Inhoud. Persbericht: Gunther von Hagens BODY WORLDS tentoonstelling naar Amsterdam. Dr. Gunther von Hagens: een leven voor en in de wetenschappen

Inhoud  Persbericht: Gunther von Hagens’ BODY WORLDS tentoonstelling naar Amsterdam  BODY WORLDS & The Story of the Heart  Het hart slaat de maat van het leven  Feiten en jaartallen  Lichaamsdonatie voor plastinatie  Gezamenlijk streven naar uitleg  Vragen & antwoorden  Nieuwe ontwikkelingen bij het plastineren  Fascinerende feiten over het menselijk lichaam  De Plastinatiemethode  Geschiedenis van de plastinatie - van idee tot uitvinding  Dr. Gunther von Hagens: een leven voor en in de wetenschappen  Dr. Angelina Whalley combineert kunst en anatomische wetenschap  Dr. Angelina Whalley – Biografie  Samenvatting van de ethische beoordeling California Science Center, Los Angeles, Verenigde Staten  De bezoekersreacties op BODY WORLDS

Persbericht: Gunther von Hagens’ BODY WORLDS tentoonstelling naar Amsterdam Kaartverkoop start vandaag Amsterdam, 13 december 2012 ~ Vanaf 12 januari 2012 is de tentoonstelling BODY WORLDS & The Story of the Heart te zien in EXPO Zuidas, de nieuwe expositieruimte naast station Amsterdam Zuid/WTC. De expositie toont menselijke lichamen die zijn behandeld volgens de plastinatiemethode van dokter, wetenschapper en anatoom Gunther von Hagens. Met een collectie van meer dan tweehonderd authentieke menselijke preparaten legt BODY WORLDS & The Story of the Heart de nadruk op het menselijk hart in al haar facetten. Hart- en vaatziekten zijn nog steeds de nummer één doodsoorzaak in de westerse wereld. BODY WORLDS & The Story of the Heart gaat hier dieper op in door bijna bij ieder plastinaat een verband te leggen met het hart. Naast fysieke aspecten staan ook psychologische vraagstukken centraal, zoals ‘kun je sterven aan een gebroken hart?’ en ‘wat betekent het als iemand ‘een groot hart’ heeft?’ Het hart wordt daarnaast beschouwd als het centrum van onze emoties. In dat kader komen geschiedenis, cultuur en geesteswetenschappen tijdens BODY WORLDS & The Story of the Heart aan bod. Over BODY WORLDS BODY WORLDS (ook bekend onder de Duitse benaming Körperwelten) is de enige anatomietentoonstelling die gebaseerd is op een donorprogramma. Momenteel beschikt het Institute for Plastination over een donorbestand van meer dan 13.000 personen wereldwijd, waaronder 60 Nederlanders. In 2010/2011 trok BODY WORLDS & The Cycle of Life, een andere expositie van Gunther von Hagens, in vier maanden tijd 210.000 bezoekers naar Rotterdam. Ruim dertig daarvan gaven zich op als donor. Wereldwijd bezochten sinds 1995 meer dan 34 miljoen mensen de baanbrekende anatomietentoonstellingen. Over plastinatie De tentoongestelde lichamen en organen zijn geplastineerd. Deze baanbrekende methode werd in 1977 door Gunther von Hagens uitgevonden. Plastinatie is een methode waarbij het weefselvocht met behulp van een speciaal vacuümproces vervangen wordt door reactiekunststoffen zoals bijvoorbeeld siliconenrubber. Het ontbindings- en verdrogingproces wordt hierdoor volledig

beëindigd. Door de gepatenteerde plastinatiemethode is het mogelijk de binnenkant van het menselijk lichaam op een unieke manier te bekijken. In Gunther von Hagens’ BODY WORLDS & The Story of the Heart worden meer dan tweehonderd authentieke menselijke specimens tentoongesteld,

waaronder

plastinaten

van

volledige

lichamen,

individuele

organen,

orgaanconfiguraties en doorzichtige lichaamsdoorsneden. Locatie: BODY WORLDS & The Story of the Heart is te zien van 12 januari t/m 22 april 2012 in EXPO Zuidas, naast zStation Amsterdam Zuid/WTC. EXPO Zuidas is gevestigd in het SOM-gebouw aan de Gustav Mahlerlaan 24, in Amsterdam. Openingstijden: Maandag, dinsdag, woensdag, zaterdag en zondag van 9:00 tot 19:00 uur - donderdag en vrijdag van 9:00 tot 21:00 uur. De laatste bezoekers worden tot één uur voor sluitingstijd toegelaten. Bezoek voor meer informatie over de tentoonstelling www.bodyworlds.nl. Kaartprijzen: Kaartverkoop online via www.seetickets.nl of telefonisch via 0900-1353 (45 cent pm). Gunstige groepstarieven gelden vanaf 10 betalende personen. Meer informatie vindt u op de website. Individueel: € 16,00: Volwassenen € 14,00: Studenten (t/m 30 jaar. Op vertoon van studentenpas/OV-jaarkaart) € 14,00: Senioren (65+. Op vertoon van 65+ pas) € 14,00: Gehandicapten (1 begeleider gratis toegang) € 12,00: Kinderen & jongeren (6 t/m 18 jaar) € 12,00: CJP en Stadspas (op vertoon van een geldige identificatie) € 9,00: Last Minute Ticket (enkel aan de kassa: ma – di – woe: 17:00 tot 19:00 uur) € 9,00: Schoolklassen/ leerlingen (vanaf 10 betalende personen, zie ook de groepstarieven online) € 3,50: Audioguide pp, verkrijgbaar in het Nederlands, Engels en Duits € 40,00: Gezinsticket (2 volwassenen + 2 kinderen of 1 volwassene + 3 kinderen) GRATIS: Docenten, leraren en onderwijsassistenten, lichaamsdonoren van het Institut für Plastination,

kinderen

t/m

5

jaar,

begeleiders

van

rolstoelgebruikers

en

verstandelijk

gehandicapten. Toegangsprijzen zijn exclusief service- en verzendkosten. Noot voor de redactie, niet voor publicatie Voor meer informatie: Linda Holleman, telefoon 020-7630590, Mail: [email protected] Beeld is voor persdoeleinden beschikbaar via de BODY WORLDS beeldbank.

BODY WORLDS & The Story of the Heart Het primaire doel van BODY WORLDS is voorlichting geven over gezondheid. Aan de hand van kleine preparaten en preparaten van hele lichamen die met behulp van plastinatie zijn geconserveerd, kunnen de bezoekers het menselijk lichaam en de functies ervan beter begrijpen. Speerpunt is het hart en het wijdvertakte vaatstelsel. Het dichte netwerk van arteriën, venen en capillairen meet ruim 96.500 kilometer. Aan elkaar geknoopt zou het meer dan 2 keer de aarde omspannen. Het hart is de onvermoeibare motor van ons leven. Door de continue belasting is het echter gevoelig voor slijtage en hartfalen.. Tegenwoordig vormen ziektes van het hartvaatstelsel doodsoorzaak nummer 1. De tentoonstelling BODY WORLDS & The Story of the Heart kijkt ook verder dan de medische wetenschap alleen en belicht het figuurlijke gebruik van het hart in religie en kunst als symbool voor liefde, medeleven, geluk en moed. Dr. Angelina Whalley, arts en curatrice van de tentoonstelling, gaat dit onderwerp aan het hart: "Vaak gaan we pas op ons hart letten, als we te maken krijgen met hart- en vaatziektes. Ik hoop dat de tentoonstelling de bezoeker stimuleert om niet alleen bewuster van zijn hart te raken, maar ook gezonder te gaan leven." Plastinator Gunther von Hagens wil de bezoeker bewust maken van het belang om goed voor zijn eigen lichaam te zorgen: "In het plastinaat herkennen we onszelf, onze kwetsbaarheid en het wonder dat we zijn. Deze nieuw verworven kennis over het eigen lichaam leidt ook tot een nieuwe bewuste levensstijl die onze harten in beweging houdt." "Bij mijn werk als anatoom heb ik nog nooit twee dezelfde harten gezien. Het menselijk hart is zo individueel als de individuele mens", aldus dr. Gunther von Hagens.

Het hart slaat de maat van het leven • Het is de taak van het hart om continu bloed door het lichaam naar de organen en de spieren te pompen. • Het menselijk hart is ongeveer zo groot als een vuist. Over het algemeen bevindt het hart zich aan de linkerkant van de borstkas, tussen de longvleugels, achter het borstbeen. • Bij sommige mensen zijn de organen van plaats verwisselend, als het ware in spiegelbeeld. Het hart zit dan aan de rechterkant. Dit fenomeen komt maar zelden voor en wordt met een Latijnse naam Situs inversus genoemd. • In de tiende week van de zwangerschap begint het hart van het embryo te slaan. • Het hart maakt ongeveer 0,5 procent van het lichaamsgewicht uit. Bij een volwassene weegt het ca. 350 gram. • Het hart is een holle spier, het bestaat uit twee hartkamers en twee boezems. Het zuurstofarme bloed vloeit naar de rechterhelft van het hart en wordt van daaruit verder naar de longen gepompt, waar het met zuurstof wordt verrijkt. Door de longen wordt het zuurstofrijke bloed via de linkerhelft van het hart in het lichaam naar de organen en spieren gepompt. Daarbij verhinderen de hartkleppen – ongeveer net als bij een ventiel – dat het bloed terug kan vloeien. • Het hart slaat zonder ophouden; met onze wilskracht hebben we daar geen invloed op. • In rust klopt een gezond hart zo‘n 70 keer per minuut. Bij grote belasting kan het hart tot 200 keer per minuut slaan. • In de loop van een gemiddeld leven slaat het hart zo’n 3 miljard keer. • Het hart transporteert per hartslag ongeveer 70 milliliter bloed. Dat zijn bijna 5 liter per minuut. • Bij grote inspanning kan het hart tot 300 milliliter bloed per hartslag transporteren. • In de loop van een leven worden gemiddeld 180 miljoen liter bloed door het lichaam gepompt. • Als een skeletspier past de hartspier zich aan de behoeften van het lichaam aan bij aanhoudende belasting. Bij sportmensen die lang en intensief trainen kan het hart groter worden en bijna dubbel zo zwaar (sporthart). Een normaal hart weegt rond de 350 gram, dat van een sportman of -vrouw kan tot 500 gram wegen. Wel is het zo dat het hart ook bij overbelasting door een aandoening groter wordt. De meest voorkomende oorzaken zijn een hoge bloeddruk en problemen met de hartkleppen. • Het hart pompt het bloed in een wijdvertakt netwerk van arteriën. Arteriën zijn net grote autowegen, die het bloed in het lichaam verdelen. Ze vertakken en verjongen zich op weg naar de organen en weefsels meer en meer, tot ze de dikte van vliesdunne haarvaatjes hebben bereikt, de capillairen. Door de wanden van de capillairen geschiedt de uitwisseling van voedingsstoffen, zuurstof en andere stoffen tussen bloed en weefsel. Daarna verzamelt het bloed zich in steeds grotere venen, die het bloed terug naar het hart transporteren. • Het dichte net van arteriën, venen en capillairen van een volwassene is meer dan 96.500 kilometer lang. Achter elkaar geknoopt zou je het meer dan twee keer om de aarde kunnen wikkelen. • De aorta is de grootste slagader van ons lichaam. Hij heeft een doorsnede van ongeveer drie centimeter. • De capillairen (haarvaatjes), de fijnste vertakkingen van de bloedsomloop, hebben daarentegen maar een doorsnee van 7-10 micrometer (duizendste millimeter), net groot genoeg voor een bloedlichaampje.

Feiten en jaartallen • Plastinatie is in 1977 ontdekt door dr. Gunther von Hagens aan de universiteit van Heidelberg en is sindsdien continu verder ontwikkeld. • Plastinatie maakt het mogelijk het verval van het dode lichaam te stoppen en vaste, reukloze en permanent houdbare anatomische preparaten voor de wetenschappelijke en medische opleidingen te vervaardigen. • Voor de vervaardiging van een plastinaat van een volledige mens zijn ongeveer 1.500 werkuren nodig. • Het grootste plastinaat ter wereld is een volwassen giraf met een lengte van 5,10 meter. • De BODY WORLDS tentoonstellingen zijn ontwikkeld door dr. Gunther von Hagens. • BODY WORLDS tentoonstellingen geven voorlichting over de gezondheid. • Curator van de tentoonstellingen is dr. Angelina Whalley, arts. • De eerste tentoonstelling vond plaats in Japan in 1995. • De BODY WORLDS tentoonstellingen zijn sindsdien wereldwijd te zien geweest in meer dan 65 steden in Europa, Azië en Amerika. • Meer dan 34 miljoen mensen hebben BODY WORLDS gezien, van wie meer dan 12 miljoen in Europa. • Zeven BODY WORLDS tentoonstellingen zijn momenteel op tournee in Amerika, Europa en Azië. • In Europa zijn de tentoonstellingen in Duitsland, België, Denemarken, Groot-Brittannië, Oostenrijk, Zwitserland en Spanje te zien geweest. • De tentoonstellingen zijn de afgelopen tijd aangevuld met speciale thema's: - BODY WORLDS Vital - BODY WORLDS The Cycle of Life - BODY WORLDS & The Story of the Heart - BODY WORLDS & The Brain – Our Three Pound Gem • Wereldpremière in 2010: Gunther von Hagens’ BODY WORLDS of Animals. Deze unieke expositie, waar je van alles kunt zien en beleven, is gewijd aan het innerlijk leven van de dieren en stelt ons in staat een kijkje te nemen onder de huid van de reuzen van de steppe, het oerwoud en de oceaan. • Gunther von Hagens’ BODY WORLDS tentoonstellingen zijn de ENIGE openbare anatomische tentoonstellingen, met een vast programma voor lichaamsdonatie, waarbij de donor expliciet verklaard heeft dat zijn lichaam na overlijden mag worden getoond in de BODY WORLDS tentoonstellingen.

Lichaamsdonatie voor plastinatie Alle anatomische preparaten die in de BODY WORLDS tentoonstellingen worden getoond zijn echt. Ze zijn van mensen afkomstig die tijdens het leven toestemming hebben gegeven dat hun lichaam na hun dood gebruikt mag worden voor het opleiden van artsen en het geven van informatie aan leken. Veel donoren hechten er waarde aan dat ze op die manier na hun dood nog van nut kunnen zijn voor andere mensen. Door hun belangeloze lichaamsdonatie stellen ze ons in staat een uniek inzicht te krijgen in het menselijk lichaam. Dat was tot nog toe uitsluitend voorbehouden aan artsen. Daarvoor danken wij de levende en reeds overleden lichaamsdonoren. Het Institute for Plastination in Heidelberg heeft sinds 1982 een speciaal lichaamsdonatieprogramma. Momenteel heeft het Institute for Plastination 13.153 geregistreerde lichaamsdonoren (oktober 2011). aantal 13.153 11.719 1.410 59 88 11.038 1.023

Wereldwijd Europa Noord- en Zuid-Amerika, Canada Nederland België Duitsland Van hen zijn tot nog toe overleden Leeftijdsopbouw: leeftijd < 20 21 - 30 31 - 40 41 - 50 51 - 60 > 60

aantal 1% 5% 9% 19% 25% 42%

De gemiddelde leeftijd bedraagt 63 jaar.

mannen 5.923 5.479 434 29 34 5.170 606

vrouwen 7.230 6.240 976 30 54 5.868 417

Enkele motieven voor lichaamsdonatie 22% wil graag bijdragen aan een goed doel 19% is enthousiast over plastinatie 13% vindt het een naar idee gecremeerd of begraven te worden 13% wil niet dat de nabestaanden later het graf moeten onderhouden 12% is enthousiast over de voor iedereen toegankelijke tentoonstellingen 7% wil de begrafeniskosten besparen 4% heeft geen naaste familie

Een brochure informeert belangstellenden hoe je lichaamsdonor kunt worden, geeft toelichting op het plastinatieproces en bevat informatie over het instituut zelf, over wat er in het instituut na het overlijden met het lichaam gebeurt en waarvoor de plastinaten worden gebruikt. Door het tekenen van het wilsbeschikkingformulier en de lichaamsdonor-pas bevestigt de lichaamsdonor zijn toestemming. De lichaamsdonor voor plastinatie is een wilsbeschikking die te allen tijde kan worden herroepen. Meer informatie op www.bodydonation-ifp.com of bij het Institute for Plastination, afdeling Körperspende (lichaamsdonatie), Rathausstraße 11, D-69126 Heidelberg, Duitsland, tel.: +49 6221331150, fax: +49 6221-331145, email: [email protected].

Gezamenlijk streven naar uitleg Gunther von Hagens’ BODY WORLDS: The Original Exhibition is een samenwerking, een gezamenlijke zoektocht naar verklaring en verduidelijking voor donor, anatoom en bezoeker. BODY WORLDS is ontworpen door de baanbrekende anatoom dr. Gunther von Hagens. Het is de enige anatomietentoonstelling die wordt gevoed door intellectuele nieuwsgierigheid, ontstaan in het licht van wetenschappelijk onderzoek.. De expositie is tot stand gekomen dankzij de onbaatzuchtigheid van donoren en is vormgegeven door het respect van de anatoom voor het menselijk lichaam. Bezoekers ondersteunen de tentoonstelling door hun verlangen naar kennis, door hun nieuwsgierigheid. Donoren die zo genereus waren hun lichaam voor plastinatie doeleinden na te laten, in het bijzonder ten behoeve van publieksvoorlichting op het gebied van anatomie en fysiologie, spelen de hoofdrol in dit niet eerder vertoonde eerbetoon aan de mensheid. Met uitzondering van een klein aantal specimens dat uit anatomieverzamelingen en -programma’s werd gekocht, zijn alle plastinaten in de BODY WORLDS tentoonstellingen van Gunther von Hagens afkomstig van het unieke lichaamsdonatieprogramma dat in 1982 in het Duitse Heidelberg het daglicht zag, en daarna werd beheerd door het in 1993 opgerichte Institute for Plastination (IfP) in Heidelberg. Momenteel beschikt het Institute for Plastination over een donorportefeuille van meer dan 13.000 personen, waaronder ruim 60 Nederlanders. Het aantal overledenen uit het donorprogramma van het Institute for Plastination bedraagt momenteel 1.023 (oktober 2011). In tegenstelling tot andere anatomietentoonstellingen, die gevonden lichamen of overleden personen van onbekende afkomst gebruiken zonder de wettelijke toestemming van de overledene of zijn/haar naaste verwanten, gebruikt BODY WORLDS de lichamen van mensen die tijdens het leven hun lichaam bij testament hebben nagelaten ten behoeve van plastinatie en educatie. De donoren waren vanaf het begin enthousiast over de baanbrekende plastinatietechniek en beseften dat zij deel zullen uitmaken van iets dat nog nooit is voorgekomen. Zij willen de opleiding van toekomstige generaties tot hun eeuwigdurende nalatenschap maken. De deelname van de donoren aan dit esthetische, dynamische en fascinerende eerbetoon aan het menselijk lichaam wordt mogelijk gemaakt door anatoom dr. Gunther von Hagens: ontwerper van BODY WORLDS, en uitvinder van plastinatie. De BODY WORLDS bezoekers nemen ook integraal deel aan de wetenschappelijke zoektocht. Hun inspanningen om de mysteries van het menselijk lichaam te doorgronden, de pracht en kwetsbaarheid ervan te respecteren, hun solidariteit te betuigen aan de donoren en ook het gezamenlijke en onvermijdelijke lot van de mensheid te erkennen, geven blijk van veel nieuwsgierigheid, respect en dankbaarheid.

Vragen & antwoorden Wat is de BODY WORLDS tentoonstelling precies? De tentoonstellingen BODY WORLDS: The Original Exhibition of Real Human Bodies zijn de eerste tentoonstellingen in hun soort. Ze informeren de bezoekers over anatomie, fysiologie en gezondheid door echte menselijke lichamen te laten zien. De getoonde preparaten zijn geconserveerd door middel van plastinatie, het conserveringsproces dat dr. von Hagens in 1977 tijdens zijn werkzaamheden als anatoom aan de universiteit Heidelberg heeft ontdekt. Sinds het begin van de tentoonstellingsserie in 1995 in Japan tot op heden hebben meer dan 34 miljoen bezoekers in meer dan 65 steden in Azië, Europa en Amerika deze thematentoonstelling gezien, de meest succesvolle ter wereld. Wat is er te zien in BODY WORLDS? In elke BODY WORLDS tentoonstelling zijn meer dan 200 echte menselijke preparaten te zien, waaronder ongeveer 20 plastinaten van het hele lichaam, evenals afzonderlijke organen, orgaanconfiguraties en transparante lichaamsschijven. Aan de hand van spectaculaire plastinaten neemt de tentoonstelling de bezoeker mee op een spannende onderhuidse ontdekkingsreis, die een breed inzicht geeft in de anatomie en fysiologie van het menselijk lichaam. Orgaanfuncties, maar ook vaak voorkomende ziektes, worden in begrijpelijke taal toegelicht aan de hand van vergelijkingen tussen gezonde en aangetaste organen. Daardoor ontstaat ook een beeld van de langetermijneffecten van ziektes en verslavingen, zoals tabak- of alcoholconsumptie, en van de mechanische aspecten van kunstknieën en -heupen. De nieuwe BODY WORLDS; Waarin verschillen de diverse tentoonstellingen die momenteel lopen? De nieuwe BODY WORLDS tentoonstellingen zijn uitgebreid met extra thema's: BODY WORLDS & The Cycle of Life en BODY WORLDS & The Story of the Heart. In 2009 keerde BODY WORLDS terug naar Duitsland. De tentoonstelling was nieuw van opzet en georganiseerd rond thema's. Een groot aantal nooit eerder getoonde plastinaten werd voor het eerst tentoongesteld. Ze bieden iedere bezoeker, ook de kenners van BODY WORLDS, een fascinerende, nieuwe tentoonstellingsbeleving. De tentoonstelling BODY WORLDS & The Story of The Heart draait om het hart, de onvermoeibare motor van ons leven. Door continue belasting wordt het hart helaas ook blootgesteld aan storingen in de werking en toont het na verloop van tijd slijtageverschijnselen. Aandoeningen aan de bloedsomloop vormen tegenwoordig de meest voorkomende doodsoorzaak. De tentoonstelling BODY WORLDS & The Story of the Heart belicht daarnaast ook andere

facetten van dit voor het leven zo belangrijke orgaan. In religie, kunst, literatuur en popcultuur geldt het hart als symbool voor de liefde, het medeleven, geluk en de moed. Een bijzonder hoogtepunt van de tentoonstelling wordt gevormd door een groep van plastinaten 'Het pokertrio', dat in de James Bond film 'Casino Royale' een belangrijke rol speelt in een ontknopingsscène. De tentoonstelling BODY WORLDS & The Cycle of Life is gewijd aan de kringloop van het ontstaan en het vergaan; hoe het lichaam verandert, hoe het groeit, rijpt, zijn hoogtepunt bereikt en hoe het ten slotte zwakker wordt. De verschillende stadia van de ontwikkeling van het lichaam en de verandering ervan in de loop van de tijd – te beginnen bij de verwekking tot het lichaam op hoge leeftijd – worden treffend weergegeven. Zo leert de bezoeker wat hij kan doen om zijn gezondheid en een hoge levenskwaliteit zo lang mogelijk te behouden. De tentoonstelling The Cycle of Life wil de bezoekers inspireren om bewuster en gezonder te leven. In de twee tentoonstellingen zijn zeer uiteenlopende plastinaten te zien. Dit is vooral duidelijk bij de plastinaten van het hele lichamen die qua pose en uitbeelding verschillend en uniek zijn. Waar koop ik toegangskaarten? Tickets voor BODY WORLDS kunt u via SEE Tickets bestellen. Online via www.seetickets.nl, telefonisch op 0900 1353 (45 cent per minuut) of aan de dagkassa van de tentoonstelling. Om wachttijden te vermijden raden wij u aan om tickets in de voorverkoop te kopen! Meer informatie vindt u op www.bodyworlds.nl. Wat wil BODY WORLDS bij de bezoekers bereiken? BODY WORLDS spreekt een breed publiek aan en wil bezoekers voorlichten en inzicht geven in verschillende aspecten van het menselijk lichaam: de functies, de ontwikkeling, de invloed van ziekte, de gevolgen van een gezonde versus een ongezonde levensstijl en veel meer. Aan de hand van de expositie wil men de opgedane kennis delen en de publieke belangstelling voor anatomie en fysiologie opwekken. Wie zou BODY WORLDS moeten bezoeken? Iedereen die een reis door het menselijk lichaam wil maken en zo wil ontdekken wat de bijzondere, geniale en esthetische kenmerken zijn van het menselijk lichaam. BODY WORLDS is boeiend en leerzaam voor zowel leken als professionals op medisch vlak. Is de tentoonstelling geschikt voor kinderen? Er zijn geen leeftijdsgrenzen voor een bezoek aan de tentoonstelling voor kinderen of jongeren die onder begeleiding zijn van opvoeders of opvoedkundigen. Ouders en docenten moeten zelf beslissen of de onder hun hoede staande kinderen en jongeren voldoende zijn voorbereid op het bezoek van de BODY WORLDS tentoonstelling. Informatiemateriaal is beschikbaar op de BODY WORLDS website. Leraren kunnen gratis uitgebreide documentatie bestellen.

Waar zijn de tentoonstellingen al te zien geweest? Waar zijn ze binnenkort te zien? Op dit moment zijn er zes BODY WORLDS tentoonstellingen, die door meer dan 34 miljoen mensen in Europa, Amerika en Azië zijn bezocht. Er zijn momenteel nog meer BODY WORLDS tentoonstellingen in voorbereiding. Als u wilt weten waar die binnenkort te zien zullen zijn, ga dan naar de officiële website www.bodyworlds.com. Daar vindt u een overzicht van de eerder bezochte, de huidige en de toekomstige tentoonstellingslocaties. Waarom is de tentoonstelling ook en vooral een aanrader voor leken op medisch gebied? Mensen zijn eerder bereid gezond te leven als ze begrijpen hoe hun lichaam functioneert en als ze zien wat schadelijk voor hun lichaam is. BODY WORLDS wil de bezoekers stimuleren meer belangstelling te tonen voor medische en soortgelijke wetenschappen. Kennis over de hoedanigheid en het functioneren van het menselijk lichaam zou voor een breed publiek toegankelijk moeten zijn. Zou je de menselijke anatomie niet beter aan de hand van boeken of modellen kunnen bestuderen? Echte menselijke preparaten kunnen afzonderlijke aspecten van ziektes en anatomische details levensecht in beeld brengen, wat met modellen of boeken niet mogelijk is. Ze laten bovendien zien dat ieder lichaam individuele kenmerken heeft, zelfs aan de binnenkant, en dat die te vergelijken zijn met de unieke vorm van elk gezicht. Van echte preparaten gaat bovendien een veel grotere fascinatie uit dan van kunststofmodellen. Zijn er ook dieren te zien in BODY WORLDS? In alle BODY WORLDS-tentoonstellingen worden ook enkele plastinaten van dieren getoond, zoals het 'paard met ruiter' en een giraf, maar er worden ook plastinaten van het vaatstelsel van kleinere dieren, zoals dat van een haas of een haan getoond. De grote populariteit van de dierenplastinaten moedigde Gunther von Hagens aan tot het maken van de nieuwe tentoonstelling 'BODY WORLDS of Animals’ . De tentoonstelling BODY WORLDS of Animals maakt het mogelijk om op een onvergetelijke manier het inwendige van de dieren te bekijken. De tentoonstelling laat meer dan 120 preparaten zien, waaronder de wereldwijd als eerste geplastineerde olifant en 20 fascinerende plastinaten van een complete giraf, beer, gorilla, haai, struisvogel en nog veel meer. Indrukwekkender dan welk biologieboek ook, biedt de tentoonstelling naast het zenuwstelsel, botten, spieren en organen ook een aanschouwelijk beeld van wetenswaardige anatomische bijzonderheden van de natuur. Deze tentoonstelling, die met name voor gezinnen is opgezet, weet jong en oud enthousiast te maken en leert kinderen al op jonge leeftijd respect te hebben voor het leven van ieder schepsel en waardering op te brengen voor onze bedreigde dierenwereld. Kijk voor meer informatie op www.BodyWorldsOfAnimals.com. Wat is plastinatie? Plastinatie is in 1977 ontdekt door dr. Gunther von Hagens, medicus en wetenschapper. Het plastinatieproces is een baanbrekende conserveringsmethode die het mogelijk maakt het verval van

het dode lichaam te stoppen en anatomische preparaten voor wetenschappelijk onderzoek en medische opleiding te vervaardigen die op de lange termijn houdbaar zijn. Tijdens het plastinatieproces worden alle lichaamssappen en oplosbare vetten aan een preparaat onttrokken. Bij de volgende stap gaat het om de vacuümgeforceerde impregnatie, waarbij de lichaamssappen worden vervangen door reactieve harsen en elastomeren. Dan komt de uitharding met behulp van licht, warmte of bepaalde gassen. Op die manier ontstaan vaste, reukloze en duurzame preparaten. Meer informatie over plastinatie vindt u op www.bodyworlds.nl. Waar komen de getoonde preparaten vandaan? Komen wij iets te weten over de identiteit van de plastinaten of de doodsoorzaak van de personen? De BODY WORLDS tentoonstellingen zijn te danken aan de ruimhartigheid en het initiatief van de lichaamsdonoren. Lichaamsdonoren zijn mensen die hebben besloten dat hun lichaam na hun dood mag worden gebruikt in tentoonstellingen voor medische en wetenschappelijke doeleinden. Alle lichamen en het merendeel van de preparaten zijn afkomstig van lichaamsdonoren van het IfPlichaamsdonatie programma. Een aantal speciale preparaten, die ongewone veranderingen kunnen laten zien, zijn afkomstig van oude anatomische collecties of van instituten voor morfologie. In overeenstemming met de afspraak met de lichaamsdonoren geven wij geen informatie over hun identiteit en hun doodsoorzaak. Bij de tentoonstellingen staan de lichamen zelf in het middelpunt, niet de bijbehorende persoonlijke informatie. Waarom worden de plastinaten in actieve houdingen getoond die dicht bij het gewone leven staan? De poses van de plastinaten zijn met zorg en beleid gekozen. Het doel is een didactisch effect. Elke getoonde pose demonstreert verschillende anatomische kenmerken en accenten. Zo maken de atletische poses het bijvoorbeeld mogelijk het spierstelsel bij het sporten te laten zien. Door de poses kunnen de bezoekers makkelijker de relatie zien tussen het plastinaat en het eigen lichaam. Is de tentoonstelling vanuit een ethisch standpunt bekeken? Voor de eerste tentoonstelling in Noord-Amerika (2004) heeft het Museum California Science Center in Los Angeles een onafhankelijke ethische commissie opdracht voor een oordeel gegeven; die bestond uit vooraanstaande theologen, ethici, academici en artsen. Het rapport van deze commissie over de herkomst van de lichamen in de BODY WORLDS tentoonstellingen staat op de website van BODY WORLDS ter beschikking. Hoe kan ik mijn lichaam doneren voor plastinatie? Alle anatomische preparaten die in de BODY WORLDS tentoonstellingen getoond worden, zijn echt. Zij zijn afkomstig van mensen die tijdens het leven toestemming hebben gegeven dat hun lichaam na hun overlijden ter beschikking gesteld wordt in het kader van het opleiden van artsen en de voorlichting aan leken. Het Institute for Plastination in Heidelberg beschikt hiervoor over een speciaal lichaamsdonatieprogramma. Alle lichaamsdonoren krijgen uitgebreide voorlichting alvorens zij hun handtekening onder een beschikking zetten. Een speciaal voor dit doel uitgegeven brochure bevat informatie over het

plastinatieproces

en over het instituut zelf, vertelt hoe je lichaamsdonor wordt, wat er met het

lichaam na de dood bij het instituut precies gebeurt en waarvoor de plastinaten worden gebruikt. Deze brochure en meer informatie vinden u op de BODY WORLDS website www.bodyworlds.nl. Daar staat omvangrijke informatie over lichaamsdonatie ter beschikking. U kunt die ook aanvragen bij het lichaamsdonatiebureau van het Institute for Plastination: [email protected]. Wat voor materiaal stelt BODY WORLDS ter beschikking aan leraren en ouders? Leraren krijgen informatiemateriaal om het bezoek van hun klas te kunnen voorbereiden. Het informatiemateriaal vindt u ter download op de website van BODY WORLDS www.bodyworlds.nl, waar u het ook kunt bestellen. Ouders kunnen dit materiaal gebruiken als zij een familiebezoek willen voorbereiden. BODY WORLDS biedt leraren de mogelijkheid de tentoonstelling vooraf kosteloos te bezichtigen, om voor het bezoek met hun schoolklas zelf een indruk van de tentoonstelling te krijgen. Is er een AudioGuide? Met de AudioGuide, waarmee u uw bezoek aan de tentoonstelling individueel kunt vormgeven, krijgt uw bezoek aan de tentoonstelling nog een andere dimensie. De audiorondleiding kan in het Nederlands, Engels en Duits worden geleend. U hoort een begrijpelijke toelichting, verbazingwekkende getallen, feiten en meer informatie over de tentoonstellingsstukken, die al naar gelang de persoonlijke belangstelling kunnen worden opgeroepen. De rondleiding is opgezet voor medische leken. De hele audiorondleiding duurt ongeveer twee uur en kan tegelijk met het ticket in de voorverkoop worden geboekt of op de dag van het bezoek in de tentoonstelling worden geleend. De BODY WORLDS tentoonstelling biedt geen individuele of groepsrondleidingen aan. Hoe lang mag je in de tentoonstelling blijven? De verblijfsduur op de tentoonstelling kent binnen de openingstijden geen limiet. Wij adviseren u ongeveer twee uur voor uw bezoek uit te trekken. De benodigde tijd hangt af van de tijd die u aan de afzonderlijke preparaten wilt besteden en van de vraag of u alle beschikbare informatie wilt lezen. Met een AudioGuide duurt de in de tentoonstelling doorgebrachte tijd over het algemeen iets langer. Na het verlaten van de tentoonstelling is het niet mogelijk om nog eens naar binnen te lopen. Is fotograferen en/of filmen in de tentoonstelling toegestaan? In de BODY WORLDS tentoonstellingen zijn film- en foto-opnames, ook met de camera van een mobiele telefoon, niet toegestaan. Uitzonderingen gelden voor journalisten met een perskaart.

Nieuwe ontwikkelingen bij het plastineren Dr. Gunther von Hagens werkt constant aan het verbeteren van zijn uitvinding, de plastinatie. In de afgelopen jaren heeft hij een unieke vooruitgang bij het plastineren weten te boeken. Hij heeft op vier punten vernieuwingen ingevoerd, die hij graag wil noemen: (1) De gelaatsuitdrukking van de plastinaten, (2) Het inkleuren van lichaamsschijven, (3) Stabiele vaatvormen en (4) Plastinaten van grote dieren. (1) De gelaatsuitdrukking van de plastinaten We hebben geconstateerd dat bezoekers van de tentoonstellingen zich graag identificeren met plastinaten van complete lichamen, en dat hierdoor het gezondheidsbevorderend effect versterkt

wordt.

Daarom

besteden

wij

tegenwoordig meer aandacht aan de individuele gelaatsuitdrukking. De uitstraling van het plastinaat als geheel is hierdoor verbeterd. De surfer

(2) Het inkleuren van lichaamsschijven Sinds 2008 zijn wij in staat geplastineerde lichaamsschijven desgewenst in te kleuren. Het inkleuren, waarvoor de op -70°C schokgevroren lichaamsschijven voor korte tijd worden ontdooid, stelt de toeschouwer in staat de verschillende soorten weefsels, zoals bijvoorbeeld van straf bindweefsel en spieren of van huid en onderhuids bindweefsel, van elkaar te onderscheiden. Dat was tot nu toe niet mogelijk. De afbeeldingen van geplastineerde lichaamsschijven uit het urogenitale systeem (de prostaat, zaadblaasjes) en van de borstkas laten dit op een aanschouwelijke manier zien. Gekleurde schijfplastinaten:

Cauda equina en Musculus iliopsoas

Prostaat met spieren van de bekkenbodem

Rotatiemanchet

(3) Stabiele vaatvormen Nieuw ontwikkelde kunststoffen maken de vervaardiging van mechanisch sterke vaatvormen mogelijk, dat wil zeggen kunststofvullingen van vaatstelselsystemen. Die worden ook 'corrosiepreparaten' genoemd omdat het omliggende weefsel bij het prepareren van vaten gewoonlijk wordt 'weggecorrodeerd' met logen of zuren. Wij gebruiken daarvoor echter enzymoplossingen. Daarmee wordt het mogelijk

mechanisch

hoogbelastbare

kunststofmengsels

te

gebruiken; die waren met het oog op hun kwetsbaarheid ten aanzien van zuren of logen tot nu toe niet toepasbaar. Specifieke polyurethaansamenstellingen blijken voor dit doel bijzonder geschikt. Zo zijn wij er voor het eerst in geslaagd holle vaatvormen te maken die bij een gering gewicht bijzonder flexibel zijn en die ook mechanisch

Vaatvorm, corrosiepreparaat van

beter te belasten zijn dan traditionele vaatvormen, die meestal van

een menselijk hart; opvulling van

acrylaat (vloeibaar plexiglas) zijn gemaakt.

de hartkamers en de hartvaten

(4) Plastinaten van grote dieren In de tentoonstellingen laten wij steeds vaker grotere dieren zien, want deze pure grootte fascineert de bezoekers en is iets dat zij tot nu toe nooit eerder hebben gezien. Nadat het 'steigerend paard met ruiter' en de laaglandgorilla 'Artis' de populairste plastinaten op de tentoonstelling zijn geworden, zijn er nog een kameel, een struisvogel en een giraf bijgekomen. Inmiddels

hebben

dr.

Gunther

von

Hagens

en

curator

dr. Angelina Whalley met de BODY WORLDS of Animals zelfs een geheel nieuwe, zelfstandige dierenwereld geschapen, die in het voorjaar van 2010 zijn succesvolle wereldpremière had. Aan de hand van plastinaten van grote dieren, zoals 'Samba', de eerste geplastineerde olifant ter wereld, kunnen bezoekers de anatomie van mens en dier vergelijken en inzicht krijgen in de lichamen van verschillende diersoorten, en wel met een ongekende perfectie. Uit onafhankelijke bezoekersenquêtes en commentaren blijkt dat de door de tentoonstelling geboden mogelijkheid tot vergelijking van de anatomie van mens en dier tot meer waardering leidt voor bedreigde diersoorten, en dus ook tot meer begrip voor de belangen van de dierenbescherming.

Geplastineerde giraf en geplastineerde struisvogel

Fascinerende feiten van het menselijk lichaam HET SKELET • Het grootste bot is het heupbot. Elk heupbot bestaat eigenlijk uit zes sterk met elkaar vergroeide beenderen. • Het langste bot is het dijbeenbot of femur. Het vormt bijna een kwart van de totale lichaamslengte. • Het kleinste botje is de 'stijgbeugel' in het binnenoor. Het is nauwelijks groter dan een rijstkorrel. • In de oren en de neuspunt zitten geen botten. Neuspunt en oren worden gevormd door kraakbeen dat lichter en flexibeler is dan bot. Hierdoor kunnen ze enigszins gebogen worden. • Kraakbeen vergaat sneller dan bot. Vandaar dat schedels van skeletten geen neus of oren hebben. DE SPIEREN • Het gezicht telt ongeveer 60 spieren. Lachen is gemakkelijker dan fronsen. Om te lachen hebben we 20 spieren nodig, om het voorhoofd te fronsen meer dan 40. • De langste spier in het menselijk lichaam is de kleermakersspier (Musculus sartorius). Deze loopt vanaf de buitenkant van de heup (darmbeen) langs het dijbeen naar de binnenkant van het scheenbeen vlakbij de knie. Deze spier laat het dijbeen naar buiten draaien en de knie buigen. • De kleinste spier is de stijgbeugelspier (Musculus stapedius), diep in het binnenoor. Deze is slechts vijf millimeter lang en dunner dan katoendraad. • Dit spiertje vormt een onderdeel bij de overdracht van de geluidstrillingen in het oor. • De grootste spier is de grote bilspier (Musculus gluteus maximus). Deze spier trekt het been krachtig naar achteren om te wandelen, te rennen en de trap op te lopen. HET ZENUWSTELSEL • De hersenen lijken op een reusachtige, gerimpelde walnoot. • De hersenen verbruiken ongeveer 20 procent van onze energie, hoewel ze gemiddeld slechts twee procent van het lichaamsgewicht uitmaken. • Het aantal zenuwcellen in de hersenen bedraagt naar schatting 100 miljard tot 1 biljoen. • Niet het aantal zenuwcellen, maar de verbindingen tussen de zenuwcellen (synapsen) zijn doorslaggevend voor de prestatie van de hersenen. Elke zenuwcel in de hersenen heeft ongeveer 10.000 synapsen met andere zenuwcellen. • In tegenstelling tot wat vroeger aangenomen werd, namelijk dat zenuwcellen zich niet kunnen herstellen, toont recent onderzoek aan dat regeneratie wel mogelijk is. • Als een gebied van de hersenen bijvoorbeeld door een beroerte beschadigd raakt, kunnen de functies van dit beschadigde gebied door andere hersendelen worden overgenomen door te oefenen. • De hersenen en het ruggenmerg worden omgeven en beschermd door cerebrospinaal vocht (liquor).

HET HARTVAATSTELSEL • Tijdens een gemiddeld mensenleven klopt het hart ongeveer 3 miljard keer. • Elke seconde sterven ongeveer 2 miljoen bloedlichaampjes in het menselijk lichaam, en net zo veel worden er elke seconde nieuw gevormd. • Eén minuscuul bloeddruppeltje bevat ongeveer 5 miljoen rode bloedcellen, 300.000 bloedplaatjes en 10.000 witte bloedcellen. • Een rode bloedcel heeft ongeveer een minuut nodig om door het hele lichaam te circuleren. • Rode bloedcellen leggen ongeveer 250.000 rondjes door het lichaam af voordat ze terugkeren naar het beenmerg, de plaats waar ze zijn ontstaan. Daar sterven ze af. • Rode bloedcellen hebben een levensduur van ongeveer vier maanden; gedurende die tijd circuleren ze door het lichaam en voeden de 60 biljoen andere lichaamscellen. HET IMMUUNSYSTEEM • Onze huid scheidt antibacteriële stoffen af die voorkomen dat bacteriën en schimmels in de huid dringen. Daardoor word je 's ochtends niet wakker met een laag schimmel op je huid - de meeste bacteriën en sporen die op de huid belanden, gaan snel dood. • Tranen, zweet en slijm bevatten een enzym (lysozym) dat de celwanden van veel bacteriën afbreekt. • Lymfknopen bevatten filterweefsel en een groot aantal lymfcellen. Als ze bepaalde bacteriële infecties bestrijden, zwellen de lymfknopen door de bacteriën en de deze bestrijdende cellen zodanig op dat je ze zelfs kunt voelen. Daarom zijn gezwollen lymfknopen vaak een goede indicatie van een infectie. HET SPIJSVERTERINGSSTELSEL • Een volwassen mens eet jaarlijks ongeveer 500 kilogram voedsel. • Dagelijks maken we 1,5 liter speeksel aan. • De slokdarm is ongeveer 25 centimeter lang. • Spieren trekken in golfbewegingen samen om het voedsel door de slokdarm te voeren. Daardoor komt het voedsel altijd in de maag terecht, zelfs als je op je hoofd zou staan. • Een volwassen maag heeft een inhoud van ongeveer 1,5 liter. • Dagelijks passeert er 11,5 liter aan verteerd voedsel, vloeistoffen en spijsverteringssappen door het spijsverteringskanaal - maar slechts 100 milliliter vocht wordt met de ontlasting uitgescheiden. • In de mond wordt voedsel afgekoeld of verwarmd tot een geschikte temperatuur. • Gedurende ons leven hebben we twee gebitten. Onze 20 melktanden worden vervangen door de 32 tanden van het blijvende gebit. Het wisselen van de tanden begint met zes a zeven jaar. DE ADEMHALINGSORGANEN • In rusttoestand ademt een volwassen mens elke minuut ongeveer 6 liter lucht in en uit. • De linkerlong (bestaande uit twee longkwabben) is kleiner dan de rechterlong (bestaande uit drie longkwabben) omdat het hart aan de linkerzijde van het lichaam meer ruimte inneemt. • Neushaartjes helpen niet alleen de ingeademde lucht te reinigen, maar warmen deze ook op. • De hoogste geregistreerde 'niessnelheid' is 165 kilometer per uur. • De oppervlakte van de longen is ruwweg dezelfde als die van een tennisbaan. • Als de haarvaatjes achter elkaar zouden worden gelegd, beslaan ze een afstand van 1.600 kilometer. • Bij ongeveer elke zevende keer dat we inademen ademen we duidelijker dieper in. • In rusttoestand ademen volwassenen ongeveer 12 tot 15 keer per minuut. • Kinderen ademen sneller dan volwassenen, en vrouwen ademen sneller dan mannen. • Wij verliezen dagelijks een halve liter water bij het ademen. Dat is de waterdamp die we zien als we tegen glas uitademen.

Conserving door plastinatie

Weefselvocht

De Plastinatiemethode Fixatie Het ontbindingsproces wordt door formaline gestopt

Zagen

Preparatie Preparaten van lichamen worden met pincet en scalpel geprepareerd

Bevroren schijven worden in 3,5 mm dikke schijven gezaagd

Aceton

Ontwatering In een koud acetonbad wordt bevroren weefselvocht vervangen door aceton

Ontvetting In een warm acetonbad wordt oplosbaar vet vervangen door aceton

Vaste kunststof

Vloeibare kunststof

Geforceerde Impregnatie In het vacuüm wordt aceton geextraheerd en langzaam door kunststof vervangen

Positionering

Schijven gieten

Ledere structuur wordt in de juiste positie gebracht

Weefselschijven worden tussen folie en/of glasplaten gelegd

Harding met gas

Harding met warmte

Lichaamsplastinaat

Schijfplastinaat

Doordrenkt met siliconenrubber

Doordrenkt met epoxyhars

Geschiedenis van de plastinatie - van idee tot uitvinding Toen dr. Gunther von Hagens in juli 1977 als wetenschapper en onderzoeksassistent aan het Instituut voor Pathologie en Anatomie van de Universiteit van Heidelberg werkte, kwam hij op een fantastisch idee. 'Ik onderzocht een verzameling door plastic omhulde specimens. Dat was toen de meest vooruitstrevende conserveringstechniek, waarbij de specimens diep in een transparant kunststofblok werden gegoten. Ik vroeg mij af waarom je de specimens in kunststof zou ingieten en aldus zou laten uitharden, in plaats van het kunststof in de lichaamscellen te laten doordringen, waardoor het specimen inwendig zou uitharden en je het letterlijk zou kunnen vastgrijpen.' Dat idee kwam als een openbaring voor dr. von Hagens en lag ten grondslag aan de plastinatietechniek, zijn baanbrekende uitvinding. Tijdens het proces worden het intracellulaire water en het oplosbare vet onttrokken aan het weefsel van het anatomische specimen om de afbraak ervan tegen te gaan, en vervangen door reactief kunsthars en elastomeren, zoals siliconenrubber en epoxyhars, die onder vacuüm in de lichaamscellen doordringen. Ten slotte laat men de specimens onder invloed van gas, licht of warmte uitharden, waardoor deze stijf en duurzaam worden. Toen hij weken nadien voor een onderzoeksproject een reeks dwarsdoorsneden van menselijke nieren aan het voorbereiden was, kreeg hij een andere ingeving. Hij was immers bezig nierdoorsneden in vloeibaar acrylglas onder te dompelen en bekeek de luchtbellen die vrijkwamen bij de bewegingen van het hardingsmiddel dat onder vacuüm moest worden afgescheiden. 'Ik besefte plots dat het mogelijk zou zijn een met aceton doordrenkt stukje nier onder vacuüm te impregneren met kunststof, eenvoudigweg door het aceton er in de vorm van bellen aan te onttrekken, net zoals dat gebeurt bij het ontgassen.' Hoewel vele acetonbellen uit het specimen werden onttrokken, kromp dit binnen een uur ineen tot een zwarte massa. Maar dr. von Hagens liet zich niet uit het veld slaan door het resultaat van zijn ‘eerste ontdekkingsreis naar de wereld van plastinatie’. Dankzij zijn basiskennis in de natuur- en scheikunde erkende hij dat de zwarte kleur het gevolg was van de lichtbreking van het plexiglas, en dat de inkrimping te wijten was aan de hoge snelheid van het impregnatieproces. Dit inzicht was voor hem aanleiding het experiment een week later te herhalen met vloeibaar siliconenrubber, dat over een betere lichtbreking beschikt. Hij liet het proces langzaam verlopen, waarbij hij verse siliconen in drie afzonderlijke baden goot om te voorkomen dat het siliconen en het specimen door blootstelling aan de lucht te snel zouden uitharden. Nadat hij het specimen in de buitenlucht had laten uitharden, had dr. von Hagens ’s werelds eerste plastinaat in handen.

In maart 1978 diende dr. von Hagens een octrooiaanvraag voor zijn uitvinding in bij de Duitse octrooiraad. Hij had toen pas de eerste stappen gemaakt op het gebied van de plastinatie. Het zou nog 13 jaar duren om zijn uitvinding te verfijnen, en zelfs nu is hij nog niet helemaal tevreden over de resultaten van zijn methodes. Als hij problemen ondervond bij het experimenteren zocht dr. von Hagens advies bij andere wetenschappers. Zo was dr. Wolfgang Koser, een vermaard wetenschapper op het vlak van polymeren en toenmalig directeur van de afdeling Reaction Resin Application Technology bij BASF AG in de Duitse stad Ludwigshafen, als adviseur van dr. von Hagens’ het dichtst betrokken bij diens eerste ontdekking. 'Hij toonde mij organen en weefseldelen die doordrenkt waren met kunsthars, maar dat voldeed niet aan zijn verwachtingen en eisen. Gezien de doorgaans beperkte kennis van polymeerchemie bij artsen vond ik de specimens van opmerkelijk goede kwaliteit,' schrijft dr. Koser. Hij verleende von Hagens technisch advies over de juiste verwerking van kunsthars teneinde de moeilijkheden te overwinnen die optreden als het kunsthars in een vochtige omgeving en in de fijne bloedvaten moet uitharden. Het idee om met ‘een uiterst gemotiveerde, erg vernieuwende, onconventionele en tegelijk erg aardige wetenschapper’ te kunnen samenwerken, trok dr. Koser aan. Daarom bood hij von Hagens aan tijdens de weekeinden in zijn laboratorium te werken. Zoals bij alle baanbrekende wetenschappelijke uitvindingen kende plastinatie ook haar portie spectaculaire tegenslagen, voordat er successen werden geboekt. Klaus Tiedemann, toenmalig professor aan het Instituut voor Anatomie en Celbiologie van de Universiteit van Heidelberg en collega van dr. von Hagens, kan daarover meepraten. Hij herinnert zich een dag in het laboratorium toen von Hagens probeerde een vacuümkast te gebruiken die gemaakt was van gelaste roestvrije stalen platen. 'De afdekplaat bestond uit veiligheidsglas met een dikte van een centimeter. Toen het vacuüm ongeveer een tiende van de normale atmosferische druk had bereikt, implodeerde het staalglas, dat al behoorlijk aan het doorbuigen was, met het geluid van een handgranaat en werden wij letterlijk onder de glasscherven bedolven,' schrijft hij. Ondanks vele tegenslagen zette dr. von Hagens door met wat was uitgegroeid tot zijn professionele en persoonlijke obsessie. In 1981 diende hij een octrooiaanvraag voor 'Animal and Vegetal Tissues Permanently Preserved by Synthetic Resin Impregnation' in bij het Amerikaanse Octrooibureau. Dr. von Hagens publiceerde in een relatief korte periode verschillende wetenschappelijke studies over zijn uitvinding en hij richtte BIODUR® Products op, een onderneming die de belangrijkste bestanddelen en formules voor plastinatie verkocht aan 400 medische faculteiten en universiteiten over de hele wereld. Hij richtte het Institute for Plastination op en begon uiteindelijk ook met de organisatie van de anatomietentoonstellingen BODY WORLDS. Dr. von Hagens heeft met zijn plastinatietechniek het traditionele domein van de anatomie en haar publiek voorgoed gewijzigd. 'De doelstelling van plastinatie was vanaf het begin wetenschappelijk, gericht op het opleiden van medische studenten. Omdat het grote publiek zich ook begon te interesseren voor de geplastineerde specimens ben ik begonnen met de openbare tentoonstellingen, waarbij ik besefte dat ik ze heel esthetisch moest brengen om te voorkomen dat de bezoekers geshockeerd zouden raken. De plastinaten zouden tot hun verbeelding te spreken,' vertelt dr. von Hagens.

Dr. Gunther von Hagens: een leven voor en in de wetenschappen Gunther von Hagens’ leven leest als het klassieke curriculum vitae van een wetenschapper, gekenmerkt door vroegrijpheid, eruditie, ontdekking, experimenten en uitvinding. Zijn leven is ook de karakterschets van een man gevormd door buitengewone gebeurtenissen en onderscheiden door verzet en durf. Von Hagens’ twee jaar lange politieke gevangenschap in Oost-Duitsland, zijn vrijlating nadat de West-Duitse regering daarvoor 40.000 Duitse mark (ca. 20.000 euro) had betaald, zijn pioniersuitvinding om afbraak van een overleden lichaam tegen te gaan en het lichaam te conserveren voor de didactische eeuwigheid, zijn samenwerking met donoren, waaronder zijn beste vriend, die hun lichaam bij legaat aan hem geschonken en toevertrouwd hebben voor dissectie en publieke tentoonstelling, en ten slotte zijn rol als pedagoog die de traditie van de anatomen uit de renaissance voortzet; dat alles maakt zijn leven tot een opmerkelijk leven in en voor de wetenschappen. Anatoom, uitvinder van plastinatie en ontwerper van Gunther von Hagens’ BODY WORLDS: The Original Exhibition. Von Hagens (gedoopt als Gunther Gerhard Liebchen) werd in 1945 geboren in Alt-Skalden nabij het Poolse Poznan, dat toen tot Duitsland behoorde. Om aan de dreigende Russische bezetting van hun thuisland te ontkomen, legden zijn ouders de 10 dagen oude baby in een wasmand en begonnen ze met paard en kar aan hun zes maanden durende tocht westwaarts. Het gezin woonde korte tijd in en rond Berlijn, voordat zij zich definitief vestigden in Greiz, een stadje waar von Hagens verbleef tot hij 19 jaar was. Als kind werd bij hem een zeldzame bloedaandoening geconstateerd, waardoor hij beperkt was in zijn activiteiten en en hij lange periodes in het ziekenhuis moest verblijven. Volgens hem cultiveerde die ervaring bij hem een gevoel van vervreemding en non-conformisme. Toen hij zes jaar was, ontsnapte von Hagens ternauwernood aan de dood en verbleef hij vele maanden op de intensivecare-afdeling. Zijn dagelijkse contacten met artsen en verpleegsters maakten een onuitwisbare indruk op hem en wekten het verlangen zelf arts te worden. Van jongs af aan toonde hij ook belangstelling voor de wetenschappen. Zo raakte hij naar verluidt als twaalfjarige helemaal buiten zichzelf toen de Russen hun Spoetnik de ruimte in lanceerden. 'Op school was ik de Spoetnik-deskundige en -archivaris,' zegt hij. In 1965 begon von Hagens een opleiding aan de medische faculteit van de Universiteit van Jena, dat ten zuiden van Leipzig ligt en de geboorteplaats is van de schrijvers Schiller en Goethe. Zijn onorthodoxe methodes en flamboyante persoonlijkheid waren opvallend genoeg om te worden vermeld in de universiteitsrapporten. 'Gunther Liebchen is iemand die taken niet systematisch aan-

pakt. Door deze eigenschap en door zijn verbeeldingskracht, waardoor hij soms de realiteit uit het oog verliest, ontwikkelt hij af en toe erg eigenzinnige en ongewone werkwijzen, maar nooit zodanig dat hij het collectieve belang van zijn collegegroep schade berokkend. Integendeel, zijn manier van werken zet zijn medestudenten er vaak toe aan hun eigen werk kritisch te beoordelen.' Tijdens zijn universiteitsjaren begon von Hagens te twijfelen aan het communisme en het socialisme en verruimde hij zijn politieke kennis door informatie te verzamelen uit Westerse nieuwsbronnen. Nadien nam hij deel aan studentenbetogingen tegen de inval van het toenmalige TsjechoSlowakije door de troepen van het Warschaupact. In januari 1969 trok hij als vermomde toerist door Bulgarije en Hongarije en op 7 januari probeerde hij de Tsjecho-Slowaakse grens naar Oostenrijk en dus naar de vrije wereld over te steken. Dat lukte hem niet, maar hij waagde de volgende dag al een tweede poging, op een andere grenslocatie. Nu hielden de autoriteiten hem aan. 'Tijdens mijn gevangenschap liet een vriendelijke wachter een raam openstaan voor mij, zodat ik kon ontsnappen. Ik aarzelde echter en kon maar niet beslissen, wat me heel duur is komen te staan,' vertelt hij. Gunther von Hagens werd gearresteerd, uitgeleverd aan Oost-Duitsland en voor twee jaar in de cel gegooid. Hij was toen pas 23 jaar. Von Hagens werd beschouwd als een bedreiging voor de socialistische levenswijze en had daarom rehabilitatie en burgerschapsvorming nodig. De gevangenisverslagen voor Gunther Liebchen luidden als volgt, 'De gevangene moet worden opgeleid om een geschikt klassenbewustzijn te ontwikkelen, zodat hij in zijn verdere leven de normen en voorschriften van onze samenleving respecteert. De gevangene moet worden gewezen op het gevaar van zijn gedrag, en daarbij moeten de bevindingen van de gevangene over zijn toekomstig gedrag als burger van de sociale staat worden vastgesteld.' Zesendertig jaar na zijn opsluiting kan Gunther von Hagens deze verloren jaren enigszins relativeren en zich er zelfs mee verzoenen. 'De hechte vriendschappen die ik daar met andere gevangenen heb gesloten en de vreselijke aspecten van het gevangenschap die ik alleen heb kunnen overwinnen dankzij mijn fantasie, hebben ertoe bijgedragen dat ik solidair ben geworden tegenover mijn medemens, vertrouwen heb gekregen in mijn eigen lichaam en geest als de vrijheid me wordt ontnomen, en ik ook een doorzetter ben geworden. Alles wat ik in de gevangenis heb geleerd, is later van groot belang geweest voor mijn leven als arts en uitvinder van de plastinatietechniek.' Nadat West-Duitsland hem in 1970 had vrijgekocht, schreef von Hagens zich in aan de Universiteit van Lübeck om zijn medische studies te voltooien. Toen hij in 1973 was afgestudeerd, begon hij zijn klinische opleidingsperiode in een ziekenhuis op Helgoland, een belastingvrij eiland waar door de goedkope alcohol een vrij groot aantal alcoholverslaafden woonde. Het jaar daarop, nadat hij zijn diploma in de geneeskunde had behaald, ging hij aan de slag op de afdeling Anesthesiologie en Spoedgeneeskunde van de Universiteit van Heidelberg, waar hij inzag dat zijn meditatieve geest niet geschikt was voor de saaie routinetaken die van hem verwacht werden. In juni 1975 huwde hij zijn vroegere schoolvriendin, dr. Cornelia von Hagens, en nam hij haar achternaam over. Ze kregen drie kinderen; Rurik, Bera en Tona.

In 1977 begon hij als inwonend arts en docent aan zijn achttienjarige loopbaan aan het Instituut voor Pathologie en Anatomie van de universiteit Heidelberg. In dat jaar vond von Hagens de plastinatie uit, de baanbrekende technologie om anatomisch materiaal te conserveren met behulp van kunstmatige polymeren. 'Ik onderzocht een verzameling in plastic omhulde specimens. Dat was toen de meest ontwikkelde conserveringstechniek, waarbij de specimens diep in een transparant kunststofblok werden gegoten. Ik vroeg mij af waarom je de specimens in kunststof zou ingieten en aldus zou laten uitharden, in plaats van het kunststof in de lichaamscellen te laten doordringen, waardoor het specimen inwendig zou uitharden en je het letterlijk zou kunnen vastgrijpen.' Hij patenteerde de methode, en sindsdien steekt hij zijn hele energie in de verbetering van zijn uitvinding. Bij plastinatie bestaat de eerste stap erin afbraak van anatomisch materiaal tegen te gaan. 'Het overleden lichaam wordt gebalsemd met een formaline-injectie, terwijl kleinere specimens worden ondergedompeld in formaline. Vervolgens worden het intracellulaire water en het oplosbare vet aan het vetweefsel van de specimens onttrokken en vervangen door kunsthars en elastomeren, zoals siliconenrubber en epoxyhars, die onder vacuüm in de lichaamscellen trekken,' vervolgt hij. Nadat de specimens in een houding werden gezet die optimaal is voor educatieve doeleinden worden ze uitgehard onder invloed van licht, warmte of bepaalde gassen. De uiteindelijke specimens of plastinaten zijn onbuigzaam en duurzaam. 'Zelfs vandaag nog ben ik mijn uitvinding verder aan het verbeteren, omdat die nog niet perfect is,' besluit hij. In die periode richtte von Hagens zijn eigen bedrijf op, BIODUR® Products, om de specifieke polymeren, benodigdheden en technologie die worden gebruikt bij plastinatie, te verdelen aan medische instituten wereldwijd. Vandaag gebruiken meer dan 400 instituten in 40 landen over de hele wereld Gunther von Hagens’ uitvinding om anatomische specimens te conserveren voor medische opleidingen. In 1983 kreeg dr. von Hagens van de katholieke kerkgemeenschap het verzoek tot plastinatie van het hielbeen van de heilige Hildegard van Bingen, (1090 - 1179), een zalig verklaard mystica, theologe en schrijfster die in Duitsland wordt vereerd. Maar toen hij later voorstelde plastinatie toe te passen op paus Johannes-Paulus II, kreeg hij al nul op rekest voordat de partijen ook maar waren begonnen te onderhandelen. In 1992 huwde von Hagens arts dr. Angelina Whalley, tevens zijn business manager en de ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen. Het jaar daarop richtte dr. von Hagens het Institute for Plastination in Heidelberg op, dat geplastineerde specimens voorbereidt voor educatieve doeleinden en voor de BODY WORLDS tentoonstellingen. De tentoonstelling was voor het eerst te zien in Japan in 1995. Tot nu toe hebben meer dan 34 miljoen mensen BODY WORLDS bezocht, in meer dan 65 steden in Europa, Azië en Amerika. Zijn voortdurende inspanningen de tentoonstelling te verdedigen tegen de vaak heftige aanvallen van tegenstanders zijn volgens hem de tol die hij moet betalen als publiek anatoom en pedagoog. 'De publieke anatoom verkeert in een bijzondere positie. Hij moet in zijn dagelijks werk de taboes en overtuigingen omvormen tot een nieuwe zienswijze op dood en stoffelijkheid. Het gaat erom het hart van de mensen te openen voor een kijk op hun innerlijke stoffelijkheid en hierdoor een gezondheidsbesef teweeg te brengen dat gekarakteriseerd is door een hoge waardering van het eigen lichaam en dat ten goede komt aan

een gezonder en dus langer leven. Ikzelf ben niet controversieel, maar mijn tentoonstellingen zijn dat wel, omdat ik de bezoekers vraag hun fundamentele meningen en overtuigingen over ons gezamenlijk en onvermijdelijk lot te overstijgen.' In zijn streven, de grenzen van de vrijheid te verkennen, heeft dr. von Hagens ongelooflijke inspanningen gedaan om rond te reizen om zijn belangen overal ter wereld te verdedigen. Hij is sinds 1996 gasthoogleraar aan de Dalian Medical University in China en directeur van het Onderzoekscentrum voor Plastinatie aan de State Medical Academy in Bishkek, Kirgizië. In 2001 richtte hij een particuliere onderneming op, de von Hagens Dalian Plastination Ltd., in Dalian, China, dat momenteel 200 medewerkers telt. In 2004 werd dr. von Hagens gasthoogleraar aan het New York University College of Dentistry (NYUCD). Hij bouwt momenteel de eerste studierichting Anatomie in de Verenigde Staten uit, die geplastineerde specimens in plaats van dissectie zal gebruiken. In 2006 richtte hij in Guben in de Duitse deelstaat Brandenburg het bedrijf Gubener Plastinate GmbH op. Een geheel nieuwe tentoonstelling zette Gunther von Hagens in maart 2010 op, toen hij de unieke expositie BODY WORLDS of Animals introduceerde, die gewijd is aan het inwendige lichaam van de dieren. Dankzij een revolutionaire plastinatietechnologie was het voor het eerst mogelijk ook de allergrootste organismen op esthetische wijze te prepareren en duurzaam te conserveren. 'Het menselijk lichaam is het laatst overblijvende stukje natuur in een door de mens geschapen omgeving,' zegt hij. 'Ik hoop dat de tentoonstellingen ruimte bieden voor inzicht en bezinning, zelfs voor het winnen van filosofische en religieuze zelfkennis, en openstaan voor interpretatie, ongeacht de achtergrond en levensfilosofie van de bezoeker.'

Dr. Angelina Whalley combineert kunst en anatomische wetenschap Van jongs af aan droomde de directeur van het Institute for Plastination, Angelina Whalley, ervan om chirurg te worden. 'Ik wist al zeer snel dat ik zieke mensen wilde helpen, één persoon tegelijk, en dat de geneeskunde mijn actiedomein zou zijn', aldus dr. Whalley. Met een diploma Geneeskunde van de Universiteit van Heidelberg in handen en een veelbelovende chirurgische loopbaan in het vooruitzicht schreef zij zich in 1986 in voor een intensieve cursus dissectie om haar vaardigheden in de operatiekamer te verfijnen. Toevallig was de anatoom Gunther von Hagens de cursusleider. Met hem zou zij zowel een professionele als een persoonlijke band opbouwen. In 1992 trouwden zij. Tijdens de beginjaren van dr. von Hagens’ onderzoek naar plastinatie verwachtte Whalley dat haar loopbaan en haar werk in de ziekenzorg slechts een beetje vertraging zouden oplopen. 'Ik wilde hem steunen bij zijn ondernemingen, die in mijn ogen een geweldige verworvenheid op het gebied van de anatomie waren, maar ik wilde mijn professionele lot zeker niet laten afhangen van het al dan niet slagen van zijn werk,' verduidelijkt zij. Toen zij in 1995 begon als creatief en conceptueel ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen probeerde zij de specimens, organen en plastinaten zodanig voor te stellen dat deze de bezoeker niet onverschillig zouden laten. 'Ik wilde onze missie betreffende medisch onderwijs bevorderen door het postmortale lichaam te verheffen, zonder dat dit ten koste gaat van de esthetische uitstraling. Ik probeer het lichaam op een aangrijpende, goed te bevatten en mooie manier voor te stellen, zodat je als bezoeker meer te weten kunt komen over anatomie, ziektes en gezondheid', legt Whalley uit. Whalley wilde de bakens van de gezondheidkundige opvoeding in engere zin verzetten, zoals dat vanaf de renaissance werd toegepast door de conventionele anatomie en zoals dat tot 2004 ook door de BODY WORLDS tentoonstellingen werd gedaan. Daarom introduceerde zij de filosofie in de tentoonstelling. De confrontatie van de plastinaten met beschouwingen over het leven en de dood, van onder meer Goethe, Descartes, Seneca en Kant, draagt bij tot een sfeer van ontzag en eerbied in de tentoonstellingszalen, die vele bezoekers vergelijken met een spirituele bewustwording. Whalley introduceerde ook het principe van de vergelijkende anatomie in de tentoonstellingen, waarbij zieke en gezonde organen tegenover elkaar worden geplaatst, met een treffend effect als gevolg. 'Het lichaam is zo broos en kwetsbaar, maar tegelijk ook zo veerkrachtig en vergevingsgezind,' vertelt dr. Whalley. 'Het slaat alles op in zijn geheugen. Dat maakt dat alles wat wij met ons lichaam doen van belang is. Het heeft echter ook een dynamisch bewustzijn, zodat, als wij onze ongezonde levensstijl opgeven of aan lichaamsbeweging beginnen te doen, zelfs de kleinste verandering het verschil kan maken.' De frappante confrontatie van een zwart geworden long van een roker met een gezonde long heeft ontelbare bezoekers ertoe aangezet het roken op te geven. Terwijl het zien van een zieke,

ingekrompen lever naast zijn gezonde tegenhanger, velen ertoe aangezet heeft minder alcohol te drinken.

In meer dan 65 steden in Europa, Azië en Amerika zijn de BODY WORLDS tentoonstellingen bezocht door meer dan 34 miljoen bezoekers. De tentoonstellingen hebben een groot aantal bezoekers doen besluiten hun levensstijl aan te passen en gezonder te gaan leven. Dr. Whalley heeft dan ook nauwelijks spijt dat zij haar loopbaan als chirurg heeft opgegeven. 'Het doet me echt iets als ik in de tentoonstelling vrouwen op vruchtbare leeftijd zie vertoeven op de afdeling foetusontwikkeling, waar zij voor het eerst oog in oog komen te staan met prenataal leven. Of als ik tieners in leren jasje en spijkerbroek hun sigarettenpakje zie weggooien, omdat ze toch eindelijk hebben ingezien dat roken niet meer cool is', vertelt zij. Haar onverwachte loopbaan als invloedrijke pleitbezorgster van de volksgezondheid heeft zij ook met veel enthousiasme omarmd. 'Ik heb al veel meer mensen iets kunnen bijbrengen over gezondheid dan ik ooit zou hebben kunnen doen als chirurg', besluit zij.

Dr. Angelina Whalley Dr. Angelina Whalley is een erkend arts en directrice van het Institute for Plastination in de Duitse stad Heidelberg. Zij is ook creatief en conceptueel ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen van Gunther von Hagens. Angelina Whalley zag het levenslicht in 1960 in het Duitse Hannover. Zij begon haar medische studie aan de Vrije Universiteit in Berlijn en studeerde af aan de Ruprecht-Karls-Universiteit in Heidelberg. Toen zij zich in 1986 als wetenschappelijk assistente aan de Universiteit van Heidelberg voorbereidde op een loopbaan in de chirurgie ontmoette zij de anatoom dr. Gunther von Hagens. Door hun samenwerking in de anatomielaboratoria van de Universiteit van Heidelberg ontstond een professionele en een persoonlijke band die nu al meer dan 20 jaar bestaat, van de beginjaren na de uitvinding van plastinatie, via het ontwerp van de BODY WORLDS tentoonstellingen, tot de opening van de door critici en publiek bejubelde tentoonstellingen in meer dan 65 steden in Europa, Azië en Amerika. Nadat zij vijf jaar lang wetenschappelijk werk had verricht aan het Anatomisch Instituut van de Universiteit van Heidelberg, werd dr. Whalley in 1993 directeur van Biodur® Products, een bedrijf dat de formules en benodigdheden voor plastinatie levert aan meer dan 400 medische faculteiten en universiteiten in de hele wereld. In 1995 werd dr. Whalley creatief en conceptueel ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen. Zo is zij onder andere verantwoordelijk voor de planning en indeling van de ruimte en de tentoongestelde stukken, waarbij het gaat om een esthetisch, thematisch en pedagogisch optimale presentatie van de specimens, organen en plastinaten. In 1997 werd dr. Whalley directeur van het Institute for Plastination in Heidelberg. Zij fungeert als promotor van de tentoonstellingen, die zij heeft opengesteld voor inmiddels meer dan 34 miljoen mensen over de hele wereld. Dr. Angelina Whalley en dr. Gunther von Hagens zijn sinds 1992 getrouwd.

Body Worlds: An Anatomical Exhibition of Real Human Bodies een anatomische tentoonstelling van echte menselijke lichamen Samenvatting van de ethische beoordeling

Voorwoord Het hierbij gevoegde Ethische Rapport is een weergave van het nauwgezette onderzoek dat in 2004/2005 is uitgevoerd in opdracht van het California Science Center met betrekking tot de tentoonstelling: Body Worlds, een anatomische tentoonstelling van echte menselijke lichamen. Zoals in het bijgaande rapport uitvoerig besproken, stonden bij het werk van de commissie de volgende aspecten centraal: het persoonlijk bekijken van de relevante documenten met betrekking tot lichaamsdonatie en de praktijk van het doneren door een deskundige op het gebied van bio-ethica, evenals een uitgebreide analyse door de adviescommissie van het Science Center. Tot onze taken behoorde het bekijken van relevante informatie met betrekking tot de BODY WORLDS tentoonstelling zoals die in 2004 heeft plaatsgevonden. Onze doelstelling luidde een oordeel te vellen over de ethische vraagstukken die verband houden met de organisatie van de BODY WORLDS tentoonstelling. Daarbij wilden wij ons ervan overtuigen dat er voldoende verklaringen tot toestemming van de lichaamsdonateurs voorhanden waren, de tentoonstelling waardevol was op het gebied van informatie en voorlichting, en dat de tentoonstelling respectvol omgaat met stoffelijke overschotten. Op basis van ons rapportagewerk hebben wij de tentoonstelling BODY WORLDS met de in dit rapport omschreven beperkingen georganiseerd. Wij hebben besloten de foetussen, die niet in leven hadden kunnen blijven, niet in de tentoonstelling te laten zien. Aan dit besluit lag ons enige oordeel ten grondslag dat deze niet voldeden aan de in de ethische beoordeling genoemde criteria, om precies te zijn dat hun wetenschappelijke waarde in het kader van voorlichting niet opwoog tegen de mogelijke kwetsing van culturele en maatschappelijke gevoelens. Hoewel het ons verheugt dat het door het Science Center uitgevoerde onderzoek ook voor andere musea van belang is gebleken willen wij ons niet aanmatigen voor anderen te spreken. Op basis van onze ervaringen en onderzoek doen wij de volgende nadrukkelijke aanbevelingen voor andere tentoonstellingslocaties:

1.

De actieve participatie en advisering door een plaatselijke ethiekcommissie is absoluut nodig.

2.

Het is niet acceptabel, menselijke lichamen of organen zonder de volledige, vrijwillige en op informatie gebaseerde toestemming van de nog levende donateurs ten toon te stellen. Overtuig u ervan dat lichamen en organen met de specifieke, volledige en op informatie gebaseerde toestemming van de lichaamsdonateur worden gedoneerd.

3.

Zorg ervoor dat de tentoonstelling geen inbreuk maakt op wet- en regelgeving, vooral wanneer culturele, ethische of religieuze controverses te verwachten zijn.

Wij spreken deze aanbevelingen uit met onze bijzondere waardering voor dr. Gunther von Hagens en voor zijn doel, de 'medische voorlichting aan en waardering van leken' te stimuleren. Zijn baanbrekende educatieve tentoonstelling, die in 2004 voor het eerst in het Science Center te zien was, wordt zeer gewaardeerd en blijft een gouden standaard op zijn terrein. Met het oog op deze en elke andere tentoonstelling waarin stoffelijke overschotten onderwerp van beschouwing zijn, is ons duidelijk dat de beslissingen die musea tegenwoordig moeten treffen complex en soms ook controversieel zijn. Wij hebben dit rapport over onze manier van werken opgesteld in de hoop dat het voor andere musea nuttig kan zijn bij hun overwegingen.

30 November 2009 Jeffrey N. Rudolph, President & CEO, California Science Center Diane Perlov, Ph.D., Senior Vice President for Exhibits, California Science Center Leden van de ethische adviescommissie: Eerwaarde Richard Benson, C.M., Vincentian Fathers at St. John's Seminary David C. Blake, Ph.D., JD, Cedars Sinai Health System Rabbi Morley Feinstein, University Synagogue Dr. Stanley Korenman, MD, UCLA Medical Center Dr. Neil Wenger, MD, UCLA Department of Medicine

Samenvatting van de ethische beoordeling 2004/2005 Achtergrond In december 2004 toonde het California Science Center zich geïnteresseerd in de mogelijkheid de Europese tentoonstelling Body Worlds: An Anatomical Exhibition of Real Human Bodies voor het eerst in Amerika te organiseren. Deze tentoonstelling over anatomie en fysiologie, opgezet door dr. Gunther von Hagens, omvat meer dan 200 echte, geconserveerde menselijke preparaten, zowel volledige lichamen als individuele organen, lichaamsdelen en transparante lichaamsschijven. Van 1995 tot 2004 was deze tentoonstelling te zien op diverse locaties in Europa; er kwamen meer dan 15 miljoen bezoekers. Maar ondanks het enorme succes dat Body Worlds oogstte bij de bezoekers ging het organiseren van de tentoonstelling in sommige landen gepaard met controversiële berichtgeving in de media. Na hun bezoek aan Body Worlds in Duitsland waren leidende medewerkers van het Science Center van mening dat de tentoonstelling een grote educatieve waarde had. Gezien de aard van de tentoonstelling en ook de eerdere controversiële berichten in de media begon het Science Center aan een nauwgezette beoordelingsprocedure om Body Worlds te evalueren als een mogelijke speciale tentoonstelling. Centraal in deze beoordelingsprocedure stonden de samenwerking met internationaal erkende bio-ethici en een plaatselijke Ethische Adviescommissie. De commissie was specifiek opgericht om het Science Center te adviseren met betrekking tot ethische kwesties die verband houden met de organisatie van Body Worlds.

De plaatselijke Ethische Adviescommissie Lid van het Science Center Ethics Advisory Committee waren de hieronder genoemde vertegenwoordigers uit religieuze, medische en bio-ethische instellingen in de wijde omgeving van Los Angeles: Eerwaarde Richard Benson, C.M., Ph.D. Wetenschappelijk Assistent Moraaltheologie en Academisch Decaan St. John’s Seminary, roomskatholiek aartsbisdom Los Angeles David C. Blake, Ph.D., JD Vice President, Mission & Ethics/HR & Organizational Responsibility Officer, Saint John’s Health Center Rabbi Morley Feinstein Senior Rabbi, universiteitssynagoge Eerwaarde Leonard Jackson Medegeestelijke, Eerste Afrikaanse Methodistische Episcopaalse Kerk (Eerste AME) Stanley G. Korenman, MD Universiteitsdecaan voor ethiek en M.S.T.P., en professor geneeskunde, UCLA Medical Center Eerwaarde Cecil L. 'Chip' Murray, REL. D. Seniorgeestelijke, Eerste Afrikaanse Methodistische Episcopaalse Kerk (Eerste AME) Aurora Mordey, Ph.D.

Hoogleraar Spaans en Directeur voor talen- en culturele studies, St. John’s Seminary, rooms-katholiek aartsbisdom Los Angeles Thomas Weinberger CIO, Weinberger Asset Management, Inc., Bioethics Committee & Executive Committee, Bioethics Center, Cedars-Sinai Hospital Neil S. Wenger, MD Professor algemene interne geneeskunde, en Voorzitter van de Ethische Commissie van het UCLA Medical Center, UCLA Medical Center Fran Wiley Gepensioneerd verpleegkundige, UCLA Medical Center Algemeen oordeel en specifieke aanbevelingen van de Ethische Adviescommissie • De Ethische Adviescommissie was eensgezind in haar standpunt dat de tentoonstelling een grote educatieve waarde heeft en geschikt is voor het Science Center. • Wat deze tentoonstelling zo boeiend maakt, namelijk de echte lichamen die alledaagse houdingen aannemen, is ook precies datgene wat de enorme controverse veroorzaakt. Zonder deze specifieke eigenschappen zou de tentoonstelling nooit zo’n educatieve kracht hebben. • De religieuze adviseurs vonden dat de tentoonstelling geen inbreuk vormde op de ethische en morele ideeën van de Joods-christelijke religies. De tentoonstelling kan echter wel tegenstand oproepen op basis van individuele waarden en gevoeligheden, en deze moeten wij zorgvuldig in overweging nemen. De twee gevoeligste punten zijn de herkomst van de lichamen en het feit dat de lichamen alledaagse houdingen aannemen. Het Science Center moet deze twee kwesties correct behandelen en ze op een heldere manier kenbaar maken aan het grote publiek respectievelijk de bezoekers. • De plastinaten worden tentoongesteld in verband met de wetenschap, voorlichting over gezondheid en medische vorming, en creëren een atmosfeer van respect. • Het hoofddoel van de tentoonstelling wordt schitterend verwoord in de Body Worlds catalogus: 'Voor medische voorlichting van het lekenpubliek en de waardering daarvan'. Alle lichamen moeten op de juiste wijze gedoneerd zijn. De adviseurs vonden dit het meest controversiële aspect van het project. Het Science Center moet voldoende kunnen controleren dat de lichaamsdonatie correct verloopt en de volgende aspecten omvat: Het formulier voor lichaamsdonatie moet een op informatie gebaseerde verklaring van toestemming omvatten. • Diverse adviseurs hebben het formulier voor lichaamsdonatie nagekeken en vonden het goed en erg grondig. Er moet echter nog nagegaan worden of het voldoet aan de norm op het gebied van voorlichting en op informatie gebaseerde verklaring van toestemming. • Verder biedt het formulier diverse keuzemogelijkheden ten aanzien van de lichaamsdonatie. De donorformulieren met betrekking tot de in de tentoonstelling gebruikte lichamen moeten worden gecontroleerd om er zeker van te zijn dat de lichaamsdonoren inderdaad akkoord zijn

gegaan met publieke tentoonstelling. De herkomst van de gedoneerde lichamen moet controleerbaar zijn. • Verzoek een onafhankelijke partij de donorformulieren te controleren en na te gaan of alle lichamen correct gedoneerd zijn. • Bij de ingang van de tentoonstelling moet aan de bezoekers duidelijk gemaakt worden dat het hier om gedoneerde lichamen gaat.

Speciale bio-ethische beoordeling door professor dr. Hans-Martin Sass Op aanbeveling heeft het Science Center een internationaal erkende bio-ethicus, dr. Hans-Martin Sass, verzocht om een onafhankelijke beoordeling te geven over de documentatie betreffende lichaamsdonatie in het kader van de tentoonstelling. Hans-Martin Sass, Ph.D. is directeur van het Europese Programma op het gebied van Beroepsethiek, Senior Research Scholar aan het Kennedy Institute of Ethics van de Georgetown University in Washington D.C., professor in de filosofie en directeur van het Centrum voor Medische Ethiek aan de Ruhr-Universität te Bochum. Ook is hij gastprofessor aan het Peking Union Medical College, de Chinese Academy of Medical Sciences in Beijing en nog een aantal andere universiteiten. Vóór het Science Center hem de opdracht gaf, heeft dr. Sass schriftelijk verklaard dat hij geen contacten had met het IfP, en evenmin een tentoonstelling had gezien. Hij kende het werk van Gunther von Hagens echter wel; hij had de controversiële debatten in de pers gevolgd en de korte televisiebijdragen gezien. Toestemming voor lichaamsdonoren – controle en resultaat In maart en april 2004 ging dr. Sass naar de kantoren van Body Worlds in Duitsland (het Institute for Plastination [IfP] in Heidelberg), waar hij uitgebreid heeft overlegd met de staf van het IfP en de toestemmingsdocumenten voor lichaamsdonatie kon bekijken. Verder bracht hij ook een bezoek aan de Body Worlds tentoonstelling in het Duitse Frankfurt. In opdracht van het Science Center bestudeerde dr. Sass alle toestemmingsformulieren van overleden lichaamsdonoren (206), hij vergeleek de donorformulieren met de overlijdensaktes, controleerde dat de lichaamspreparaties correct gedoneerd waren met het oog op tentoonstelling in het openbaar en ging ook na of de donorformulieren voldeden aan de erkende normen betreffende geïnformeerde toestemming. Hieronder vindt u een overzicht van zijn bevindingen. De formulieren voor lichaamsdonatie van het Institute for Plastination voldoen aan de normen voor op informatie gebaseerde toestemming in Duitsland; ze gaan zelfs verder dan de wettelijke vereisten voor op informatie gebaseerde toestemming tot klinisch onderzoek en de gebruikelijke formulieren voor lichaamsdonatie bestemd voor de opleiding aan universitaire anatomie-afdelingen. Ondanks het feit dat de 'op informatie gebaseerde toestemming' van patiënten en proefpersonen in het therapeutische en niet-therapeutische klinische onderzoek in Duitsland sinds 1900 wettelijk

verplicht is, bestaat er geen vaststaand formulier voor het verkrijgen van deze op informatie gebaseerde toestemming. Aangezien alle klinische protocollen verschillend zijn, controleren de ethische commissies elk toestemmingsformulier met betrekking tot de informatie over risico’s en mogelijk nut, de mogelijkheden de toestemming te herroepen en de leesbaarheid en begrijpelijkheid van de formuleringen. Het donatieformulier van het IfP is gedetailleerder dan de meeste formulieren voor lichaamsdonatie, omdat het de donor de kans biedt om zijn/haar redenen voor de donatie kenbaar te maken. Bovendien kan de donateur ook aangeven of hij al dan niet akkoord gaat met publieke tentoonstelling, dat wil zeggen dat het lichaam ook gebruikt zou worden voor de voorlichting aan en informatie van leken en niet enkel bij de opleiding van studenten geneeskunde. De intentieverklaring voor donatie van het IfP is eenvoudig te begrijpen en informeert mogelijke donoren uitdrukkelijk dat ze hun donatieverklaring te allen tijde kunnen intrekken. De donoren uit deze groep zijn akkoord gegaan met publieke tentoonstelling voor educatieve doeleinden. De toestemming is gedetailleerd en stelt de individuele personen in staat te kiezen uit diverse opties zoals: anonimiteit, of zij het geplastineerde lichaam of orgaan al dan niet als ‘anatomisch kunstwerk’ beschouwen en dit al dan niet als 'kunstwerk' willen laten beschouwen, en het toestaan van 'het aanraken van mijn geplastineerde lichaam'. Dr. Sass controleerde de overlijdensaktes en bijbehorende formulieren voor lichaamsdonatie van 206 personen, door telkens de originele donorformulieren te vergelijken met de overlijdensaktes van elk van deze personen. Dr. Angelina Whalley heeft bevestigd dat zowel de geplastineerde volledige lichamen als de orgaanplastinaten in de tentoonstelling van Frankfurt afkomstig zijn van deze groep van 206 donoren. Daarna evalueerde het Science Center ook alle 206 donorformulieren om te controleren dat van de 206 donoren ongeveer 180 personen hun toestemming hadden gegeven voor publieke tentoonstelling voor educatieve doeleinden. Tussen de donorformulieren en overlijdensaktes enerzijds en het plastinatielaboratorium zit een strikte scheiding. Daardoor worden de privacy van de donoren en de gedetailleerde gegevens over de opvattingen van de donoren, hun filosofie en de redenen waarom zij de voorkeur gaven aan lichaamsdonatie in plaats van een traditionele begrafenis afgeschermd tegenover de personeelsleden in het kantoor, het medische personeel en de deskundigen in het plastinatie laboratorium. Deze bescherming van de persoonsgegevens is in overeenstemming met de Duitse wet op de bescherming van persoonsgegevens en de algemene privacyvoorschriften. Het IfP houdt zich aan deze regels. Dr. med. Gunther von Hagens, dr. med. Angelina Whalley en het IfP hebben gebruik gemaakt van hun morele recht ethische beslissingen te nemen ter bescherming van de privacy van de donoren door hun naam, leeftijd, plaats van geboorte of overlijden, of gezondheidstoestand niet bekend te maken. Het is onwaarschijnlijk dat in verband met het plastinatie programma van het IfP een schandaal zou ontstaan rond de onethische of illegale verkoop van lichamen of lichaamsdelen uit een lichaamsdonatieprogramma. Het vervoeren, begraven en verwijderen van lijken is in Duitsland sterk gereglementeerd, en bovendien is er geen reden voor het IfP over te gaan tot illegale

activiteiten zoals het smokkelen van lijken in en uit Duitsland. Volgens een persbericht van 29 februari 2004 beschikt het IfP over 5.900 ondertekende verklaringen voor lichaamsdonatie. Het Institute for Plastination en Gunther von Hagens zijn zich ervan bewust dat zij een taboe doorbreken door geschonken lichamen en lichaamsdelen te gebruiken voor publieke vorming en tentoonstelling. Sinds de eerste publieke tentoonstellingen in Mannheim in 1997 hebben zij zich moeten verantwoorden voor de rechtbank. Volgens de Duitse wet zijn het verstoren van de rust van overledenen en het op vernederende wijze behandelen van lijken in het kader van het overtreden van de begrafeniswetten strafbaar. Ze hebben geen van de rechtszaken verloren; in de meeste gevallen besloot de openbare aanklager het onderzoek niet verder voort te zetten.

Beslissingen van het California Science Center op basis van de aanbevelingen en bevindingen van de lokale ethische commissie en de speciale bio-ethische adviseur 1. De presentatie van de tentoonstelling moet met het nodige respect gebeuren. De Ethische Adviescommissie heeft het concept en de presentatie van de tentoonstelling bekeken en de volgende aanbevelingen gedaan, die gevolgd zijn door het Science Center: • Bij elk lichaam moet een tekstbord staan met uitleg over de educatieve reden waarom het lichaam de betreffende houding aanneemt - bijvoorbeeld ter illustratie van een bijzonder anatomisch of fysiologisch kenmerk. • Het gedeelte van de tentoonstelling dat zich richt op de voortplanting moet in een afzonderlijke en duidelijk aangeduide ruimte worden opgesteld. • Het personeel dat bij de tentoonstelling betrokken is moet de omstandigheden kennen van de meest controversiële stukken, bijvoorbeeld hoe de zwangere vrouw is gestorven en waarom de foetus niet gered kon worden. Ook is het van belang te weten of zij haar toestemming heeft gegeven toen zij al wist dat zij zwanger was, of vóór haar zwangerschap. De medewerkers van het Science Center hebben deze en andere potentieel controversiële plastinaten besproken met dr. von Hagens. De medewerkers kregen een bevredigende uitleg. De beschikbare documenten zijn gecontroleerd. 2. Er moet rekening gehouden worden met ouders met kinderen. • Sommige personen zullen misschien van mening zijn dat de tentoonstelling niet geschikt is voor hun kinderen. Vandaar dat de adviseurs aan het Science Center voorgesteld hebben ervoor te zorgen dat de bezoekers duidelijk weten waarover de tentoonstelling gaat voordat zij hun kaartje kopen. Op die manier kunnen de bezoekers (en vooral diegenen met kinderen) een weloverwogen besluit nemen over het bezoeken en aanbevelen van de tentoonstelling. Op basis van dit voorstel heeft het Science Center advies ingewonnen bij een kinderpsycholoog van de Universiteit van Californië (UCLA) en bij de eigen deskundigen die zich bezighouden met het opvoeden van kleine kinderen. Vervolgens werd er een Parent & Child Guide gemaakt die ouders moet helpen beslissen of zij hun kind meenemen naar de tentoonstelling. Voor diegenen die beslissen dat wel te doen, biedt de gids tips om - voorafgaand aan het be-

zoek - met hun kind over de tentoonstelling te praten. • De adviseurs vonden dat er voor de tentoonstelling geen minimumleeftijd gesteld moet worden, maar eventueel wel een minimumleeftijd voor zelfstandig bezoek; jongere kinderen moeten dan vergezeld worden door een volwassene. Het Science Center heeft dan ook bepaald dat alle kinderen jonger dan 13 jaar vergezeld moeten worden door een verantwoordelijke volwassene. • De adviseurs hebben het Science Center er wel op gewezen dat men de wetenschappelijke inhoud niet zou moeten weghalen om de tentoonstelling begrijpelijk te maken voor kinderen. 3. De tentoonstelling moet bij de ingang een ruimte hebben waar bezoekers op de ervaring worden 'voorbereid'. De bezoekers moeten de lichamen met het nodige respect en waardering bekijken. Om te komen tot een dergelijke houding heeft het Science Center een ruimte voor binnenkomst gecreëerd waar onder andere: • meegedeeld wordt hoe de tentoonstelling gestructureerd is en wat de bezoekers te zien krijgen; • een antwoord gegeven wordt op eventuele vragen van de bezoekers over de authenticiteit en de herkomst van de lichamen, evenals de redenen voor de alledaagse houdingen; • de wetenschappelijke en medische doelstellingen van en de gezondheidspolitieke redenen voor de tentoonstelling worden meegedeeld; • melding gemaakt wordt van de grondige ethische beoordeling van de tentoonstelling door maatschappelijke en religieuze adviseurs, die vooraf uitgevoerd werd door het Science Center; • de toestroom van bezoekers wat vertraagd wordt, om een eerbiedige en respectvolle sfeer te creëren; • de tentoonstelling in een historische context geplaatst wordt met behulp van anatomische tekeningen en citaten; • respect en waardering voor de lichamen en voor het inzicht dat ze bieden wordt gestimuleerd. 4. Dit is een overweldigende tentoonstelling, de bezoekers hebben tijd nodig om te acclimatiseren. De onderstaande aanbevelingen zijn gerealiseerd: • geen volledige lichamen in de eerste ruimtes. De tentoonstelling kan eventueel beginnen met historische tekeningen die het geheel in een historische context inkaderen; • begin met gewone skeletten; de bezoekers zijn daar wellicht al beter mee bekend. Deze aanbevelingen zijn opgevolgd, en het Science Center organiseerde twee Body Worlds tentoonstellingen achter elkaar van 2 juli 2004 tot en met 27 maart 2005. Aanbevelingen voor toekomstige publieke tentoonstellingen van geplastineerde menselijke lichamen en organen Op basis van de ervaringen die werden opgedaan met de eerste plastinaten tentoonstelling in de

Verenigde Staten hebben het California Science Center en de speciale bio-ethische adviseur de volgende aanbevelingen voor toekomstige tentoonstellingen gegeven: 1. Een plaatselijke ethische commissie moet de algemene en specifieke ethische en culturele vragen ten aanzien van de geplande tentoonstelling evalueren. Een dergelijke evaluatie moet plaatsvinden voordat de tentoonstelling contractueel wordt vastgelegd; de plaatselijke ethische commissie moet ook gedurende de tentoonstelling beschikbaar zijn voor advies. Gezien het feit dat in de verschillende delen van het land verschillende culturele en religieuze mentaliteiten aanwezig zijn, is het advies van een plaatselijke ethische commissie onmisbaar. 2. Wanneer het gaat om het tentoonstellen van geplastineerde menselijke lichamen of organen moet in een speciale evaluatie worden nagegaan of de lichamen en organen geschonken zijn met volledige en op informatie gebaseerde toestemming van de donoren. Het is niet acceptabel dat menselijke lichamen en organen tentoongesteld worden zonder een dergelijke vrijwillige en op informatie gebaseerde toestemming. 3. Er moet een garantie worden gegeven dat de tentoonstellingen niet in strijd zijn met weten regelgeving, vooral als men een culturele, ethische of religieuze controverse kan verwachten. Deze aanbevelingen zijn gebaseerd op onze zorg met betrekking tot de mensen- en burgerrechten, ons grote respect voor de vrije wil en ons begrip voor het feit dat gevoelige onderwerpen zoals het publiekelijk tentoonstellen van geplastineerde menselijke lichamen en organen aanleiding zullen geven tot culturele en ethische discussies. Dergelijke discussies vormen echter een essentieel onderdeel van de wetenschappelijke vorming en de evaluatie van de rol van wetenschap en technologie in de maatschappij.

Een paar citaten van ethische adviseurs 'De glorie van God vinden we terug in de mens die ten volle leeft. Het menselijk lichaam is een essentieel onderdeel van ons mens-zijn - van onze persoonlijkheid. Hoe beter men het menselijk lichaam kent en begrijpt, des te groter is de appreciatie van onze waardigheid als menselijk wezen.' Eerwaarde Richard Benson, C.M., Ph.D. St. John’s Seminary, rooms-katholiek aartsbisdom Los Angeles 'Wat deze tentoonstelling zo onweerstaanbaar maakt is het feit dat er een zinvolle en veelomvattende blik in het menselijke lichaam wordt geboden. Dat maakt de tentoonstelling echter ook zo controversieel. Zonder die specifieke eigenschappen zou de tentoonstelling nooit zo’n indrukwekkende educatieve ervaring kunnen zijn.' David C. Blake, Ph.D., JD Saint John’s Health Center 'Ik was er trots op dat het bestuur van het Science Center en de betrokken deskundigen bereid waren risico te nemen en veel kritiek te aanvaarden met het oog op een hoger doel, namelijk het informeren van het publiek over gezondheid en het menselijke lichaam. Bovendien is het zo dat, wanneer we met eigen ogen de ongelooflijke structuur van het menselijke lichaam met zoveel details te zien krijgen, we God, die de mens heeft geschapen en gevormd, beter zullen begrijpen.' Rabbi Morley Feinstein Universiteitssynagoge 'De mens denkt altijd aan zijn lichaam, maar weet vaak niet hoe het functioneert. BODY WORLDS laat mensen kennismaken met de wonderen van het menselijke lichaam en helpt hen om zichzelf fysiek te begrijpen. Als artsen verheugen wij ons over de toenemende medische kennis van onze patiënten, want samen met hen kunnen wij hen nog gezonder maken.' Dr. Stanley G. Korenman, MD. UCLA Medical Center 'De plastinaten laten het geheel van de lichaamsdelen zien en hun onderlinge samenhang. Een les die verder gaat dan de biologische eenheid. Hij heeft betrekking op de sociologische gemeenschap.' Eerwaarde Cecil 'Chip' Murray Eerste Afrikaanse Methodistische Episcopaalse Kerk 'Deze tentoonstelling geeft het publiek een kans die doorgaans is voorbehouden aan artsen en andere medische experts. De bezoekers kunnen een blik werpen in hun eigen lichaam en vol verbazing en respect zien wat het betekent een mens te zijn.' Prof. dr. Hans-Martin Sass Kennedy Institute of Ethics, Georgetown University 'Elke arts wordt ooit wel eens getroffen door de pure elegantie en complexiteit van het menselijke lichaam. Maar er zijn nauwelijks leken die de kans krijgen dit wonder te ervaren. Deze tentoonstelling is een van de zeldzame mogelijkheden voor leken om deelgenoot te worden van deze bevoorrechte blik op onszelf.' Dr. Neil S. Wenger, MD, UCLA Medical Center

De bezoekersreacties op BODY WORLDS Op een aantal BODY WORLDS tentoonstellingslocaties kregen bezoekers onafhankelijke vragenlijsten uitgereikt om te onderzoeken hoe zij werkelijk denken over de tentoonstelling. De enquêtes hadden ten doel hun opinie, verwachtingen, motieven, angsten, voornemens en de veranderingen in hun gedrag zo objectief mogelijk in beeld te brengen. Professor Ernst-D. Lantermann van de Universiteit van Kassel in Duitsland heeft dit onderzoek opgezet en in het merendeel van de steden uitgevoerd.

Beoordeling van de tentoonstelling als geheel:

Uit de algemene peiling onder de bezoekers blijkt dat een overweldigende meerderheid de BODY WORLDS tentoonstelling goed vindt. Gemiddeld 90 procent van de bezoekers vond de tentoonstelling ofwel ‘heel goed’, ofwel ‘goed’. Slechts 2 procent vond de tentoonstelling ‘slecht’.

Op de volgende plaatsen vonden enquêtes plaats: Osaka, Japan Mannheim, Duitsland Wenen, Oostenrijk Bazel, Verenigde Staten Keulen, Duitsland Brussel, België Londen, Verenigd Koninkrijk München, Duitsland Hamburg, Duitsland Singapore, Singapore Frankfurt/Main, Duitsland Los Angeles, Verenigde Staten Chicago, Verenigde Staten Toronto, Canada Philadelphia, Verenigde Staten Denver, Verenigde Staten Charlotte, Verenigde Staten Milwaukee, Verenigde Staten Baltimore, Verenigde Staten

1996 oktober 1997 - maart 1998 april - augustus 1999 september 1999 – januari 2000 februari - juli 2000 september 2001 - maart 2002 maart 2002 - februari 2003 februari - augustus 2003 augustus 2003 - januari 2004 november 2003 – maart 2004 januari 2004 - juni 2004 juli 2004 - januari 2005 februari 2005 - september 2005 september 2005 - februari 2006 oktober 2005 - april 2006 maart - juli 2006 juni- oktober 2007 januari – juni 2008 febuari – september 2008

Opinie over de individuele tentoonstellingen:

Het totaaloordeel over de tentoonstelling was op alle locaties zeer positief. De tentoonstelling werd het positiefst onthaald in Charlotte (VS), waar 82 procent van de bezoekers de tentoonstelling ‘heel goed’ vond.

Spreken de tentoonstellingen tot de verbeelding?

63 procent van de bezoekers bevestigde dat de authenticiteit van de tentoongestelde items aanzienlijke invloed had uitgeoefend op het verworven inzicht. 49 procent vond dat de specimens een esthetische aantrekking op hen hadden uitgeoefend. Slechts 5 procent van de bezoekers vond de tentoongestelde menselijke specimens een belediging van de menselijke waardigheid.

Hoe evalueren de bezoekers de individuele aspecten van de tentoonstelling?

87 procent van de bezoekers verklaarde dat zij meer hadden geleerd over het menselijk lichaam, en 56 procent zei dat zij 'meer tot nadenken waren gestemd over het leven en de dood.' 79 procent voelde 'diep respect voor het wonder van het menselijk lichaam' en 68 procent verliet de tentoonstelling met een echte gedrevenheid om gezonder te gaan leven. 47 procent van de bezoekers verklaarde zijn lichaam meer te waarderen na een bezoek aan de tentoonstelling. Kortom, uit het onderzoek blijkt dat alle tentoonstellingen aan de positieve verwachtingen van de bezoekers voldeden. Negatieve verwachtingen en angstgevoelens kwamen tijdens de tentoonstelling slechts bij een kleine minderheid voor.

Persoonlijke gevolgen door de tentoonstelling:

Zoals bleek uit de vorige grafiek had 68 procent van de ondervraagden het voornemen in de toekomst meer aandacht te besteden aan de lichamelijke gezondheid. Bovendien veranderde de houding van de bezoekers ten opzichte van orgaandonatie door het bezoek aan de tentoonstelling. In het algemeen was bij 23 procent van de ondervraagden na het bezoek aan de tentoonstelling de bereidheid groter om organen te schenken. 22 procent van de bezoekers kon zich wel voorstellen dat zij hun lichaam na de dood zouden schenken ten behoeve van plastinatie. 32 procent was na de tentoonstelling eerder bereid te aanvaarden dat 'zijn overleden lichaam zou moeten worden geopend (autopsie) om de doodsoorzaak te onderzoeken'. Het feit dat de bezoekers zich hadden voorgenomen een gezondere levensstijl te volgen is een bewijs van het aanhoudende - en volgens ons buitengewone - effect dat de BODY WORLDS tentoonstellingen heeft op de bezoekers. 74 procent zal nog enige tijd blijven nadenken over de verworven ervaring en inzichten. Gewoonlijk is het onmogelijk te onderzoeken in hoeverre de bezoekers naar hun voornemens handelen. Uit een vervolgenquête, die zes maanden na het einde van de tentoonstelling bij bezoekers van BODY WORLDS in Wenen werd uitgevoerd, bleek duidelijk dat een groot aantal bezoekers zijn gedragspatroon daadwerkelijk had veranderd op basis van hun voornemen om een gezonder leven te leiden. Tot wel 9 procent van de bezoekers aan de tentoonstelling in Wenen en deelnemers bij het opvolgingsonderzoek (meer dan 30 procent), bevestigde minder te hebben gerookt en minder alcohol te hebben geconsumeerd na de tentoonstelling. Sindsdien eet 33 procent gezonder, is 25 procent meer gaan sporten en is 14 procent zich bewuster geworden van zijn lichaam.