETA, alsmede bijzondere woord-beelden (boos, frites) à la de Amerikaanse popart kunstenaar12-02-2007 Ed Rusha. 10:27 Pagina 1 Advertentie_CPT
Vele on-the-road-foto’s van Toon Michiels – een auto bij het aanbreken van de dag; een uiterst delicate foto van het firmament, een reusachtige, zegenende Jezus op de achterzijde van een vrachtwagen, een overreden hert aan de rand van de weg – zijn geschoten met magnifiek licht en vervolgens weloverwogen afgedrukt en ingelijst. Bij Toon Michiels, die ongelooflijk veel gevoel voor details heeft, wordt in filosofische zin de route zelf de rode draad. Zijn tijdreizen zijn metaforen voor het leven zelf. In de wereld van Michiels wordt alles na verloop van tijd betrekkelijk en relatief. Alleen het onderweg zijn telt. Museum Van Bommel Van Dam, Venlo
Ook in 2007 maken wij Culturele rondreizen per luxe touringcar door Europa langs de aloude “Jacobs-wegen”. Deze reizen, op basis van half-pension zijn “all-in”, niet alleen v.w.b. entree’s, excursies, gidsen,“royal-class-beenruimte”in de bus; maar ook een glas wijn bij het diner. Naast de chauffeur gaat een cultureel gekwalificeerde reisleider mee, die meerdere pelgrimages te voet heeft gemaakt en dus ook daarin ervaringsdeskundige is. Natuurlijk zijn de hotels ook van zeer goede kwaliteit. Zij zijn tevens vaak gelegen in het centrum van een te bezoeken stad, zodat u na het diner nog even kunt rondwandelen. Voor groepen/ instellingen organiseren wij dit alles op aanvraag “op maat”. Wilt u “de Camino”naar Santiago de Compostela, aangevuld met twee aanlooproutes en terug via de Camino del Norte of de “Via Francigena naar Rome met de Gotthard-variant retour”of een andere Cultuurreis als een reis langs een selectie van Hanzesteden tot en met Kaliningrad (Rusland) en Litouwen o.l.v. een gids. Bezoek onze website “www.cpt-cultuurreizen.nl” , Vraag ons programma per e-mail,
[email protected], per telefoon of fax.
PAGINA 101
JACOBSSTAF - 2007
Van de Voorzitter Tijs Dorenbosch Rituelen Bij aankomst in de kathedraal van Santiago de Compostela legt de pelgrim zijn hand op de middenpilaar van de hoofdingang met de boom van Jesse, waar zijn vingers zich voegen in de holten, uitgesleten door hetzelfde gebaar van miljoenen voor hem (jazeker, miljoenen, in duizend jaar tijd!). Aan dit ritueel is een einde gekomen. Voor altijd? Ik zou het niet weten, maar ik denk van wel. Om redenen van preservering en conservering, is er een roestvrij stalen hekje rond de pilaar gezet, dat de pelgrim weliswaar in staat stelt eromheen te lopen en alles goed te bekijken, maar dat nochtans voldoende afstand schept om aanraken te voorkomen. Jammer, maar begrijpelijk. Je kunt je gaan afvragen hoe lang het nog zal zijn toegestaan om, staande achter het beeld van Jacobus boven het hoofdaltaar, de heilige de traditionele omhelzing te geven en hem toe te fluisteren: ‘Ik ben er’. Rituelen. Voor de pelgrim waren er vele. Een ervan houdt nog dapper stand: het leggen van een steentje bij wegkruisen en kapellen. Degene die dat doet, verbindt er een bepaalde intentie aan, soms steeds dezelfde, soms iedere keer een andere. Het bekendste kruis is het Cruz de Ferro, maar overal - en intussen ook op andere ‘bijzondere’ plekjes - zie je de steentjes. Het rituele reinigen van het lichaam tot en met de edele delen, bij Lavacollas, dat niet voor niets zo heet, is heden ten dage niet meer te aanschouwen, noch in het algemeen het verbranden van de afge-
PAGINA 102
dragen, doorzwete en tot op de draad versleten pelgrimskleren bij Finisterre, hoewel daar onlangs nog een brand schijnt te zijn ontstaan, omdat een pelgrim die traditie op onbeholpen wijze voortzette. Het ritueel van de pelgrimszegen aan het begin van de tocht, en af en toe onderweg, wordt door velen nog op prijs gesteld en laten we ook het zwaaien van het wierooksvat ‘de Botafumeiro’ in de kathedraal niet vergeten. Die handeling bestaat, tot groot enthousiasme van het vrome publiek, nog steeds. Dat, naar verluidt, de wierook moest dienen om de stank van duizenden ongewassen pelgrims van in zweet doordrenkte kleren te verdrijven, is niet helemaal te rijmen met de eerder vermelde wasbeurt enkele kilometers tevoren. Wie met nieuwe kleren aan terugkwam van Finisterre, zal dunkt mij ook nog wel enigszins welriekend zijn geweest. Wat mij onlangs opviel, lijkt op een nieuw ritueel gebaar: Aangekomen op het plein voor de kathedraal, de Praza do Obradoiro, steekt de pelgrim de hand in zijn broekzak, haalt er een voorwerp uit en brengt dat ter hoogte van zijn hart terwijl de vingers van zijn andere hand er boven een heen en weer gaande beweging maken, dan brengt hij de onderste hand naar zijn oor en spreekt op jubeltoon: ‘Ik ben er’ In Santiago wordt verteld dat op de binnenplaats van het Colexio de Fonseca, rechts de poort door in de Rua do Franco, zich een standbeeld bevindt dat bovenvermeld ritueel verbeeldt. Ik ben er gaan kijken. Het is er echt!
JACOBSSTAF - 2007
Algemene ledenvergadering 17 november 2007 in Breda De najaarsbijeenkomst van het Genootschap wordt gehouden op zaterdag 17 november in Breda voor leden en introducé(e)s. De bijeenkomst zal plaatsvinden in het Florijncollege (het voormalige Ignatiuszieken-huis) aan de Wilhelminasingel 33, op 15 minuten loopafstand van het centraal station. Het Florijncollege is zeer goed bereikbaar met openbaar vervoer: bus 1 en 7 richting Heusdenhout, halte Ignatiusstraat. Ook de streekbussen 126 (richting Geertruidenberg) en 127 (richting Tilburg) maken gebruik van de halte Ignatiusstraat. Er is ook een ruime parkeergelegenheid op het terrein, ingang Wilhelminasingel, waar parkeerwachters het verkeer in juiste banen zullen leiden. Het thema voor deze dag is NIEUWE PADEN. Steeds meer Santiago-gangers willen zich na de Camino ook op andere pelgrimswegen begeven. De Via de la Plata en de Camino del Norte staan naast andere Jacobspaden in toenemende belangstelling. Wat is het dat ons in deze tijd steeds weer lokt? Tijdens deze vergadering willen wij proberen met een lezing van Ineke Albers en een toneelvoorstelling aanzet tot discussiesessies in de namiddag te geven. Daarnaast bieden wij u informatie aan over de beide andere grote christelijke pelgrimages. En dat pelgrimeren iets is van alle geloven kan worden ervaren door de informatiesessies over pelgrimages in de Islam, het Boeddhisme, het Hindoeïsme en Shintoïsme bij te wonen. Vanaf 09.30 uur bent u van harte welkom in het Florijncollege waar om 10.00 uur de algemene ledenvergadering begint.
Al vast een kijkje in de keuken? Na de formele vergadering geeft Ineke Albers om 11.15 uur een lezing met als onderwerp: De helende werking van het pelgrimeren. De theologe Ineke Albers is verbonden aan het Heyendaal Instituut van de RU Nijmegen en promoveerde begin dit jaar aan de universiteit van Tilburg met het proefschrift: Heilige kracht wordt door beweging losgemaakt. Over pelgrimage, lopen en genezing. Albers legt de relatie met het (hard)lopen. Niet alleen de heilige plaats zelf, maar ook de weg ernaartoe en de (voet)reis zijn onderdeel van de pelgrimage. Als parallelsessie aan de algemene vergadering komt een jonge toneelgroep aan het woord met een experimenteel toneelstuk dat geïnspireerd is op verhalen en herinneringen aan de route naar Santiago de Compostela en wat de tocht met een mens kan doen. Met beeld en geluid zullen deze jonge mensen een sfeer oproepen die ook voor oudere en ervaren pelgrims herkenbaar zal zijn. Na de lunch – tussen 12.15 en 13.30 uur – wordt in een tweetal discussiesessies de informatie van de ochtend gebruikt om het begrip pelgrimeren te verkennen. Mogelijke vragen zijn: Wat is pelgrimeren in moderne tijden? Wat betekent pelgrim zijn en wat doet dat met de mens? Ga je als pelgrim op pad of word je het onderweg... ? Discussieleider deze middag is René Heinrichs. Geen zin in diepgaande beschouwingen? Als alternatief bieden wij in zowel het ochtend- als het middagprogramma informatie aan over een keur van andere pelgrimswegen. Om geïnteresseerden de gelegenheid te bieden meer sessies te bezoeken, zijn deze dubbel ingepland. Mocht een sessie minder belangstellenden hebben, dan zal de or-
PAGINA 103
JACOBSSTAF - 2007
ganiserende werkgroep het programma zo goed mogelijk aan de inschrijvingen aanpassen. ROME: (10.00 en 11.15 uur) De ons bekende Klaas van der Poel zal verslag doen van een pelgrimsreis naar Rome. JERUZALEM: (13.30 en 15.00 uur) Journalist Paul Spapens geeft informatie over de weg naar Jeruzalem aan de hand van dia’s. SHINTOÏSME: (10.00 en 11.15 uur) Japanoloog Henny van der Veere van de Universiteit Leiden zal de inleiding verzorgen. Hij heeft de pelgrimstocht op Shikoku meermalen gelopen, ook dit jaar weer. MEKKA: (10.00 en 11.15 uur) Bij het ter perse gaan van deze Jacobsstaf was nog niet duidelijk wie de spreker over de Hadj naar Mekka zal zijn, maar de werkgroep is ervan overtuigd dat zij een geschikte persoon vindt voor 17 november. BOEDDHISME: (13.30 en 15.00 uur) Frans Goetghebeur, lid van de boeddhistische gemeenschap in Antwerpen, doet verslag van zijn reizen. Ook dit jaar weer heeft hij met een groep een bedevaart langs de heilige plaatsen in India gemaakt. HINDOEÏSME: (13.30 en 15.00 uur) De heer Ramdas, lector aan de Universiteit Leiden, heeft toegezegd deze lezing te verzorgen. Hij kan putten uit zijn persoonlijke ervaringen als pelgrim. En heeft u de toneelvoorstelling in de ochtend gemist, ook in de middag is er nog een voorstelling. Nieuwe paden bewandelt ook de communicatie met het thuisfront. Altijd al een weblog willen bijhouden? Wij zijn op zoek naar jongeren die ons in de ochtend op de computer zullen inwijden hoe dit gedaan wordt. Het programma bevat ook bijeenkomsten van de diverse werkgroepen van de vereniging, zoals de werkgroep Spiritualiteit om 10.00 uur. De werkgroep Geschiedenis en Cultuur komt
PAGINA 104
om 13.30 uur bijeen met als contactpersoon Cees Rooijackers en om 15.00 uur de werkgroep Herbergen onder leiding van Cor Slegers. Algemene informatie voor wandelaars en fietsers wordt gegeven door Herman Holmaat om 13.30 uur. Daarna zijn er om 15.00 uur aparte, meer specifieke sessies voor wandelaars en fietsers. Het bezoeken van de infomarkt is de gehele dag mogelijk. Zowel ’s morgens als ‘s middags is er gelegenheid tot het maken van een stadswandeling. De duur van de wandeling is twee uur en de kosten zijn 3 euro per persoon, ter plekke te voldoen. De bijeenkomst wordt muzikaal opgeluisterd: Bert Jansen zal u met zijn draaiorgel met pelgrimsmuziek welkom heten, en tijdens de lunch en na afloop van de bijeenkomst bij het Café Saint Jacques doet Thijs Hanrath met muzikale impressies verslag van zijn vorig jaar gelopen pelgrimstocht als straatmuzikant. Het Café Saint Jacques opent om 14.45 uur en tot 17.15 uur is er volop gelegenheid voor verdere ontmoetingen onder het genot van een hapje en een drankje. Aanmelding Aanmelding voor deze najaarsbijeenkomst geschiedt bij voorkeur door het opsturen van de volledig ingevulde adresdrager bij deze Jacobsstaf, voor vrijdag 26 oktober naar het adres: Nederlands Genootschap van Sint Jacob, Lange Nieuwstraat 9A, 3512 PA Utrecht. Of aanmelding via de website. De organisatie is in handen van de werkgroep, die bestaat uit: Ton Aarts, Katrina van den Berg, Joost Bol, Hettie Bol, Mart Fransen, Joke van Halderen, Maria van Hassel-Maas, René Heinrichs, Jos Looyse, Jack Schuit en Rosaliek Vriens. De werkgroep najaarsbijeenkomst Breda 2007.
JACOBSSTAF - 2007
Verslag Algemene Ledenvergadering, Utrecht, 24 maart 2007 Om 10.20 uur opent onze voorzitter, Tijs Dorenbosch, de vergadering in de Nicolaïkerk met een speciaal woord van welkom voor twee vertegenwoordigers van de afdelingtoerisme van de Xunta de Galicia. Er zijn de volgende mededelingen: • Er zijn contacten met de stichting Kafarnaüm in Vessem om eventueel te kunnen komen tot een tweede vestiging van ons Genootschap in Vessem. Wij hopen op een goede samenwerking. • Er is een vereniging in oprichting van pelgrims naar Rome. Er komt een gezamenlijke werkgroep van Romegangers in het Genootschap om te bezien in hoeverre samenwerking mogelijk is. Later meer informatie hierover. • Wij zoeken een geschikte plaats voor het werk van de kunstenaar Frans Kortenhorst. • Voortzetting van de aanwezigheid van onze hospitalero’s in het Seminario Menor in Santiago is twijfelachtig. Wij hopen in samenwerking met de Xunta de Galicia een alternatief te kunnen vinden. • Er zijn dertig inzendingen voor de poëziewedstrijd. Vandaag is de uitslag! • Morgen (25 maart 2007) is de Nationale Pelgrimsmis in Roermond, georganiseerd door de aldaar gevestigde Broederschap. • Wij hebben nu tussen de zesduizend en zevenduizend leden. Overal in Europa zijn Jacobusverenigingen ‘in de lift’. Het NGSJ is een grote vereniging met alle voor- en nadelen, die daaraan verbonden zijn. Na een bevestigend antwoord op een vraag van Cor Broer over het ‘gratis’ verstrekken van de pelgrimspas worden de notulen van de Algemene Ledenbijeenkomst van 11-11-2006 (in Amsterdam)
vastgesteld. Ook het Jaarverslag 2006 van de algemeen secretaris wordt zonder vragen of opmerkingen vastgesteld. Als intermezzo tijdens de vergadering neemt Bram van der Wees, de coördinator van alles wat zich afspeelt in- en rondom het Huis van Sint Jacob, het woord. Hij vraagt aandacht voor twee Vlaamse uitgaven, een gebedenboekje en een jubileumuitgave van De Pelgrim (met bijdragen van Mireille Madou en Jan van Herwaarden). Een nieuwe uitgave, ter gelegenheid van het twintig-jarig bestaan van het Genootschap, is het Compostelaregister. Aan dit boek is meegewerkt door Harry Wasser (inhoud) en Ad Rietveld (omslag). De eerste vermelding in het boek is van Hans Burgman (1969). Hans Hofs (1982) neemt het eerste exemplaar in ontvangst. Hans vindt dit zeer eervol. Met betrekking tot zijn pelgrimage merkt hij op ‘dat hij nooit is teruggekomen en altijd is blijven lopen’. ‘Er is veel veranderd op de Camino, maar pelgrims zijn van alle tijden.’ De penningmeester, Bas Brouwer, geeft een toelichting op het financieel overzicht 2006. Een deel van het vermogen is geparkeerd in Rabo-ledencertificaten, een soort obligaties. Deze geven rente, maar vertonen ook koersfluctuaties. Jammer genoeg vertoont de koers nu een klein dipje. Enkele leden geven aan weinig op te hebben met het ‘beleggen’ van gelden van het NGSJ. De penningmeester heeft goed notie genomen van deze commentaren. Het financieel verslag 2006 wordt vervolgens bij acclamatie vastgesteld. Frans Brons doet verslag van de kascontrolecommissie (Frans Brons en Wil Soyer). Er is voldaan aan eerdere verzoeken van de kascontrolecommissie, zoals de beschikbaarheid van een verslag van
PAGINA 105
JACOBSSTAF - 2007
de ledenadministratie en de gratis pelgrimspas. De kascontrolecommissie stelt voor de penningmeester en het bestuur décharge te verlenen. De kascontrolecommissie wil wél de kanttekening maken, dat het opvalt dat de post ‘liquide middelen’ 80% van het balanstotaal is. Deze verhouding wordt niet gezond geacht en het bestuur wordt opgeroepen plannen te ontwikkelen ter bestrijding van dit ‘luxeprobleem’. Tijs Dorenbosch geeft aan, dat verslag en aanbevelingen door het bestuur met genoegen zijn ontvangen. Penningmeester en bestuur worden vervolgens bij acclamatie gedechargeerd. Frans Brons treedt af als lid van de kascontrolecommissie. Naast Wil Soyer zal Huub Mooren (Bergen op Zoom) deel gaan uitmaken van de nieuwe kascontrolecommissie. Vervolgens is de bestuurssamenstelling aan de orde. Penningmeester Bas Brouwer wordt bij acclamatie herkozen. Het bestuur is ondertallig en heeft behoefte aan numerieke versterking. De door het bestuur voorgestelde kandidaten Adrie Dik (Alkmaar) en Herman Holtmaat (Amsterdam) worden bij acclamatie in het bestuur gekozen. Als aanloopje naar de rondvraag presenteert auteur Joop van der Meulen de nieuwste uitgave van ‘Praktisch Pelgrimeren’. De eerste druk was in 1999. Er is wel eens sprake van geweest het boekje op internet te zetten, maar uiteindelijk is tóch gekozen voor een vertrouwde papieren uitgave. Wél dikker, op verzoek van de boekhandel; de reden daarvoor kan men zelf bedenken. Joop bedankt Fons Boink, Huub de Gier, Herman Holtmaat,
PAGINA 106
Staf de Laat, Ad Rietveld en Bram van der Wees voor hun medewerking. Het eerste exemplaar wordt door Joop uitgereikt aan onze voorzitter, Tijs Dorenbosch. Tijdens de rondvraag is er een suggestie gedaan om boven een grens van bijvoorbeeld zevenduizend leden de kascontrole uit te besteden aan een accountantsbureau. Dit lijkt voorlopig, ook gelet op de kosten, niet opportuun. Het geluid blijkt tijdens de gehele bijeenkomst een bron van zorg. Tijs Dorenbosch belooft dat bij volgende bijeenkomsten de organisatoren extra alert zullen zijn op dit punt. Op desbetreffende vragen zegt Tijs Dorenbosch dat het bestuur vertegenwoordigd zal zijn tijdens de bijeenkomst van de Deutsche Jakobus Gesellschaft in oktober in ‘ons’ Rolduc, en dat er inderdaad contacten zijn met een Franse zusterorganisatie (want Tijs is onlangs nog bij een bijeenkomst in Parijs geweest). Om 11.30 uur sluit Tijs Dorenbosch de vergadering. Er zijn inmiddels al diverse nevenactiviteiten van start gegaan. De workshops, lezingen en voorstellingen gaan ook ’s middags gewoon door, evenals de ‘markt’. De bijeenkomst van vandaag heeft als thema ‘Toneel en Poëzie’ en die thema’s komen dan ook nadrukkelijk aan de orde. Zoals gebruikelijk wordt de bijeenkomst afgesloten met het Café Saint-Jacques. Het bestuur ziet met de organisatoren terug op een zeer geslaagde dag. Theo van Dijk, algemeen secretaris, maart 2007
JACOBSSTAF - 2007
Nieuwe aanwinsten in de Bibliotheek van het Genootschap De Bibliotheek van het Genootschap groeit gestaag door aanschaffingen en schenkingen. Vooral de afdeling ‘Verslagen’ groeit sterk door schenkingen. Heeft u zelf ook een verslag gemaakt van uw tocht, stel dan een exemplaar beschikbaar aan de Bibliotheek. Het bewijs van uw tocht blijft dan eeuwig bestaan! Stuur het exemplaar aan: Bibliotheek NGSJ, Lange Nieuwstraat 9a, 3512 PA Utrecht. Het zal in dank worden aanvaard. In de periode van 1 april tot en met 1 augustus 2007 werden de volgende publicaties verworven.
Routegidsen Spanje Guía para andar por los caminos de Santiago en Bizkaia. Uitgave van de Amigos de los Caminos de Santiago de Bizkaia. Brochure met overzicht van de routes in Spaans Baskenland. Camino de Santiago en Navarra. Uitgave Gobierno de Navarra, 2004, 64 pagina’s, gebrocheerd. Overzicht van de routes van Valcarlos resp. Sangüesa naar Puenta la Reina, en vandaar naar Logroño. Jakobsweg - Vía de la Plata; Mozarabischer Jakobsweg. Stein Verlag, 2006, 288 pagina’s, gebrocheerd. Outdoor-reeks 116. Handzame en uitstekende gids voor de loper op de Zilverroute van Sevilla via Zamora naar Compostela. De kustroute. Staproute vanaf Irún en vanaf Oviedo. Camino de la Costa en Camino Primitivo. Kris Blykers. Uitgave van het Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela. 3 delen: Staproute, Voorzieningen en Kaartmateriaal. A4-formaat, gezamenlijk 150 pagina’s. Goedgedocumenteerde en beschreven route langs de kust op een helaas niet handzaam formaat.
Spanischer Jakobsweg. Von den Pyrenäen bis Santigao de Compostela. Cordula Rabe. 2e druk, 2006. Bergverlag Rother. Goede, compacte, kleurige, complete gids voor wandelaars. Guía del Camino Sur. Camino de Santiago en la Provincia de Huelva. (Huelva-Zafra). Asociación de Amigos del Camino de Santiago de Huelva. Fotokopie, 20 pagina’s, eenvoudige brochure met getekende routebeschrijving. (Schenking) Jacobsweg Spanien. Diesen Fuehrer schrieb Andreas Drouve.... Uitgave Marco Polo Highlights. 2005, 130 pagina’s. Duitstalig gidsje voor de routes vanaf Jaca zowel als Roncesvalles naar Santiago de Compostela en Cabo Fistera. Informatie voor allerlei vervoer, maar voornamelijk voor autotoeristen. (Schenking) De León a Santiago de Compostela, por San Salvador de Oviedo, guia para el Peregrino. Uitgave Asociacion Astur-Leonesa de Amigos del Camino de Santiago. Oviedo, 2000. Bevat een wandelroute van Oviedo naar Santiago de Compostela in 15 etappes. Met kleine wandelkaartjes per dag met ernaast een korte beschrijving. (Schenking) Le Chemin Côtier Camino del Norte. Vers SaintJacques-de-Compostelle de Bayonne au Cap Finisterre. Jean-Yves Grégoire en Françoise Pinguet. Rando Editions, 2007. 224 pagina’s, ingenaaid. Mooie, zeer bruikbare, Franstalige gids voor de noordelijke kustweg. Le Chemin de la Plata. Vers Saint-Jacques-deCompostelle de l’Andalousie à la Galice. Jean-Yves Grégoire. Rando Editions 2007. 198 pagina’s, ingenaaid. Het aantal gidsen over de Ruta de la Plata breidt zich uit, nu weer met deze mooie gids van Rando. Via de la Plata The Way of St. James: Seville/Granada to Santiago. Alison Raju. Cicerone, 2e druk, 2005. 311 pagina’s, ingenaaid. Voor wie de Ruta de la Plata liever aan de hand van een Engelstali-
PAGINA 107
JACOBSSTAF - 2007
ge gids loopt, is dit de aanbevolen gids: compact, veel informatie, goede schematische kaartjes. Sur le chemin de Saint-Jacques-de-Compostelle par le tunnel de San Adrian. Guide de poche du randonneur et du pèlerin. Gérard Rousse, 2e druk, 2006, Lepère Editions. Handzaam, maar zwaar gidsje voor de weg van de tunnel. Met kaarten. Camino Lebaniego. Desde Santander al Monasterio de Santo Toribo en 4 Etapas. Alberto Celis. 2006, Ediciones Desnivel. Mooi uitgevoerde, nogal toeristische gids voor deze doorsteek van de Ruta del Norte naar de Camino Francés. El Camino de Santiago. Guía Cartográfica. 1999, Centro Nacional de Información Geográfica. Een bijzondere gids met verschillende soorten kaarten zoals luchtfoto’s, geografische kaarten en plattegronden. Guía Práctica del Camino Jacobeo del Ebro y del Camino de Santiago Catalán. Carlos Mencos. 2006, Gobierno de Navarra. Uitstekende gids voor de Weg van de Ebro. Met kaarten, adressen, achtergrondinformatie. La Vía de la Plata a Pie y en Bicicleta. 2004, El Pais Aguilar. Fraaie, uitvoerige gids voor de Zilverroute. Vía de la Plata. Jakobsweg von Sevilla nacht Santiago de Compostela. Cordula Rabe. 2006, Bergverlag Rother. Goede, compacte, kleurige, complete gids voor wandelaars. Camino de Santiago. Calle Mayor de Europa. 2003, Junta de Castilla y León. Luxe toeristische gids voor het gedeelte van de Camino Francés dat in de provincie Castillië en León ligt. (schenking). Frankrijk The Way of St. James. Le Puy to the Pyrenees. Alison Raju. Cicerone, 2003. 186 pagina’s, ingenaaid. Een prettige, Engelstalige, compacte gids voor de route van Le Puy naar de Pyreneeën. Via Arverna. St. Jacobsroute Auvergne. De Weg van Clermont-Ferrand naar Cahors. Henk van Gaal. 2006, Topo-aktief. Dit zijn de vertaalde
PAGINA 108
routebeschrijvingen uit de Franse gids Via Arverna van Chamina. Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland Jakobsweg Trier - Vézelay. Michael Moll. Stein Verlag, 172 pagina’s, gebrocheerd. Outdoor 194. Uitstekend gidsje voor deze ook voor Nederlanders geschikte aanlooproute. Jakobsweg von Paderborn nach Aachen. Michael Moll en Bianca Schumann. Stein Verlag, 160 pagina’s, gebrocheerd. Outdoor-reeks 147. Uitstekend gidsje voor deze Duitse aanlooproute. Wege der Jakopspilger. Walter Töpner. Paulinus Verlag. Band 1: Magdeburger Börde, Harz, Solling, Sauerland, Rheinland. Band 2: Rheinland, Eifel, Lothringen, Burgund. Mooi uitgevoerde, maar tikkeltje zware gidsen voor de route van de Elbe naar de Rijn, en van de Rijn naar Vézelay. Jakobsweg München – Bregenz. Christianne Haupt. 138 pagina’s, ingenaaid. Stein Verlag, 2007. De Duitse uitgeverij Stein grossiert in gidsjes over de Duitse Jacobswegen. Ze zijn beknopt, helder, informatief, draagbaar, goedkoop en zeer bruikbaar. Schweiz: Jakobsweg vom Bodensee zum Genfer See. Hartmut Engel. Stein Verlag, 3e druk, 2006. 154 pagina’s, ingenaaid. Compact en beknopt Duitstalig gidsje over een van de aanlooproutes naar Le Puy. Österreich: Jakobsweg Reinhardt Dippelreither. 1e druk, 2005, Conrad Stein Verlag. Een deeltje uit de fraaie Outdoor-reeks: de Jacobsweg door Oostenrijk van oost naar west langs duizend Jacobskerken.
Italië Franziskaner Wanderweg. Kees Rodenburg. Stein Verlag, 2006, 128 pagina’s, gebrocheerd. Outdoor-reeks 186. Duitse vertaling en bewerking van de routeboekjes ‘Een Franciscaanse wandeling’ door de Nederlandse Romeganger Kees Rodenburg.
JACOBSSTAF - 2007
Alte Wege nach Rom. Auf traditionsreichen Strassen in die Ewige Stadt. Francesco Dufour. 1999, Tyrolia Verlag. Compacte, maar zware gids met zes verschillende wegen naar Rome. Nederland Willibrorduswandelpad. 2007, Nederlandse Wandelsportbond. Een nieuwe wandelroute van Alkmaar via Haarlem, Amsterdam, Hilversum, Amersfoort naar Utrecht en vice versa.
Algemene onderwerpen Santiago de Compostela. Toeristische brochure over de stad Santiago. Uitgave Provinciebestuur Galicië, Spaans Verkeersbureau, 48 pagina’s, geniet. Galicia. Toeristische brochure over de provincie Galicië. Uitgave Provinciebestuur Galicië, Spaans Verkeersbureau, 48 pagina’s, geniet. Rias Gallegas Santiago de Compostela. Toeristische brochure over de kusten en de haventjes van Galicië. Uitgave Provinciebestuur Galicië, Spaans Verkeersbureau, 48 pagina’s, geniet. Bourgogne - Morvan. Guide de Tourisme Michelin. 170 pagina’s. (Schenking) Ultreïa - el camino de Santiago. Klein fotoboekje van José Antonio Robés Cuadrado. Xunta de Galicia, 2004, 32 pagina’s. (Schenking) Camino de Santiago. Junta de Castilla y León, 48 pagina’s, geniet. Toeristische brochure. Jakobsweg Spanien. Marco Polo-reisgids. 120 pagina’s, ingenaaid. Mairs Geographischer Verlag. Duitse versie van een deeltje uit de befaamde reeks Marco Polo-reisgidsjes. The Walking Pilgrim. 2002, The Confraternity of Saint James. Brochure over de voorbereiding van de pelgrimstocht. Agenda del Peregrino. Uitgave Everest. Luxe uitgevoerd mapje met informatie over onderdakadressen, en ruim plaats voor de stempels. (Schenking)
Spiritualiteit en religie Heilige kracht wordt door beweging losgemaakt. Over pelgrimage, lopen en genezing. Ineke Albers. Liturgisch Instituut Tilburg, 2007, paperback, 530 pagina’s. Veelbesproken proefschrift waarin aangetoond wordt dat langdurig wandelen goed is voor de geestelijke gezondheid, en als vanzelf tot spirituele ervaringen leidt. De Apostelen. Cordelia Böttcher. Bundeling van serie artikelen over de twaalf apostelen. Uitg. Marieke Anschütz, Zeist, 2005, 134 pagina’s, ringband. (Schenking) De heilige weg. 2000 jaar christelijke pelgrimstochten. James Harpur. Schuyt & Co, 2002, gebonden, 192 pagina’s. Prachtig geïllustreerd boek over de achtergronden en ontwikkeling van de grote pelgrimsplaatsen. Jacobus (major). Schutspatroon van de pelgrims. H.A. Hauer. 24 pagina’s, A4, geïllustreerd, ringband. De auteur, emeritus-predikant, schreef een theologisch geïnspireerde biografie van Jacobus. Hij besteedt daarbij extra aandacht aan de Jacobusverering in het christelijke Armenië. (Schenking). (Nabestellingen: 030-2518835, 7 euro)
Onderdak en voorzieningen Vrienden op de fiets 2006. Stichting Vrienden op de fiets, 2006, 210 pagina’s. Overzicht van adressen voor fietsers en lopers in Nederland en omringende landen. Voorzieningen op de Camino de Santiago. Brochure met overzicht van afstanden, onderdak en andere voorzieningen langs de Camino Francés. Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela, 64 pagina’s, geniet. Libro de Oro Hospitaleros. Roncesvalles 2005. Werkgroep Herbergen NGSJ, 2005. Verzameld dagboek van onze hospitalero’s in Roncesvalles die in 2005 aan 19.976 pelgrims onderdak boden, 1259 wassen draaiden en 195 stokken verkochten.
PAGINA 109
JACOBSSTAF - 2007
Jacobsweg, Unterkunftsverzeichnis von Saint-JeanPied-de-Port nach Santiago de Compostela und weiter bis Cap Finisterre. Mit der Strecke vom Somport-Pass bis Puente de la Reina im Anhang. Uitgave Freundeskreis der Jacobspilger Paderborn. Ausgabe 2007. Actualisierungsstand 12.Maertz 2007. De Jacobsvereniging Paderborn beheert de herberg ‘Casa Paderborn’ te Pamplona. Deze uitgave bevat info over pelgrimsonderkomens langs deze route. (Schenking) The Confraternity of Saint James, The Walking Pilgrim. ....intended as a supplement to the Practical Advice section (the ‘yellow pages’) of the Confraternity’s guide to the Camino Frances. 19 pagina’s, met basale pelgrimsinformatie. Commentaren uit de jaren negentig. (Schenking)
Geloof en geluk. Sieraad en devotie in middeleeuws Vlaanderen. Jos Koldewey. Uitgeverij Terra, 2006, 272 pagina’s, gebrocheerd. Dit is de buitengewoon goed verzorgde catalogus van de tentoonstelling over pelgrimsinsignes ‘Geloof en geluk’ in het Museum Groothuse te Brugge. (Schenking) El Orpheon Jacobeo. Muziekmap van het onvolprezen, maar niet meer actieve, koor van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob. (Schenking) Ramen die getuigen. De gebrandschilderde ramen van de Plechelmusbasiliek in Oldenzaal. Div. auteurs, 2006, 86 pagina’s, gebrocheerd, eigen beheer. In deze basiliek is een prachtig raam met een eigentijdse Jacobusafbeelding.
Geschiedenis en Cultuur
Romans
Die Pilgerfahrt zum hl. Jakobus nach Compostela. Eine philatelistische Betrachtung. Gerhard J. Teschner. Verlag Hans G. Schönen, 2005, 84 pagina’s, geniet. Curieuze overzichtsgids van postzegels en stempels rondom het thema Jacobus de Meerdere. De Sint-Janskathedraal en de kerk van de H. Jacobus de Meerdere te ‘s-Hertogenbosch. Werkgroep Geschiedenis en Cultuur. Overdruk van artikelen in de Jacobsstaf 2, 7 en 59. Overzicht van Jacobalia in Nederland. Werkgroep Geschiedenis en Cultuur. Overzicht van Jacobalia in Nederland met verwijzing naar bespreking en vermelding in De Jacobsstaf 5 pagina’s, ringband. De Sint-Jacobskerk te Luik. Brochure, 12 pagina’s. Les Chemins de Compostelle en terre de France. Patrick Huchet en Yvon Boëlle. Editons OuestFrance, 1997, 128 pagina’s, gebrocheerd. Fraaie gids langs voornamelijk de culturele en bouwkundige hoogtepunten langs de Franse pelgrimswegen naar Compostela.
De vrouwe van de Camino. Op weg naar Santiago de Compostela. Willem J. Ouweneel. Uitgeverijn Barnabas, 2006, 447 pagina’s, paperback. De auteur liep de Camino Francés in 2005 en vormde zijn ervaringen en belevenissen om tot deze roman, waarin een evangelische voorganger de camino loopt om God en zichzelf terug te vinden. (Schenking)
PAGINA 110
Verslagen Thuiskomen bij mezelf. Een voetreis naar Santiago de Compostela. Jef Verschuren. Verslag van zijn voettocht van Le Puy naar Compostela. A4, 88 pagina’s, eigen beheer. ‘Ik weet niet wat mij het sterkst zal bijblijven: de wekenlange tocht of het maandenlange terugroepen van mijn belevenissen en ontmoetingen’. (Schenking) Journaal van onze pelgrimstocht naar Santiago de Compostela, 1995 – 2006. Nel en Pieter Snel. Verslag van een tocht in vijf etappes. A4, 164 pagina’s, ringband, eigen beheer. ‘Een pelgrimage
JACOBSSTAF - 2007
zoals die van ons, zal zonder meer leiden tot een beter begrip van de manier waarop de weg van het leven het beste gelopen kan worden.’ (Schenking) Naar Santiago. Verslag van een fietstocht in 2006 van Valencia via Sevilla en Salamanca naar Santiago en verder. Ton van Hove. A4, 104 pagina’s, ringband, eigen beheer. Goed verzorgd verslag van een tocht langs een originele route. (Schenking). De weg naar Santiago de Compostela. Kathryn Harrison. Rainbow, 2003, 158 pagina’s, pocket. Amerikaans schrijfster wijdt zich met veel zelfreflectie aan het beschrijven van haar tocht. (Schenking) Pelgrim zonder God. Herman Vuijsje. Uitgeverij Contact, 2002, 272 pagina’s, paperback. Zesde druk van het fascinerende boek van Vuijsje die in 1989 de oude Sint-Jacobsroute te voet in omgekeerde richting aflegde. Vrij zijn op het ritme van je voeten. Voettocht naar Santiago de Compostela. Antoon van Tuijl. Uitgeverij Em. De Jong, 2006, 160 pagina’s, paperback. Een buitengewoon goed verzorgd en mooi geïllustreerd persoonlijk verslag. (Schenking) Een wandeling naar Santiago de Compostela. Herman Janssen. Paperback, 180 pagina’s, eigen beheer. Een keurig verzorgde uitgave. ‘Je laat veel achter. Echter, wat je lief is, en wie je dierbaar zijn, neem je mee.’ (Schenking) Voettocht naar Santiago de Compostela. De spirituele reis van een bijzondere vrouw. Shirley MacLaine. Forum, 2000, paperback, 240 pagina’s. Voor Shirley MacLaine betekent de reis behalve een lichamelijke uitdaging ook een esoterische spirituele ervaring. Als een rijke bundel aan het leven toegevoegd. Pelgrimstocht Jos van Kersbergen. Gouda-Santiago de Compostela. 27 maart-31 augustus 2006. Handgeschreven pelgrimsverslag met korte notities van iedere dag. (Schenking). O Caminho do Coracao, rumo a Santiago de Compostela. Antoin A. Khalil. Edições Inteligentes São Paulo 2004. 360 pagina’s. In Portugees ge-
schreven verslag van een gewandelde pelgrimstocht. Met hier en daar een foto. (Schenking) Alpha & Omega: Driebergen – Santiago de Compostela van 14 augustus tot 15 oktober 2002. Beknopt reisverslag van de fietstocht die Johanna Koot in 2002 maakt. Geniet. Ik ben er even niet. Mijn voettocht naar Santiago de Compostela. Hape Kerkeling. 2007 Ten Have. Vertaling van een Duitse bestseller. Duitse komiek maakt de tocht te voet en met de bus. Hij vindt refugio’s maar vies en ontdekt iets van het leven.
Rome De weg der wonderen. Pelgrims tussen Pavia en Rome. Rein Bloem. Valkhof Pers, 1998, paperback, 128 pagina’s. In het spoor van drie middeleeuwse pelgrims reist de dichter Rein Bloem van Pavia tot aan de poorten van Rome. In dit boek, dat gebaseerd is op de artikelen die in 1997 in Trouw verschenen zijn, doet hij in woord en beeld verslag van zijn ervaringen op deze ‘weg der wonderen’. Fietsen met God. Van Canterbury naar Rome. Agnes Amelink, Monic Slingerlan en Alja Tollefsen. Balans, 2006, 288 pagina’s, paperback. Drie vrouwen (gereformeerd, katholiek en anglicaans) stappen in Canterbury op de fiets en rijden in 39 dagen, pratend, kijkend, bespiegelend en ontmoetend naar Rome. Te voet naar Rome. In het spoor van Bertus Aafjes. Herman Post. Vierde druk, 1991, Conserve. Verslag van een voettocht naar Rome.
Diversen Le chemin de l’Evêque de Tours. Ligugé-Tours. Brochure van Le Centre Culturel Européen de Saint Martin, met routebeschrijving van Ligugé (bij Poitiers) naar Tours, de stad van Sint Maarten. 80 pagina’s, geniet. (Schenking)
PAGINA 111
JACOBSSTAF - 2007
Le chemin de l’Eté de la Saint Martin. Chinon Bro- Candes-Saint-Martin-Langeais-Tours. chure van Le Centre Culturel Européen de Saint Martin, met routebeschrijving van Chinon naar Tours, de stad van Sint Maarten. 88 pagina’s, geniet. (Schenking) Hella’s voetsporen. Wandelavonturen op 9 uitzonderlijke routes. Hella van der Wijst. Archipel,
2006, 196 pagina’s, paperback. Gids vol met wandelideeën en levensverhalen van gewone mensen, door Hella van der Wijst, bekend van het programma De Wandeling. (Schenking) Sárria, para disfrutar!. DVD over alle aspecten van het plaatsje Sárria langs de Camino Francés. Uitgave Concello de Sárria.
Agenda 15 september Regio Groningen/Drenthe: zandcamino 6 oktober Regio Bollenstreek/Rijnland: regiobijeenkomst in De Hoeksteen te Hillegom 7 oktober Regio Utrecht-Zuid/Rivierengebied: regiobijeenkomst 13 oktober Regio Rotterdam: regiobijeenkomst 13 oktober Regio Friesland: regiobijeenkomst 14 oktober Dag van de Spiritualiteit te Ossendrecht 20 oktober Regio Amsterdam: regiobijeenkomst 20 oktober Regio Noord-Holland benoorden ’t IJ: regiobijeenkomst 21 oktober Regio Den Bosch: regiobijeenkomst 2 november Regio Groningen: huiskamerbijeenkomst 10 november Regio Limburg: regiobijeenkomst 11 november Volksabdij Ossendrecht: terugkomdag voor de groep van 9 en 10 december 2006: Start 10.00 uur 17 november Najaarsbijeenkomst Genootschap te Breda 18 november Volksabdij Ossendrecht: Hospitalerodag-bijeenkomst met geinteresseerden om te hospitaleren in de refuge Nos Repos te Augy-sur-Aubois. Start 10.00 uur. 25 november Volksabdij Ossendrecht: terugkomdag voor de groep van 18 en 19 november 2006. Start 10.00 uur. 27 november Regio Zuidwest: regiobijeenkomst te Ossendrecht 8 en 9 december Volksabdij Ossendrecht: Voorbereidingsweekend: start: 10.00 uur. Einde zondag na de lunch, slechts 12 plaatsen. Wie het eerst komt... voor de kosten graag contact opnemen met de Volksabdij te Ossendrecht: 0164-672546 of
[email protected]. 6 april 2008 Landelijke Pelgrimsmis te Roermond
PAGINA 112
JACOBSSTAF - 2007
Pelgrims overnachten bij pelgrims
Wie eenmaal de tocht naar Santiago heeft gemaakt, heeft ongetwijfeld de ervaring van werkelijke gastvrijheid opgedaan. Soms valt je onderweg zomaar een adres toe waar je hartelijk ontvangen wordt, kunt slapen, een maaltijd krijgt, een luisterend oor vindt en waar je de volgende ochtend met een welgemeend ‘Ultreïa’ weer op pad geholpen wordt. Tot nog toe zijn dit soort gastadressen er vooral in Frankrijk en sporadisch in Nederland. Maar ook in Nederland zullen er oud-pelgrims zijn die ‘iets terug willen doen’ en incidenteel hun huis een bed en een maaltijd beschikbaar willen stellen. Mensen die weet hebben van de onzekerheid van het net onderweg gaan en die hun enthousiasme voor de tocht willen delen met vertrekkende pelgrims. Vanuit de Ledenservice lijkt het ons leuk en zinvol om met ingang van 1 januari 2008 een lijst samen te stellen met overnachtingadressen in Nederland bij (oud)pelgrims thuis. Leden van het Genootschap kunnen zich opgeven als gastadres voor nieuwe pelgrims die onderweg zijn. De adressen zijn bestemd voor pelgrims die lid zijn van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob (of van een buitenlandse zustervereniging) en die vanuit of door Nederland lopend of fiet-
send onderweg zijn naar Santiago de Compostela. De Ledenservice zal de lijst samenstellen en beheren en beschikbaar stellen aan pelgrims die aangeven dat ze vanuit Nederland zullen vertrekken. Wij zullen de lijst ieder najaar opnieuw samenstellen; hij zal geldig zijn van 1 januari tot en met 31 december van het daarop volgende seizoen. Op de lijst komen de volgende gegevens te staan: naam, adres, woonplaats, telefoonnummer, emailadres en eventuele bijzonderheden. Om voor een overnachting in aanmerking te komen, dient de pelgrim in het bezit zijn van een geldig pelgrimspaspoort en daadwerkelijk onderweg zijn naar Santiago. De pelgrim moet tenminste één dag van tevoren bellen of mailen en overlegt dan met de gastheer of -vrouw over tijdstip van aankomst en vertrek en over het al dan niet beschikbaar zijn van een warme maaltijd en ontbijt. De overnachting is, in onderling overleg, gratis of voor een bescheiden pelgrimsprijs. Commerciële overnachtingsadressen komen niet op de lijst. Natuurlijk kan het voorkomen dat de gastgever op vakantie is of anderszins geen bed beschikbaar heeft. Het bieden van onderdak is geen verplichting! Lijkt het u leuk om in het jaar 2008 mee te doen en af en toe onderdak te bieden aan pelgrims, geef u dan op bij de Ledenservice, bij voorkeur per email
[email protected], of tijdens de openingstijden per telefoon 030 – 231 53 91. Vermeld daarbij alle gevraagde gegevens en eventuele uitbreidingen of beperkingen aan uw aanbod en eventueel de prijs. De werkgroep Pelgrims overnachten bij pelgrims: Fons Boink, Dick Eringa, Monika Rietveld en Bram van der Wees
PAGINA 113
JACOBSSTAF - 2007
Berichten uit de Regio’s
In Memoriam Op donderdag 7 juni is overleden Gerrie te Nijenhuis, echtgenote van Gerard Konings. Zij mocht slechts 54 jaar worden. Gerrie was een zeer gewaardeerd lid van de regio Oost Nederland. Een paar jaar geleden werd zij secretaris-penningmeester van de regio. Opvallend was de uiterst sympathieke manier en de nauwgezetheid, waarmee zij haar werk voor de regio verrichtte. Ook in de periode dat zij al ernstig ziek was, was zij nog zeer actief voor de regio en voor de werkgroep herbergen.
Regio Bollenstreek / Rijnland Verslag van de voorjaarsbijeenkomst in Hillegom op 3 februari 2007 We zijn deze keer met ongeveer zestig mensen bijeen, onder wie vijftien die voor ’t eerst hier zijn. Nelia Musters heet iedereen welkom en doet enkele mededelingen: de ‘pet die rondging’ tijdens de vorige bijeenkomst leverde € 152,45 op voor de stichting ‘On Wheels’: dat was na het verhaal met dia’s van Ad Hermans (die de tocht naar Santiago in een handbike/rolstoelfiets gemaakt had); er is een nieuwe ‘Praktisch Pelgrimeren’ verschenen bij de Ledenservice in Utrecht (€ 10,-); de maandelijkse ‘regio-wandeling’ op elke laatste zaterdag van de maand: aanmelden bij Helmi van Ginneken, die tot grote vreugde van Nelia en Gerard deze taak van hen overgenomen heeft. De leden worden opgeroepen de landelijke bijeenkomst van Sint Jacob, op 24 maart in de Nicolaïkerk in Utrecht te bezoeken. Ze herhaalt de aankondiging (gedaan in de najaarsbijeenkomst 2006) dat zij en Gerard per 1 januari 2008 stoppen met hun Regio Contact Persoon-zijn; de leden wordt verzoch te overwegen wie in staat en bereid is, die rol dan over te nemen. In de najaarsbijeenkomst (oktober 2007) kan dan hopelijk meegedeeld worden wie die functie gaan overnemen: hoeft niet per se een echtpaar te zijn, kan ook heel goed door een 3- of 4-tal personen, die onderling de
PAGINA 114
taken verdelen. Dan geeft Nelia het woord aan de ‘nieuwkomers’, om zich voor te stellen en ons te vertellen wat hun plannen zijn voor de tocht te voet of per fiets naar Santiago. Daarbij wordt duidelijk dat sommigen al heel gauw onderweg gaan, die de route al grotendeels gepland hebben, met slaapplaatsen via internet besproken, o.m ook in eenvoudige hotels als Formule 1 en Etape-hotels. Maar er zijn er ook die gewoon op pad gaan, de tijd er voor nemen en ‘we zien wel’….. Ook is er een echtpaar, dat de route al per fiets gedaan heeft en nu opnieuw op pad wil, te voet vanaf St-Jean-Pied-de-Port. Of een Haarlemmer die zijn tocht wil beginnen in de Jacobuskerk in Haarlemmerliede. Een dame alleen gaat op weg, maar weet nog niet zeker of ze te voet danwel per fiets gaat. Een andere dame vraagt zichzelf en ons af, of ze niet te naïef is, dat ze de tocht te voet alléén wil doen. Er is een echtpaar dat in maart, in juni en in oktober een deel van de voettocht gaat doen en volgend jaar in april als zij zestig wordt in Santiago wil aankomen. Er is een Bloemendaler wandelaar die vanuit Valencia via Jacca en Logroño naar Santiago en Fisterra gaat lopen, van zee naar zee! En diezelfde man wil dan ook nog eens de Ruta de la Plata gaan lopen! Tenslotte zijn er drie lopers die in een paar jaren in etappes, te beginnen via het Pelgrimspad, op weg gaan; als ‘training’ waren ze vanmorgen vanaf Rijnsburg naar Hillegom komen lopen, toch een 15 kilometers! Een echtpaar dat vorig jaar de tocht van-
JACOBSSTAF - 2007
uit Stolwijk per fiets gedaan heeft, vertelde daar nu over: het was ze nogal tegen gevallen, veel kou en regen onderweg, maar toch wel een heel bijzondere ervaring. Ze waren vooral getroffen door de vele ervaringen van gastvrijheid in Frankrijk en Spanje. Ze zullen het zeker geen tweede keer per fiets gaan doen, maar ze sluiten niet uit dat ze de tocht nog eens te voet gaan doen! De al boven genoemde Helmi van Ginneken deelt ons over haar ervaringen tijdens het weekend vorig jaar toen we met een 25 mensen uit onze regio in Twente waren om deel te nemen aan de ‘Midwinterhoorn-wandeling’ op zondag 17 december in/bij Denekamp en over de voorbereidende wandeling zaterdagmiddag bij Delden, over het landgoed Twickel. En dat er toen, op het eind van die wandeling, bij het invallen van de schemering, ineens een midwinterhoorn geblazen werd, gewoon door een boer die dat in de Adventstijd elke avond doet, volgens de aloude traditie. Dat klonk heel echt en indrukwekkend, mooier dan we de volgende dag in Denekamp zouden horen, in de zonneschijn overdag, geblazen door 25 hoornblaasgroepen en aanhoord door duizenden wandelaars. Door al die mooie verhalen vliegt de ochtend voorbij en zijn we toe aan de lunchpauze. In de middag verdeelt het gezelschap zich in tweeën: fietsers en wandelaars. In deze vraag- en antwoordsessies beantwoorden ‘ervaren’ pelgrims de vragen van ‘aspirant-pelgrims’: altijd heel levendige en leerzame en dus waardevolle sessies. Dan weer gezamenlijk bijeen in de grote zaal, om te kijken en te luisteren naar het mooie en boeiende reisverslag van Henny en Piet van Leeuwen: over hun voettocht vanuit Kwintsheul (Westland) naar Santiago: prachtige foto’s en verhalen, die voor ons allerlei herinneringen en herkenningen betekenden. Een mooie fles (uiteraard Spaanse) wijn krijgen ze van Nelia overhandigd als dank voor hun zeer gewaardeerde reisverslag. Dan nog een geanimeerd Café Saint Jacques waar vele regiogenoten nog lang nableven, als een mooi einde van deze Regiobijeenkomst. Gerard Ticheler
Regio Breda-Tilburg Op donderdag 7 juni j.l. kwamen tien pelgrims samen naar het Pelgrimshuis ‘De Jacobsmantel’ in het Begijnhofhuisje no 57 te Breda. Daar werden zij ontvangen door onze voorzitster Maria van Hassel-Maas met koffie-thee en een tapaatje. Om 19.00 uur liepen zij allen mee in de Niervaertprocessie en omdat zij allen hun schelp om hadden en van Maria allen een staf hadden gekregen, werden zij allen goed herkend door de omstanders. Een lange stoet van processiegangers trok onder tromgeroffel, bazuingeschal en vooral zang door het Bredase stadshart. Meer dan 150 ‘pelgrims’ en geestelijken onder wie onze hulpbisschop Mgr.J.H.J. van den Hende, namen aan deze Sacramentsdag deel. Zij vertrokken vanaf het Begijnhof naar en door de Grote O.L. Vrouwekerk naar de Antoniuskathedraal aan de St.Janstraat, alwaar een pontificale hoogmis werd voorgegaan door monseigneurs Hans van den Hende en Harry Lommers. Hierna was de afsluiting in de tuin bij de kapel in het Begijnhof door een slotlied van gospelkoor ‘The Sound of Voices’ en een vendelgroet door de schuttersgilden. Onze voorzitster was blij met onze deelname van tien pelgrims, vorig jaar waren er vijf deelnemers en zij hoopt dat er volgend jaar nog meer pelgrims zich bij onze stoet zullen aansluiten. Voor ons was het weer een bijzondere ervaring en belevenis daar wij net terug waren van onze fietstocht naar Santiago de Compostela. Riet en Rinus Machielsen Regio Arnhem-Nijmegen Op zondag 22 juli 2007 vierden wij de traditionele Jacobusdag i.s.m. de Vrienden van de Jacobskapel uit Nijmegen. Dit jaar nu eens niet in de kapel in Nijmegen, maar in een bomenkathedraal bij Rheden (privé bezit). Vijftig mensen woonden de dienst, geleid door Jeroen Gooskens en Paul Reehuis, bij. In een prachtige natuurlijke omgeving samen zingen en stilstaan rondom het Woord is heel bijzonder. De broodjes en koffie na de dienst smaakten prima en er
PAGINA 115
JACOBSSTAF - 2007
was veel tijd voor gesprek en hernieuwde kennismaking. De mooie dag werd ’s middags vervolgd door samen te wandelen via het Maarten van Rossempad van Rheden naar het station Arnhem. 32 mensen liepen met ons mee. De wandeling werd georganiseerd door Mark Koch en Joop Kamphuis uit Rheden. In de watermolen in het Sonsbeekpark in Arnhem was er aan het eind van de middag het onvermijdelijke afscheid onder het genot van een drankje. Een bijzondere dag die velen zich zullen blijven herinneren! Wanneer dit nummer van de Jacobsstaf verschijnt, is de regiowandeling bij Zevenaar op zaterdag 25 augustus al geweest. Het natuurreservaat de Oude Rijnstrangen bij Zevenaar is een gebied in Nederland waar je onbevangen doorheen kunt struinen. Over dijkjes en paadjes loop je hier ongelooflijk snel de natuur in. Een Hollandse wildernis gevormd door de Rijn. Stuwwallen, rietmoerassen, rivierduinen, ooibossen en graslanden zorgen voor een gevarieerd landschap. De wandeling voert slechts af en toe over een echt pad. Veel vaker loop je dwars door de natuur, klauterend over hekjes en overbrug je water met een trekpontje. En met een gezellige groep pelgrims uit Arnhem-Nijmegen heb je dan een ideale wandeldag. In de Jacobskapel in Nijmegen is er elke tweede zondag van de maand een dienst om 11.30 uur en meestal wordt die ’s middags gevolgd door een pelgrimsvertelling. Na de dienst is er koffie en een broodje. Inlichtingen over het programma in de kapel en over de activiteiten van de Pelgrimsgroep via www.jacobskapel-nijmegen.nl, of bij Frans Kosters te Elst (tel 0481-375201; e-mail:
[email protected]). Greet Udink en Wolter van der Zweerde Utrecht-Zuid/Rivierengebied Ondanks het goed gevulde jaarprogramma treedt er bij de leden in onze regio nog geen deelnamemoeheid op. Op zaterdag 5 mei namen dertig leden deel aan de voorjaarswandeling van Geldermalsen naar Tiel, een fraaie wandeling langs de Linge. Het pelgrimagekarakter werd benadrukt door een uur in stilte te
PAGINA 116
lopen, en door een mini-pelgrimsparade onderweg, waarbij de regiocontactpersoon inging op datgene wat bevrijdingsdag en Santiago bindt: Europa! Bij het eindpunt werden wij opgevangen in de tijdelijke refugio van Ben Gresnigt. Zijn familieleden hadden een uitstekend Café Saint-Jacques verzorgd. Node namen wij afscheid! Op Vrijdag 1 juni bezochten we met dertig leden de tentoonstelling over kloosters in het Catharijneconvent. De titel van de expositie riep de verwachting op aan een complete geschiedenis van het kloosterleven, maar deels draaide het om het hedendaagse probleem van de herbestemming van leegstaande abdijen. Desondanks was het boeiend om met verschillende aspecten van het monastieke leven kennis te maken. Aansluitend nuttigde het gezelschap een lunch in het Huis van Sint Jacob. Vervolgens voerde de Utrechtse stadsgids Margriet Hoogendoorn ons langs een groot aantal voormalige kloosters in de Utrechtse binnenstad. In het verschiet ligt de najaarsbijeenkomst op zondagmiddag 7 oktober 2007 op de vertrouwde stek, de recreatiezaal van Kraaijbeek aan de Hoofdstraat in Driebergen. André Brouwer zal vertellen over zijn vele fietstochten, waaronder die langs de Via de la Plata. Aansluitend zal er tijd zijn voor de pelgrimsparade en het Café St.-Jacques. Bram van der Wees Regio Den Bosch Op zondag 22 juli jl verzamelde een groep wandelaars en fietsers zich bij de voormalige St. Jacobskerk in Den Bosch. Het weer speelde mee: na zware regenbuien vroeg in de ochtend klaarde het nu op. Er werd koersgezet naar Den Dungen, via een fraai uitgezette wandeling door Gerrit v.d. Ven en een mooie fietstocht, bedacht door Theo Strous. De stemming zat er goed in en er werd veel gepraat over de Camino door de pelgrims die reeds op weg geweest waren. Daarnaast kregen degenen die nog op weg naar Santiago willen, de nodige informatie voorgeschoteld. In Den Dungen begon pastoor Van Beurden om 10.00 uur in zijn St. Jacobskerk met
JACOBSSTAF - 2007
een plechtige Mis in het kader van de naamsdag van Sint Jacobus (25 juli). Hij heette de mensen van het Genootschap van Sint Jacob van harte welkom en memoreerde tevens dat een aantal mensen uit zijn parochie op dit moment op weg zijn naar Santiago. Na afloop van de H. Mis werd bij Boer Goossens genoten van een lekkere bak koffie met iets erbij. Daarna gingen wandelaars en fietsers weer terug naar Den Bosch, alwaar om 13.30 uur gezamenlijk bij De Keulse Kar werd nagesproken onder het genot van een drankje. Op woensdag 25 juli (feest van Sint Jacobus) organiseerde de Regio Utrecht-Zuid samen met de regio’s Midden-Nederland en Den Bosch een zangavond met pelgrimsliederen in het sfeervolle NH-kerkje van Buurmalsen. Ook dit was een zeer geslaagd evenement. Op zondag 21 oktober a.s. zal de Regiocontactmiddag plaatsvinden De plaats van deze regiomiddag zal nog worden bekend gemaakt. Tijdens deze middag zal Stéphan van Meulebrouck zijn verhaal doen over zijn tocht naar Santiago en weer terug naar Nederland. Nadere informatie en uitnodiging volgt tijdig voorafgaande aan de bijeenkomst. Nelly en Rony de Jong Regio Groningen/Drenthe Met een rondgang rondom het prachtige en enige middeleeuwse plattelands monumentale klooster ‘Domus Novae Lucis’ (Huis van het Nieuwe Licht), ooit toebehorende aan de Orde van de Kruisheren, werd de kleicamino in Ter Apel afgesloten en namen wij afscheid van elkaar. Deze kleicamino, die gehouden werd op zaterdag 9 juni jl., startte om even over tienen vanuit de rustieke tuin van Riet Stiekema nadat wij haar Jacobusappeltaart en koffie hadden genuttigd. De convocatie vermeldde ‘om de stilte te ervaren’ met welke intentie een veertien-tal regioleden vertrokken. We leven in een cultuur van herrie en geklets, achtergrondgeruis, muziek in winkels, op straat en in bussen en in de ‘wachttoestand’, bonkende rockmuziek vanuit auto’s etcetera. Pure stiltevervui-
ling. Kort samengevat : gif van de herrie, de gave van de stilte. De kleicamino, uitgezet door Riet met assistentie van Wil Bosch, voerde ons naar het uit medio 850 daterende dorpje Sellingen. Hier zouden wij het omstreeks begin 13e eeuw gebouwde vroeg gotische kerkje bezoeken. Lopend door het natuurlijke landschap, brokken laag bos, kronkelende zandpaden en beekjes, bereikten wij het Ruiten Aa-kanaal waar een kleine meditatieve stop werd gehouden om toegang te krijgen tot die stilte. Na het welkomstwoord volgde een overwegende tekst als voedsel om het innerlijk lawaai wat stil te krijgen. Nadat Willem Jan van Neck nog even aan het vijftien-jarig bestaan van onze regio memoreerde werd de tocht voortgezet, samen en in wat afzondering om de stilte te ervaren en anderen de gave van de stilte te schenken. In Sellingen aangekomen werd eerst een lunchpauze gehouden in de theeschenkerij ‘De Noordmee’, waarna het bezoek volgde aan het vanaf omstreeks eind 1500 door de NH-Kerk in gebruik zijnde laatgotische kerkje. Wij kregen van een der vrijwilligsters, mevrouw Alie Bos, een historisch overzicht met wat bijzonderheden: het patrocinium is onbekend. Tijdens restauratiewerkzaamheden in de jaren twintig van de vorige eeuw zijn een aantal schilderingen boven de triomfboog ontdekt van de Heilige Christophorus (schutspatroon van de reizigers) en de Heilige Margaretha. Tevens kwamen op het koorgewelf bloemenrankwerk en de symbolen van de vier evangelisten Mattheus, Marcus, Lucas en Johannes tevoorschijn. Deze schilderingen zijn destijds voorzichtig hersteld en wat bijgewerkt en tevens geconserveerd. Behalve de ligging van het kerkje (het voormalige priesterkoor op het oosten), de schilderingen op de gewelven en het nog aanwezig zijn van een sacramentshuisje en een piscina, is er geen duiding meer aan de oorspronkelijke gebruikers van vóór de reductie (reformatie) van Groningen in 1584. Met het voorlezen van een tekst van Rutger Kopland ‘De God in mijn hersenen’ werd het bezoek aan dit godshuis afgesloten nadat de gids was bedankt voor haar aandeel. Als blijk van waardering werd haar o.a. een Jacobsschelp overhandigd.
PAGINA 117
JACOBSSTAF - 2007
Terug naar Ter Apel geschiedde, maar nu langs een andere weg, wederom deels door het mooie natuurgebied alwaar oude boerderijen en verbaasd kijkende schapen werden gepasseerd. Tegen de klok van vieren arriveerden wij bij het klooster, gesticht in 1216 en onder Peregrinus van Campen herbouwd op de fundamenten in 1464 nadat ene Jakobus Wiltingh, pastoor van Garrelsweer, het landgoed ‘Apell’ had geschonken. Nadat een rondgang was gemaakt namen wij met een tekst voor onderweg afscheid van elkaar na Riet en Wil bedankt te hebben voor hun inzet. Het was weer goed om elkaar te ontmoeten. Thom Oosterhof Regio Oost-Nederland Voor onze regio was het een experiment om op zaterdagmiddag de 21ste april jl. bij elkaar te komen. Normaal hebben wij op vrijdag onze regioavonden met wel honderd belangstellenden. Maar dit keer waren er een paar organisatorische hobbeltjes te overwinnen: de lokaliteiten waren anders niet beschikbaar. Desalniettemin waren er toch nog ruim vijftig enthousiaste leden op komen dagen. Het weer was stralend en het lentegroen pril en fleurig. Het Michgoriushuis, waar onze middag gehouden werd, ligt in het oude centrum van Oldenzaal, vlak bij de St. Plechelmusbasiliek. Precies om 13 uur werd de voordeur open gedaan, niet eerder! Dus werd het haastwerk om de zaal snel in te richten. Na de opening door regiocontactpersoon Gé Westgeest deed hij de organisatorische mededeling dat de aanwezigen zich in drie groepen moesten verdelen om respectievelijk langs het Museum de Pelgrim, de Plechelmus en de DVD-vertoning over ‘Die Wege der Jakobspilger im Rheinland’ te ‘pelgrimeren’. Mijn taak was die DVD te laten zien. De eerste groep had wat pech daar het beeld, d.m.v. een laptop + beamer, niet groot genoeg overkwam op het scherm. Bij de twee andere groepen was het probleem verholpen door tussenkomst van een andere laptop die inmiddels was opgehaald. Deze DVD is uitgegeven door het Landschaftsverband Rheinland en uitgebracht
PAGINA 118
door J.P. Bachem Verlag in Keulen. Zij stoelt op drie dikke deeltjes onder dezelfde titel als bovenstaand. In deze delen worden respectievelijk de Jakobswegen beschreven van Wuppertal naar België; van Köln over Trier naar de Franse grens bij Schengen en deel 3 (die eveneens in het Nederlands verschenen is) vanaf Millingen a/d Rijn over Kevelaer, Roermond, Maastricht – Luik en/of Aachen. In voorbereiding zijn nog twee volgende deeltjes. Er werd, zoals gemeld, ook een bezoek gebracht aan de St. Plechelmusbasiliek die in de tweede helft van de 12de eeuw voor het grootste gedeelte tot stand kwam. Kerken van deze grootte zijn zeldzaam in Nederland. De zware romaans-gothische toren is in het midden van de 13de eeuw opgetrokken uit Bentheimer zandsteen. Oldenzaal ligt dan ook niet ver weg van de steengroeven van Bentheim (Dld.). Tijdens de latere middeleeuwen is verder gebouwd aan deze kerk, ook met behulp van hetzelfde bouwmateriaal. Dan zijn we terecht gekomen in het tijdperk van de gotiek. Het bouwkundige kenmerk van die periode is het spitsboogvenster tegenover de afgeronde vensters die het kenmerk zijn van de romaanse bouwkunst. Als je de imposante basiliek binnenloopt kom je in een donkere mystieke ruimte waaraan je moet wennen. Een andere groep liep ondertussen naar het Museum ‘de Pelgrim’ waar herinneringen aan ‘Het Rijke Roomse Leven’ tentoongesteld zijn: van het kleinste gebruiksvoorwerp tot grotere liturgische stukken. Weet u of wist u dat destijds een rooms-katholiek leesplankje op school gebruikt werd met een heel andere woordvolgorde dan op een protestants leesplankje ? Ook werd ons door de gids gevraagd een waxinelichtje bij het beeld van Maria van de Altijd Durende Bijstand aan te steken, maar in onze groep verhinderde de wind dat elke keer weer. Tegen het einde van de rondgang kregen wij een zgn. ‘Heilig Boontje’, waar een mirakelverhaal aan vast zit. De middag werd afgesloten met een kort optreden van het Kleinkoor Ootmarsum o.l.v. Frans Heydemann met het zingen van enige Jacobsliederen, waaronder het Franse wandellied ‘Tous les matins’. Deze zanggroep, ook bekend van het optreden in 2004 tijdens
JACOBSSTAF - 2007
de najaarsvergadering in de Technische Universiteit te Enschedé, heeft indertijd een cd met Jacobsliederen uitgebracht die nog te koop is in het Huis van Sint Jacob te Utrecht. Tijdens het traditionele Café St.-Jacques konden de aanwezigen zich tegoed doen aan het kijken naar de uitgestalde boeken op diverse tafels. Er werd ook het een en ander aangeschaft van het aanbod. Ook Bram van de Wees uit Utrecht was aanwezig met een rijk gesorteerd assortiment aan reisgidsen en ander Jacobusmateriaal, waaronder de befaamde Jacobuskoekjes van onze ‘hofleverancier’ Theo Blom van de Zadelstraat in Utrecht. Ondanks het kleine aantal mensen was het toch een gezellige middag! Herman Stokmans. Regio Zuidwest Najaarsvergadering 27 november 13.00 tot 17.00 uur te Ossendrecht: O.a. met het oog op inbreng in de enige tijd later te verwachten landelijke jaarvergadering, maar ook om activiteiten in de eigen regio zoveel mogelijk af te stemmen op (bijvoorbeeld pelgrimage-)ervaringen en wensen van leden van het Sint Jacobsgenootschap in ZuidwestNederland meent het regiobestuur er goed aan te doen een huishoudelijke vergadering te beleggen. Leden in onze regio worden daarom verzocht in hun agenda’s hiervoor alvast zaterdag 27 november van 13.00 tot 17.00 uur te reserveren. De vergadering wordt gehouden in de Volksabdij te Ossendrecht. Verslag regio-activiteit 25-07-07. Een 699 jaar oude Sint Jacobskerk die ooit beklommen werd door een jongen wiens vierhonderdste verjaardag in 2007 gevierd wordt omdat hij tot nationale zeeheld evolueerde. Die Jacobskerk – u raadde het al – te Vlissingen was op 25 juli (naamdag van onze naamgever) het toneel van een promotiedag met een sterk St. Jacobsgehalte. De evenementencommissie van de St. Jacobskerk te Vlissingen houdt al een jaar of vijf de goede gewoonte in stand om de kerk op 25 juli een middag lang open stellen voor St. Jacob
minded people. En om het middeleeuwse verleden van deze - al honderden jaren geleden tot protetants bedehuis hervormde – van oorsprong Roomse Kerk in herinnering te helpen roepen was de Regio Zuidwest van het Sint Jacobsgenootschap uitgenodigd mede vorm te geven aan het programma. De kerkelijke evenementencommissie nam zelf een aantal programmaonderdelen voor haar rekening, zoals torenbeklimming voor liefhebbers, samenzang onder pianobegeleiding rond het thema ‘onderweg zijn’, de overhandiging van een richting- en afstandwijzer naar Santiago door een overtuigend geacteerde pelgrim. Door te vertellen hoe hij gebeurtenissen tijdens zijn eigen Santiago-tochten beleefde en een plek gaf maakte Rene Heinrichs duidelijk hoezeer pelgrimages ook heden ten dage een inspirerend en louterend effect hebben. De regio Zuidwest nam een boekentafel, een diapresentatie en de vraagbaakfunctie inzake de Santiago pelgrimages voor haar rekening. De kwaliteit van het gebodene, de ingetogen sfeer en de toewijding waamee kerkelijke vrijwilligers zich van hun taken kweten zouden een trefzekerder publiciteit verdiend hebben. Maar, al zal het bezoekersaantal dichter bij de 60 dan bij de 100 gelegen hebben, zeker is dat de Jacobskerk te Vlissingen geschikt is om in gezamenlijkheid het spirituele te beleven. Dat wordt nog wat met zo’n ambiance en een jubileumjaar in het verschiet! Regio Noord-Holland benoorden ’t IJ Najaarsbijeenkomst De najaarsbijeenkomst van onze regio vindt dit jaar plaats op zaterdag 20 oktober in ons vertrouwde stamlokaal ’t Trefpunt te Alkmaar. Het ochtendprogramma bestaat zoals gewoonlijk uit de pelgrimsparade en het uitwisselen van ervaringen. ’s Middags vertoont Leo Baeten zijn film: In de palm van mijn hand: een ontroerende film over zijn voettocht naar Santiago. Leo loopt op dit moment naar Rome, dus misschien vertelt hij daar ook nog wat over. Leden uit de regio krijgen nog een aparte uitnodiging. André Brouwer
PAGINA 119
JACOBSSTAF - 2007
Een wandeling op de feestdag van Jacobus Mat Theunissen
Op woensdag 25 juli j.l. kwamen zo’n tachtig wandelaars bij elkaar op de Pelgrimshoeve Kafarnaüm te Vessem om een tocht te lopen die ze uiteindelijk bij de Jacobushoeve te Vessem zou brengen. De loopafstanden waren 8 en 16 km. Het merendeel van de lopers, die uit de wijde omgeving van Vessem kwamen, koos er ook dit jaar weer voor om 16 km te lopen. Het weer was, in tegenstelling tot de hitte in 2006, aangenaam. De regen had de paden weliswaar hier en daar wat modderig gemaakt, maar dat bleek voor de lopers geen enkel bezwaar. Op enkele punten langs de route, meestal op de stempelplaatsen, werden de lopers van water en brood voorzien. Om 9.00 uur vertrok de eerste groep bij Kafarnaüm, persoonlijk uitgezwaaid door broeder Fons van der Laan. Met tussenpauzes van tien minuten volgden de overige groepen. (Zie foto wandelaars) De wandelaars liepen de tocht onder leiding van een trekker met camino-ervaring. Deze hield zijn groep van tijd tot tijd staande om een interessante gebeurtenis uit zijn eigen pelgrimstocht te vertellen, waarna de deelnemers tijdens het lopen eigen ervaringen
PAGINA 120
konden bespreken. Het caminoaspect werd de deelnemers ook nog eens onder ogen gebracht door bordjes van Spaanse etappeplaatsen met vermelding van de afstand naar Santiago de Compostella, door de aanwezigheid van een heuse Jacobus verkleed als pelgrim en door het Cruz de Ferro in de tuin van de Jacobushoeve. (Zie foto). Kortom, de Camino van de Kempen speelde in op alle vragen en alle ervaringen van de echte camino. De tocht volgde voor een deel het tracé van het bestaande Pelgrimspad. Tussen Half Mijl en Toterfout liep het pad langs de grafheuvels uit de bronstijd (1800-700 BC) om vervolgens op de historische brink van Zandoerle uit te komen. Vandaar ging de tocht naar de uitspanning bij het Oerlese papegaaiencentrum, waar de deelnemers wat langer rust namen en een boterham konden eten. De terugweg verliep via de bossen en vennen tussen Wintelre en Vessem. In Vessem werd de Jacobusmolen niet overgeslagen. In de koele benedenruimte van de molenberg kon iedereen wat uitrusten. ‘Molenaar’ Gerard van Baardwijk had koffie en bekertjes water klaarstaan. Tenslotte bereikten de deelnemers de Jacobushoeve waar iedereen zijn steentje bij het aldaar geplaatste Cruz de Ferro wierp. De meeste deelnemers namen daarna de tijd om de activiteiten op de Jacobushoeve (ontmoeten, kringloop en fair trade) nader te bekijken. Naast de Vessemse ‘Compostela’ (zie foto met ‘compostela’) ontvingen de deelnemers een vers Jacobushoevebrood. Het was een mooie ervaring die volgend jaar wordt herhaald.
JACOBSSTAF - 2007
Jacobusviering in Utrecht
In de kerk van Buurmalsen klonken de Jacobusliederen.
De dag van Jacobus, 25 juli, werd dit jaar in Utrecht met een in ere herstelde traditie gevierd. Voor het eerst sinds eeuwen werden die avond de klokken van de Jacobikerk geluid. Het Utrechts Klokkenluiders Gilde, dat wekelijks de klokken luidt van alle grote stadskerken, doet al speciale luidingen met Sint Maarten en Sint Jan. Op verzoek van het Genootschap is daar met ingang van dit jaar een luiding aan toegevoegd op 25 juli, ‘voor de duizenden pelgrims die in de loop der eeuwen langs de Jacobikerk zijn getrokken’. Zes luiders van het gilde brachten om half acht ‘s avonds de klokken in beweging en lieten de stad zo weten dat dit de naamdag van Jacobus is. Antoinette Uijtdehaage, lid van de regio UtrechtZuid/Rivierenland, kon de luiding in de toren zelf bijwonen en mocht ook ‘aan de touwen hangen’. ‘Ik heb echt zelf de Jacobusklok geluid, dat geeft een heel speciaal gevoel,’ vertelt zij. ‘Het is ook niet aan de touwen hangen, zoals je dat altijd in films ziet. Je moet snel aan het touw trekken, en het dan rustig laten vieren. Die Jacobusklok weegt 1400 kilo, dus daar moest wel voor gewerkt worden. Ik heb er enorm van genoten, en het was een prima spirituele voorbereiding op de tocht
die ik binnenkort ga maken van Lourdes naar Santiago.’ De Jacobikerk zelf was ook al de hele dag geopend voor toeristen, en daarom had de Ledenservice er een informatiestand ingericht. Tientallen bezoekers kregen een folder en werden bijgepraat over zin en geneugten van het pelgrimeren. Diezelfde avond troffen bijna zestig leden elkaar in de middeleeuwse kerk van Buurmalsen, waar een prachtige Jacobusfresco te zien is. Zij deden mee aan de tweede zanginstructie, waarbij vier liederen meerstemmig werden ingestudeerd. In twee uur tijd prentte de plaatselijke cantor de muziekpartijen in de hoofden van de zangers. Om half tien werd voor het eigen plezier een miniconcert gegeven, waarbij uit volle borst liederen als ‘Jakobus, treuer Freund’ en ‘Dum Pater Familias’ klonken. Een café-Saint-Jacques completeerde de avond, en daarmee ook de Jacobusvieringen in en om Utrecht.
Antoinette Uijtdehaage en een klokkenluider luiden de Jacobusklok.
PAGINA 121
JACOBSSTAF - 2007
Nieuw informatiecentrum Santiago de Compostela in Vessem Pelgrimshoeve Kafarnaüm in Vessem en het Nederlands Genootschap van Sint Jacob slaan de handen ineen en openen dit najaar in Vessem een tweede informatiecentrum voor mensen die naar Santiago de Compostela willen gaan. Dit informatiecentrum wordt gevestigd in ‘t Atelier van de Pelgrimshoeve Kafarnaüm. Het zal dezelfde diensten bieden als het Huis van Sint Jacob in Utrecht, namelijk: - informeren over de tocht naar Santiago, - adviseren over praktische zaken en voorbereiding van de tocht, - inschrijven van nieuwe leden van het Genootschap, - het verstrekken van de pelgrimspas, - het leveren van artikelen en routegidsen. Het nieuwe centrum zal net als het Utrechtse geopend zijn op elke tweede en de vierde zaterdag van de maand van 11 tot 15 uur. Tijdens de
openingstijden zullen ervaren pelgrims aanwezig zijn die de bezoekers kunnen adviseren. In het centrum komt een basisbibliotheek van geschikte boeken en gidsen die ter plekke ingezien en beoordeeld kunnen worden. Ook zal men daar de belangrijkste routegidsen kunnen aanschaffen. Het informatiecentrum zal voorzien in de sterk toenemende behoefte aan informatie bij nieuwe en ervaren pelgrims. Het is voornamelijk gericht op mensen uit het zuiden van Nederland voor wie Utrecht net een brug te ver is. Het is voor het eerst geopend op zaterdag 25 augustus en daarna elke tweede en vierde zaterdag van de maand. Voor meer informatie en voor aanmelding als medewerker kan men zich wenden tot Bram van der Wees, coördinator van het Huis van Sint Jacob in Utrecht (gsm: 06 - 53 72 15 36 of tel 030 - 273 23 00).
In ’t Atelier van Pelgrimshoeve Kafarnaüm komt het nieuwe Informatiecentrum Santiago de Compostela.
PAGINA 122
JACOBSSTAF - 2007
Nieuws van de werkgroep Internetteam Hans van Berkel Wie regelmatig op onze eigen website (www. santiago.nl) kijkt, heeft sinds de vorige uitgave van de Jacobsstaf een aantal opvallende veranderingen kunnen waarnemen: 1. De Zoekertjes zijn veranderd. Nu kan iedereen zelf de tekst van zijn Zoekertje op de website redigeren en insturen. In het algemeen worden de teksten daarna binnen 24 uur geplaatst. Dat heeft ertoe geleid dat er nu bijna dagelijkse nieuwe Zoekertjes op de website verschijnen. En blijkens reacties van onze lezers hebben ze er vaak snel succes mee. 2. Sinds 1 juli is ook de nieuwe webwinkel in bedrijf. Wie daarheen surft, komt meteen terecht in de etalage van de winkel. Afhankelijk van de grootte van je beeldscherm krijg je een kleiner of groter deel van die etalage te zien. Maar via het menu aan de linkerkant kun je alle artikelen bekijken. Iedereen kan in de winkel artikelen bekijken, maar alleen leden kunnen online bestellen. 3. Op veler verzoek is de bezoekersteller van de site verwijderd. Die was de oorzaak van veel ongewenste pop-up-schermen.
Ook is de muziekweergave op het introductiescherm verwijderd. Sommige firewalls hielden onze website om die reden tegen en maakten dat die niet wilde starten. Voor anderen was het de reden dat de eerste pagina veel tijd nodig had om te starten. Dat is nu beter geworden. 4. Onze website heeft geen echte verwijspagina zoals elders vaak te vinden is. Er bestaan zelfs speciale startpagina’s, die niets anders doen dan je naar andere websites doorverwijzen. Ook voor Santiago zijn er de bekende startpagina’s: camino-de-santiago.startpagina.nl en santiago.eigenstart.nl Wij maken op onze site onze lezers wel dikwijls attent op interessante websites wanneer dat in de tekst ter sprake komt. Onlangs hebben we een nieuwe verwijzing opgenomen, waar we ook de lezers van de Jacobsstaf graag op willen wijzen. Het betreft de website van onze oud-redacteur Jeroen Gooskens. Hij heeft een site, gericht op het onderwerp spiritualiteit en bespreekt daar veel boeken over pelgrimeren. U kunt de site vinden op www.compostela.nl. Het is een bezoek meer dan waard.
Voor het vernieuwen van de algemene teksten zoeken we nog nieuwe redacteuren en voor het technisch onderhoud ook een of meer webmasters met kennis van internet, html en webdesign. Heb je daarvoor interesse, schrijf dan een e-mailbericht aan
[email protected].
PAGINA 123
JACOBSSTAF - 2007
Boekhandel Pied à Terre in het nieuw Bram v.d. Wees
Op 31 mei had de officiële opening plaats van Geografische Boekhandel Pied à Terre in Amsterdam, voortgekomen uit een fusie tussen Geografische Boekhandel Jacob van Wijngaarden en Reisboekwinkel Pied à Terre, eigendom van Genootschapslid Fokko Bos. Pied à Terre was gespecialiseerd in boeken voor klimmers, wandelaars, fietsers en kanoërs. Jacob van Wijngaarden was sterk in reisgidsen, plattegronden, kaarten en globes. Een aantal reisboekhandels in Nederland kwam vorig jaar in de problemen als gevolg van de concurrentie van het internet, en zo werd door beide boekhandels besloten om te fuseren. Als nieuwe locatie is de voormalige bioscoop Paleis Olympia uit 1913 aan de rand van het Vondelpark betrokken. Het nieuwe Pied à Terre is hoog en ruim, en heeft 400 vierkante meter vloeroppervlak. De winkel oogt verrassend door grappige details, kaarten, reisartikelen, globes, lampen, stoelen en vloerkleden. De klant moet hier leren maathouden, want de verleiding om hier ter plekke te besluiten op reis te gaan is groot.
PAGINA 124
Het licht in de winkel is opmerkelijk. Er hangen grote witte lampen en een kroonluchter waarmee het theater postuum eer wordt aangedaan. Boven is een opkamer voor oude kaarten, globes en naslagwerken, beneden een kinderhoekje met stoelen en tafeltjes met reliëfafbeeldingen en een kijkdoos onder de vloer. Achter in de zaak stroomt daglicht naar binnen vanuit uit bovenramen. Daar is ook de koffiehoek waar koffie, thee en broodjes worden geserveerd. Pied à Terre heeft wellicht het meest uitgebreide aanbod ter wereld en kan zich meten met de beroemdste reisboekhandels in de wereld, zoals Stanfords en Daunts in Londen, en Altair in Barcelona. Voor pelgrims naar Santiago is Pied à Terre een lusthof: er zijn twee kasten met boeken en gidsen over de tocht naar Compostela te vinden. Niet alleen de bekende Nederlandse en Franse gidsen zijn beschikbaar, ook het aanbod aan gidsen in het Duits, Spaans en Portugees is groot. Als je ergens de aanvechting krijgt om nogmaals naar Santiago te gaan, dan is het wel hier! Reisboekhandel Pied à Terre Overtoom 135-137 1054 HG Amsterdam Telefoon 020 627 44 55 www.jvw.nl & www.piedaterre.nl
JACOBSSTAF - 2007
Het Compostelaregister
Harry Wasser
Ieder kwartaal worden in de Jacobsstaf de ontvangen aanvullingen op het compostelaregister gepubliceerd. Wilt u ook opgenomen worden in het compostelaregister na thuiskomst uit Santiago? Stuur dan een kopie van uw Compostela naar het Genootschap, samen met de ingevulde achterkant van de brief, die u bij de pelgrimspas ontving, met gegevens over de gevolgde route en de reiswijze. U kunt daarmee ook de Jacobsspeld bestellen. Hebt u de brief niet meer, pluk hem dan van de website www.santiago.nl onder ‘veel gestelde vragen’ en ‘Wat doe ik met mijn compostela?’ of vraag een formulier aan bij het informatiecentrum van het Genootschap (
[email protected]).
Naam Woonplaats Seegers, G.A.Th. Sint-Michielsgestel Seegers, G.A.Th. Sint Michielsgestel Dresselaars, C.F.M. Herkenbosch Stoof, T. Rumpt Straten, H.L. van Haarlem Witlox, M.P. Boekel Winters, J.H.A. Heemstede Wit, A. de Amsterdam Westerbrink, A.E. Peize Corsten, M.J.A. Nijmegen Walraven, V. Eijsden Heijerman, A.H.M. Amstelveen Willems, L.F. Eindhoven Zwartveld, B.J. Amsterdam Zwartveld-van Hout, J.M.M. Amsterdam Breugel, M.C.M. van Nuenen Breugel-Verhagen, P.W. van Nuenen Breugel, M.C.M. van Nuenen Breugel-Verhagen, P.W. van Nuenen Wibbens, P.F.J. Baarn Westendorp, H.G. Haaksbergen Musch, C. Apeldoorn Zalm-van der Helm, A. van der Den Hoorn Wijk, J.C.M. van Nieuwegein Schram, A.R.E. Voorburg Wismans, N. Wijchen Warmerdam, Th. Vogelenzang WarmerdamHeemskerk, A.H. Vogelenzang Westerhof, P. Veldhoven Weterings, J. Eindhoven Zutphen, D.W.P. van Limmen Zwienenberg, G. Zwolle
Aankomst 1993 31-mei-93 1995 8-jun-95 1998 9-jun-98 2000 17-mei-00 26-okt-00 2001 13-mei-01 18-mei-01 29-mei-01 9-jun-01 18-aug-01 17-okt-01 2002 14-mei-02 14-jun-02 26-jun-02 26-jun-02 13-jul-02 13-jul-02 2003 30-mei-03 30-mei-03 13-jun-03 15-jun-03 28-jun-03
Wijze voet voet voet fiets voet fiets fiets voet voet voet voet voet fiets f&v f&v voet voet voet voet voet fiets fiets
28-jun-03 17-jul-03 25-aug-03 15-okt-03 2004 6-mei-04
voet fiets fiets voet fiets
6-mei-04 7-mei-04 7-mei-04 9-mei-04 10-mei-04
fiets voet voet fiets fiets
Maas, A.C.M. van der Oosterhout Wiegel, W. Rumpt Zeeuw, J.J. de Alkmaar Zande, R.J.M. van der Zutphen Welle, P. van der Warmenhuizen Welle, S. van der Den Helder Willems, J. Roermond Wilmink, J. Delden Winthorst, P.P. Beemster Winkler, A.H. Overveen Westerhoven, A.E. Heemskerk Westerhoven-Prins, A.E.E. Heemskerk Wullings, Th. Akersloot Witjes, R.H.A. Heerhugowaard Wendt, C. Hazerswoude Wich, G.M.J. Houten Zomerdijk, P.J. St. Pancras Zomerdijk-Veen, C.M.J.L. St. Pancras Woeltjes, W.G.C. Lichtenvoorde Wijtsma, J. Drachten Wijtsma-van der Wal, A. Drachten Wijnhoud-van Selms, E. Arnhem Wegener, M.C. Driebergen Wegener, R.F. Driebergen Westgeest, J.A. Noordwijk Wink-Hobert, A.H.M. Dalfsen Machielsen, M.P.J.M. Standaarbuiten Machielsen-Jochems, M.A.C. Standaarbuiten Rozendaal, L.J.J. Oldenzaal Zuidwijk-Koot, M.C.C Deventer Dijksman-Veldhuis, P. Dordrecht Veldhuis, C.A.M. Wyler(D) Musch, C. Apeldoorn Damen, Th. Hilvarenbeek Amersfoort, A. van Uden Bosch, H.J. Apeldoorn Terwisga, F.M. van Scherpenzeel Catsburg, W.M. Schijndel Kleij, R. Utrecht Pals, B. Utrecht
14-mei-04 14-mei-04 16-mei-04 22-mei-04 24-mei-04 24-mei-04 27-mei-04 30-mei-04 30-mei-04 1-jun-04 6-jun-04 6-jun-04 12-jun-04 16-jun-04 18-jun-04 23-jun-04 1-jul-04 1-jul-04 11-aug-04 30-aug-04 30-aug-04 14-sep-04 17-sep-04 17-sep-04 18-sep-04 30-sep-04 23-okt-04
voet voet voet voet fiets fiets fiets voet fiets fiets voet voet voet fiets fiets voet f&v f&v fiets fiets fiets voet voet fiets fiets voet
23-okt-04 2005 8-jun-05 16-jun-05 21-jun-05 21-jun-05 29-jun-05 15-jul-05 2-aug-05 21-sep-05 1-okt-05 2006 25-apr-06 7-jun-06 7-jun-06
voet fiets fiets voet voet fiets voet fiets fiets voet voet voet voet
PAGINA 125
JACOBSSTAF - 2007
Ende, M. van der Leiden Wendt, C. Hazerswoude Gerrits, H.M. Volkel Boom, P.P.J. van den Posterholt Pijpers-Duitsman, M. Tilburg Jeu, P.J. de Emmen Osnabrugge, J.C. van Harmelen Lieshout, T.P.C. van Alkmaar Koopman-Harmsen, E. Balk Heijerman, A.H.M. Amstelveen Wijnands, Y.J. Heemstede Geraeds, R. Gennep Pelt, A.J.M. van Breda Mercelina, M.A. IJsselmuiden Schoorlemmer, J. IJsselmuiden Schmitz, A.J.H. Uden Schmitz-Swinkels, A.P.M. Uden Peek, W.H.M. - Kersbergen, J.A. van Gouda Tijssen, B.G. Papendrecht Musch, C. Apeldoorn Kema, H.E. Wijchen Feenstra-van Dompseler, C.W. Leek Roels, C.A.L. Son Rikken, H.J.M. Groesbeek Kruiderink, E. Pijnacker Knapen, F. Deurne Jong, H.H.I.M. de Brakel Jong-Segers, C.Th.M. de Brakel Venendaal, N. Emmerich(D) Jongh, J.M. de Zierikzee Braat, J. Raamsdonkveer Es, T.M. van Hellevoetsluis Hamelers, H.J.A. Maastricht Coppens, W.A. Amersfoort Franken, J.A.H.M. Molenschot Garderen-Zegers, J. van Harderwijk Pol-de Vries, J. van de Elspeet Rijen, A.C. van Molenschot Brons, F. Soest Foeken-Snepvangers, J. Castricum Verschoof, B. Utrecht Verschoof-Roverts, I. Utrecht Terwindt, C.C.M. Blaricum Meer, A.J.P.M. van Roosendaal Meer, J.M.G. van Roosendaal Spang, A.E. Hardenberg Spang, B. Hardenberg Daniels, M.Y.E. Brunssum Wenmeckers, G.F.W. Maastricht Putmans, C.J.M. Landgraaf Ooijen, A.C. van Huizen Velsen, J.P. van Vaassen Velraeds, P.B. Cuijk Velzen, B.H. van Utrecht
PAGINA 126
8-jun-06 8-jun-06 9-jun-06 11-jun-06 12-jun-06 15-jun-06 15-jun-06 20-jun-06 24-jun-06 28-jun-06 30-jun-06 6-jul-06 12-jul-06 25-jul-06 25-jul-06 30-jul-06 30-jul-06 23-aug-06 31-aug-06 4-sep-06 8-sep-06 27-sep-06
voet fiets voet fiets voet voet voet voet voet voet voet voet fiets voet voet tand tand voet voet fiets voet
9-okt-06 9-okt-06 14-okt-06 15-okt-06 2007 28-mrt-07 3-apr-07 3-apr-07 8-apr-07 12-apr-07 14-apr-07 21-apr-07 24-apr-07 26-apr-07 26-apr-07 26-apr-07 26-apr-07 26-apr-07 27-apr-07 28-apr-07 28-apr-07 28-apr-07 29-apr-07 30-apr-07 30-apr-07 30-apr-07 30-apr-07 2-mei-07 2-mei-07 3-mei-07 4-mei-07 5-mei-07 7-mei-07 7-mei-07
fiets fiets fiets voet voet voet voet voet voet fiets fiets voet fiets fiets voet voet fiets voet voet voet voet voet voet voet voet voet fiets voet voet voet fiets voet
Boeting, R. Hulst Bergen, W.M.A. van Eindhoven Manders, T.H.V. Asten Stouthamer, G. Soest Geenen-van Paassen, G.H. van Delft Ostendorf, H.C.P.M. Schipluiden Aanstoot, J.A. Menaldum Aanstoot-Glaudemans, O.P. Menaldum Uiterwaalvan Barneveld, M.A. Breda Janssens, L. Veldhoven Kortekaas, J. Puttershoek Newsum, V. Almere Spooren den Heten, J. Castricum Zeijlemaker, J.N. Leiderdorp Saarloos de Vries, J. Rijswijk(ZH) Zaanen-van Duivenbode, J. van Rijswijk(ZH) Ottenheijm, A.M. Helmond Ottenheijm, H. Helmond Hoetahaëan, P.J.F. Rotterdam Keukens, R. Barchem Loo, J. van Hilversum Loo-Cosse, J. van Hilversum Ottho-Kraaijenoord, M.E. Zandvoort Pijnenburg, V.L.R. Heemstede Bakker, J.B.M. de Haarlem Hottentot, A. Haarlem Machielsen, M.P.J.M. Standaarbuiten Machielsen-Jochems, M.A.C. Standaarbuiten Moosdijk, A.W.M. van de Houten Roelofzen, J.M.M. Vethuizen Roelofzen-Messing, P.M.A. Vethuizen Baas, F.J.A. Bakel Mandele, L.M. van der Leiden Meer, M.M. van der Amstelveen Breugel, M.C.M. van Nuenen Breugel-Verhagen, P.W. van Nuenen Evekink, M. Breda Laarhoven, A. Nieuwegein Wees, P.M. van Zaandam Uhl, J. Groet Seebregts, H.J. Bosschenhoofd Debeij, J.L.A.J. Dordrecht Exel, G.S. Heeswijk Dinther Faaij, P.J.M. Oudewater Nieuwland, F.E.C.M. van Loon op Zand Kammenga, A. Eerbeek Kammenga, R. Eerbeek Rietschoten, R. van Groesbeek Beelen, A.H.M. Weert Boland, A.W.M. Duiven Dungen, A.H.J. van den Valkenswaard Dungen, H.A. van den Wintelre Dungen, J.C.M. van den Geldrop
9-mei-07 10-mei-07 10-mei-07 10-mei-07
fiets voet voet voet
12-mei-07 12-mei-07 13-mei-07 13-mei-07
voet voet voet voet
13-mei-07 14-mei-07 14-mei-07 15-mei-07 16-mei-07 16-mei-07 17-mei-07
fiets voet voet voet voet voet voet
17-mei-07 19-mei-07 19-mei-07 21-mei-07 21-mei-07 21-mei-07 21-mei-07 21-mei-07 21-mei-07 23-mei-07 23-mei-07 24-mei-07
voet voet voet fiets fiets voet voet voet voet fiets
24-mei-07 24-mei-07 24-mei-07 24-mei-07 25-mei-07 25-mei-07 25-mei-07 26-mei-07 26-mei-07 26-mei-07 26-mei-07 26-mei-07 27-mei-07 28-mei-07 29-mei-07 29-mei-07 29-mei-07 29-mei-07 30-mei-07 30-mei-07 30-mei-07 31-mei-07 31-mei-07 31-mei-07 31-mei-07 31-mei-07
fiets voet voet voet voet voet voet voet voet fiets voet fiets voet voet voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet voet
JACOBSSTAF - 2007
Dungen, T.M.J. van den Dungen-van de Wildenberg, M. van den Jeronimus, D. Houts, C.M. van Houts, P.J.J. van Faber, H. Hegge, T. Janssen, G.M.M. Janssen, G.T.C. Weert, P. van Fennema, W. Gaasenbeek, J. Hofland, G. Hofland-Wijnveen, J. Mijnes, P.J.M. Coehorst, Th. Kleij, A.M. van der Kaaijk, L.F.M. Kaaijk, N.M. Roer, R.L. van de Vreeburg, W.G.A.M. Kuijpers, J.P.M. Tuijl, A. van Verplak, J. Boertjes, J. Haare, K.H.J. van Bosch, J.
Wintelre
31-mei-07
voet
Valkenswaard Ede Deurne Deurne Hollandscheveld Leende Mook Mook Leende Franeker Ugchelen Voorthuizen Voorthuizen Luttenberg Goirle Zoetermeer Waddinxveen Waddinxveen Oud-Beijerland Rotterdam Uden Oss Cuijk Herpen Asten Roden
31-mei-07 31-mei-07 1-jun-07 1-jun-07 2-jun-07 2-jun-07 2-jun-07 2-jun-07 2-jun-07 3-jun-07 4-jun-07 4-jun-07 4-jun-07 4-jun-07 5-jun-07 5-jun-07 6-jun-07 6-jun-07 6-jun-07 6-jun-07 7-jun-07 7-jun-07 7-jun-07 8-jun-07 8-jun-07 9-jun-07
voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets fiets voet voet fiets fiets fiets voet fiets fiets fiets fiets fiets fiets
Bosch-Eldering, J. Raaijmakers, A.M. Rosenhart, P.J.J. Wieringa, H. Lande, I.C.M. van der Kappel-Naber, Ph. van Pruimboom, J.D. Oor, F.M. Thijsseling, A.G. Thijsseling, H.D. Mooren, H. Bogaert, A.C.R.J. van den Bakker, A.A.M. Ende, M. van der Harte, R.E. Leurs, H. Morelissen, N. Morelissen-van der Grijn, H.E.J. Sikking, A.C.J. Stam, Th. van Makker, J.W.M. Lith, J.P. van Hecker, T. Marechal, J.F.G.M. Marechal-Verhagen, A.H.J. Weusthof, Y.
Roden Veghel Heemstede Steenbergen Son Zaandam Sneek Lemmer Lemmer Lemmer Bergen op Zoom Breda Voorhout Leiden Anna Paulowna Venlo Nieuwegein
9-jun-07 9-jun-07 9-jun-07 9-jun-07 10-jun-07 11-jun-07 11-jun-07 12-jun-07 12-jun-07 12-jun-07 13-jun-07 14-jun-07 15-jun-07 15-jun-07 15-jun-07 15-jun-07 15-jun-07
fiets voet voet voet voet voet fiets voet voet voet voet voet fiets voet fiets fiets voet
Nieuwegein Anna Paulowna Nieuwkoop Kaatsheuvel Geldrop Amstelveen Den Bosch Den Bosch Diepenveen
15-jun-07 15-jun-07 15-jun-07 17-jun-07 18-jun-07 20-jun-07 20-jun-07 20-jun-07 25-jun-07
voet fiets fiets fiets fiets voet fiets fiets voet
PAGINA 127
JACOBSSTAF - 2007
Zoekertjes • Te koop: Jacobsbeeld uit 1580, eikenhout met origineel polychroom, 85 cm. hoog, uit Vlaanderen, in goede staat. Informatie: L.J. Stallinga, tel: 043-3634084. • Refugio op de Via Mosana tussen Esneux en Huy: Mdm. Marie Paule Dejardin, Rue d\’Engihoul 1 te Saint Severin. Tel. 003285236741 of 0032-4745655741. Avondeten kan geserveerd worden. • Ervaren Santiago-loper wil graag zoveel mogelijk informatie betreffende de Camino vanaf Lissabon naar Santiago. Alle informatie welkom. Reactie aan:
[email protected] • Chr. Janssen uit Milsbeek (tel. 0485 518439) zoekt voor zijn collectie ‘Sint Jacobus in de Kunst’ prentbriefkaarten, foto’s, devotieprentjes e.d. • Maak een mooi rustig weekendje Breda van de najaarsbijeenkomst. Van vrijdag 16 nov. t/m zondag 18 nov. H.C.R. v. Ham 60 Euro p. 2 p. p.nacht tel. 076-5215229. Meer info M.v. Hassel-Maas 06 43834114
PAGINA 128
• Sinds enige jaren verzamel ik afbeeldingen van de ‘eerste pelgrims’, namelijk de Drie Wijzen uit het oosten. Voor toezending van afbeeldingen (ansichtkaarten, foto’s e.d.) zal ik andere pelgrims zeer dankbaar zijn. Onkosten wil ik graag vergoeden. C.van Bergeijk-Krooijmans, Kasteellaan 4, 5492 BR Sint-Oedenrode. • Ik wil graag een pelgrimsbandje oprichten. Speel zelf accordeon, zing, schrijf en componeer. Voorwaarde is dat je een pelgrimstocht hebt gedaan en enig niveau en initiatief hebt in het maken/uitvoeren van muziek. Doel: pelgrimsliedjes en -muziek maken/uitvoeren en een cd/dvd op gaan nemen. Meer informatie over mij: http://home.hccnet.nl/mhj.hanrath en http://nl.youtube.com/profile?user=thijs7. Thijs Hanrath, tel.: 030-2620081, email:
[email protected].
