Inhoud. Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

Inhoud Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

−2−

Copyright © 2011, Erven P.W. van Rossum. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de erven P.W. van Rossum.

−3−

Hoofdstuk 1 Wanneer ik nu mijn verhaal ga vervolgen met het beschrijven van de belevenissen uit de jaren 1941 en 1942, zou ik tot op zekere hoogte met weinig woorden kunnen volstaan waar het ons eigen leven betreft in de dagelijkse loop der dingen. Het gewone leven in de maatschappij had, oppervlakkig bezien, bijna z'n normale aanzien terug gekregen. Als je niet verder keek dan je neus lang was en alles wat tot des moffen behoorde over het hoofd zag, kon je je nauwelijks voorstellen dat we midden in een oorlog zaten. Maar die rust was slechts louter schijn. Wat betreft de ontwikkeling van de oorlog op de diverse fronten zouden we een belangrijk tijdperk tegemoet gaan; er waren duidelijke aanwijzingen dat de strijd zich ging bewegen naar hoogtepunten van doorslaggevende betekenis. De tijd van afwachten was nu wel voorgoed voorbij en de terugweg naar vredesonderhandelingen leek radicaal afgesneden te zijn. Hier in het bezette Nederland leek het er vooralsnog op dat we in een min of meer stabiele situatie waren komen te verkeren. Zo langzamerhand waren we er al aardig aan gewend geraakt de moffen te zien ronddobberen op de ogenschijnlijk gekalmeerde wateren van onze samenleving. De gewone soldaten uit het bezettingsleger bleken helemaal niet van die beroerde kerels te zijn als algemeen werd aangenomen. De burgerij had eigenlijk heel weinig hinder van de bezetting, althans, zolang men zich maar aan de verordeningen hield! Die militairen gedroegen zich in feite heel voorkomend jegens de burgers van onze hoofdstad, ze vroegen uiterst beleefd de weg in de stad als ze in hun grijsgrauwe autootjes langs reden en even stopten teneinde aan een toevallige voorbijganger de weg te vragen naar „das Central Bahnhof” of „das Amstel Bahnhof”, of welke andere instelling dan ook hun belangstelling mocht hebben. Maar de geinige Amsterdammer maakte er al spoedig een gewoonte van om ze bij die gelegenheid dan precies de verkeerde kant op te sturen, waarna zo'n Feldwebel dan met veel plichtplegingen en „danke schön!” er als een haas vandoor ging... juist die kant op waar ie helemaal niet wezen moest! Er was aan het begin van dit jaar zelfs wat meer werk gekomen en het werklozencijfer was na 1940 snel afgenomen. Nu wisten de Duitsers waarachtig wel op wat voor manier ze de mensen aan het werk moesten zetten. Ze maakten daarbij naarstig gebruik van de toenmalige, weinig populaire „werkverschaffing”, een instelling die nog afkomstig was uit de periode van Colijn... en wee degene die door onvoorziene omstandigheden z'n baan kwijt raakte en op straat kwam te staan! Hij werd al spoedig door bemiddeling van de Gewestelijke Arbeidsbureaus opgeroepen en mocht dan, ver van huis en haard, met de schep over de schouder op weg gaan om zand af te graven of prikkeldraad op te ruimen. Het maakte daarbij helemaal niets uit of je nu handarbeider was of tot het kantoormenerengilde behoorde, welneen, wie normaal van lijf en leden was werd gedwongen zich aan te melden bij de een of andere afdeling van de „Heidemaatschappij”, een instelling waar het principe van de slavernij nog in sterke mate gehuldigd werd. Wie weigerde dit minderwaardige werk te doen zag met onmiddellijke ingang z'n uitkering stopgezet. Zo verging het ook mijn broer Aart, die na de roemruchte meidagen van 1940 definitief ontslagen bleef bij de boekhandel van Allert de Lange. Nadat hij zich aangemeld had bij de Arbeidsbeurs, werd hij al spoedig opgetrommeld en gedwongen elke dag naar Bunnik te reizen om daar de prikkeldraadversperringen uit de oorlogsdagen te helpen opruimen. Binnen een paar dagen waren zijn handen ontoonbaar geworden door de verwondingen en ontvellingen die hij van dat verrotte prikkeldraad had opgelopen. Na veel protesten en door zich geregeld ziek te melden, lukte het hem uiteindelijk om van die afschuwelijke concentratiekampachtige methoden verlost te worden en dankzij een goede relatie kon hij toen geplaatst worden bij 't een of andere onbestemde werkobject aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam. Dat baantje maakte deel uit van een gefingeerd „Instituut” dat door enige wetenschappers op stapel was gezet met het doel een archief aan te leggen van alle mogelijke soorten oorlogsdocumentatie, zoals vlugschriften en brochures, onverschillig van welke politieke denkrichting deze afkomstig waren. Het werk dat mijn broer er samen met nog enige lotgenoten verrichtte stelde in feite niet veel voor en kon alleen slechts nut hebben voor in een verre toekomst, wanneer deze oorlog eenmaal tot het verleden behoorde. Op dat ogenblik was het er alleen maar op gericht om bepaalde landgenoten uit handen van de moffenpraktijken te houden. Toch hield hij het er geruime tijd uit, totdat de Duitsers in de gaten kregen dat ze bij de neus werden genomen... en dat betekende dat het „werkobject” in de kortst mogelijke tijd geliquideerd moest worden. Gelukkig ontwikkelde de toestand, wat mijn broer betreft, zich daarna wat gunstiger voor hem, doordat hij eindelijk weer in z'n oude branche van de boekhandel kon terugkeren bij een nieuw opgerichte uitgeverij. Bij al de tegenslagen in zijn leven verraste zijn gelukkig gesternte hem telkens tòch weer keer op keer! Bij de firma de Bussy bleef de toevloed van werk vooralsnog aanhouden en ik zie dan ook in mijn oude zakagenda uit het jaar 1941 praktisch op alle dagen van de maand januari staan: „gewerkt!” Dat wil dus zeggen dat het leven voor mij nagenoeg z'n vóóroorlogs karakter had herkregen... ware het niet dat je des avonds met inktzwarte duisternis op de straten te maken had wanneer de maan het liet afweten en dat sommige genotmiddelen zoals koffie, thee en rookartikelen, nogal schaars begonnen te worden. Maar aan al dat soort ongemakken wende je op den duur wel. Totnogtoe hadden de Duitsers zich nog wonderbaarlijk koest gehouden in het bezette gebied. Ze hadden zich in −4−

feite nog maar weinig bemoeid met de interne zaken van het landsbestuur en wat ons nog meer verbaasde was het verschijnsel dat zij aanvankelijk de joodse bevolking vrijwel met rust lieten. 't Leek allemaal te mooi om waar te zijn. Waren dan al die berichten en verhalen over pogroms en concentratiekampen in het Derde Rijk tòch niet waar geweest, of misschien schromelijk overdreven? Die toestand van schijn-rust bracht heel wat landgenoten aan het twijfelen. Natuurlijk... de Duitsers waren niet gek! Ze zorgden er wel voor dat de rust zoveel mogelijk bleef gehandhaafd in de bezette gebieden en ze namen vooralsnog geen enkele maatregel die de bevolking in ernstige mate tegen hen in het harnas zou kunnen jagen... zolang wij maar braaf naar hun pijpen beliefden te dansen! Ze probeerden zich alom op „vriendschappelijke” wijze binnen onze samenleving in te dringen en joviale contacten te leggen tussen weermacht en burgerbevolking. We moesten er vooral van overtuigd worden dat onze „Oosterburen” nog zo beroerd niet waren! Aanvankelijk hadden ze daar ook wel succes mee. Het bleef rustig en vooral overdag had het leven in de grote steden bijna een normaal aspect, wanneer je althans de betonnen schuilkelders die nu overal uit de grond verrezen, over het hoofd zag. Af en toe kwam er eens een luchtalarmpje en wat verdwaalde bommetjes (of waren het misschien wel granaten uit het afweergeschut?), die de schrik er bij ons in hielden en die natuurlijk altijd van de Engelsen afkomstig waren! Want dàt wilden ze ons telkens doen geloven: Engeland was nu voortaan ook ònze vijand en van die kant viel niets goeds meer te verwachten! Maar wat ons betreft was het toch wel een pleizierig gehoor wanneer je in de nachtelijke uren steeds meer en meer de golven bommenwerpers in oostelijke richting hoorde overvliegen. Het waren vooral de Duitse industriegebieden in de Ruhr en Westfalen die het doelwit waren van de R.A.F. En al probeerde de Duitse propaganda het succes van deze aanvallen nog zo fel op alle mogelijke manieren te kleineren, of stomweg te ontkennen, we wisten met zekerheid dat de luchtraids op Duitsland zware klappen toebrachten aan de Duitse oorlogsmachine. Maar ook de luchtaanvallen op Zuid-Engeland en vooral Londen en de omliggende stadjes gingen onverminderd voort en richtten kolossale verwoestingen aan die echter door de Engelse bevolking heldhaftig werden doorstaan. Die onwaarschijnlijk rustige toestand in ons land duurde zo voort tot omstreeks begin februari. Toen gebeurde er iets dat de rust op slag deed verdwijnen en heel Amsterdam in enkele dagen in opstand deed komen, een opstand met enorme gevolgen. Heel Mokum stond in enkele uren finaal op zijn kop; het ging om onze joodse stadgenoten. Vermeldde ik al eerder dat de Duitsers de joodse bevolking tot dusverre betrekkelijk ongemoeid hadden gelaten, de werkelijkheid was dat achter de schermen al in 1940 plannen werden gemaakt om geleidelijk aan de joden overal te gaan weren uit de openbare functies. Er waren zo ongemerkt al heel wat joodse hoogleraren, ambtenaren in overheidsdienst etc. op geruisloze wijze uit hun functies ontheven en voorlopig op wachtgeld gesteld. Daar werd echter angstvallig over gezwegen in de persmedia, maar leerlingen en studenten van middelbare scholen en universiteiten brachten deze ontstellende feiten naar buiten in de openbaarheid. Maar de kleine man in de joodse volksbuurt rondom de Zuiderkerk en het Waterlooplein had aanvankelijk nog niet veel last ondervonden. De markt en de vanouds bekende straathandel vonden normaal doorgang. Maar toen begon plotseling de W.A. van Mussert zich te roeren. Al te lang had dit boeventuig z'n geduld moeten bedwingen na de meidagen van 't vorig jaar om nu eindelijk eens wraak te nemen op de joden. De Duitsers hadden nog steeds het sein daartoe niet gegeven. Ook de leider van de N.S.B., Anton Mussert, voelde blijkbaar niet veel voor een optreden tegen de joden, ook al omdat zijn grote bazen het vooralsnog niet toestonden dat er geprovoceerd zou worden. Dat nam echter niet weg dat er aan het eind van 1940 reeds ernstige ongeregeldheden waren geweest op het Rembrandtplein met een troep van 70 à 80 W.A.-lieden, waarbij deze onderwereldfiguren knap op hun lazerij hadden gekregen. Aan het begin van dit jaar begonnen de eerste symptomen van de jodenvervolging zich hier kenbaar te maken. De W.A., barstend van ijver, begon met hulp van de Duitsers overal in alle hotels, cafés en aanverwante instellingen bordjes bij de entrees te plaatsen waarop te lezen stond: „Joden niet gewenscht”/„Juden nicht erwünscht”. Er werd niet gevraagd hoe of de eigenaars van deze etablissementen daarover dachten, welnee, die hadden het stomweg maar te nemen! Degene die zo'n bordje meteen weer dorst te verwijderen, kon er van op aan dat 's avonds, als de duisternis was ingetreden, de ruiten van z'n inrichting er aan moesten geloven! Op 7 februari deed zich reeds zo'n geval voor waarbij door een ploeg van de NSAP de ruiten werden ingegooid van café de Kroon. Directie en personeel stonden machteloos en ook de Amsterdamse politie durfde niet in te grijpen. Zondag 9 februari gebeurde hetzelfde bij café Alcazar. Ongeveer 60 gewapende W.A.-mannen bestormden deze zaak voor een wraakoefening en begonnen het interieur kort en klein te slaan en de bezoekers te molesteren. Maar hier hadden zij buiten de waard gerekend, letterlijk, want de eigenaar en een groot aantal helpers die er blijkbaar de lucht van hadden gekregen openden het tegenoffensief en ook hier kregen de „zwarte helden” zware klappen te incasseren. Gelijktijdig braken ook gevechten uit bij de politiepost „Halvemaansteeg”. Maar ook hier kon onze eigen politie weinig of niets uitrichten aangezien de overal aanwezige Duitse „Grünen” de Amsterdamse politie verhinderden dat deze de W.A.-schurken arresteerde. Kortom, er braken plotseling woelige dagen aan die nog slechts het voorspel betekenden van de enorme uitbarsting die er zeer binnenkort op zou volgen. −5−

Bovendien was er nog een andere bron van onrust ontstaan onder de werkende bevolking en wel in het bijzonder onder de arbeiders aan de dok- en scheepsbouw in het havengebied. De scheepsbouw was na de meidagen van 1940 praktisch stil komen te liggen en er gingen geruchten dat de Duitsers probeerden om de werkers aan die scheepswerven te ronselen voor werk in Duitsland onder de bedreiging dat zij anders geen uitkering meer zouden ontvangen. Nou, daar hadden die havenjongens wel mooi bezwaar tegen, temeer omdat de meesten van hen tot de Communistische Partij behoorden en zich met hand en tand verzetten om voor hun fascistische doodsvijanden te gaan werken door mee te helpen bouwen aan de Duitse oorlogsmachinerie. In 't kort gezegd, er was volop aanleiding aanwezig tot een zeer gespannen situatie. Toen de W.A. van Mussert dan ook bleef doorgaan met z'n afschuwelijke provocaties begonnen zich in de Hoofdstad overal knokploegen te vormen uit groepen Kattenburgers en Jordaners die zich gereed hielden om bij te springen wanneer de W.A. zou gaan optreden in de joodse wijken. En dat bleef niet bij woorden alleen. Op dinsdag 11 februari nam de toestand een ernstige wending en achteraf bezien zou je deze datum het beste kunnen aanduiden als het eigenlijke begin van de jodenvervolging in onze oude hoofdstad... „Mokum”, waar eens talloze joodse families sedert eeuwen zich gevestigd hadden, de stad waar zij altoos veilig waren geweest... De zwarthemden hadden een „grootse expeditie” op touw gezet. Meer dan 40 gewapende W.A.mannen trokken die dag naar het oude Waterlooplein terwijl de markt er aan de gang was en begonnen er op een godsgruwelijke wijze huis te houden onder de joodse kooplieden. Stallen en kramen met koopwaar werden ondersteboven gekieperd, de negotie aan diggelen tegen de grond gesmeten, mensen bruut afgeranseld en op de meest infame manier gemolesteerd. Op de Jodenbreestraat moesten de winkelruiten het ontgelden van de kleine joodse neringdoenden en men had gezien hoe zelfs fanatieke fascistenwijven daaraan braaf meededen. Maar de joden hadden wel iets geleerd en beseften dat zij niet veel meer te verliezen hadden. Het waarschuwingssysteem bleek uitnemend te werken en binnen enkele minuten daagde van alle zijden de hulp op van de knokploegen. Er barstte een ontzettende veldslag los rondom het Waterlooplein waarbij de fascisten ongenadig op hun donder kregen. Ze vluchtten in alle richtingen weg en probeerden zich te verbergen in leegstaande pakhuizen maar werden ook daar achtervolgd... Sommigen die in handen vielen van de knokploegleden werden zonder genade of mededogen van de trappen af naar beneden gesmeten of uit de ramen op straat gegooid. Ook de joodse bevolking, tot het uiterste gedreven, weerde zich op waarlijk dappere wijze. Gewapend met ijzeren staven en fietskettingen wisten zij hun fascistische doodsvijanden rake klappen toe te dienen. Dat er heel wat slachtoffers vielen is duidelijk, want de W.A. ontzag zich niet om gebruik te maken van hun vuurwapens. Wat echter de bom deed barsten was het heuglijke feit dat de verdedigers kans hadden gezien om de beruchte hoofdman van de W.A., Hendrik Koot te „vermoorden”, zoals het in de nazi-pers werd genoemd. Ze hadden dan ook wel de goeie te pakken gehad, maar het zou helaas de joden duur te staan komen. Op dat moment echter was de fascistenbende op smadelijke wijze uit de oude jodenbuurt verdreven met grote verliezen. Maar ook de joden hadden hun portie gehad, op een vreselijke manier! Er waren verscheidene doden gevallen en er heerste dan ook grote verslagenheid in de Jodenbuurt. Maar de fascisten waren er letterlijk uit geknuppeld met achterlating van hun hoofdman Koot die zwaar gewond, liggend op de keien, z'n verdiende loon had ontvangen. De rubberslang, aan 't eind verzwaard met lood, hield hij nog in de hand geklemd toen de politie hem op straat vond liggen, meer dood dan levend. Drie dagen later zou deze rasboef pas voorgoed de geest geven en daarmee hadden de antisemiet en meteen een martelaar als motief om de joden aan te klagen. Toen brak de hel los in het oude Mokum! De moffen begonnen zich nu „gründlich” met de zaak bezig te houden en wat te verwachten viel, zij draaiden de feiten precies andersom; niet de W.A. was de schuldige... neen, de joden hadden het gedaan... ze hadden immers W.A.-man Koot vermoord! Smerige antisemitische artikelen verschenen in „Volk en Vaderland”, het lijfblad van de N.S.B. Het lijk van Hendrik Koot werd met veel pracht en praal en vergezeld van de overal opgetrommelde „kameraden en kameraadskes” in gezelschap van vele vooraanstaande Duitse autoriteiten onder de grond gestopt en die gebeurtenis werd uitvoerig vast gelegd op het filmjournaal en met foto's die alle bladen gedwongen werden te publiceren waarbij het zó werd voorgesteld dat Koot als een „held” was gevallen! Waar ieder fatsoenlijk mens op de 10de mei 1940 bevreesd voor was geweest, ging nu inderdaad gebeuren: de pogroms op de joodse bevolking van Amsterdam waren een feit geworden. De Duitsers begonnen terstond met hermetische afsluiting van de gehele jodenbuurt door middel van hoge omheiningen van prikkeldraad. Op de bruggen in de Weesperstraat plaatsten ze borden waarop met koeien van letters te lezen viel: Juden Viertel/Jodenwijk. Het was voor niet-joden voortaan streng verboden zich daar te bevinden! De joden zelf mochten zich na zeven uur namiddags niet meer op straat begeven. Op 23 en 24 februari vonden uitgebreide razzia's plaats waarbij het op een ontzettende manier toeging. Wie nu nog de schaarse foto's bekijkt die nota bene door de moffen zelf gemaakt werden en daarop aanschouwt hoe mensonterend de joden behandeld werden, als beesten bij elkaar gedreven, gestompt met geweerkolven en half doodgeslagen zowel mannen, vrouwen als kinderen, kan nu nog gruwen en knarsetanden van verontwaardiging. De kranten schreven er praktisch niets over dan alleen wat vage berichtjes over de „raddraaiers” die nu gepakt −6−

waren en die de dood van de hoofdman van de W.A. op hun geweten hadden. Maar gelukkig waren er vele ooggetuigen en de Communisten verspreidden overal in de stad illegale pamfletten waarin de ware toedracht van hetgeen er rondom het Waterlooplein had plaats gevonden wereldkundig werd gemaakt. Er werden door de Duitsers 425 joodse gijzelaars opgepakt en op een schandalige manier afgevoerd naar de beruchte Duitse concentratiekampen vanwaar ze nimmer terug zouden keren. Zo werden eveneens de bruggen rondom de jodenbuurt opgehaald en de joden moesten binnen 24 uur alle „wapens” inleveren. De provocaties duurden onverminderd voort en niemand was z'n leven meer zeker. Dat gebeurde op 23 en 24 februari. Toen brak dinsdag 25 februari aan... een dag om nooit te vergeten! Ik keer nu terug tot mijn eigen bevindingen omtrent hetgeen zich op die bewuste datum afspeelde. Die befaamde dinsdag 25 februari begon bij ons thuis onder minder pleizierige omstandigheden. Vader, die al sedert jaren ernstig maagpatiënt was en leed aan een schier ongeneeslijke darmperforatie, had de dag tevoren weer een van z'n regelmatig terugkerende bloedingen gekregen. Soms waren die bloedingen van lichte aard en hield hij zich wel eens of er niets aan de hand was. Hij beperkte zichzelf dan tot een streng melkdieet gedurende een paar dagen en als hij voor zichzelf had uitgemaakt dat 't nu wel over was, ging het leven voor hem weer gewoon verder. Ditmaal echter was zijn kwaal heviger aangekomen dan hij gedacht had en dokter Bouwman moest er aan te pas komen. Die vond z'n toestand nogal ernstig en was van mening dat vader maar beter in een ziekenhuis kon worden opgenomen. Op die vroege ochtend, omstreeks 8 uur was onze dokter opnieuw nog even naar hem komen kijken en hij vond de situatie toen zó dringend dat hij onmiddellijk werk maakte van opname in het Wilhelminagasthuis. De ziekenauto waarmee hij weggebracht moest worden kon reeds om 9 uur verwacht worden. Dat gaf wel enige consternatie op dat vroege uur bij ons thuis. Ik moest die dag werken, mijn tweede en tevens laatste werkdag van de week, want we waren in februari weer teruggevallen in de wachtdagen-regeling. Maar omdat moeder erg overstuur was door de plotseling ongunstige wending die vaders ziektegeval had genomen en zich nauwelijks in staat voelde om met de ziekenauto mee te gaan, besloot ik te proberen deze dag vrij te krijgen teneinde die taak van haar over te nemen. Ik stelde haar voor dat ik nog gauw even naar de fabriek wilde gaan om daar een en ander te regelen en dat ik dan met de meeste spoed weer naar huis zou terug keren vóór de ziekenauto kon arriveren. Ze was maar al te blij dat ik bereid was met vader mee te gaan en zo ging ik gehaast op pad naar de Rustenburgerstraat, ik had nog wel een klein uur de tijd. Onderweg had ik al gauw in de gaten dat er toch wel iets bijzonders aan de hand moest zijn. Ik zag op verscheidene punten op m'n weg mensen samen groepen in druk gesprek met elkaar en het viel me op dat er nergens een tram reed. Bij werkplaatsen en fabrieken in de buurt van de Tolstraat stonden de werkers op straat en overal hoorde ik de kreet van: Staken!! Staken!! Alles moet plat!!... En jawel hoor... aangekomen bij m'n eigen werkgever was er geen twijfel meer mogelijk, de Rustenburgerstraat stond zwart van de mensen. Het hele personeel van de firma de Bussy stond voor de deur en er werd met grote opgewondenheid gediscussieerd. Dat er een staking op grote schaal aan de gang was leek duidelijk, maar ik moet eerlijk bekennen dat het op dat ogenblik nog helemaal niet tot mij doordrong waarom het hier in feite begonnen was. We waren zó ontzettend slecht voorgelicht door de toenmalige nieuwsmedia omtrent de gruwelen in de Jodenbuurt dat het eenvoudig niet in je opkwam dat die staking daar wel eens iets mee te maken kon hebben. En nu herinnerde ik de vorige dag een gestencild papier in de brievenbus te hebben gevonden met een oproep tot staken, die als volgt luidde:

W E G

M E T

D E

J O D E N P O G R O M S

!!!

Op dit moment staken reeds duizenden arbeiders van het overheidspersoneel, reiniging, publieke enz. Maar dieo.a.: oproep had zó iets onwezenlijks in dezewerken, tijd waar dewaterleiding, fascistische dictatuur tram elke poging daartoe met de Terwijl tevens duizenden arbeiders en arbeidsters uit andere industriedoodstraf bedreigde, dat ik het hoofdschuddend naast me neergelegd had. Staken in deze tijd zou zelfmoord betekenen! ën de arbeid hebben neergelegd. En nu stonden we erricht dan tochzich zomaar ineens voor. Ik haastte me om me bij enige vertrouwde te Deze staking tegen de schandelijke Jodenpogroms en collega's de voegen en er waren maar weinig woorden voor nodig om me op de hoogte te brengen hoe dit alles in z'n werk was gegaan. „Was je gekomen om te werken, jongen?” klonk het van alle kanten, „Nou, vergeet het maar, hoor... we nokken er mee... geen mens gaat naar binnen! Eerst moet er een eind komen aan die vuile moffenterreur in de jodenbuurt... we zullen die fascisten wel eens laten zien wat solidariteit is!” Er werden vlugschriften uitgedeeld door werkers van de Communistische Partij. Het waren mannen van de Stadsreiniging, geholpen door personeel van de Gemeentetram. Gretig werden de illegale berichten gelezen en nu pas drong het tot ieder door wat zich in de afgelopen dagen aan gruwelijks had afgespeeld in de oude Jodenbuurt. De staking was 's morgens in alle vroegte begonnen bij de Gem. Stadsreiniging, de initiatiefnemer was Piet Nak, een geweldige man en gesteund door vele andere rode rakkers uit de oude S.D.A.P., was de staking als een voortijlende prairiebrand door de hele stad geraasd zich verder uitbreidend tot ver in de Zaanstreek waar binnen enkele uren vrijwel alle grote fabrieken „plat” lagen. Amsterdam was het zat geworden. Handen af van onze joodse medeburgers! klonk alom de kreet. De pogroms moeten onmiddellijk ophouden! −7−

En zo gingen bij het ene bedrijf na het andere de voltallige personelen de straat op. Gelijktijdig met de Reiniging ging ook de Gem. Tram in staking, de enkele tramwagens die reeds eerder waren uitgereden werden door de bestuurders midden op de weg verlaten en binnen een paar uur lag praktisch het gehele bedrijfsleven in en om Amsterdam stil. Op dat moment dat ik daar tussen mijn collega's op straat stond en we allemaal opgewonden de toestand bespraken, beseften we nog ternauwernood wat hier werkelijk aan de hand was. Niemand die zich op dat ogenblik realiseerde welk een enorme daad van solidariteit het levenslicht had aanschouwd op deze gure winterochtend. Denk je eens in: in een door de Duitsers bezet gebied breekt zó maar spontaan een algemene staking uit van een omvang zoals zelfs in vredestijd nog nimmer was voorgekomen! Dat was zelfs in Hitler-Duitsland nog niet eerder vertoond. Waar haalden die verdammte Holländer de moed vandaan! Alles wat de moffen verwacht hadden, maar een dergelijke brutaliteit tegen het Duitse gezag stellig niet... dat was volkomen ongehoord! Het moet er op de Duitse Kommandantur die ochtend uitgezien hebben als in een verstoord mierennest. De moffen konden geen woorden vinden om hun afgrijzen tot uitdrukking te brengen... ze waren sprakeloos! En in die tussentijd vrat de staking al sneller en sneller om zich heen, ook buiten Amsterdam. Niemand die dacht aan wat voor consequenties uit deze spontane acties konden voortvloeien... wat voor tegenmaatregelen de Duitsers zouden gaan ondernemen... Het speet me ontzettend dat ik niet lang onder m'n collega's kon blijven want ik moest per se vóór 9 uur terug zijn. Het had ook geen zin om de fabriek binnen te gaan en daar te gaan praten over een vrije dag want er zou deze dag toch niet gewerkt worden, dat was nu wel heel duidelijk. Aan Appie de Groot, die ik altijd bestempelde als mijn „sociale opvoeder”, vertrouwde ik in korte woorden toe wat er bij mij thuis aan de hand was en hij beloofde me de boodschap te zullen doorgeven, maar veel zin had dat uiteraard niet. Zo snel mogelijk keerde ik huiswaarts en... maar nauwelijks op tijd. Even later reed de ziekenauto voor de deur. Vader werd op de brancard gedragen en ik volgde hem met z'n koffertje om mee te gaan naar het Wilhelminagasthuis. Die rit naar het ziekenhuis zal ik van m'n leven niet kunnen vergeten. Met loeiende sirene baande de ambulancewagen van de G.G.D. zich een weg door de stad die op dat vroege uur volkomen op z'n kop stond. Thuis had ik opzettelijk gezwegen tegen moeder over hetgeen er gaande was daarbuiten teneinde haar niet nodeloos te verontrusten en het was vanzelfsprekend dat we de oude heer helemaal liever onkundig lieten. De broeder die op de bank naast me zat had me al een teken gegeven om „mondje dicht te houden” en hij deed z'n best om een afleidend gesprek te voeren met de patiënt, maar luisterde daar tussendoor met zorglijke blik in z'n ogen naar het opgewonden rumoer langs de weg. Zittend op de zijbank kon ik door de bovenhelft van de niet-gematteerde ruit naar buiten kijken en ik zag nu overal de Grüne Polizei op motoren als gekken rondrijden, gewapend met machinegeweren voorop, ze reden dwars over de trottoirs heen en sloegen links en rechts met knuppels op het samengedromde publiek in. Het was een angstwekkend schouwspel. En dan klonken er plotseling korte mitrailleursalvo's en doffe explosies... er werd geschoten! Nu werd vader ook attent gemaakt op het gebeuren daarbuiten en wilde weten wat dat schieten te beduiden had. Hij liet zich daarbij niet met een kluitje in het riet sturen en bleef aandringen om de waarheid omtrent al dat rumoer te vernemen omdat wij probeerden hem gerust te stellen met de simpele woorden: „O, er is niets aan de hand, vader... er zijn wat relletjes aan de gang...!” „Ik geloof er niets van... er is oproer en ik hoor schieten”, wierp hij tegen, „je hoeft mij niets wijs te maken... ik weet best wat er aan de hand is... ze moeten die moffen eruit donderen...!” zo riep hij geagiteerd uit. De broeder en ik trachtten hem zoveel mogelijk gerust te stellen maar ondertussen waren we allemaal doodsbenauwd dat de ambulancewagen een voltreffer zou krijgen. Tussen al het geschiet door weerklonk menigmaal het geluid van ontploffende handgranaten. Het leek buiten compleet oorlog. Gelukkig was het aan de voortvarendheid van de chauffeur te danken die ons langs de kortst mogelijke weg naar het W.G. bracht dat wij er zonder kleerscheuren doorheen wisten te komen. Eenmaal op het terrein van het ziekenhuis aangeland waren we veilig. Ik moest er geruime tijd blijven wachten tot vader zover was dat hij op de ziekenzaal kon worden gebracht en in die tussentijd werd ik bezig gehouden met het verschaffen van de nodige gegevens die bij zo'n gelegenheid vereist zijn. Daarna mocht ik nog even bij hem op de zaal en ik zag aan z'n gezicht dat hij zich zorgen maakte over de toestand daarbuiten. Nou, daar maakte ik mezelf ook wel een beetje zorgen over, want ik moest zien hoe ik weer heelhuids thuis kwam op m'n eigen gelegenheid. Het zou me benieuwen hoe zich de situatie in stad inmiddels ontwikkeld had en hoe ik langs de meest veilige weg te voet de Jekerstraat weer bereiken kon. Ik bofte, want beneden aan de poort stond juist een ambulance gereed om uit te rukken en het personeel bood mij spontaan een lift aan die mij vrij dicht in de buurt van huis kon brengen. Moeder die al die tijd in doodsangst had gezeten was natuurlijk blij me heelhuids terug te zien. Ze had ook al 't een en ander opgevangen omtrent de staking en zich ongerust gemaakt over mijn lange wegblijven. We dronken gauw een kop surrogaatkoffie en in die tijd vertelde ik haar alle wederwaardigheden over de tocht naar het ziekenhuis en hoe vader nu goed verzorgd daar veilig was opgeborgen. Ik kon haar gerust stellen dat ie nu in de beste handen was en dat ze hem wel weer gauw helemaal zouden oplappen. Over de schietpartijen langs de weg en hoe we midden in het tumult hadden gezeten zweeg ik maar wijselijk. Toen we de koffie achter de rug hadden kon ik het in huis niet langer uithouden. Ik moest en ik zou weten wat −8−

daar op straat allemaal gaande was, dus trok ik m'n jas weer aan om er vandoor te gaan. Moeders' bezorgde woorden: „Zou je dat nou wel doen?” en: „Wees in godsnaam voorzichtig!” konden mij er niet van weerhouden om buiten poolshoogte te gaan nemen en me er persoonlijk van te overtuigen wàt er nu werkelijk aan de gang was in onze goede oude stad. Nu behoefde ik waarlijk niet ver te gaan om er achter te komen hoe gespannen en levensgevaarlijk de situatie zich sedert de vroege morgenuren had ontwikkeld. Waren de moffen aan het begin van de dag misschien nog helemaal overrompeld geweest en in 't geheel niet voorbereid op zulk een formidabele actie van de burgerij, ze hadden er daarna niet lang gras over laten groeien en mobiliseerden in ijltempo al hun manschappen en wat ze verder aan schietklaar tuig bij de hand hadden. En zo woedden er die eerste dag al weldra complete veldslagen in de straten van Amsterdam. Ik kwam op mijn tocht dan ook niet veel verder dan het Daniël Willinkplein bij de kruising Rijnstraat-Amstellaan. Vanuit de verte zag ik het al... er was daar een grandioze rel aan de gang. Een tramwagen die vanuit de Rijnstraat kwam werd door een macht van volk bij de kruising tegengehouden doordat de bestuurder mogelijk uit angst zich had laten pressen om toch een rit te gaan maken. Maar hij zou niet ver komen want er groepten wel zo'n kleine 50 man omheen van stakers die deze poging wilden beletten. De bestuurder werd van z'n wagen afgehaald en terstond werd een poging ondernomen om de motorwagen met vereende krachten tot kantelen te brengen. Alles hielp mee... mannen, vrouwen en opgeschoten jongens en voor ik mezelf tot bezinning had geroepen, stond ik er midden tussenin en stak eveneens de handen uit de mouwen om mee te helpen. Tientallen sterke armen grepen aan één kant het onderstel beet en dan begon de tram reeds vervaarlijk heen en weer te waggelen... we hadden hem praktisch al uit de rails. „Mannen... en vrouwen!! Nog effies doorzetten en er zal geen één tram meer rijen... vooruit mensen, nog een man of 10 er bij en hij ligt op z'n reet...!” zo werd er geroepen. Maar het zou er niet van komen dat de zware motorwagen van lijn 25 overstag kon gaan. Een plotselinge waarschuwende kreet uit de menigte deed iedere verdere poging om de tram te laten kantelen verstarren... „Jongens, kijk uit! Daar komen de Grünen aan!!” En verdomd, uit de van Woustraat naderden in razend tempo een flink aantal gemotoriseerde Duitse politie met mitrailleurs voorop. Ze stoven aan in een brede formatie en bestreken de volle breedte van de rijweg. Inderdaad het was de beruchte „Grüne Polizei”. Een angstwekkend en weinig goeds voorspellend schouwspel... maar er was niet veel tijd om daar op je akkertje van te blijven staan genieten! Maken dat je wegkomt, was nu het enige dat overbleef. En wij allen stoven uiteen, naar alle richtingen een goed heenkomen zoekend. Grote genade... waar was ik in godsnaam in verzeild geraakt door een onbekookte opwelling? Waarom moest ik zo nodig meedoen... want nu had je de poppen aan 't dansen! En meteen knetterde een krakend salvo door de straat. De moffen schoten en ontzagen geen mens. Ik kan me nauwelijks herinneren wat er in die luttele seconden allemaal gebeurde... het ging razendsnel. Ik rende achter de tram om en in een poging tot zelfbehoud zocht ik dekking achter een van de granieten pijlers onder de noordelijke winkelgalerij en hoorde vlak daarop de kogels tegen het steen terug ketsen, Midden op het kruispunt waar we enkele seconden geleden nog allemaal bijeen stonden in onze verwoede poging de tramwagen te doen kantelen zag ik willekeurig getroffen mensen tegen de grond vallen, geraakt door het moordend lood. Met een bonzend hart en overrompeld door een afschuwelijk angstgevoel moest ik van achter de stenen pilaar dit vreselijke schouwspel gadeslaan. Ik zag nog hoe het moffentuig, bij de tram gekomen, zich in razend tempo van de situatie meester maakte, de trambestuurder neer knuppelde en het plein begon schoon te vegen. Dan had ik maar één verlangen... weg te komen, zo snel als mogelijk was vóór dat de Grüne tot arrestaties overging en het te laat zou zijn. Sluipend van pilaar tot pilaar drukte ik me voorzichtig in de richting van de NoorderAmstellaan. Ik kan me nog niet voorstellen hoe ik me van het strijdtoneel wist te verwijderen zonder door de Grüne Polizei opgemerkt te worden. Ik vluchtte de eerste de beste portiek in om na even afgewacht te hebben langs allerlei achterstraten met een omweg naar de Jekerstraat te komen waar ik gelukkig veilig wist te belanden. Ik kwam nogal aardig overstuur boven en het kostte me wel een beetje inspanning om dat voor moeder te verbergen, maar ik repte met geen woord over hetgeen ik een paar minuten tevoren had meegemaakt. „Ik ben blij dat je weer terug bent,” zei ze, „want ik hoorde hier even geleden voor je thuis kwam ineens vreselijk schieten en ik dacht al: als hij daar maar niet tussen zit...” In vage bewoordingen beschreef ik haar hoe onrustig het overal in de buurt was, maar dat ik midden in die schietpartij gezeten had bespaarde ik haar maar liever. Er kwam nu ook ter sprake hoe en op welke manier we omstreeks 1 uur 's middags naar het ziekenhuis moesten komen om vader te bezoeken. Moeder wilde nu dolgraag zelf gaan maar ik voelde me verplicht om haar dat voornemen uit het hoofd te praten. Ik gooide het erop dat ze dat hele eind zou moeten lopen doordat er geen enkele tram reed en zo er al een tram geweest was zou het beslist levensgevaarlijk zijn om daar nu in te zitten want overal loerde het gevaar. We wilden de oude heer echter toch niet teleurstellen en zo kwamen we tot de slotsom dat ik het er in m'n eentje op wilde wagen om het Wilhelminagasthuis te bereiken. Het zou echt geen doen geweest zijn voor moeder die ook al een dagje ouder begon te worden om dat eind te lopen. Het was bovendien nu zaak om snel uit de voeten te kunnen komen wanneer de moffen begonnen op te treden. En zo toog ik er opnieuw alleen op uit... ik had er blijkbaar nog steeds niet genoeg van! Langs allerlei omwegen bereikte ik het W.G., te voet. Tot nu toe was alles goed gegaan maar dat kwam voornamelijk doordat ik de stille buitenwijken had genomen en zoveel mogelijk de hoofdstraten had vermeden. In de buurt van het ziekenhuis werd het wel even anders... daar achter lag de Kinkerstraat en op grote afstand kon je het −9−

schieten duidelijk horen en daar tussendoor klonken verdachte harde klappen, dat konden alleen maar handgranaten zijn. Zelfs toen ik bij vader op de ziekenzaal was drong ook daar het tumult en het geknal uit de naburige straten tot iedereen door. Nou, die zieke mensen daar lieten zich geen rad voor de ogen draaien en iedere bezoeker die binnen kwam werd overstelpt met vragen als: „Hoe is het... wordt er zwaar gevochten? ... en duurt de staking nog steeds voort?” Wat moest je zeggen tegen die mensen? Wat wisten we er zèlf eigenlijk van... pers en radio zwegen als het graf, alleen Duitse successen op de fronten waren belangrijk in het nieuws. Ik trachtte dan ook de gebeurtenissen voor vader zoveel mogelijk als onbeduidend af te schilderen maar de oude heer liet zich niets wijsmaken en zei: „En wat betekent dat schieten en die ontploffingen dan? De zusters hebben zelf gezegd dat alle bedrijven in staking zijn en dat er een geweldig oproer aan de gang is.” „De zusters overdrijven, Pa, ik ben hier toch heelhuids naar toe gekomen...” Hij moest eens weten waar ik nog geen twee uur geleden middenin beland was... dat ik voor hetzelfde geld een paar Duitse blauwe bonen in m'n pens had kunnen hebben... „Je hoeft voor mij de ernst van de toestand niet te verbergen...” hield vader vol, „ik hoor hier meer dan genoeg door de mensen die van buiten komen en iedereen heeft het erover... Als het erger wordt wil ik hier vandaan, je weet nooit wat die moffen gaan uitspoken, ze kunnen het ziekenhuis wel in brand steken of god weet wat er nog meer gebeurd. Laat moeder ook zo weinig mogelijk op straat komen... pas goed op dat jullie niets overkomt” Ik verzekerde hem dat hij zich nergens ongerust over behoefde te maken en dat ik overal voor zou zorgen. Hij zat er nog het meeste over in dat hij nu niet voor de distributiebonnen kon zorgen en dat moeder geen wijs zou kunnen worden uit de doolhof van toewijzingen die met de week begon toe te nemen. Dat moest ik dan ook maar voortaan voor m'n rekening nemen. Ik beloofde het. Vader hield de administratie van de distributiebescheiden altijd met grote accuratesse bij en moeder had daar tot nu toe geen cent kopzorg over behoeven te hebben. Gelukkig ging het met hemzelf wel wat beter, hij was er in goede handen, kreeg de beste verzorging en hij dacht met een paar weken wel weer thuis te zijn. Ik hoopte het voor hem. Na het bezoekuur keerde ik langs de buitenkant van de stad, de hoofdstraten zoveel mogelijk vermijdend, rechtstreeks naar huis terug. Moeder was opgelucht toen ze me weer terug zag. In die tussentijd was er via de radio wel iets bekend gemaakt dat verband hield met de gebeurtenissen in en om Amsterdam. Er was een communiqué voorgelezen namens de „Höheren S.S. und Polizeiführer Rauter”, waarin met de strengste straffen werd gedreigd voor al diegenen die aan stakingen deelnamen. Sterke politietroepen van de S.S. waren onderweg naar Amsterdam. Het was duidelijk dat de staking niet alleen tot de hoofdstad beperkt was gebleven, de actie had zich inmiddels ook uitgebreid tot de hele Zaanstreek en het Gooi en er was zelfs sprake van dat ook in Den Haag en Rotterdam veel bedrijven plat lagen al bestond er over dit laatste geen zekerheid. Wat wel zeker was en enige malen over de radio werd herhaald was het feit dat de Duitsers voor geheel Noord-Holland de staat van beleg hadden afgekondigd en dat er met ingang van heden niemand meer na 7 uur 's avonds de straat op mocht. Dus konden we nu ook niet naar Vader toe en daar zat moeder erg over in. „Hij zal niet begrijpen waarom ik niet kom en zich van alles in z'n hoofd halen... als ik eens probeerde met een taxi...” zo urmde ze tegen mij. Maar ik praatte haar dit voornemen uit het hoofd. „Lieve mens, begrijp toch eens goed, er zijn helemaal geen taxi's meer en de tram rijdt ook niet en als je gaat lopen kun je onmogelijk vóór zeven uur weer thuis zijn. Bovendien zal vader best begrijpen waarom er niemand komt... De patiënten daar in het ziekenhuis weten van de hoed en de rand, geloof dat maar gerust, daar zorgen de zusters wel voor.” De onmogelijkheid van haar voornemen om naar vader te gaan inziende legde ze zich eindelijk gelaten bij de toestand neer, maar ze kon niet nalaten nog eens voor de zoveelste maal Hitler en de hele rotoorlog grondig te vervloeken... We zouden dat nog vele malen hierna moeten doen zoals we het daarvoor ook al hadden gedaan in de dagen dat de Hitlerknechten onze grenzen forceerden. Toen die 5 dagen oorlog achter de rug waren hadden we een ogenblik de illusie gehad dat de narigheid voor ons achter de rug was... we zouden de oorlog verder wel zonder kleerscheuren doorkomen, een oorlog als deze kon godsonmogelijk lang duren. Maar nu was het wel duidelijk dat we die mening grondig zouden moeten herzien, de moffen waren begonnen hun ware gedaante te tonen, ze hadden het masker van „vredelievendheid” afgeworpen en nu zaten we ineens midden in de ergste terreur van het fascisme. De „Februaristaking”... een monument in de geschiedenis van het verzet, we beseften het toen nog maar ten halve, Amsterdam en de Zaanstreek zouden er over de hele wereld beroemd om worden. De moffen hadden er niet van terug en ze konden alleen maar doen wat ze overal in hun eigen land daarvoor al hadden gedaan... de opstand smoren in bloed. En dat deden ze dan ook met Duitse grondigheid. In de dagen die er op volgden werden honderden stakers gearresteerd alsmede de leiders van diverse arbeidersorganisaties. Weggevoerd naar de beruchte Duitse concentratiekampen waar velen jammerlijk aan hun eind kwamen. Twee dagen duurde de staking, toen was het verzet gebroken. Maar het had ons geleerd dat er verzet mogelijk was en dat het wel behoorlijk indruk had gemaakt op de Duitse bezetters. De staking moet dan ook gezien worden als een stimulans om de geest van het verzet bij ons volk aan te wakkeren. De tijd van het lijdzaam dulden van de moffen in ons midden en het afwachten op betere tijden was van nu af aan voorbij...; we waren weer wakker geworden! Opmerkelijk mag daarbij wel genoemd worden dat de gezamenlijke vakbonden in de Grafische Bedrijven in samenwerking met de Federatie van Werkgevers in het Boekdrukkersbedrijf, aan alle leden een circulaire deden toekomen waarin met klem werd aangedrongen zich te onthouden van elke stakingsactie tegen de bezettende overheid. − 10 −

Het pamflet eindigt met de waarschuwing „de arbeid onmiddellijk te hervatten”. Het was daarmee wel volkomen duidelijk dat de vakorganisatie uit angst de zijde van de bezetter koos en z'n leden feitelijk in de kou liet staan! Amsterdam moest een boete betalen van 15 miljoen gulden, een gigantisch bedrag voor die tijd, maar het was wel een lachertje. Erger was dat zovelen de boete met hun leven hadden moeten betalen. Nadat de staking was verlopen keerde ik op donderdag 27 februari weer op de zaak terug. De bazen hadden wel begrepen dat de staking ditmaal niet tegen hun belangen gericht was en er klonken dan ook geen verwijten van die kant, de terugkeer van het personeel op de werkplaatsen werd normaal geaccepteerd. Natuurlijk werd er zeer levendig van gedachten gewisseld tussen de collega's onderling, er viel heel wat te vertellen en nu voor het eerst hoorde ik veel meer bijzonderheden over hetgeen zich in die twee dagen in de hoofdstad had afgespeeld. Maar er viel toch ook wel een zekere angst te bespeuren onder onze mensen... een angst die voortvloeide uit de verwachting dat de moffen het er niet bij zouden laten zitten. Vrijwel ieder was er van overtuigd dat dit muisje een onverkwikkelijk staartje zou krijgen... je kon er van op aan dat de Gestapo de zaak tot op de bodem zou gaan uitzoeken. Dat was niet zo'n geruststellend vooruitzicht, maar we troostten ons met de gedachte dat we er allemaal zonder uitzondering aan schuldig waren en dat de moffen ons dan en masse zouden moeten arresteren en we meenden in onze onschuld dat zoiets zelfs de Duitsers wel te gortig zou zijn. We zouden spoedig genoeg bemerken dat de Duitsers in dat opzicht niets te gortig was. Ze deden het alleen op een geheel andere manier, ze hadden geen haast, zetten ons geleidelijk aan steeds meer onder druk door op een geraffineerde methode steeds meer mannen zogenaamd voor arbeid naar Duitsland te deporteren. Maar dat had allemaal nog wel even de tijd. Toch was het opvallend dat voor onze joodse medeburgers de kou voorlopig een beetje van de lucht scheen te zijn. De pogroms in de jodenbuurt waren voor onbepaalde tijd stopgezet, maar de buurten zelf waar de joden hun zaken hadden bleven vooralsnog hermetisch afgegrendeld en voor niet-joden streng verboden terrein, ook de joodse markt bij het Waaggebouw was met hekken en prikkeldraad omgeven, alleen joden mochten daar kopen. De jodenbuurt met z'n eertijds zo gezellige sfeer en romantiek was nu gedegenereerd tot een afschuwelijk getto, waarin de bewoners in voortdurende angst leefden voor hun fascistische beulen. Maar die lieten voorlopig niet veel meer van zich horen en er waren redenen genoeg om aan te nemen dat de W.A. van Mussert behoorlijk op z'n donder had gekregen van de Duitse Leermeester omdat hun optreden de Duitse bezetting in ernstige moeilijkheden had gebracht vanwege de staking en het oproer die daar het gevolg van waren. Zo geredeneerd kon je dus zeggen dat de Februaristaking wel degelijk positieve resultaten had opgeleverd. De rust was teruggekeerd, Amsterdam draaide weer gewoon verder en we konden ons weer verdiepen in de brallende overwinningskreten van het Derde Rijk. De staking had ons echter het gevoel van voldoening gegeven dat we niet helemaal machteloos waren tegen de fascistische terreur, dat we de moffen hadden laten voelen dat we niet alles van hen pikten. Het moet helaas gezegd worden dat het de joden niet veel zou helpen... hoe goed de staking ook bedoeld was, wij waren onmachtig om het lot van onze joodse medeburgers in hun voordeel te kunnen keren. De ramp van hun ondergang zou onafwendbaar blijven, tegen een afschuwelijk misdaadsysteem, op touw gezet door een aantal psychopaten van de gevaarlijkste soort, moest iedere actie van de gewone burgerbevolking schipbreuk lijden. De eerste weken na de staking bleef het verdacht stil, niemand wist precies hoeveel mensen gearresteerd waren en wat er van hen geworden was. Wel stond het vast dat veel mensen gedood waren op straat of ernstig gewond waren geraakt door handgranaten, maar in geen enkele krant kon men ook maar één letter lezen over de staking, er mocht van de Duitse censuur met geen woord over worden gerept.

Maandag 10 maart 1941 Vader is weer terug uit het ziekenhuis, in de loop van de ochtend thuisgebracht met een ambulance. Niet omdat hij weer beter was maar om de eenvoudige reden dat hij het daar niet langer kon uithouden. Hij lag daar maar te liggen en hij vond dat ze niets aan hem deden. Volgens zijn eigen zienswijze was die maagbloeding al lang weer over en kon hij veel beter thuis zijn om daar verder op te knappen. Nu, daar wilden die dokters en de hoofdzuster eerst helemaal niets van weten en ze deden alle mogelijke pogingen om vader van dat plan af te brengen. Maar dan kenden ze vader nog niet... die bleef stug volhouden... als hij niet goedschiks er uit mocht, nou dan ging hij op eigen houtje, hoe dan ook. En zo werden moeder en ik de zondag er voor op het middagbezoek overrompeld met de mededeling dat vader de volgende dag naar huis zou komen. De hoofdzuster was boos en de dokters waren tegen hem tekeergegaan, maar niets had hem van z'n voornemen kunnen afhouden. Hij moest met de ziekenauto naar huis worden gebracht en wel geheel voor eigen rekening en op eigen verantwoordelijkheid. Nu, moeder was er ook niet zo erg blij mee en vond dat de goeie man maar knap eigenwijs was. Wáárom kon hij daar nu niet rustig blijven uitzieken? Hij had het daar toch immers veel beter dan thuis, waar we immers krap zaten met de melkbonnen en alles wat een zieke nodig heeft? Maar nee, er was geen praten tegen... ze doen hier toch niets aan me en dan kan ik net zo goed bij jullie zijn. Misschien had de goeie man niet helemaal ongelijk en zou ik er zelf net zo over gedacht hebben. En zo reed in de loop van de ochtend de ziekenwagen voor en kwam vader weer net zo boven als hij een paar − 11 −

weken tevoren weggebracht was al waren de omstandigheden toen wat angstiger. Hij werd meteen vanaf de brancard weer in bed gestopt en moeder en ik moesten allebei toch even heimel_k lachen toen we het verheerlijkte gezicht van vader aanschouwden waarmee hij triomfantelijk vanuit z'n eigen bed om zich heen lag te kijken. Ziezo, hij had 't geflikt! Maar 't liep niet allemaal zo gunstig als mijn vader wel gewild had. Nauwelijks een paar dagen weer thuis werd ik bij mijn thuiskomst van de zaak opgeschrikt met een zorgelijke boodschap van moeder dat ik maar eens meteen naar vader moest gaan kijken want hij was helemaal niet in orde... ze wist niet wat er met hem aan de hand was, maar hij lag vreselijk te klappertanden en te rillen alsof hij hoge koorts had en ze dacht dat hij af en toe ijlde. Nu, dat was inderdaad niet overdreven, want toen ik de slaapkamer binnenkwam schrok ik van hem en ik zag dadelijk dat hij ernstig ziek was. De dokter werd gebeld en die beloofde dadelijk na het eten te zullen komen. Moeder veronderstelde dat hij wel weer een nieuwe maagbloeding zou hebben en ook dokter Bouwman had zich door de telefoon in die geest tegen me uitgelaten. Maar zelf was ik daar helemaal niet zo zeker van. Hij had nooit koorts gehad wanneer er sprake was van een bloeding en maakte nimmer de indruk van echt ziek te zijn. Maar nu lag hij te kreunen en te schokken in bed en sprak voortdurend wartaal uit. Toen de dokter kwam wisten we het spoedig. Gelukkig geen maagbloeding, maar hij had een fikse bronchitis opgelopen, vandaar die hoge koorts. „Ja, meneer van Rossum, dat komt er nou van... als u rustig in het ziekenhuis was gebleven, had u dat niet overkomen”, kon dokter Bouwman niet nalaten te zeggen. Volgens hem had vader dit opgelopen tijdens het vervoer van het W.G. naar huis toe. Vader verklaarde de dokter naderhand voor gek en beweerde dat hij zelf wel het beste wist hoe hij aan die bronchitis was gekomen. „Dat komt alleen door die verdomde open ramen daar... ze laten je er dag en nacht op de tocht liggen... je komt er binnen met een gebroken poot en ze dragen je het graf in door een longontsteking... Ik had altijd ruzie met die zusters over die ramen... ben zelfs wel m'n bed uitgekomen om dat rotraam dicht te doen...!” zo was het bescheid van de oude heer en ik kon hem niet helemaal ongelijk geven want de ziekenhuizen waren nu eenmaal berucht om dit zonderlinge verschijnsel. Medicijnen en rust brachten de aandoening in een paar dagen tot staan en met een week was vader weer helemaal de oude, wou geen dokter meer aan z'n bed zien nu ook z'n maag weer in orde was, getuige de gezonde eetlust die hij aan de dag legde en het duurde dan ook niet lang of hij kwam het bed uit en ging weer aan z'n dagelijkse bezigheden. Al het gejammer van moeder kon daar niets aan veranderen, vader was nu eenmaal een man die zelf altoos het beste wist hoe het met hem gesteld was en dan was alle tegenwerking nutteloos! Aan het eind van de maand maart en in april raakte de internationale politieke toestand, wat de oorlog betreft, opnieuw in een stroomversnelling. Er gebeurde ineens weer van alles. De Balkanlanden kwamen in het middelpunt van de belangstelling. Op 27 maart de staatsgreep in Joegoslavië met toetreding tot het Pact van Drie waartegen het volk zich met kracht probeerde te verzetten. De ondertekenaars werden gearresteerd en op 1 april ging Joegoslavië over tot algehele mobilisatie. De Duitsers gingen zich nu helemaal concentreren op de Balkanlanden en ze deden wat ze met de andere kleine landen gedaan hadden, ze lieten er geen gras over groeien en reeds op 6 april vielen de Duitse legers zowel Joegoslavië als Griekenland binnen. Op 30 maart woedde er een hevige zeeslag in de Middellandse zee waarbij de Engelsen kans zagen 4 Italiaanse kruisers de grond in te boren, wat een ongekend succes was. Er ging dan altijd weer een stil gejuich bij ons op als we dit soort hoopvolle berichten via de Engelse radio vernamen. Kwart voor 7 was het tijdstip dat bij veel families de deuren op slot gingen en openstaande ramen voorzichtig werden neer geschoven. Dan kropen de leden van het gezin dicht bij elkaar voor de luidspreker, die vooral niet te hard mocht aanstaan en zaten daar te wachten op de vertrouwde stem van „Jetje” en „Radio Oranje”. Alleen tante Louise, die dagelijks de maaltijd bij ons gebruikte, was niet van de partij. Die ging in de keuken zitten, want ze wilde het niet gehoord hebben, bang als ze was dat we door dit clandestiene luisteren verraden zouden worden. „Als ze jullie pakken kan ik tenminste beweren dat ik niets gehoord heb”, zo luidde haar commentaar. De brave ziel begreep niet dat de Gestapo over middelen beschikte om bekentenissen uit iemand te persen ook als diegene van de prins geen kwaad wist. Maar goed, ze verkeerde nu eenmaal in die waan dat je je beter nergens mee bemoeien kon en dat je maar beter onderdanig kon zijn, dat was volgens haar de beste methode om heelhuids de oorlog door te komen. Toch zou ik niet graag beweren dat mijn lieve tantetje politiek fout was, al zou die indruk op een buitenstaander wel zo overkomen. Nee, ze was alleen maar doodsbenauwd dat wij moeilijkheden zouden krijgen en in het gevang konden raken. Je moest je nu eenmaal bij de veranderde omstandigheden neerleggen, vond ze. Op 7 april kwam er wat meer zekerheid wat betreft onze werkgelegenheid. In de grafische bedrijven werd een nieuwe wachtgeldregeling van kracht. De werktijden bleven ongeveer gelijk, dat wil zeggen wat het aantal dagen betreft, maar de manier waarop je aan je geld kwam was hiermee veel beter geregeld. Het was de grondslag die het fundament vormde waarop in later jaren het „Sociaal Fonds voor de Grafische Bedrijven” zou worden opgetrokken. Er was een algemene „pot” gevormd waarin de patroons een zeker percentage afdroegen en waaruit de wachtgelders een aanvullende uitkering ontvingen die hen onafhankelijk maakte van de beperkte werklozenuitkering. Je behoefde dus geen zorg meer te hebben over het ophouden van de bondsuitkering. Ook kregen we dus meer geld in handen, bijna even veel als wanneer je normaal 48 uur werkte. Nou, dat was een prachtige regeling en je hoefde geen kopzorg meer te hebben dat je door de Arbeidsbeurs werd opgeroepen, men bleef immers bij z'n werkgever in dienst, ook al zat je het − 12 −

grootste deel van de tijd bij moeder thuis. Het kon niet mooier... dachten we. Nuchter beschouwd was het eigenlijk voor ons helemaal niet zo'n slechte tijd. We hadden het gezellig met elkaar. Slechts 2 dagen per week werkte ik op Rustenburg en was daarna de week vrij de week uit plus de gehele verdere week daarop volgende. Vader ging zo af en toe eens naar de zaak, maar het was me een raadsel wat hij daar uitvoerde. Immers de zaken met Zuid-Afrika lagen volledig stil, alle contacten met de overzeese filialen waren verbroken. Maar toch had de oude heer, zoals kort daarop bleek, een bijzonder goed zakelijk plan uitgewerkt, waarvoor de firma hem zeer erkentelijk was. Het betrof de oplage van de F.A.K.-Volksangbundel, waarmee we in ons maag zaten doordat deze 20.000 exemplaren nimmer Zuid-Afrika hadden kunnen bereiken. Niemand kon zeggen hoelang het wel zou duren eer de oorlog voorbij was en de zee weer vrij zou zijn en al die tijd lagen deze boeken hier renteloos. Vader moet toen gedacht hebben aan de bindingen die Nederland uit de vroegste tijden met de Boeren in de Kaap had en ging van de veronderstelling uit dat er misschien wel belangstelling zou bestaan hier in ons land voor deze unieke Zuidafrikaanse zangbundel. Hij begon er voorzichtig wat reclame mee te maken in sommige bladen en zocht contact met muziekhandelaren, stuurde hen wat proefexemplaren, maar had er niet veel verwachtingen over. Maar toen gebeurde er iets wonderlijks. Nauwelijks een week nadat de boekhandel in het bezit was van een kleine voorraad bundels, begon de telefoon op kantoor te rinkelen. Hoeveel exemplaren de firma ineens kon leveren... konden ze 500 stuks zo spoedig mogelijk in huis krijgen... liefst vandaag nog? We stonden perplex, het regende bestellingen en binnen een maand was de hele oplaag uitverkocht. De oude heer had weer eens de firma gered van een financiële strop. Tot grote verbazing van de drukkerij moesten de vormen weer op de pers en werd er met spoed gedraaid aan een herdruk. Het werd een groot succes voor vader en hij was daar dan ook baie trots op. De strop had zich gekeerd tot een belangrijk financieel succes en het moet gezegd worden dat de firma hem daarin, zij het op bescheiden schaal liet delen. Hij had daarmee ook meteen weer iets om handen om de dagen te vullen. Echter, wat dat betreft behoefde ik mezelf ook geenszins te vervelen, ik had bezigheden te over om de tijd mee zoek te brengen. Daar was in de eerste plaats het nostalgische werk aan de dagboeken, ik had nu schitterende gelegenheid om het hele dramatische gegeven over Putten op papier te zetten. Ik was met het drama van Putten uit 1939 begonnen, maar had het telkens terzijde moeten leggen door de dreigende omstandigheden waarin de oorlog ons gebracht had. Maar nu kon ik me er helemaal aan geven en werkte er bijna alle dagen met verwoede ijver aan zodat ook dit deel nog voor het eind van 't jaar gereed kwam. Een ander heel plezierig tijdverdrijf was de filmerij. Er waren in de laatste tijd nogal wat films bij aangekocht en daar viel altijd wel iets aan te doen. Bij de firma Bernard op de Marnixstraat had ik een prachtige Cine-Nizo 9½ mm. camera op de kop getikt, eenvoudig door twee afgedankte projectoren in te ruilen en daarmee was het mogelijk om goede titels op te nemen en alle eigen films te verbeteren. We waren begonnen met film-middagen te organiseren thuis. Dat ging heel makkelijk overdag door gebruik te maken van de verduisteringspapieren. In een handomdraai waren de kamers aan de voorzijde donker gemaakt. Nu, daar was belangstelling genoeg voor, immers de mensen die aan de goede kant stonden vermeden hardnekkig de bioscopen. Wat ze daar te zien kregen waren Duitse propagandafilms of nog erger de beruchte smerige antisemitische rolprenten als „Jud Süss” en dergelijke. De communistische ondergrondse had met pamfletten de bevolking aangespoord om de bioscopen te vermijden, vooral waar het betrof het UFA-theater op het Rembrandtplein (Rembrandttheater). Of dat wat hielp weet ik niet zeker maar te oordelen naar het succes dat we zelf hadden met onze filmvoorstellingen had ik wel de indruk dat veel mensen de bioscopen de rug toegekeerd hadden. Er kwamen van allerlei mensen bij ons over de vloer, onder andere de clubdames van „Ons Huis”, veel buren uit de naaste omgeving en collega's van de firma de Bussy. Ze kregen dan ook allemaal een gezellig programma te zien met lachfilms van Charlie Chaplin, Harold Lloyd en zoveel anderen. Daar tussendoor draaide ik dan ook wel eens een film uit de eigen produktie en zo met elkaar had ik een aardig uitgebreid repertoire. En als derde mogelijkheid tot ontspanning hadden we dan nog de muziek. Op aandringen van vader waren we lid geworden van de Muziekbibliotheek en daar konden we in ruime keuze allerlei muziekwerken lenen voor piano en viool en piano. Voor de oorlog was de zondagmorgen altijd het vaste tijdstip geweest waarop vader en ik samen musiceerden, het was de enige dag waarop we konden studeren. Maar nu gebeurde het menigmaal dat we zo midden in de week overdag muziek maakten en nieuwe werken konden instuderen. Ja, achteraf beschouwd was deze periode helemaal niet zo beroerd, al was het te voorzien dat dit niet eeuwig kon duren. Maar daar stonden we liever niet bij stil, ik geloof dat we toen in die jaren gewoon bij de dag leefden en hadden afgeleerd om ons nog druk te maken over de dingen van morgen. Er volgen nu een kleine reeks opsommingen van data uit mijn zakagenda, die in meerdere of mindere mate van belang zijn in de memorie van dit dagboek.

Dinsdag 15 april 1941

− 13 −

Via de Engelse radio vernomen dat in de afgelopen nacht Berlijn hevig gebombardeerd is, grote delen van de stad staan in brand.

Donderdag 17 april 1941 De Duitsers nemen revanche en voeren een ontzettend bombardement uit op de city van Londen, grote delen van Londen eveneens in vuur en vlam. De Londense bevolking vecht verbeten om de vuurhaarden te bestrijden.

Vrijdag 18 april 1941 Als de duisternis gevallen is horen wij hoog in de lucht het monotone geronk van golven bommenwerpers die vanuit het westen in de richting van Duitsland vliegen. Nog nimmer tevoren hebben wij zulk een enorm aantal vliegtuigen horen overkomen als in deze nacht. Opnieuw hebben de Tommies Berlijn te pakken en strooien er duizenden zware bommen op de stad uit. Ze nemen wraak voor het bombardement op Londen. Ook wordt bekend dat Joegoslavië heeft gecapituleerd voor de Duitse overmacht. Als een kankergezwel grijpt het fascisme om zich heen!

Maandag 21 april 1941 Vanaf vandaag is de voedseldistributie weer met een belangr_k artikel uitgebreid, melk is alleen nog maar op bonnen verkrijgbaar. We krijgen voortaan niet meer dan één en een kwart liter per persoon voor twee dagen. Voor ons kleine gezin maakt het niet veel uit, moeder en ik drinken weinig of geen melk en vader krijgt het leeuweaandeel. Bovendien heeft hij van de medische dienst extra bonnen aangevraagd. De geruchten gaan dat er binnenkort nog meer artikelen op de bon zullen komen. Zo hebben wij ook aan het begin van dit jaar een schrijven ontvangen van het Gemeentelijk Energiebedrijf waarin een drastische beperking van het gebruik van gas en elektriciteit wordt aangekondigd. We mogen over de maanden april t/m juni niet meer dan 90 Kwh stroom en slechts 144 m³ gas verbruiken. Voor september en oktober is slechts toegestaan 110 Kwh elektriciteit en 108 m³ gas. Wie dit quantum overschrijdt loopt gevaar dat gas en elektra worden afgesneden. Dat betekent dus dat we onze gashaard niet meer zullen kunnen gebruiken en het uitsluitend met de kolenkachel moeten doen. We zullen het voortaan ook met minder licht moeten doen en zwakkere „peertjes” in de fittingen moeten draaien!

Vrijdag 25 april 1941 Vanochtend omstreeks negen uur hebben mijn broer en ik vader weggebracht naar het station. Hij gaat voor een week of drie naar Dennenheuvel in Ossendrecht om daar een beetje op te knappen. De bronchitis en de maagbloeding hadden hem erger aangegrepen dan hij wel gedacht had en daar de Bond Mercurius een prachtig herstellingsoord bezit in Brabant, kostte het hem weinig moeite om daar voor een poosje volledig herstel te zoeken. We hadden hem eerst helemaal naar Ossendrecht willen brengen, maar dat vond vader beslist niet nodig, hij was flink genoeg om dat reisje op z'n eigen houtje te ondernemen en zo zagen Aart en ik hem tegen halftien met de trein voor enige weken van huis gaan. Hij scheen er best zin in te hebben en had met nadruk alle verantwoordelijkheid en de zorg voor moeder en de distributiebonnen op mijn schouders geladen. Toen vader vertrokken was en wij beiden buiten het station kwamen wachtte ons een geheel andere taak. In de naaste familiekring was namelijk een nogal ingrijpende verandering op til. Tante Louise had gesolliciteerd naar de functie van huismeesteres aan het Remonstrantse Hofje in de van Hallstraat en door voorspraak deze baan gekregen. Ze zou dus gaan verhuizen van de Remonstrantse Stichting in de Uiterwaardenstraat naar de van Hallstraat. Voor mijn tante betekende deze verandering een aanzienlijke financiële verbetering van haar positie omdat ze praktisch geen inkomen bezat en bijna geheel moest bestaan van de weinige diensten waar ze als costumière voor werkte. Omdat wij toch de meeste dagen niets te doen hadden, hadden mijn broer en ik aangeboden een en ander te regelen in het nieuwe huis zoals lampen ophangen en zeil leggen en wat er nog meer voor karweitjes te verrichten waren. Tante Louise zou verhuizen in de loop van de volgende week, ze komt dan ook niet meer bij ons eten en ze hoeft dan ook niet meer ná het eten naar de Engelse radio te luisteren!

− 14 −

Zondag 27 april 1941 Vanaf heden gaan ook de aardappelen op de bon. Er is voorlopig 1½ kilo per persoon per week toegewezen. Voor een flinke aardappel-eter nogal een krappe toewijzing. De bonnen-administratie gaat zich geleidelijk aan steeds meer uitbreiden en nu vader de deur uit is rust de taak op mijn schouders om te zorgen dat daar een beetje op gelet wordt, want dat is een afdeling in de huishoudelijke beslommeringen waar moeder weinig of geen kaas van heeft gegeten. We hebben nu een „bonnen-map” met vakjes en iedere week worden daarin de uitgeknipte bonnetjes in verdeeld. Het geeft een heel gedoe als je in de winkels wat kopen moet.

− 15 −

Hoofdstuk 2 Zo naderde opnieuw de maand mei. Je kon je nauwelijks voorstellen dat het alweer een jaar geleden was dat de moffen ons land binnenvielen en we gebukt gingen onder de Duitse bezetting. Al waren de omstandigheden sterk gewijzigd in ons land, toch konden we nog niet beweren dat het leven volkomen ondraaglijk was geworden. Misschien kwam dat ook wel omdat we geleerd hadden ons geleidelijk aan te passen aan de verslechteringen die de oorlog over ons gebracht hadden. Ook het feit dat we het er levend vanaf gebracht hadden tot dusverre maakte ons soepeler om de achteruitgang op velerlei gebied gelaten te aanvaarden. Je leefde nog steeds in de stille veronderstelling dat het met die oorlog wel niet zo lang meer zou duren en wat er met ons zou gebeuren als de Duitsers de oorlog wonnen, nou, daar brak zich geen mens nog het hoofd over. Natuurlijk geloofde ieder in heilige ernst dat Duitsland verslagen zou worden, dat kòn eenvoudig niet anders. Maar wie van ons realiseerde zich toen reeds welk een zee van ellende we zouden moeten doorploegen eer daar sprake van was. Voorlopig leek het daar nog helemaal niet op, integendeel... de moffen wonnen nog steeds op alle fronten, ieder uur van de dag bralden ze over heel Europa en in alle bezette gebieden door radio en pers hun grote overwinningen uit. Voor het ogenblik ebde het leven op een bijna ouderwetse manier voort. De zondagmiddagen bij Betty waren gezelliger dan ooit en daar ik de gehele week door over veel vrije tijd beschikte, gebeurde het maar al te vaak dat ik ook op door-de-weekse dagen bij haar kwam. Het gebeurde menigmaal dat wij samen heel knus de markt van de Albert Cuypstraat over wandelden en daar boodschappen deden. Soms was Elly, de zuster van Betty ook van de partij en dan voelde ik me echt happy met z'n drieën. Met Elly was het goed en lekker praten over de oorlog. Wat kon ze schelden op Hitler en het fascisme... er viel niet aan te twijfelen dat ze de communistische ideologie van haar vader had geërfd. Betty was wat gematigder en ik merkte dan op dat ze telkens probeerde de zaak van de Duitsers te verdedigen. Dat zat me niet altijd even lekker, het kostte me moeite om er begrip voor op te brengen. Het was duidelijk genoeg: Betty leefde helemaal in de ban van haar vaderlandslievende gevoelens voor het Groot-Duitse Rijk dat toch maar zulke grootse daden verrichtte. Nu, haar zus kon dan bar van leer trekken tegen mijn vriendin en deed al het mogelijke om Betty van haar waanidee af te brengen. Dat gaf aanleiding tot heftige discussies, soms midden op de markt en ik kwam dan wel tussenbeide om het te sussen en Elly te waarschuwen met de woorden: „praat niet zo hard, de vijand luistert mee!” Ook toonde Betty een geweldige belangstelling voor de ontwikkelingen aan de fronten, ze moest overal het fijne en het naadje van de kous over weten. Ze had me gevraagd of ik misschien een atlas voor haar had, dan kon ze thuis op haar gemak de gebeurtenissen bestuderen. Nou, in mijn boekenkast lagen nog wel een paar verouderde Bosatlassen en zo maakte ik haar zielsgelukkig met een oud exemplaar. Ze kon nu alles veel beter overzien en begrijpen wat er in de wereld plaats vond. Ik schold haar plagend uit voor „Duitse militariste”, dat ze een „Pruisische natuur” had en soldaat had moeten worden! Maar aan de andere kant bewonderde ik toch ook weer haar intelligentie en de drang die ze in zich borg om de wereld om zich heen te verkennen. Betty was om de drommel geen sufferdje, ze had moeten studeren, ik weet zeker dat ze het ver gebracht zou hebben. Over Bram werd nimmer met een woord meer gesproken. Het leek wel of hij helemaal niet meer bestond, misschien hadden ze hem wel opgepakt en zat hij in een werkkamp. Maar Betty zei er nooit iets over tegen mij en over wat zijn boze plannen betreft om haar mee te nemen naar Duitsland, die schenen nu wel geheel van de baan te zijn. Voor 't overige hield ik me in deze dagen druk bezig met het geven van filmvoorstellingen, zowel 's middags als 's avonds. De dagen vlogen voorbij...

Maandag 12 mei 1941 Het had toch nog vrij lang geduurd, maar vandaag gebeurde wat iedereen al zo lang gevreesd had: de Duitse Polizei was vanmorgen vroeg op Rustenburg verschenen. Ze waren gekomen met een paar man in burgerkleding, Nederlanders, die als tolk moesten fungeren en een aantal geüniformeerde „Grünen”, gewapend met karabijnen. De fabriek werd afgegrendeld, geen mens kon er meer in of uit en de bedrijfsleiding werd bij elkaar getrommeld in het schaftlokaal. Het doel van deze overval was duidelijk: het ging om de staking in februari. Ze wilden wel eens precies weten wie er gestaakt hadden en welke personen het personeel tot die actie aangezet hadden. En dat moesten ze nu onmiddellijk weten... er moesten terstond namen genoemd worden want ze wisten toch wel wie de ophitsers waren... dus geen uitvluchten... Ze hadden zelf al een paar namen van de „raddraaiers” op een papiertje staan en de chefs moesten die mannen dadelijk van de werkplaatsen laten halen naar het schaftlokaal. Ik had het stomme geluk dat ik juist in deze week mijn twee werkdagen had omgeruild voor de woensdag en donderdag en zodoende gelukkig de dans wist te ontspringen. Van A.B. de Groot kreeg ik de volgende woensdag het complete verslag van de gebeurtenissen opgedist. Hij was er zelf bij geweest want ze hadden hem eveneens van de − 16 −

zetterij gehaald omdat ie bekend stond als een fanatieke linkse opposant. Nu was Appie de Groot, en dat was z'n geluk, helemaal geen voorstander van het communisme, hij behoorde tot het type van de gedegen orthodoxe sociaal-democraat, die juist meestal tegen de harde systemen van de Sovjetregering in Rusland geducht van leer trok en daarbij menigmaal in de clinch lag met de radicale Sovjetbewonderaars en dat waren vanzelfsprekend de communistisch georiënteerde collega's onder ons. Dat waren er niet zo heel veel. Daarom hadden de moffen ook niet zoveel tijd nodig om er achter te komen wie de aanstokers waren. Het waren er twee die zich opwierpen om het woord te voeren en daarbij trachtten de gang van zaken op die bewuste 25ste februari te motiveren. Het waren van der Linden, een drukker en als tweede de boekbinder Wout. De laatste was lid van de door de Duitsers verboden communistische partij. Die Duitsers wilden allereerst wel eens weten hoe de mensen in de fabriek er toe gekomen waren om zomaar het bedr_f uit te lopen en de straat op te gaan. Had iemand hier tegen ze gezegd dat ze dat doen moesten? Ze beweerden dat ze uit zeer goede bron hadden vernomen dat de drukker van der Linden op die bewuste morgen de mensen bij elkaar had geroepen in het schaftlokaal. Hij zou toen boven op een tafel zijn geklommen en had van daar de mensen opgeroepen om het werk neer te leggen en te gaan staken... Wout zou hem daarbij gesteund hebben en bovendien nog allerlei anti-Duitse leuzen tegen het Hitlerregime hebben geschreeuwd. Nu was natuurl_k de vraag: hoe wisten de moffen dat allemaal zo precies? De Groot zei dat het meer dan duidelijk was dat iemand in het bedrijf de rol van verrader had gespeeld en alles wat er die ochtend gebeurd was aan de Duitse autoriteiten had doorgespeeld. Had hij er enig idee van wie dat gedaan kon hebben? Jazeker, de Groot beweerde dat hij sterke aanwijzingen had wie de aanbrenger was geweest, maar hij wilde vooralsnog liever geen naam noemen, de situatie was hem zo kort na de overval nog tè gevaarlijk. Van der Linden, die de vragen moest beantwoorden tegenover de Duitse politieman, probeerde zo simpel mogelijk de aanleiding uit te leggen met ongeveer de volgende woorden: „Er was een hele oploop hier in de straat en ze stonden naar boven te schreeuwen dat we naar beneden moesten komen... maar we wisten niet wat er eigenlijk aan de hand was en we dachten dat de fabriek in brand stond... en zodoende zijn we de straat op gegaan. Later hoorden we pas dat er een staking was, maar toen was iedereen er al uit en wat de mensen zelf toen hebben willen doen daar heb ik geen boodschap aan...” Wat had vriend van der Linden anders moeten zeggen? Dat hij boven op de tafel had gestaan om de collega's toe te spreken gaf hij toe, maar dat had hij gedaan om de mensen te waarschuwen geen ondoordachte dingen te doen en hij bleef met klem ontkennen dat hij de mensen zou hebben opgeruid om het werk neer te leggen en zich bij de staking aan te sluiten. Nog andere leden van het personeel werden door de Duitsers aan de tand gevoeld en ze waren zo verstandig geweest om allemaal hetzelfde te beweren. Natuurlijk wisten die politiekerels het allemaal veel beter en ze zouden niet eerder vertrekken voor ze een paar zondebokken hadden. Ze bleven het nog een dik uur volhouden met verhoren waarbij gedreigd werd dat het hele personeel eventueel in „schützhaft” zou worden genomen als de ware schuldigen niet op de proppen kwamen. Het eind van het liedje was dat van der Linden zowel als de boekbinder Wout meegenomen werden in de overvalwagen. Dat er grote opwinding heerste op de fabriek nadat het zootje vertrokken was, laat zich denken. Zouden ze nog eens terugkomen? Niemand die het kon voorspellen, je was nu van alles te wachten... vooral wanneer er nog meer namen genoemd werden. Ik kan niet zeggen dat ik me erg op m'n gemak voelde na alles wat ik van m'n naaste collega De Groot had vernomen. Hij dacht dat we er nog wel met sisser vanaf zouden komen... „je snapt toch wel dat ze dan duizenden werkers moeten arresteren van al die bedrijven in de stad en uit de Zaanstreek... daar zullen ze nooit aan beginnen...” zo besloot hij. Ondertussen waren er twee die op 't moment slachtoffer waren. Van der Linden werd na een paar dagen tot ieders verwondering vrijgelaten. Maar van onze vriend Wout vernamen we langs een omweg dat de moffen hem hadden weggevoerd naar een van de beruchtste concentratiekampen in Duitsland. We zouden nooit meer iets van hem vernemen en er moet worden aangenomen dat hij, als zovelen op een ellendige manier daar het leven verloor. Hij liet een nog jonge vrouw en een kind achter en na een paar weken kwam het ons ter ore dat die vrouw achtergebleven was zonder een cent inkomen... de rotzakken hadden verordonneerd dat ze geen uitkering mocht ontvangen van enigerlei instantie en dus ook de werkgever haar op geen enkele wijze mocht steunen. Nu, op die werkgever, de firma de Bussy, had ook niemand gerekend, dat was ons genoegzaam bekend. De Bussy had nimmer aan filantropie gedaan en zou dat in deze omstandigheid zeker helemaal niet van plan zijn... dat was immers veel te gevaarlijk, stel je eens voor dat ze een van de directeuren gevangen namen of dat het bedrijf gesloten werd...! Neen, op die directie, waarvan er een van Duitse bloede was (Rittershaus), viel niets te verwachten, daar wisten we genoeg van. Maar gelukkig was daar nog het gevoel van solidariteit onder de mensen van Rustenburg zelf. Ik had er in het geheim met de Groot en nog enkele vakbondsmensen een gesprek over. (Je moest van nu af aan op je hoede zijn en dubbel goed opletten dat je woorden niet verkeerd terechtkwamen, de eerste confrontatie met het verraad). Er werd voorzichtig geïnformeerd bij de mensen waarvan we de zekerheid meenden te hebben dat ze aan de goede kant stonden, hoe ze er over dachten om elke week een kleine bijdrage te geven van hun salaris zodat die achtergebleven vrouw schadeloos gesteld kon worden. Nu, de meesten waren er dadelijk voor te vinden en met het aantal deelnemers dat we kregen werd vastgesteld dat een bijdrage van één gulden per week per lid voldoende zou zijn om het gezin voorlopig uit de brand te helpen. Zo kreeg die vrouw van Wout toch iedere − 17 −

week nagenoeg het normale salaris van haar man thuisgebracht. Dat moest natuurlijk wel stilletjes gebeuren, ze kwam het 's avonds op een afgesproken adres halen, dan eens bij die en na een poosje weer bij een andere collega. Het was een erezaak geworden om een getroffen kameraad te beschermen tegen de gevolgen van de moffenterreur, het was ook onze eerste daad van verzet tegen de Duitse overheersing. Wie de verraders waren geweest viel niet moeilijk te raden, er waren er maar een paar in de firma waarvan een ieder wist dat ze lid waren van de N.S.B. of althans er mee sympathiseerden. Een paar die boven aan stonden op de lijst van verdachten waren Lansink, chef van de Algemene Dienst en een van zijn ondergeschikte vazallen, de schoonmaker Löss. Die twee hadden het nooit onder stoelen of banken gestoken dat ze lid waren van de „beweging” en met die schoonmaker Löss was al menig hartig woordje gewisseld door ons onder het werk wanneer hij de vloeren op de afdelingen een grote beurt moest geven. Toch dacht die man in waarachtige overtuiging dat hij een goede zaak diende en dat we het zelf wel allemaal zouden gaan begrijpen als Hitler de oorlog gewonnen had en de heilstaat over heel Europa zou zijn uitgeroepen. Hij voorspelde ons dat we dan allemaal heel dankbaar zouden zijn dat het zo gelopen was! De stakker! Maar toch konden we ons ergens niet voorstellen dat deze man de boel verraden had, hij was er, eerlijk gezegd, het type niet voor om z'n naasten aan de galg te brengen en datzelfde moesten we ook denken van Lansink. Die laatste had altoos wel een heel erg grote smoel en kon vreselijk schelden op de „rooien” en de arbeidersklasse in het algemeen, maar in wezen was hij een vent met o zo'n klein hartje. Toen „kameraad” Löss dan ook bij geruchte op de hoogte raakte dat hij er van verdacht werd die twee mensen te hebben aangebracht, kwam hij oprecht overstuur en half huilend bij ons op de zetterij. „Potverdomme, jongens... jullie denken toch niet echt dat ik daar wat mee te maken heb gehad? Ik weet dat we mekaar wel eens in de haren hebben gevlogen over de politiek en ik heb het nooit stiekem gehouden dat ik nationaal-socialist ben, maar om mensen aan te brengen die bij dezelfde baas hun hand ophouden... nee... daar vangen ze me niet voor!” zo was hij losgebarsten en we geloofden hem. Neen, er moest nog een andere figuur in het bedrijf zijn waarvan niemand enig vermoeden had. Toen de kou na enige weken van de lucht was en de moffen niet meer terug waren gekomen op de zaak, kreeg ik een vertrouwelijke mededeling van De Groot, betreffende een feit dat gestaafd werd door nog enkele andere naaste collega's. Ze wisten vrijwel zeker wie die derde persoon moest zijn. „Je zult er van achter over slaan als ik je vertel wie dat is!” begon Appie op z'n gebruikelijke geheimzinnige manier. „Je moet het dicht bij jou in de buurt zoeken en je mag je vader ook wel voorzichtig waarschuwen...” Inderdaad keek ik vreemd op van die geheimzinnigheid en peinsde me een ogenblik suf wie dat dan voor de drommel wel mocht wezen... „Nou, ik zal je uit de droom helpen” vervolgde Appie. „Je moet die bediende van je vader op de afdeling Zuid-Afrika, die Cor Schuuring verdomd goed in de gaten houden... dat is een stiekemerd en we weten dat hij in 't geheim lid is van dat zootje. Als je vader er niet is in schafttijd dan zitten ze bij elkaar samen met Löss en Lansink en vaak is er ook nog die Bloemkolk bij van het Rokin. Ze hebben gesprekken afgeluisterd door het houten schot heen en er is geen twijfel meer mogelijk dat die Cor Schuuring er bij hoort. Volgens mij heeft hij de zaak aan het rollen gebracht en de namen doorgegeven aan de Duitsers...” Nu stond ik werkelijk toch perplex... Cor, of Kees zoals wij hem altijd noemden, die zou lid van de N.S.B. zijn? Het leek me gewoon absurd, niet te geloven! Hoelang kenden wij Kees Schuuring al? Als jongetje van 15 jaar bij m'n vader op kantoor gekomen als jongste bediende. Had altijd erg z'n best gedaan om het boekenvak in de uitgeverij te leren. Kees was een wat verlegen uitziende jongen, die soms met moeite uit z'n woorden kon komen en dan de neiging had om te stotteren. Vooral als mijn vader wel eens vaak kort aangebonden was wanneer hij iets niet onmiddellijk begreep of wat verkeerd gedaan had. Ik had hem al gekend vanaf de Singelperiode, toen ikzelf nog een schooljongetje was en in de vakanties mocht meehelpen bij vader op kantoor. Kees Schuuring was jarenlang een soort familie-factotum geweest, knapte allerlei karweitjes voor ons op, vooral als we met vakantie gingen; mijn moeder beschouwde hem wel als een soort pleegzoon. Ja, daar stond ik werkelijk van te kijken en kon het bijna niet geloven. Maar ik moest toch aannemen dat de Groot deze dingen niet uit z'n duim zoog en achteraf bezien moest ik toegeven dat ik de laatste tijd ook wel eens aan Kees getwijfeld had. Appie de Groot, mijn verbazing gewaar wordend vanwege z'n onthulling, merkte op: „Ja Petrus... in het laatste der dagen zult ge vreemde gezichten zien...!” daarmee op stereotiepe wijze een aanhaling uit de bijbel citerende, die hij dan met een profetische blik in de ogen menigmaal te pas en te onpas in het geding bracht. Het was jammer dat vader er nu niet was en in Ossendrecht zat, dus kon ik er nu ook niet met hem over spreken. Later bleek dat het maar al te waar was. Vader kon niet ontkennen dat hij al heel lang aan Schuuring had getwijfeld en hem zelfs meerdere malen ernstig gewaarschuwd had om daar een punt achter te zetten „Kees heeft verkeerde vrienden,” zei vader, „hij is in de ban van zo'n club jonge fascisten en die hebben hem helemaal gek gepraat.” Kort daarop verdween Kees van de afdeling Zuid-Afrika waar hij jarenlang een trouwe medewerker van mijn vader was geweest. De reden bestond daaruit dat deze afdeling door de oorlog volkomen lam was gelegd en dat men elders in de firma iemand nodig had. Hij is nooit meer teruggekomen op de afdeling Zuid-Afrika. Dat hij werkelijk die beide mensen had aangebracht is nimmer bewezen, maar hij stond van nu af op de zwarte lijst en bekend als iemand die je politiek niet vertrouwen kon.

Dinsdag 13 mei 1941

− 18 −

Nauwelijks bekomen van de schrik die de overval op Rustenburg bij ons had achtergelaten, werd de wereld overrompeld door een nieuwe en nog veel grotere sensatie. Rudolf Hess, de rijksminister en naaste medewerker van Hitler zou met een Messerschmitt naar het noorden van Engeland zijn gevlogen en daar met behulp van een parachute zijn gedaald in de buurt van het landgoed van de hertog van Hamilton. Wij vernamen dit wonderbaarlijke nieuws na het eten via de Engelse zender en konden onze oren nauwelijks geloven. Rudolf Hess, boezemvriend van de Führer uit Duitsland gevlucht om daar asiel te vragen? Zoiets kon een zeer verregaande betekenis in zich bergen... de mogelijkheid dat kameraad Hess gestuurd was om te proberen in Engeland tot een vergelijk te komen en op die manier een eind aan deze oorlog te maken. Wat zouden de moffen daar zelf wel over te vertellen hebben? Nu, de Duitsers zwegen er aanvankelijk over als het graf en het scheen dat ze er zelf minstens net zo verbaasd over waren als de rest van de wereld. Overigens had deze gebeurtenis al plaats gevonden op 10 mei jl. en ook in Engeland had men het feit vooralsnog een paar dagen stilgehouden. De Engelse radio maakte bekend dat Hess met een duidelijke boodschap was gekomen van de Führer om te praten over de vrede. We hadden de indruk dat Hess volkomen te goeder trouw handelde. Maar na een paar dagen stilte konden de Duitsers de zaak niet langer verzwijgen en verschenen de kranten met nogal opvallende koppen en een geheel andere lezing van de affaire. Rudolf Hess zou in een vlaag van verstandsverbijstering hebben gehandeld en zou al geruime tijd verschijnselen van krankzinnigheid hebben vertoond... er viel geen goed woord meer over Hess te vertellen en in de Duitse pers werd hij uitgemaakt voor alles wat mooi en lelijk was... een gevaarlijke psychopaat die onmiddellijk opgehangen zou moeten worden. Nu, de kans om kameraad Hess de strop te geven was voor de Duitsers voorlopig wel verkeken. De Engelsen hadden hem meewarig aangehoord en al zijn prachtige verzinsels rustig naast zich neergelegd, daarna borgen zij hem veilig op in de een of andere strafgevangenis en Hess zou van de verdere oorlog geen weet meer hebben. Maar dagenlang deden de meest wilde speculaties de ronde over een eventuele vrede. Misschien hadden we zo'n vurige wens gehad dat hierdoor de oorlog beëindigd zou worden. Het was maar goed dat deze gebeurtenis niet de aanleiding zou worden om de oorlog te laten ophouden, ware dit inderdaad wel het geval geweest dan zouden we er niet zo best van afgekomen zijn. Het zou betekend hebben dat Engeland concessies had zullen doen aan Hitler en dat we ter eeuwigerdage onder het Duitse juk zouden blijven zuchten... er zou nimmer een bevrijding van ons land zijn geweest. Maar de Engelsen bleven star doorvechten, ze borgen meneer Hess stevig op en lieten zich niet van de wijs brengen door zijn mooie praatjes. De oorlog zou niet eerder eindigen alvorens de laatste Duitser uit de bezette gebieden verdreven was..... De stormvloed van geruchten over de wonderlijke vlucht naar Engeland van Rudolf Hess raakten langzamerhand weer enigszins verloren in de stroom van het verdere oorlogsnieuws dat ook zeer belangrijk was. Op 22 mei begon de grote Duitse aanval op het eiland Kreta met parachutisten. De Engelsen weerstonden aanvankelijk deze aanval, maar omstreeks 1 juni viel het eiland geheel in Duitse handen. Er was een hevige strijd om ontbrand en de moffen hadden weer redenen te over met veel tamtam hun overwinningen bekend te maken. Maar daar stond dan gelukkig weer tegenover dat zij op 26 mei hun trotse slagschip de „Bismarck” verloren. Het werd door de Engelsen op grandioze wijze de grond ingeboord. Ze hadden zulk een succes wel eens hard nodig; het zat onze bondgenoten in die dagen nog niet zo erg mee. Het kostte de Engelsen bij deze operatie wel hun slagschip de „Hood”, dat een zware voltreffer kreeg midscheeps en brandend in de golven verdween. Voor Engeland betekende dat eveneens een zwaar verlies. Maar gelukkig was er de gedenkwaardige rede van de Amerikaanse president Roosevelt. Velen hadden zich afgevraagd hoelang het zou duren eer Amerika bij de oorlog betrokken zou raken, maar totnogtoe hadden de Verenigde Staten geen directe aanleiding voorhanden om Duitsland de oorlog te verklaren. Zij volgden vooralsnog de tactiek om langs omwegen hulp te bieden aan Engeland en zelf buiten de strijd in Europa te blijven. In de rede van president Roosevelt kwam duidelijk tot uitdrukking dat de Verenigde Staten alle maatregelen zouden nemen om op grote schaal hulp te verlenen aan de landen die het slachtoffer van de nazi-terreur waren geworden. Die hulp zou in de eerste plaats bestaan in het bouwen van duizenden koopvaardijschepen op snelle en efficiënte wijze. Er moest zo snel mogelijk voorzien worden in het groeiende verlies aan tonnage bij de handelsvloot door het moordend in de grond boren van schepen door de Duitse onderzeeërs die nu overal op de Atlantische Oceaan gesignaleerd werden. Voorts zou Amerika Engeland voorzien van alle middelen die het nodig had om de nazi-horden te verslaan. „Give us the tools and we will do the job...” zo had Churchill uitgeroepen en nu zou hij de gereedschappen krijgen en nog wel op zeer korte termijn. Dit was voor ons allemaal hoopvol nieuws waar we ons krampachtig aan vastklampten en dat hadden we soms wel nodig wanneer onze eigen binnenlandse radionieuwsdienst met een zegepralend sausje de overwinningen van het Derde Rijk uit de luidspreker deed schallen. We konden die verdomde nieuwslezer wel vermoorden om z'n zalvende en overdreven toontje als hij met extra nadruk de in de grond geboorde tonnages oplepelde... Tegen het einde van mei keerde vader weer uit Ossendrecht terug. De rustperiode had hem zeer veel goed gedaan en hij scheen zich daar best geamuseerd te hebben met z'n medepatiënten. Zo waren we dus weer herenigd en het dagelijkse leven ging z'n oude gangetje. De toestand in Nederland was in deze dagen vrij rustig, je hoorde sedert enige − 19 −

weken weinig meer van geheimzinnige bombardementen. We begonnen toch maar weer over vakantieplannen te praten en vader stelde voor dat we maar eens moesten proberen weer naar Putten te gaan. Van de oude van Surksum hadden we bericht ontvangen dat we tot z'n spijt niet meer konden beschikken over het „huus Dennenlust” omdat dit verblijf door de eigenaar als vaste woning aan iemand uit het dorp Putten was verhuurd. En wat Campanula aangaat, daar mochten we evenmin op rekenen, die mevrouw Joustra woonde daar nu zelf de hele zomer in en wilde haar bungalow niet meer aan vakantiegangers verhuren. Dat zag er dus niet erg hoopvol uit, maar vader kwam op de gedachte dat we het ook nog wel konden proberen met het huisje van ds. van Heest, „Intermezzo”, waar we de allereerste maal een hele gezellige tijd hadden doorgemaakt. De oude heer besloot om zelf maar meteen naar de Lutherse dominee toe te stappen en het voor elkaar te krijgen dat we zijn bungalowtje nog een paar weken konden bezetten. Nou, dominee ontving vader heel erg vriendelijk en was verrast dat we zoveel prijs stelden op zijn huisje, dat hij bijna nimmer aan wie dan ook hadden kunnen verhuren. Ja, hij wist het allemaal nog precies dat we er in 1937 ook geweest waren en dat we zulke prettige huurders waren geweest en alles zo keurig hadden achtergelaten. Hij zou het ons dolgraag weer gunnen, maar... wat was dat nu jammer, hij had besloten om er deze zomer met z'n hele gezin zelf twee maanden in te kruipen, ook al omdat niemand meer naar het buitenland kon gaan. Dat trof nu erg naar, maar hij wilde nog wel eens zien of er geen mouw aan te passen was, dan bestond er ook nog de mogelijkheid dat we het huisje in september konden betrekken... als we daar genoegen mee wilden nemen. Met die minder rooskleurige boodschap kwam vader op 18 juni weer terug... hij vond dat we het maar moesten vergeten van dit jaar want september lag rijkelijk laat in het seizoen en met die vroege duisternis leek het ons minder aanlokkelijk zo midden in de bossen. We vonden het allemaal spijtig maar er viel niets aan te doen.

Zondag 22 juni 1941 Een dag van grote historische betekenis was aangebroken, het zou een mijlpaal worden in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, al drong dat op die zonnige zondagmorgen nog maar ten dele tot ons door. Al de gehele ochtend door had uit de radio uitdagende militaire marsmuziek geklonken en dat duidde er bij de moffen meestal op dat er iets buitengewoons op handen was. En jawel, tegen elf uur deelde de omroeper mede dat er met de nieuwsberichten van 12 uur een zeer belangrijke mededeling zou volgen uit het hoofdkwartier van de Duitse Weermacht. Nu luisterden we meestal liever niet naar die opgesmukte overwinningskreten van de Weermacht, maar in dit geval zetten we tegen twaalf uur toch maar de radio aan, we wilden wel eens weten wat onze beschermers nu weer voor een potje op het vuur hadden staan. En klokslag 12 uur kwam dat nieuws, voorafgegaan door triomfantelijk trompetgeschal. En het wàs overrompelend nieuws dat we te horen kregen... we konden onze oren nauwelijks geloven... „Het oppercommando van de Duitse Weermacht maakt bekend dat sterke Duitse tankeenheden en een grote troepenmacht hedenmorgen vroeg de grenzen van de Verenigde Sovjet Republieken hebben overschreden en in snel tempo oprukken op Russisch grondgebied in de richting van Moskou. - De Russen boden praktisch geen enkele weerstand en de opmars was in volle gang...” Dat was enorm nieuws... nieuws dat de geschiedenis zou ingaan onder het motto: „Operatie Barbarossa”, welke benaming de Duitse propaganda er aan had gegeven. Het bijna ongelooflijke was gebeurd, Hitler was de oorlog tegen de Sovjet-Unie begonnen... en de Russen lieten hun doodsvijanden rustig binnen komen. We waren een ogenblik met stomheid geslagen aleer we ons konden bezinnen wat deze nieuwe wending in de oorlog voor enorme gevolgen kon hebben. „Ik begrijp er geen steek van” zei vader, „ze hadden toch een verbond van niet-aanvallen met elkaar?” Er leek geen enkele aanleiding te zijn om deze „bondgenoot” onverwacht aan te vallen en de moffen hadden de operatie op de gebruikelijke manier ingezet zonder ultimatum of een oorlogsverklaring. „Wat moeten ze in Rusland?” bleef vader zich afvragen en hij liet er op volgen: „die Russen hebben ook een enorm leger achter de hand en ze zullen uiteindelijk hard terugslaan... nou komt er voorlopig helemaal geen einde aan deze oorlog.” Ik vroeg me af wáár dat leger van de Russen dan wel uithing nu de Duitse troepen zo maar zonder enige tegenstand te ondervinden konden oprukken... waarom deden de Sovjets niets...? Er moest hen toch alles aan gelegen zijn om de gehate fascisten bij de grens tegen te houden en zware klappen toe te brengen. Op het eerste gezicht een ontmoedigende situatie, de gedachte dat die machtige Sovjetstaat ook ten ondergang gedoemd zou zijn. Dat kon toch eenvoudig niet gebeuren... er moest toch ergens een macht zijn die in staat was om een krachtig halt toe te roepen aan het „Herrenvolk”. En dan ineens drong de werkelijkheid van het gebeuren glashelder tot mij door. Kon het mogelijk zijn dat de Russen, die nu onze bondgenoten waren geworden, met opzet de Duitse legers vrijelijk lieten binnen marcheren opdat de Sovjetlegers ze des te beter en met groter succes zouden kunnen omsingelen en vernietigen? Het was niet de eerste keer in de geschiedenis dat de Russen deze tactiek volgden. Ook Napoleon had het ondervonden en was er smadelijk door ten onder gegaan... de strenge winter in Rusland was voor deze veldheer eenmaal fataal geweest, duizenden soldaten waren toen omgekomen door de strenge kou in dat land. Hoe zouden die Duitsers dat probleem oplossen als hun veldtocht langer ging duren dan ze gepland hadden? Ze zouden in ieder geval Rusland tot overgave moeten dwingen vóór de winter een aanvang nam... en dan hadden ze nog maar enkele maanden de tijd. Had − 20 −

plannenmaker Hitler zich wel gerealiseerd hoe onmetelijk groot Rusland was, hoe onherbergzaam Siberië kon wezen in de winter en ook zelfs in de zomer in het noorden? Ze zouden het nooit of te nimmer klaarspelen het land in zo'n korte tijd geheel te bezetten... En bij die overweging daagde er plotseling een hoopvol gezichtspunt voor me op... verdomme, je hoefde helemaal geen strateeg te zijn om in te zien dat de Führer met deze nieuwe stunt de grootste stommiteit van z'n leven had uitgehaald... hij was letterlijk met open ogen in de val gestapt die de Russen voor hem hadden uitgezet! En ineens barstte ik los: „Mensen, er is reden om te juichen... de moffen gaan er aan, ik ben er zeker van dat dit avontuur hun ondergang gaat worden!” Vader zag dat nog niet direct zo zitten en voorspelde dat ons nog wel een hoop narigheid te wachten zou staan eer we konden juichen. Maar toen ik hem deelgenoot maakte van de gedachten die bij me waren opgekomen omtrent de tactiek van de Russen en over het feit dat ook Napoleon in Rusland het onderspit had moeten delven en daarbij gevoegd de barre winters die daarbij een heel belangrijk aandeel hadden, moest hij toegeven dat ik misschien wel eens gelijk kon krijgen... „Alleen moet je er wel aan denken dat Hitler geen Napoleon is en dat de legers en uitrusting van deze tijd veel en veel beter zijn dan die van Napoleon”, zo vond de oude heer en ook hij had daarin niet helemaal ongelijk. De oorlog met Rusland werd een enorme sensatie, men raakte er niet over uitgepraat. De meeste mensen ondergingen het als een kolossale ommekeer in de verdere loop van de oorlog, het zou de strop worden waarin Hitler z'n dolle kop had gestoken. Want eenmaal zouden de Sovjet-legers met vernietigende kracht toeslaan en zou de ganse Duitse Armee in de pan gehakt worden... het kon niet missen! Zo hadden de Duitsers de oorlog te voeren op drie fronten tegelijk. In het gehele westen van Noorwegen tot en met Frankrijk moesten ze de bezette gebieden in bedwang houden, in het midden-oosten voerde Rommel een grootse strijd tegen de Engelsen in de woestijn en nu was daar het strijdtoneel in het Oosten met de Russen bijgekomen. „Petrus, geloof me”, zo betoogde Appie de Groot op de zaak, „'t is nu spoedig bekeken met de nazi's... dat duurt geen jaar meer, let op mijn woorden!” Inderdaad kon dit avontuur in Rusland wel eens de ondergang worden van het Derde Rijk, maar 't zou wel iets meer tijd vergen dan het jaar dat Appie met stelligheid ons had verzekerd. Het was in feite de noodsprong die Hitler waagde doordat zijn poging om Engeland er onder te krijgen totaal mislukt was. Het Duitse volk verkeerde in een overwinningsroes en wilde niets anders dan heldendaden zien. In feite was de oorlog sedert maanden in een impasse geraakt nu het onmogelijk gebleken was Engeland tot vrede sluiten te dwingen en de Engelsen in steeds groter getale des nachts de Duitse industriesteden begonnen aan te vallen. Wilde de Duitse Führer zijn populariteit niet verliezen bij het volk, dan moest hij hoognodig een nieuw hoofdstuk toevoegen aan de lugubere thriller die hij aan het opvoeren was. Dat betekende: een nieuwe oorlog, met Rusland, een afleidingsmanoeuvre voor de mislukking in het Westen. Van nu af aan zou het nieuws over de oorlog met de dag interessanter worden, het waren de vage tekenen aan de verre horizon dat onze bevrijding naderde...! Ons geduld zou echter nog op een zeer zware proef worden gesteld, maar we bleven hoop koesteren...

Maandag 23 juni 1941 En bij alle sensatie die de onverwachte oorlog tussen Duitsland en de Sovjet-Unie alom teweeg heeft gebracht, komt er dan toch ook een prettig bericht met de post. We ontvangen een allervriendelijkste brief van Ds. van Heest. Hij brengt ons goed nieuws, beter dan we zelfs hadden durven verwachten. Hij schrijft ons dat hij in overleg met z'n gezin besloten heeft om de eigen vakantie een paar weken te verschuiven en ons op deze manier in de gelegenheid stelt om „Intermezzo” te betrekken van maandag 30 juni tot en met donderdag 10 juli, dat is dus ruim 10 dagen. Hij dacht dat we het hard nodig hadden om er eens even uit te zijn en het maakte voor henzelf niet zo veel uit wanneer ze een paar weken later gingen. Voorwaar, een prachtig gebaar van de Lutherse predikant. Hij moest eens weten wat voor ongelovigen wij waren...! We kregen het meteen druk met voorbereidingen treffen, de koffers moesten gepakt en de bonnen van de distributie geregeld, het gaf meteen de nodige afleiding om de spanningen van het oorlogsrumoer even te vergeten. We zouden al gauw op weg gaan en we hadden nog maar een week de tijd, maandag 30 juni was het vertrek naar Putten. Zo spoedig nadat bekend was dat we toch naar Putten zouden gaan, was vader onverwacht met een nogal vreemd voorstel voor de dag gekomen. Voor mij althans was het min of meer moeilijk te aanvaarden. Hij kwam met het plan om te vragen of de ten Bouwhuyzen zin zouden hebben ook mee te gaan met ons... het huisje was groot genoeg en er waren meer dan voldoende slaapplaatsen in de twee slaapkamers. Moeder vond het ook een prachtig idee want „Mien en Willem” wisten evenmin waar ze anders heen zouden moeten gaan. Nou, ik trok er nogal een lelijk gezicht tegen en de oudelui konden nu niet bepaald zeggen dat ik het plan met laaiend enthousiasme begroette. Er gingen een heleboel gedachten door m'n hoofd. Het drama van Putten was dan wel weer 2 jaar geleden en de oude wonden mochten dan een beetje geheeld zijn, ze hadden hun sporen maar al te diep in me achtergelaten. Ik was dat nog lang niet vergeten en voelde me nog verre van vrij te zijn van rancuneuze gevoelens jegens oom en tante. Bovendien was daar nadien nog bijgekomen dat ze nu afwisten van Betty en al eens blijk hadden gegeven er veel voor over te hebben ook dáár het hunne van te willen weten. Stel je voor... we zaten daar tien dagen in die kleine bungalow bij mekanderen met onverhoopt zo'n − 21 −

paar afschuwelijke regendagen er tussendoor... nou dat was voor tante Mien een heerlijke gelegenheid om haar speurzin op de proef te stellen en nog weer eens oude koeien uit de sloot te halen. In die geest motiveerde ik mijn tegenzin in het plan van vader en herinnerde hem er aan dat hijzelf eenmaal had beweerd nooit van z'n levensdagen meer met de ten Bouwhuyzen samen op vakantie te zullen gaan! Vader gaf toe dat hij dat toen gezegd had, maar voegde hij er aan toe: „Ik heb er mee bedoeld dat we die twee meisjes, Antje en Ali er niet meer bij wilden hebben samen met oom Wim en tante Mien... door dat stel is alle narigheid eigenlijk begonnen. Dat is nu allemaal verleden tijd en ik zie niet in waarom we weer niet ouderwets gezellig onder elkaar met vakantie kunnen gaan... Het zou voor jou toch ook veel gezelliger zijn met oom Wim, jullie kunnen samen op de fiets overal heen en Wim is altijd een onderhoudende prater waar je goed mee kon opschieten. Laten we nu in godsnaam die affaire met Antje maar eens vergeten, Mien zal heus wel zo verstandig wezen om haar mond daarover te houden. Nee, ik vind dat we dat maar doen moesten en ik ben er zeker van dat ze mee zullen gaan”, zo besliste vader kordaat. Ik wist dat er toch niet tegen te praten viel en legde me in hemelsnaam maar bij de nieuwe situatie neer. Nog diezelfde dag nam vader een treintje naar Utrecht om alles meteen te regelen. 't Zou mij benieuwen of ze op z'n voorstel ingingen... het was nog maar de vraag of ze er werkelijk zelf ook zin in hadden. Voor het eten was vader al weer terug. Nou, hij had succes geboekt hoor! Mien en Willem waren verrukt geweest van vaders voorstel. Ze waren al ten einde raad geweest waar ze dit jaar heen moesten, hadden al geschreven naar de oude van Surksum en van hem vernomen dat Campanula en Dennenlust niet meer ter beschikking waren. En nu kwam zwager Piet als uit de hemel gevallen met dit heerlijke nieuws. En òf ze meegingen, reken maar, Wim zou het ook enig vinden, kon ie weer eens ouderwets fietsen met neef Pieter. Ze was meteen begonnen met de spullen bij elkaar te zoeken en te gaan pakken. Ik zag wel in dat ik maar verstandig zou doen met me bij de feiten neer te leggen en het beste er van te maken. Bij nader inzien zaten er wel goede kanten ook aan dit plan. Bovendien waren de stenen des aanstoots er nu niet meer bij en met een beetje tact konden we tante Mien wel de mond snoeren als ze de neiging mocht vertonen om de gebeurtenissen van twee jaar geleden nog eens te willen oprakelen. Moeder deed ook nog een duit in 't zakje door aan mij te vragen: „Zou dat vriendinnetje van je niet mee willen gaan... er is plaats genoeg en niemand kent haar daar...” „Hoe komt u er in godsnaam bij!” viel ik uit, „U weet toch dat ze getrouwd is en dat ze om die reden niet bij ons thuis wil komen? Dan moet u toch wel begrijpen dat ze zeker niet mee gaat als ze weet dat mijn oom en tante er ook zijn... en bovendien, wáár moet ze dan slapen? Zeker bij mij in bed... want dat is dan nog de enige slaapplaats die over is.” Nou ja, moeder bedoelde het goed en wou alleen maar zeggen dat ze het leuk voor mij zou vinden als ik weer een kameraadje had! Ik zag het al voor me: l'histoire se repète, verrukkelijk voer voor tante Mien om een nieuwe actie op touw te zetten... tante Mien en Betty samen bij elkaar. Ze zou er een zware kluif aan hebben want Betty was Antje niet. Ik kende m'n vriendin wel zó goed dat ik me levendig kon voorstellen hoe Betty zich te weer zou stellen tegen haar. Neen, dat mocht ik mijn kleintje niet aandoen. Bovendien was het te onzinnig om over te praten, Betty zou het toch absoluut niet doen, ik wist dat ze het huis en al haar beesten niet in de steek kon laten. Daarom nam ik niet eens de moeite om er met Betty over te spreken. We namen in het midden van die week afscheid van elkaar, 't zou maar voor een korte tijd zijn, nauwelijks 14 dagen en die waren zo voorbij. M'n vakantie had ik in de gegeven omstandigheden makkelijk kunnen regelen. Immers ik was toch de meeste dagen vrij door de wachtgeldregeling. Het enige probleem dat zich voordeed was het dagelijkse „stempelen” tijdens die dagen waarop je niet werkte. Aanvankelijk hadden de bonden uitgemaakt dat iedere werknemer dan aan het bondskantoor moest komen om daar ter plaatse een handtekening te zetten. Maar tegen deze maatregel was zoveel verzet gerezen dat uiteindelijk goed gevonden werd dat men z'n handtekening ook bij de werkgever op het bedrijf mocht plaatsen; dat spaarde dan tenminste een tijdrovende wandeling uit naar de Leliegracht. Met wat overleg gelukte het me om hiervoor een oplossing te vinden en zo konden we met een gerust hart met vakantie gaan.

Maandag 30 juni 1941 Zo was vandaag de tiendaagse vakantie begonnen. We hadden een vlotte reis gehad per trein en arriveerden om halftwaalf aan het station Putten. Tante Mien was alleen gekomen en wachtte ons op aan het station, mijn oom zou pas in de middag verschijnen en had z'n fiets op de trein gezet zodat hij makkelijk naar de van Eeghenlaan kon komen. Nou, dat werd me weer een weerzien in het oude vertrouwde Putten alsof we er nimmer vandaan waren geweest. En alles liep mee. Onze vrees dat we geen vervoer zouden hebben om in het dorp te komen bleek ongegrond te zijn. We konden warempel een taxi krijgen die met gas gevoed werd; alleen moesten we wel een kwartiertje wachten aleer het vehikel was teruggekeerd van een ritje naar het dorp voor andere passagiers. Maar we waren al lang blij dat we een vervoermiddel hadden dat ons thuis voor de deur bracht. Veel bagage hadden we ditmaal niet, er was niets vooruit gestuurd omdat het maar voor zo'n korte tijd zou zijn. En zo kwamen we tegen 12 uur op Intermezzo aan, het huisje waar we in 1937 voor de eerste maal met Putten hadden kennis gemaakt. Het heeft weinig zin om over deze korte vakantieperiode uitvoerig verslag te doen en ik zal me er toe bepalen − 22 −

met enkele vluchtige opmerkingen over de omstandigheden waarop we Putten in dat tweede oorlogsjaar opnieuw beleefden. Oppervlakkig beschouwd had het er de schijn van dat de oorlog het vriendelijke plaatsje en z'n idyllische omgeving onberoerd had gelaten. De bossen en statige lanen lagen er even vredig bij als twee jaar tevoren, we zagen er vooralsnog geen enkele Duitse soldaat. Maar toch waren er wel een paar dingen die veranderd waren en die zich na een paar dagen duidelijk aan ons voordeden. Daar was in de eerste plaats de groenteman met z'n paard en kar die dagelijks de huisjes langs ging. Hoe vaak had m'n kleine neef Aart niet bij hem op de bok mogen zitten... een nog jonge, vrolijke vent was die groenteventer en hij had altijd de beste waar op z'n kar tegen lage prijzen. Maar het viel ons sterk op hoe diezelfde man veranderd was. H_ was lang zo voorkomend niet meer en z'n wagen borg nog maar een fractie van de artikelen die hij vroeger altijd bij zich had. H_ liep er bij rond met een gezicht of de hele wereld faliekant tegen hem was en mopperde op alles en iedereen. Met moeite konden we wat groenten en aardappelen van hem loskrijgen en hij vertelde er meteen kortaf bij dat hij nog maar twee keer in de week langs kwam en als we meer wilden hebben nou, dan moesten we maar naar z'n zaak in het dorp komen. Wat zou er met de groenteman aan de hand zijn? zo vroegen we ons verwonderd af. Ook de andere leveranciers stonden nu niet bepaald te dringen voor de deur om de klandizie. Dat was vroeger wel anders geweest, als je dan aankwam bij je vakantiehuis stond er een heel rijtje te wachten, de kruidenier was er, vaak in gezelschap van z'n grootste concurrent en de bakker dito en ook de slagers waren royaal voorhanden... je kon maar uitkiezen wie de eer te beurt zou vallen om z'n waren aan de familie te mogen leveren. Nu, dat was wel mooi verleden tijd geworden, er was geen leverancier te bekennen en we moesten voor de meeste levensbehoeften zelf naar het dorp toe. De bakker zei dat hij ons wel het brood wilde bezorgen als we er erg op stonden, maar dan rekende hij wel een soort bezorgloon. Ja, de mensen waren veranderd, dat was het enige en je vroeg je af of dat nu werkelijk alleen door de oorlog was gekomen. Over de groenteman hoorden we al spoedig het gerucht dat h_ lid was van de N.S.B. en dat het hele dorp de man geboycot had. Niemand wilde hem bevoorraden en h_ was daardoor gedwongen z'n waren heel ver uit de omgeving in te slaan. Daar hoorde we toch wel erg van op, dat juist deze man aan de verkeerde kant was komen te staan, de sufferd die z'n bedrijf en z'n hele bestaan op het spel zette voor een politiek waanidee. We overwogen eerst nog of we die venter nog wel de klandizie zouden geven, maar vader vond dat die man al genoeg gestraft werd hier in het dorp voor z'n stommiteit „en bovendien hebben wij er niets mee te maken”, vond vader, „wij hoeven niet te weten wat voor politieke overtuiging die man er op na houdt en we hebben groente en fruit nodig. Als we hem de bons geven moeten wij maar zien hoe we aan eten komen.” Dat was ook weer een harde waarheid. Toen de groenteman weer langs kwam vond vader het moment gekomen om een babbeltje met hem te maken... over de politiek en de oorlog. Vader zei ronduit tegen hem wat we over hem gehoord hadden. Hij gaf het onmiddellijk toe en draaide zich er niet uit met smoesjes. Op de vraag wat hem er toe gedreven had om als eenling in dit kleine plaatsJe bij die verraderlijke partij te gaan, begon de groenteman na enige aarzeling z'n hart uit te storten en te klagen dat alle mensen in de buurt hem negeerde en z'n zaak voorbij liepen. En hij had toch geen mens kwaad gedaan... niemand verraden, alleen maar omdat hij in goed vertrouwen lid was geworden van de partij die volgens zijn idee de maatschappij beter zou kunnen maken... maar als ie alles vooruit geweten had... en toen kwam het hoge woord er uit, dan was ie er nooit aan begonnen en nou had hij spijt als haren in z'n hoofd... maar dat gaf allemaal niks meer, want niemand wilde meer iets met hem te maken hebben en het enige wat er voor hem op zat was weg te trekken naar een andere plaats waar geen mens hem kende en dat was ie dan ook van plan... Of we nog groente van 'm bleven nemen? vroeg de man laconiek. Vader zei dat ie gerust aan de deur kon blijven komen... maar dan wel moest zorgen dat z'n waar prima in orde zou zijn. 't Was geloof ik een opluchting voor hem dat hij bij ons niet van de deur werd gejaagd. Oom Wim was bang dat de omwonenden ons er op zouden aanzien dat we een N.S.B.-groenteman aan de deur hadden en we er last mee konden krijgen, maar vader vond dat we ons daar dan maar niets van zouden aantrekken voor die paar dagen... Nou, onze landsverraderlijke groenteboer bracht ons in de dagen daarop van alles het beste en er was hem geen moeite te veel om de familie te gerieven. Deze man zou het nog zwaar te verduren krijgen in de toekomst... wie weet hoeveel er waren die door dezelfde dwaling in de nesten waren geraakt. Afgezien van deze kleine politieke perikelen met de gemoedelijke groentebaas verliep de vakantie in volslagen harmonie. Het weer hield zich buitengewoon goed, het werd zelfs zeer heet in het midden van de week. Ik had mijn oude vertrouwde karretje weer kunnen huren en oom Wim en ik trokken er bijna alle dagen op uit en bezochten alle plekken die we zo goed kenden. Ook de filmcamera had ik niet vergeten, het was me gelukt om toch nog een vrij grote voorraad films te bemachtigen bij Bernard op de Marnixstraat. 't Zouden wel gauw de laatste zijn, voorspelde hij, fotografische materialen werden steeds moeilijker verkrijgbaar. We maakten met vader en oom Wim nog enige verre wandelingen en bij die gelegenheden sjouwde ik de camera dan maar mee en er ontstonden zodoende nog een aantal leuke scènes die uitstekend in de bestaande Puttenfilm konden worden ingepast. 's Avonds met het aansteken van de lamp kwam weer iets van de oude gezelligheid uit de betere tijd terug. We zaten weer als vanouds om de tafel en deden kaartspelletjes. Waar was de oorlog gebleven? Je merkte er hier geen steek van, zelfs het verduisteren scheen daar een onbekende zaak te zijn, maar we deden voor de veiligheid toch maar de luiken voor de vensters. Maar omstreeks het middernachtelijk uur tot aan de ochtendstond werden we toch ook hier terdege herinnerd aan het feit dat het oorlog was. Het onafgebroken geronk van formaties bommenwerpers hield ons, − 23 −

meer nog dan in de hoofdstad, geruime tijd uit de slaap. Dat aanhoudende gebrom dat bij golven over ons heen trok, elkander als het ware overlappend, klonk hier boven de stille bossen nog angstaanjagender dan thuis in de bewoonde wereld. Het geloei van de luchtalarmsirenes uit de verre omgeving verscheurde de nachtelijke stilte nog feller. Mijn tante liet zich van haar beste zijde zien; was ik aanvankelijk nog wel eens bevreesd geweest dat ze zich zou laten verleiden tot het oprakelen van de oude geschiedenis, ze scheen aan te voelen dat ze er maar beter over zwijgen kon, wilde ze de genoeglijke stemming niet bederven. Er waren ogenblikken dat ik wel eens op weemoedige wijze herinnerd werd aan het blonde vriendinnetje van weleer. Dan drong de vage echo van haar jolige stem zwak tot me door... werd ik herinnerd aan de zorgzaamheid van haar als ze bezig was met de huishoudelijke beslommeringen. Maar die gevoelens werden belangrijk getemperd doordat we nu in een geheel andere omgeving zaten, op Intermezzo waarde de schim van het verleden niet zo intens rond als het geval zou zijn geweest op Dennenlust. Antje was hier nooit geweest en dit huis borg dan ook geen enkele herinnering aan haar in zich. Neen, dat heimweegevoel bekroop me meer wanneer we op de fiets wegreden; en op de plaatsen belanden waar Antje en ik zo vele malen samen waren geweest en waar we elkaar vol innigheid hadden bemind... en dat waren heel veel plekken! Zou ze er ook nog wel eens aan denken? Moeder had haar verteld dat we weer naar Putten gingen, ze moest maar een week overslaan met de eieren te brengen. Dat kwam ze nog steeds trouw doen, iedere zaterdagmiddag, klokslag 3 uur klonk het belletje... Antje met de eieren. In de laatste tijd had ik er de gewoonte van gemaakt om me niet meer te laten zien, moeder handelde het met haar af en lang blijven deed ze nimmer. Om mijn gemoedsrust te verzekeren leek het me beter dat wij elkaar niet meer zagen, 't had geen enkele zin om telkens opnieuw in de verleiding te komen toenadering te zoeken. Het was verleden tijd geworden en ik had me nu zo heftig aan Betty vastgeklampt dat het beeld van Antje meer en meer begon te verbleken. Bovendien was ze nu verloofd... ze had mij niet meer nodig. Mijn oom was de enige in het gezelschap die een enkele keer het onderwerp betreffende het gebeurde in 1939 wel eens dorst aan te roeren. En hij deed dat op zijn gebruikelijke omzichtige wijze en had het dan over „die twee kinderen” die elkaar niet erg konden verdragen, waarmee Antje en Ali bedoeld werden. Hij begon er over tijdens een tochtje op de fiets terwijl we ergens bij „De Zwarte Boer” zaten uit te rusten onder het genot van een koel glas bier. Het kon me niets schelen dat hij er voorzichtig over begon; 't was heel typisch dat ik het van m'n oom zo veel beter kon verdragen dan wanneer tante Mien iets gezegd zou hebben. Bij haar moest je altijd op je tellen passen, dat ze er op uit was om iets uit je te wringen waar je voor geen goud van de wereld over had willen praten. Mijn oom was in wezen helemaal niet zo, ik maakte uit de manier waarop hij het gesprek inleidde op dat hij zuiver uit persoonlijke belangstelling mij wilde polsen in hoeverre ik onder de gebeurtenissen psychisch geleden had. Of ik nog wel eens iets van dat meiske hoorde? - „Och, het was natuurlijk een goed kind”, liet hij er op volgen, „maar ze had nu eenmaal weinig ontwikkeling genoten en ze voelde zich daarom gefrustreerd omdat ze niet zo goed mee kon praten. - Ali had dat wèl en ik geloof dat je hier de hoofdoorzaak in moet zoeken dat die twee meisjes elkaar voortdurend in de haren vlogen...” Nu oom Wim de naam van Ali noemde kon ik op mijn beurt niet nalaten te informeren hoe deze jongedame het thans maakte. Tot mijn grote verbazing zei mijn oom dat hij dat niet kon zeggen... „Ali L. is al weer een hele poos bij ons vandaan... ik dacht dat je dat wel gehoord zou hebben.” Neen maar, ik stond paf dat ik daar volkomen onkundig van was en ik haastte me te vragen hoe dat zo gekomen was. „Nu, dat is nogal een pijnlijke historie geweest”, bekende oom Wim en ik constateerde dat hij zich op glad ijs begon te begeven met z'n verklaring. Als mijn tante er bij geweest was had ze hem stellig bijtijds de mond gesnoerd. Maar nu had hij eenmaal A gezegd en mijn nieuwsgierigheid zó sterk opgewekt dat hij verplicht was verder te spreken. Hij vervolgde z'n verklaring: „Na die vakantie in '39 boterde het al dadelijk niet meer zo erg tussen je tante en Ali... Dat kind verbeeldde zich dat tante Mien in Putten haar gebruikt zou hebben als wapen tegen Antje. Ze scheen het zich ontzettend te hebben aangetrokken dat die Antje van jullie haar congé kreeg en huilend naar huis ging op die bewuste zaterdag. Ze vond dat tante Mien daar de schuld van droeg. De jongedame voelde zich vals beschuldigd... jij en Antje zouden haar verweten hebben dat zij dat allemaal op haar geweten had en dat ze alles wat jullie deden overbriefde. Dat heeft ze allemaal je tante voor de voeten gegooid... haar mevrouw was zelf de oorzaak van al die narigheid geweest omdat ze telkens stiekem de hele familie tegen Antje had weten op te zetten en nog veel meer van dergelijke grieven. Nou, je kent je tante... ha ha ha... tante Mien was razend, ik ben er zelf niet bij geweest want ik zat op kantoor, maar er moeten wel een paar hartige woorden gevallen zijn tussen die twee. Kort daarop heeft Ali haar ontslag genomen... wèl erg jammer, ook voor tante Mien want ze had er een uitstekende hulp aan...,” liet hij er wat spijtig op volgen. Aha, zat dat zó in elkaar, nu dàt was wel een nieuwtje waar ik geducht van op hoorde. Was die Ali L. toch bij lange na niet zo'n beroerde meid geweest als we ten onrechte verondersteld hadden. „Je moet maar niet laten merken thuis dat ik je dit allemaal verteld heb...,” besloot mijn oom..., „misschien had ik het niet moeten vertellen.” Nou, ik vond het fideel van hem dat hij er op die manier over gesproken had en verzekerde hem dat ik over dit onderwerp verder zou zwijgen als het graf. Als tegenprestatie bekende ik hem dat ikzelf diep in m'n hart er vrede mee had gesloten dat alles zo gelopen was. „Als ik werkelijk met Antje had willen trouwen had niemand van de familie dat ooit kunnen tegen houden!” verklaarde ik met nadruk, „en dáár gaat het nu helemaal om.” Oom Wim maakte een bevestigend gebaar en knikte instemmend dat hij het eens was met mijn mening. Het onderwerp was voorgoed afgehandeld! − 24 −

De verdere vakantie verliep in alle pais en vree, er was nu geen onvrede meer onder de familie. Tante Mien kon in haar nopjes wezen want alles gebeurde op de juiste planmatige manier zoals zij dat in 't hoofd had zitten. Oom en neef maakten de uitgestippelde fietstochten, bijna alle dagen, hetzij in de ochtenduren of des avonds als de koelte was ingevallen en het water van het IJsselmeer rimpelloos zich uitstrekte tot de verre horizon en we de zon langzaam zagen wegzinken in een bed van zuiver goud. Het was verrukkelijk om hier weer te zijn en de narigheid van de oorlog voor een wijle van me af te kunnen zetten. Ik had me nu met alles en iedereen weer verzoend... moest toegeven dat het plan van vader om de ten Bouwhuyzen mee te vragen een uitstekend denkbeeld was geweest. Maar de tijd stond niet stil, de dagen vlogen om en voor we het wisten was het tijdstip van terugkeer naar de hoofdstad weer aangebroken. Woensdag 9 juli brachten oom Wim en ik op de fiets de koffers naar het agentschap van van Gend en Loos en donderdagmorgen om precies 9 uur stapten we in de bus aan de Harderwijkerstraatweg die ons naar Amersfoort zou brengen. Hier scheidden onze wegen, oom en tante stapten in de trein naar Utrecht en wij wachtten tot de trein zou arriveren die ons naar Amsterdam zou brengen. We konden terugzien op tien heerlijke vakantiedagen.

− 25 −

Hoofdstuk 3 Zondag 13 juli 1941 's Avonds ben ik in m'n eentje op verjaarsvisite geweest bij Aart. Het was een mooie warme zomeravond en de hele familie was er compleet aanwezig. Er werd eindeloos gekletst over de oorlog, in 't bijzonder over de Duitse aanval op Rusland. De situatie daar is nog niet helemaal duidelijk; volgens de Engelse radio houden de Russen enorm stand en hebben als represaille zware bombardementen uitgevoerd op steden in Oost-Duitsland. De moffen daarentegen spreken van grote vooruitgang bij hun opmars naar het oosten, ze zouden vrijwel geen tegenstand van de Sovjets ontmoeten. De tijd zal moeten leren wie er de waarheid verkondigt! Ben die avond na afloop van het verjaarsfestijn naar huis gaan lopen... een heerlijke rustige avond na een warme dag. De maan stond in het laatste kwartier en straalde voldoende licht uit om zonder veel inspanning de weg langs de buitenkant van de stad te kunnen vervolgen. Ik had behoefte aan zo'n wandeling na een avond vol gepraat. Buiten was de avondkoelte een ware verademing en overal was het volmaakt rustig aan de hemel. Ruim op tijd voor de spertijd intrad kwam ik thuis. Ik weet niet meer hoelang het duurde na het inslapen, maar het moet in het holst van de nacht zijn geweest toen ik met een schok wakker werd door een hels kabaal buiten... er ronkten vliegtuigen laag over en er klonk gedaver van het afweergeschut, 't was weer het oude liedje en dat nog wel na zo'n prachtige zomeravond. Nu maakten we ons heus niet meer zo erg druk over dat nachtelijke vuurwerk, je raakte er aan gewend en meestal bedaarde het na een poos. Maar ditmaal bedaarde het niet zo vlug en er schenen dan ook heel wat vliegtuigen aan de hemel te zijn. Plotseling vernam ik een fluitend geluid, het leek wel recht over te komen en onmiddellijk daarop sidderde de lucht van een dreunende explosie, het moest dicht in de omgeving zijn... een bom? De knal ging vergezeld van geraas alsof er duizenden ruiten aan scherven gingen. Toen het lawaai verstorven was viel er tegelijkertijd een onwezenlijke stilte over de buurt... er was niets meer te horen, geen vliegtuigen, geen geschut. De mensen waren zo gewoon geraakt aan die nachtelijke kermissen, dat niemand er meer het bed voor uit kwam, zolang het huis boven je nog overeind stond, draaide je jezelf nog een keertje rustig om en sliep meteen weer verder in. Maar de volgende ochtend was al dadelijk bekend wat er die nacht gebeurd was. Er was een bom terechtgekomen in de Roerstraat, dicht bij de Maasstraat vlak voor de deur van het textielwinkeltje van van der Linden. Toch was er niet zo erg veel schade, volgens mij was het projectiel een granaat geweest afkomstig van het luchtafweergeschut. Er zat een flink gat in de straat en de gevel van het huis vertoonde een scheur van boven naar onder. Natuurlijk waren er enorm veel ruiten gesneuveld. Om de hoek van het pleintje in de Roerstraat woonden een neef en nicht van ons, de Blancke's met hun drie kinderen. Zij waren de dans maar nauwelijks ontsprongen en hadden alleen wat glasschade. Diezelfde neef en nicht, die daar ook al jaren woonden maar waarmee we voordien sporadisch contact hadden, zouden hierna in dit oorlogsverhaal een nogal belangrijke rol gaan vervullen. Maar de t_d is nog niet rijp om reeds nu hierover nadere bijzonderheden te vermelden, er moest nog zo veel gebeuren rondom ons heen, ook wat onszelf betreft, dat het ten tonele voeren van deze familie nog wel even de tijd heeft. Wel kan ik nu reeds onthullen dat er met de Blancke's geleidelijk aan een steeds hechtere communicatie ontstond en dat wij door hun toedoen en met wederzijds overleg de zeer zware tijd zijn doorgekomen die de naaste toekomst nog voor ons in petto had. Maar dit alles zal in het vervolg van mijn geschiedenis vanzelf wel aan de orde komen.

Zondag 23 juli 1941 Vandaag is een schrikbarend bericht tot ons doorgedrongen, we hebben het eerste slachtoffer in onze familie tengevolge van de Duitse terreur. Het betreft de nichten van moeder's zijde, de van Arkels. Louise en Anna van Arkel kwamen ons altijd regelmatig bezoeken. Nicht Anna was degene die in 1938 een korte poos de huishouding bij ons deed toen moeder in het ziekenhuis lag. Een andere zuster van hen dreef een pension in de Nic. Maesstraat. En deze laatste was het waarover wij de nare tijding ontvingen. Die boodschap bereikte ons langs een omweg door een kort briefje dat door een onbekende bij ons in de brievenbus werd gedeponeerd. Er viel in bedekte termen uit op te maken dat er iets aan de hand was met nicht Willy van Arkel en als we meer wilden weten of vader en moeder dan contact wilden opnemen met de twee andere zusters, Louise en Anna. 't Was een beetje een geheimzinnig kattebelletje en de oudelui begrepen er eerst niet veel van. Vader ging er dadelijk op uit om bij de van Arkels (Louise en Anna) nadere bijzonderheden aan de weet te komen. Ik zie in gedachte nog het ontdane gezicht van vader bij zijn terugkeer van de visite, en hoor zijn opgewonden stem zeggen: „Wil ik je nou eens wat vertellen... de Gestapo heeft Willy gearresteerd en ze hebben haar opgesloten in het Huis van Bewaring op de Weteringschans... ze zit er al 14 dagen lang en niemand van de familie mag bij haar komen! Ze zijn er allemaal kapot van want niemand weet wat er met haar gebeuren gaat...” Hoe was dàt in godsnaam zo ineens in z'n werk gegaan? Dat was de vraag die ons op de lippen brandde en ook dat had vader allemaal van a tot z − 26 −

vernomen bij Louise en Anna. Het verhaal kwam er op neer dat Willy van Arkel zich beledigend had uitgelaten over Hitler in het bijzijn van de werkster, die, zoals daaruit bleek, vurig aanhangster was van het Duitse regime en lid van „de Beweging”. Omdat onze nicht met haar pension het niet zo makkelijk had met de voedselvoorziening en steeds te maken kreeg met allerlei vervelende bepalingen, had ze op een gegeven moment in een opwelling van woede boven aan de trap naar beneden geschreeuwd: ze moesten die Hitler zo gauw mogelijk ophangen... En daar beneden stond de werkster, waarvan niemand wist dat ze faliekant „verkeerd” was. Die riep uit: „Wàt zegt u daar... weet u wel dat u de Führer beledigt... hoe dùrft u... daar zal ik melding van maken, daar komt u zo niet van af! Mocht nicht Willy nog een kort ogenblik gedacht hebben dat haar werkster een lolletje maakte... van die dwaling was ze heel gauw genezen. De werkster pakte haar spullen bij elkaar en verliet meteen het huis. Dat vonden ze wel vreemd en het moest duidelijk zijn dat die werkster een landverraadster was, al hadden ze daar geen van allen ooit enig vermoeden van gehad. Ze waren ook geen moment bang dat deze vrouw werkelijk gevolg zou geven aan haar bedreiging... maar enige uren later zouden ze het aan de weet komen. Voor ze er op bedacht waren stopte er een Duitse overvalwagen voor de deur met vier man, gebons en herhaald gebel en in enkele seconden tijd hadden ze het hele pension bezet. Willy werd zonder pardon in de wagen geduwd en weggevoerd. Later op de dag kwam een agent van de politie aan de deur met de boodschap dat ze zo snel mogelijk kleren en nachtgoed moesten komen brengen aan het Huis van Bewaring aan de Weteringschans. Haar zoon die het pakje met kleren had gebracht mocht zijn moeder niet zien, hoe hij er ook op aandrong en keerde in wanhopige toestand weer naar huis terug. Dat was het verhaal dat vader vertelde en ook wij waren er bijzonder van onder de indruk. „Laat dat ons ook een waarschuwing zijn...” merkte vader op. „Je ziet er uit hoe voorzichtig je moet zijn met je woorden in het openbaar, de verraders zijn overal rondom ons heen en wij zijn ook nogal eens loslippig. Van nu af aan gaan we goed op onze omgeving letten en de mensen in de gaten houden die we maar half kennen. Ik denk nu ook aan die Kees Schuuring en aan Lansink en Bloemkolk... daar ben ik ook nogal eens mee aan het bekvechten en dan neem ik vaak geen blad voor m'n mond...”, concludeerde hij bij zichzelf. Nou, voor „kameraad” Lansink hoefde de oude heer niet zo beducht te zijn, die was meer het type van een blaffende hond maar die nog nimmer een keer gebeten had. Voor mezelf vond ik Schuuring en Bloemkolk gevaarlijker; je moest alleen maar denken aan de gevolgen van die staking in februari waarbij twee mensen verraden waren en waarvan nog steeds niet opgehelderd was wie daar de hand in hadden gehad. Met de familie Bloemkolk was het ook een duister geval geweest. Hij was een collega van vader waarmee de oude heer nogal 't een en ander te maken had waar het de zaak betrof. Vader had altoos heel goed kunnen opschieten met Bloemkolk en je zou kunnen beweren dat ze heel goed bevriend waren met elkaar, zelfs zó dat ze geregeld bij elkaar op visite kwamen en elke week kaartavondjes hielden bij toerbeurt. Nu vond ik Bloemkolk ook wel een geschikte kerel, hij deed altijd verbazend joviaal en beschikte over een schier onuitputtelijke dosis Amsterdamse humor zodat hij overal de getapte bink was, wáár hij zich ook vertoonde. Maar toen ze een paar maal ook bij ons een avondje geweest waren en ik kennis had gemaakt met z'n vrouw, begon me steeds meer een gevoel van tegenzin te bekruipen tegen die bezoeken en dat kwam voornamelijk door die vrouw van Bloemkolk waartegen ik steeds meer een gevoel van afkeer moest overwinnen vanwege haar provocerende prietpraat en achterbaks gescheld op alles wat socialistisch was. Met die hoornen uilebril op haar neus en d'r venijnige stem als ze een potje aan 't kankeren sloeg op de VARA, was ze wel een barre tegenstelling met haar vrolijke echtgenoot. Die gezellige avondjes met de kaarten op tafel hadden al weer zo'n paar jaar geleden plaats gevonden, toen er van oorlog nog geen sprake was, maar naarmate de politieke situatie in Europa na 1939 steeds meer toespitste en ook de N.S.B. groter aanhang kreeg, begonnen ook de Bloemkolken zich op feller wijze uit te laten over alles wat rood en democratisch was. Een paar maal had „dat wijf van Bloemkolk”, zoals ik niet kon nalaten over haar te spreken, zich niet ontzien om op zo'n avond bij ons in thuis zich in krasse termen uit te laten over de VARA met de volgende woorden: „Dat jullie nog luisteren naar die smerige jodentroep van die VARA... daar moet nodig eens 'n eind aan gemaakt worden, dat zootje moet nodig opgeruimd worden...” Vader schrok er werkelijk van op en zei sussend: „Nou nou, we luisteren altijd met veel genoegen naar die omroep en ze hebben uitstekende programma's en wat hebben de joden er mee te maken...? Zeg eens, ben jij zo'n antisemiet?” Nou daar had ze wel een antwoord op! En meteen kregen we te horen dat het natuurlijk altijd de joden waren geweest die de oorzaak waren dat het in de wereld zo faliekant verkeerd ging met de economie en dat het jodendom nodig maar eens een kopje kleiner gemaakt moest worden... Hadden vader en moeder tot dusverre nog steeds niets in de gaten gehad, toen ik deze walgelijke redenatie mee aanhoorde vielen me de schellen plotseling voor de ogen weg... Die mensen waren nationaal-socialisten of stonden op het punt het te worden. Ik zei niets, maar stond onmiddellijk van mijn zetel op en verliet de kamer en kwam niet meer voor de dag om ze te bij het weggaan goedendag te zeggen. Toen ze eenmaal vertrokken waren kon ik niet nalaten om een waarschuwend geluid te laten horen en vader en moeder er van te doordringen dat ze er beter aan deden de omgang met deze lieden af te breken... ik zou er een eed op durven doen dat ze allebei N.S.B.-ers waren. Vader dacht dat dat niet zo'n vaart zou lopen en dat alleen mevrouw Bloemkolk een beetje besmet was, maar zelf was hij er ook niet erg blij mee. „Je kunt het moeilijk bewijzen”, redeneerde mijn vader, „als ik Bloemkolk er recht op de man af naar vraag, ontkent hij het en zegt dat z'n vrouw de boel maar een beetje zit te voeren...!” Maar in diezelfde periode werd ik op indringende wijze gewaarschuwd door iemand die het beslist weten kon. − 27 −

De man die mij daarover in vertrouwen nam was niemand minder dan mijn collega Nico Hobbelman. Nico was namelijk een eigen neef van de Bloemkolken en woonde met z'n ouders vlak naast de familie Bloemkolk op de Noorder-Amstellaan, dicht bij de Waalstraat. Nico Hobbelman was een all-round jongen, betrouwbaar tot op het bot en met een politieke overtuiging die er niet om loog: een volbloed communist. Sedert een paar jaar was hij getrouwd met een joods meisje, Sipora geheten, die hij had leren kennen op de administratie van de firma op het Rokin. Ik was daar met Nico in contact gekomen in de soms langdurige periodes dat ik bij tijd en wijle op het Rokin moest doorbrengen als ze daar weer eens een keertje in de puree zaten met het werk. Al waren de ambities van Nico en mij geheel verschillend van elkaar, toch kon gezegd worden dat wij heel goede vrienden waren op het werk en dat we vaak heel interessante discussies met elkaar voerden over de manier waarop de maatschappij in elkaar zat. Hij wist enorm veel van de politiek af en had een zeer heldere kijk op de gebeurtenissen zoals die zich in Duitsland en ook in Rusland in de laatste jaren aan het ontwikkelen waren. Kortom, ik wist wat ik aan Nico had, ook wanneer we mekaar zo af en toe eens duchtig aan het „voeren” waren. Door een ver doorgevoerde reorganisatie was Nico op Rustenburg terechtgekomen en we spraken elkaar vaker dan ooit tevoren. Zo gebeurde het dat hij op zekere dag op de zaak bij me langs kwam om een praatje te maken. Het was juist omtrent die tijd dat we sterke twijfels waren gaan koesteren over de Bloemkolken. „Zeg Petrus,” zo begon Nico z'n babbeltje, „Ik moet jou toch eens iets vragen... 't gaat over die oom en tante van me, de Bloemkolken. Ik heb begrepen dat je ouwelui nog al stevig omgang hebben met dat tweetal en dat ze regelmatig bij elkaar op visite komen. Heb jij ze wel eens ontmoet thuis?” Ik beaamde het en Nico zag wel aan m'n gezicht dat een brandende vraag me op de lippen lag. Hij zei dan ook meteen daarop: „Wat vind jij eigenlijk van die tante van mij... heb je ooit iets gemerkt aan haar als ze gaat kletsen over de politiek?” - „Nou, als ik recht voor m'n mening mag uitkomen, Nico, dan ben ik er bijna van overtuigd dat ze lid zijn van de N.S.B. of althans op het punt staan het te worden en ik moet je wel bekennen dat ik niet zo erg op die tante van je gesteld ben... ze scheldt me te veel op de joden!” - „Nu beste kerel, dat heb je dan héél goed gezien... ik voel me dan ook gedwongen je in vertrouwen voor die mensen te waarschuwen omdat ik sedert enige tijd volledige zekerheid heb dat ze allebei het lidmaatschap van de N.S.B. bezitten... ze lopen zelfs met dat verrotte driehoekje op! Je zult je ouders op overtuigende wijze eveneens moeten waarschuwen opdat ze eens en vooral weten wat voor vlees of ze in de kuip hebben.” Als Nico zoiets zei kon je er van op aan dat het geen vals gerucht was, trouwens de feiten spraken nu wel voor zich zelf na hetgeen ik zelf had waargenomen, er was geen twijfel meer mogelijk! Nico voegde er nog aan toe: „Het is eigenl_k m'n tante die daar mee begonnen is doordat hun zoon Frits die rotzooi thuis heeft gebracht en wat neef Frits doet en zegt daar zweert ze bij... Oom Frits is in wezen een brave borst die maar net doet alsof en met m'n tante meepraat omdat zij 't zegt! - Nou, ik heb al heel wat met m'n tante in de clinch gelegen daarover en ik kan je wel vertellen dat er harde woorden zijn gevallen toen ze hoorde dat ik me ging verloven met Sipora en binnenkort met haar zou trouwen... dat Sippie een jodin was vond ze wel het ergste van alles. Ik heb haar toen de waarheid gezegd en sindsdien kom ik niet meer over de vloer bij m'n oom en tante.” Tot zover de onthulling van vriend Nico Hobbelman. Dat gesprek had al weer een paar jaar geleden plaats gevonden en ik had niet verzuimd om thuis zonder omwegen mijn oudelui op de hoogte te stellen van deze wetenschap. Vader kende Nico ook heel goed en had veel met hem op; 't bracht de oude heer over zijn laatste twijfel heen en hij zei dan ook kort en bondig: „Goed, we gaan morgenavond nog éénmaal naar Bloemkolk toe en dan vraag ik het hem op de man af... en dan zullen we zien!” Nu, zover behoefde het niet eens meer te komen. Toen vader en moeder ten huize van de Bloemkolken arriveerden stonden ze allebei boven in de hal om hun visite te ontvangen en uitdagend getooid met het driehoeksembleem van de N.S.B. Bloemkolk zei met de deur in huis vallende en wijzend op het insigne: „Ome Piet... we zullen 't je meteen maar vertellen... maar je ziet het wel, we zijn nu echt bij de nationaal-socialistische beweging... En we kunnen je de raad geven: maak nu maar gauw dat jullie er ook bij komen... want dat wordt onze toekomst...!” „Ziezo, dus tòch...” onderbrak vader hem meteen, „nou Frits, dan wil ik je wel vertellen dat we het de moeite niet waard vinden om onze jas uit te doen en dat we hier voor de laatste maal bij jullie zijn geweest... we gaan meteen weer naar huis terug!” Vader vertelde het verhaal later in geuren en kleuren, hoe Bloemkolk, geschrokken van zijn reactie, nog probeerde het conflict te sussen onder het voorwendsel dat 't maar een „lolletje” was. Vader had geantwoord: „Bloemkolk, met dat soort dingen in deze tijd maak je geen lolletjes... we wisten toch al lang dat jullie sympathiseerden met die fascisten... we waren er alleen niet helemaal zeker van, jullie hebben nu zelf het bewijs geleverd!” En daarmee keerden de oudelui de woning van de Bloemkolken de rug toe... met de kaartavondjes was het eens en voor al afgelopen. Deze hele gebeurtenis had al geruime tijd geleden plaats gevonden, toen we nog in een vrij Nederland woonden. Maar nu we midden in de oorlog en de bezetting geconfronteerd werden met de harde feiten dat een eigen familielid van ons om een kleinigheid in de gevangenis was terechtgekomen, bestond er alle reden de grootste voorzichtigheid te betrachten waar het mensen betrof zoals Bloemkolk en misschien eveneens Kees Schuuring of wie dan ook. Nicht Willy van Arkel was dus in de klauwen van de Gestapo gevallen en geen mens dorst te voorspellen of ze er ooit nog levend zou uitkomen. En dat allemaal door een losse opmerking en het verraad van dat loeder van een wijf. − 28 −

Maar ook bij ons in de straat kenden we zo langzamerhand enige duistere personages die tot de landsverraderlijke partij behoorden, er was er een die vlak naast onze deur woonde... bij de laatste verkiezingen had er de „wolfsangel” van de N.S.B. buiten het raam gehangen! Al deze feiten overwogen we terdege met elkander op die bewuste zondagmiddag en we kwamen tot de slotsom dat de tijd rijp was om de uiterste maatregelen in acht te gaan nemen voor onze veiligheid. Grotere voorzichtigheid met het luisteren naar de verboden zenders, een slot op je mond leggen in het bijzijn van onbekende bezoekers... dàt moest ons parool worden! Zo vrat de terreur van de straat langzaam als een venijnig gif in onze vertrouwde samenleving! Waarom ik zo uitvoerig heb uitgewijd over dit voorval? Wel, omdat dit nu een treffend voorbeeld genoemd kon worden van de sfeer van voortdurende angst waaronder we steeds meer gebukt gingen, angst die zou toenemen naarmate de bezetting langer ging duren en de Duitsers op een steeds afschuwelijker manier hun onmenselijke terreur begonnen uit te oefenen.

Zaterdag 2 augustus 1941 Vandaag zou het voor de laatste maal zijn dat we omstreeks 3 uur in de middag het stereotiepe belletje mochten vernemen waarmee Antje zich altoos placht aan te kondigen wanneer ze ons de eieren kwam brengen. Toen ze boven kwam en de eieren overhandigde kwam die boodschap haar maar met moeite over de lippen: „Mevrouw, het spijt m'n vader vreselijk maar het is de laatste keer dat ik u de eieren kan bezorgen... vader heeft de kippen moeten slachten omdat hij geen krachtvoer meer kan krijgen... en ze raakten ook al helemaal van de leg af!” Ze liet duidelijk merken dat het voor haar zelf eveneens een tegenslag betekende... nu had ze geen motief meer om met ons in contact te blijven. Ik ving het gesprek vanuit m'n kamer bij fragmenten op en haastte me om voor deze keer voor de dag te komen. Antje voor de laatste maal op zaterdag aan de deur... dat was toch wel iets om bij stil te staan. Het wilde zoveel zeggen dat we haar hierna wel nimmer meer zouden zien, dat ze voorgoed zou wegdrijven op de oceaan van het leven... „Ships that pass in the night...” Zó was het met Antje en mij geweest, twee scheepjes op de levenszee... en nu dreven we voorgoed uit elkaar. Ik werd er toch wel even stil van. Nadat Anneke haar wat trieste boodschap had overgebracht viel er nog even die korte stilte waarop niemand wist wàt te zeggen en dan klonk haar stem wat weemoedig: „Nou, dan ga ik maar weer en we zullen maar hopen nog eens tot ziens...” Moeder zei nog dat het haar erg speet en dat ze gerust nog eens langs mocht komen want we wilden graag op de hoogte blijven hoe het met haar ging en wenste haar verder het beste. Ook ik drukte het meisje nog eenmaal de hand en ik kan onmogelijk nog zeggen welke emoties me in dat korte moment overvielen, aan hoeveel kleine voorvallen ik weer even denken moest toen haar mooie slanke hand in de mijne rustte... die hand die ik zo vaak in genegenheid had gestreeld. En nu zag ik haar voor het laatst, ze zou trouwen en kinderen krijgen en van lieverlede zou ze wegebben uit m'n leven. Of zou het toch nog allemaal anders uitkomen? Zou het me lukken haar werkelijk te vergeten om nog niet eens te spreken over de mogelijkheid dat zij mij zou kunnen vergeten. De tijd moest het leren! Diezelfde avond hadden we de première van de vernieuwde Puttenfilm. Al het materiaal dat ik in de afgelopen vakantie had opgenomen was binnen een week terug en het zag er prima uit. Daar ik over meer dan voldoende tijd beschikte overdag, had ik in betrekkelijk korte tijd een geheel nieuwe montage van de film gemaakt en het geheel was er nu aanmerkelijk op vooruit gegaan. Zondag 3 augustus waren oom Wim en tante Mien er weer eens de hele dag en ook zij wilden natuurlijk graag de laatste opnamen bekijken zodat we des avonds al meteen een tweede voorstelling gaven. Het weerzien van Antje op het witte doek lokte toch nog even een paar zijdelingse reacties uit bij m'n tante. Zij deed vaag de suggestie aan de hand: „dat ze wel min of meer verwacht had dat ik die scènes waar Antje een rol in speelde uit de film zou hebben geknipt... niet dat zij zich daar aan stoorde, o neen, maar ze zou best begrepen hebben dat ik het zelf was die haar konterfeitsel liever niet meer zou willen aanschouwen iedere maal dat de film vertoond werd...” Ik merkte laconiek op: „Och, die film is nu eenmaal een brok geschiedenis geworden en in de historie laat je toch ook geen belangrijke feiten verdwijnen omdat je een hekel aan bepaalde hoofdpersonen hebt... die horen er nu eenmaal bij!” Nou, daar had mijn tante vrede mee, als ik er zó over dacht, wat zou zij er dan voor bezwaar tegen kunnen hebben dat Antje tot in lengte van dagen de hoofdrol in deze filmdocumentatie zou blijven spelen. Ze liet er nog op volgen: „'t Is toch wel jammer dat Ali die film nooit gezien heeft... ze staat er zo aardig op overal!” Ik wist maar al te goed dat Ali deze rolprent nimmer te zien zou krijgen, het meisje zou stellig geen stap meer over de vloer willen zetten bij haar vroegere werkgeefster. En als het puntje bij paaltje kwam zou tante Mien alles verzinnen teneinde te voorkomen dat Ali daartoe uitgenodigd werd!

Donderdag 14 augustus 1941

− 29 −

Een afgrijselijke nacht is aan ons voorbijgegaan. Op 't nippertje zijn we aan de dood ontsnapt en het mag een wonder heten dat onze huizen in de straat nog overeind staan. 't Begon in 't holst van de nacht zoals gewoonlijk met vliegtuigen op grote hoogte en gepaf van de afweerbatterijen. Daar was je nu wel helemaal mee vergroeid langzamerhand en we kwamen er 't bed niet meer voor uit. Maar nadat dit verschijnsel een poosje geduurd had en er een korte pauze van rust intrad, hoorde ik opnieuw vliegtuigen naderen maar deze vlogen op veel geringere hoogte en hun vliegrichting was duidelijk vanuit het oosten. Ook had het geluid veel meer weg van de Duitse Messerschmitts, het luchtdoelgeschut deed niets meer. Ik was toch even het bed uitgekomen en tuurde vanuit het zoldervenster in de duistere nachthemel in de hoop iets gewaar te worden. Hoe vaak had ik hier nu al gestaan en uitgekeken sinds de angstaanjagende nacht van 9 op 10 mei 1940? Daar was ik de tel al lang van kwijt geraakt en totnogtoe konden we ons er in verheugen dat het gevaar telkens net een boogje om ons heen was gegaan. Maar deze nacht zou het wat anders uitpakken. Naar mijn schatting waren het slechts twee bommenwerpers die ik hoorde komen aanvliegen, en ze waren verdomd laag... ik kon de schim bij het vage sterrenlicht duidelijk onderscheiden. Halverwege het plein moet er een geweest zijn, hij kwam recht op onze huizen af en dan hoorde ik eensklaps een meertonig fluitend geluid... en ik wist onmiddellijk wat dit betekende, het was het door de lucht gieren van een aantal bommen. Ik vloog van het venster vandaan en dook het bed in en in een drang tot zelfbehoud trok ik de dekens over m'n hoofd... Dat kostte maar een paar seconden en wat daarna gebeurde kan even goed minuten als uren geduurd hebben, misschien waren het ook wel luttele seconden... Er kwam een aantal dreunen door de lucht vergezeld van een geraas als bij een wervelwind. Ik lag opgevouwen in bed met de dekens strak over hoofd getrokken en voelde het bed bewegen als of er een aardbeving plaats vond. Het huis schudde, de deuren sprongen open en overal klonk gekraak en geluid van neervallende kalk. Ik weet niet hoelang dit allemaal duurde, maar na enige tijd werd het akelig stil. Ik dorst het hoofd weer boven het dek uit te steken en gluurde in het duister voorzichtig om me heen. Goddank... ik zag tenminste geen sterrenhemel boven me, dus het dak zat er nog op! Ik sprong m'n bed uit en opende opnieuw de ramen. In de stilte die nu buiten heerste was het enige geluid het onophoudelijk neervallen van steentjes en weet ik veel wat voor puin of gruis dat minutenlang bleef neerdalen vanuit de donkere hemel en dat met veel geraas neerkletterde op de daken. In huis klonk nu ook verward rumoer van de buren op de portalen en ik schoot haastig wat kleren aan om te gaan zien wat er beneden of achter in het huis voor onheil zou kunnen zijn. Mijnheer Mellink was op het portaal en ook De Fassmers waren bij de hand. Een poging om het licht aan te steken deed ons bemerken dat de stroom was uitgevallen, we konden nergens licht maken. Gelukkig had ik nog een zaklantaarn die het een beetje deed en daarmee lukte het de hier en daar verborgen kaarsen op te sporen zodat we spoedig mekaar konden zien en iets mochten bespeuren van de schade die het huis had opgelopen. We zagen al gauw dat we ons zelf geluk mochten wensen dat we er zo heilig vanaf gekomen waren. We zagen dat het plafond aan de binnenzijde van de trap naar de derde etage voor een groot deel was losgescheurd en met een boog haar omlaag hing. Verder lag het trappenhuis vol kalk en gruis. Plafonds waren gescheurd en de plinten bij de vloeren weken hier en daar een paar centimeter van elkaar. Verder leek de toestand hier normaal. Maar wat was er dan wel gebeurd? Welnu, dat begrepen we al heel spoedig. Nauwelijks met z'n allen bekomen van de schrik, hoorden we buiten het geloei van sirenes van de brandweer en over de waranda's aan de westkant zagen we boven de daken op verscheidene plaatsen een vuurgloed... niemand behoefde er aan te twijfelen dat er fikse branden woedden op zeer korte afstand, naar schatting in de buurt van de Maasstraat of in de omgeving van de Noorder-Amstellaan. Ik opperde het denkbeeld om de straat op te gaan en te gaan kijken of er wat te zien viel, maar vader praatte me dat met klem uit 't hoofd. Het was nog pas halfvier in de morgen en dus was het spertijd, om je nu op straat te begeven en nog wel in deze onzekere toestand zou bijzonder gevaarlijk zijn en op de plaats waar de bommen gevallen waren zou het nu wel wemelen van de Duitse politie. Er zat niets anders op dan kalm het daglicht af te wachten. We vroegen ons wel verbijsterd af wie dit nu op z'n geweten zou hebben. Waren het de Tommies geweest of hadden de moffen voor de aardigheid deze surprises laten vallen? We hebben het nimmer kunnen achterhalen, zoals gewoonlijk zwegen de kranten in alle talen over deze calamiteit. Er gingen geruchten dat een Duitse bommenwerper die in nood verkeerde en niet eerder landen kon alvorens z'n vrachtje kwijt te zijn, de schuldige was. Al gauw kwamen we tot de ontdekking dat we niet alleen van elektrische stroom waren verstoken, maar dat ook de waterleiding praktisch uitgevallen was, er kwam niet meer dan een dun straaltje uit de kranen en toen ik meteen wilde proberen hoe het met de gasleiding was gesteld bleek ook deze volkomen leeg te zijn. Dat zag er fraai uit, drie dingen die een mens nu eenmaal heel moeilijk kan missen voor het dagelijks levensonderhoud. Na een poosje kwam er luchtalarm ofschoon er geen sprake was van enige activiteit in de lucht, maar we hadden reden om te veronderstellen dat dit alarm werd gegeven om de mensen van de straat te houden zodat geen mens iets te zien zou krijgen. We probeerden de rest van de nacht nog wat slaap te bemachtigen, het was buiten ogenschijnlijk rustig en we hoopten maar dat ze niet terug zouden komen om het spelletje te herhalen. Toen de dag aanbrak en de spertijd voorbij was kon ik m'n ongeduld niet langer bedwingen en ging er op uit. Ver hoefde ik niet te gaan, nauwelijks de hoek om en de Maasstraat in gaande zag ik de drukte al, politie, brandweer en afzettingen bij het kruispunt Maasstraat Noorder-Amstellaan. Maar je kon toch alles duidelijk waarnemen van enige afstand. Er groepten honderden mensen bij elkaar die nieuwsgierig de ravage aan het opnemen waren. Nou, het was een chaotische toestand, vooral op de Noorder-Amstellaan. Alle pannen overal van de daken, bergen glasscherven en in het middengazon tussen de tramrails − 30 −

gaapten naar schatting acht diepe bomtrechters. Nu zag ik ook plotseling dat het huis bij de hoek naast de banketbakker van Stalenhoef voor het grootste deel verdwenen was, er stond alleen nog maar een stuk van de voorgevel overeind en daar was de brandweer nog aan 't blussen. Omstanders wisten te vertellen dat de ravage het ergst was in de tuinen tussen Deurloostraat en Noorder-Amstellaan. Waren er slachtoffers? Niemand kon het met zekerheid zeggen, maar ja, je kon wel nagaan dat er in dat huis stellig doden moesten zijn gevallen. Toch was het nog een geluk dat de meeste projectielen terecht waren gekomen op het midden van de weg en niet in de huizen aan de overkant. Het moest een ongeluk zijn geweest dacht iemand hardop... je moest toch aannemen dat ze niet voor de lol een stelletje bommen op de woonhuizen gingen gooien! Nou, de man die dat zei kreeg meteen van alle kanten ongezouten commentaar... of ie de moffen nou nog niet kende... die stonden toch immers nergens voor... of bent u soms Rotterdam al weer vergeten? Ja, het was ook niet makkelijk om je voor te stellen dat normale mensen met gezond verstand zó maar voor de gein dood en verwoesting om zich heen zaaiden. Maar je zag met eigen ogen dat zulke dingen inderdaad gebeurden omdat het oorlog was en dan leek alles geoorloofd. Wie weet wat nog voor veel ergere dingen we te staan zouden komen... pas als deze oorlog voorbij was konden we de balans gaan opmaken...! Ik ging meteen door naar de fabriek om daar mijn handtekening te zetten voor de wachtdag. Ik trof er collega Schouwenburg aan in de portiersloge, die de controle had over de personeelsmelding. „Zó, ben je daar nog... ik zie dat je tenminste nog leeft!” riep hij verbaasd uit. Ik beaamde het door mijn lijfelijke aanwezigheid. Ik vertelde hem onze ervaringen van de afgelopen nacht en beschreef hem het toneel van de ramp in geuren en kleuren. „Hebben natuurlijk de moffen zelf gedaan...” zei hij overtuigend. De explosies waren ver in omgeving gehoord en de wildste geruchten deden de ronde, als zou de gehele Rivierenbuurt verwoest zijn! Nou, dat was ook weer zwaar overdreven. Vergeleken bij Rotterdam was er hier eigenlijk niets aan de hand. In de loop van de dag begon de kraan gelukkig weer water te geven en ook de stroomvoorziening werd vrij spoedig hersteld. Maar met het gas werd het een misse boel. Er werden pamfletten rondgedeeld bij alle bewoners in de buurt met de mededeling dat door een onverwachte „storing” in de gastoelevering voorlopig geen gas beschikbaar was. De bewoners werd met klem aangeraden de hoofdkranen goed gesloten te houden teneinde explosies te voorkomen. Er werden speciale bonnen van de distributiekaart aangewezen waarop men petroleum kon kopen. Bovendien kon ieder die dat wilde op vertoon van z'n stamkaart warm eten gaan halen in de gemeentelijke gaarkeuken. Gelukkig had moeder nog steeds haar oude vertrouwde petroleumstel in ere weten te houden en dat kwam nu goed van pas. We konden in ieder geval een ketel water aan de kook krijgen voor de thee of om een kopje koffiesurrogaat te maken. Maar eten koken leek ons op dat petroleumpitje een te moeilijke opgave. Kordaat als vader met al dat soort dingen was, stapte h_ meteen er op af om een kaart te halen bij de distributiedienst voor het bekomen van eten uit de gaarkeuken. Nu, dat kostte niet de minste moeite en reeds de volgende dag stapte hij met z'n pannetje naar de Centrale Keuken die op korte afstand in de van der Helststraat op de hoek van de Jozef Israëlskade gevestigd was. Die keukens waren op enige plaatsen in de stad al sedert de mobilisatie in '39 door de gemeente ingesteld om dienst te doen in geval van ernstige calamiteiten. Sedert enige tijd konden er de minder bedeelden gebruik van maken, de houders van zogenaamde „vetkaarten”, dat waren dus de mensen met de zeer lage inkomens die van „de steun” moesten rondkomen. Het is begrijpelijk dat de bewoners van de „beter gesitueerde Rivierenbuurt” daar niet voor in de termen vielen. Die kregen uitsluitend een zogenaamde „boterkaart”, omdat boter duurder was. Die keuken was er dus niet voor ons en er werd door menigeen nogal eens geringschattend over de kwaliteit van het eten gesproken... het zou wel een soort ongenietelijke „rats” wezen, zo werd algemeen verondersteld. En nu moesten plotseling al die gegoede luitjes uit de „kouwe-aardappelen-buurt” met hun pannetje naar die armeluisgaarkeuken voor hun „bikken”. Met wat gemengde gevoelens gingen wij die middag aan de dis. Het was inderdaad stamppot van gestoofde ui, maar... het rook voortreffelijk en de smaak viel geducht mee, er zaten verdorie flinke brokken vlees in ook! Nou, die rats ging bij ons die middag schoon op en we hadden allemaal het gevoel dat we voldaan waren, dat eten was dus helemaal zo slecht niet en menigeen zal gedacht hebben: konden we dat eten maar blijven houden en laat die gasleiding nog een poosje kapot blijven. Als ik zeg dat het eten uit de Centrale Keuken werkelijk heel goed was, dan spreek ik natuurlijk over het jaar 1941. Er was toen van wezenlijk gebrek geen sprake. Ondanks het feit dat de Duitsers al geleidelijk bezig waren om onze voorraden in de wacht te slepen en het ganse bezettingsapparaat door ons gevoed moest worden, bleken de voorraden die onze oude Regering had aangelegd zó enorm groot te zijn dat er vooralsnog van gebrek niet mocht worden gesproken. Maar eens moest er een einde komen aan die voorraden en het was maar de vraag hoelang het leegplunderen van ons landje door de moffen nog zou voortduren... dan zou het eten uit diezelfde gaarkeuken inderdaad „rats” gaan worden, een benaming die nog veel te goed was voor de walgelijke zwijnerij die we toen voorgeschoteld kregen! Maar, ik wil niet vooruit lopen op de gebeurtenissen, al die ellende lag voorlopig nog ver in het verschiet! Het smakelijke eten uit de Centrale Keuken duurde ongeveer twee weken, toen waren de hoofdgasbuizen weer hersteld en was overal het water dat in het buizennet was gedrongen er weer uitgepompt. Dat geschiedde wijk voor wijk, het aantal klanten van de gaarkeuken nam zienderogen af. We hadden al weer een paar dagen gas, maar vader bleef stug volhouden om met 't etenspannetje er heen te gaan om de porties eten in de wacht te slepen. 't Was namelijk voor moeder ook een heel groot gemak, ze was er nu vanaf om iedere dag een maaltijd op tafel te moeten brengen en... 't was nog − 31 −

goedkoop ook! Het duurde dan ook niet lang meer of de oude heer ving op zekere keer bot... „Meneer, het spijt ons wel, maar u kunt vandaag nog eten krijgen... morgen moet u er zelf weer voor zorgen, er is nu overal weer gas!” zo kreeg hij te horen. En daarmee behoorde deze sensatie weer tot het verleden. Er werd met man en macht gewerkt aan het herstel van de schade. Binnen twee weken waren de bomgaten dicht gegooid, de ruiten er weer in gezet en glommen de daken van de nieuwe rode dakpannen. Je stond er van te kijken hoe snel dat allemaal voor elkaar kwam. Het duurde geen drie maanden, toen was het verwoeste pand op de Noorder-Amstellaan al weer opgebouwd en bewoond en was verder van de hele ramp niets meer te bespeuren. Maar één ding wilde ons nog niet zo spoedig uit de gedachten en dat betrof de griezelige vraag: wàt zou er gebeurd zijn als die bommenwerper z'n lading eens twee seconden eerder had afgeworpen? Welnu, de bommen zouden met wiskundige zekerheid precies in ons huizenblok zijn terechtgekomen... we zouden dan stellig nimmer geweten hebben hoe goed de stamppot uit de gaarkeuken wel smaakte!

− 32 −

Hoofdstuk 4 Er gingen weer een paar weken in betrekkelijke rust voorbij aleer nieuwe min of meer schokkende zaken tot ons doordrongen. De opmars van de Duitsers in Rusland scheen gestaag voortgang te boeken, omstreeks 16 augustus zetten de moffen hun grote offensief in tegen Odessa, het had er alle schijn van dat het hen zou lukken nog vóór de winter aanbrak Rusland tot overgave te dwingen. Dat waren allemaal geen bijster hoopvolle vooruitzichten en het luisteren naar de Engelse zender was niet altoos een opbeurende bezigheid. De Engelsen wonden er geen doekjes om... als het beroerd ging verbloemden zij de toestand nimmer en soms zeiden we wel tegen elkaar: we kunnen beter maar niet meer luisteren, je hoort toch niets dan beroerdigheid! Maar de volgende avond ging toch weer voorzichtig het raam dicht en kropen we dicht bij de radio om naar de vertrouwde stem uit Londen te luisteren. Ik ging nog een keer of wat naar de orgelbespelingen in de Oude Kerk. Daar speelde in die dagen Han Hoogewoud. Het was een verademing om daar in de middeleeuwse sfeer van het oude bouwwerk een uur lang de misère en het geweld van de oorlog van je af te laten glijden. Het leek of je in 't verleden terugkeerde... alsof deze tijd en daarmee deze afschuwelijke rampspoed die over de wereld was gekomen nooit bestaan had. De massale orgelklank overspoelde alle angsten die je dagelijkse leven vervulden. Hier in de rust van deze historische kerk kon ik me overgeven aan de weemoedsgevoelens van een haast vergeten gelukstijd onder de adembenemende klankschoonheid van Cesar Franck's Fantasie in C. Dat prachtige majestueuze orgel leek te spreken met duizend stemmen van hen die vroeger hadden geleefd, gaf alle heftige emoties weer waaraan je zelf ten prooi was en het was als een levend wezen dat vanuit het hoge gewelf met doordringend stemgeluid tot je sprak, je ziel beroerend tot in de diepste vezelen. Herboren en met nieuwe moed voor de dingen die nog komen mochten kwam je er vandaan. Toch zaten er ook Duitse militairen in die kerk, niet veel maar ze waren ook kennelijk onder de indruk van de orgelspelkunst van Hoogewoud. Konden deze Duitsers slechte mensen zijn? Hier moesten alle verschillen wel wegvallen... waren allen één onder de grootheid van de Muze. Waar waren zij met hun gedachten onder de klanken van dit machtige instrument? Ze zullen aan thuis en aan hun naasten hebben gedacht en misschien wel de hele rotoorlog hebben vervloekt! Op 21 augustus waren de oudelui weer eens een dagje naar Utrecht getogen en dat bood de gelegenheid om mijn vriendin uit te nodigen in de middag een kopje thee bij me te komen drinken. Vader en moeder zouden in Utrecht blijven eten en misschien zelfs een nachtje overblijven. Betty kwam maar al te graag bij mij, nog geheel vervuld van alle belevenissen en interessante dingen die ze hier bij vorige gelegenheden had ondervonden. Ik wachtte altijd in spanning af of ze werkelijk zou verschijnen, dat was nooit helemaal zeker omdat ze meestal nogal sterk gebonden was door de zakelijke achtergronden van het huis waarin ze woonde. Ik vond het heerlijk om haar bij me te hebben in m'n eigen vertrouwde omgeving. Ik zag haar dan met geheel andere ogen en 't was bepaald boeiend om de verandering waar te nemen die ze dan ogenschijnlijk onderging. Ze was dan in mijn ogen een geheel andere Elise en ik genoot er van als ik getuige was van haar opgetogenheid en belangstelling over alles wat er in ons huis te beleven viel. Het werd ook nu weer een intens gezellige middag en ik deed mijn best om het allemaal zo gezellig mogelijk voor haar te maken. Ik vertoonde de vernieuwde Puttenfilm voor haar en aan het slot van de middag speelde ik nog wat voor haar op de piano waarbij ze me verzocht nog éénmaal die prachtige pianofantasie uit „La Tosca” te willen spelen. Ik had deze pianobewerkingen van Puccini te leen van een pianist die sedert enige tijd vaak bij ons over de vloer kwam, een zekere Verhey. Ik weet niet meer waar mijn vader deze man opgediept had maar hij kwam op een zeker moment met hem aanzetten en al spoedig werd hij vaders tweede begeleider en musiceerden zij samen op de dagen dat ik er niet was. Verhey bewoog zich meer op het populaire genre waarin hij heel goed was en vader kon nu z'n hart ophalen aan allerlei opera-uittreksels in een bewerking voor viool en piano. Verhey beschikte ook over een uitgebreide verzameling gedrukte muziek en daar ik zelf ook nogal verzot was op de emotionele muziek van Puccini had hij me twee schitterende piano-fantasieën in bruikleen gegeven van onder andere La Bohème en La Tosca. Ik had ze betrekkelijk spoedig onder de knie en ze waren uitermate geschikt om eens voor te spelen voor publiek dat niet zo thuis was in de Klassieken. Betty vond het prachtig en was er verrukt van, ik zag zelfs traantjes in haar ogen en toen ik uitgespeeld was en de laatste tragische akkoorden waren verstorven, vloog ze me letterlijk om de hals en kuste me overal op m'n wangen en voorhoofd en drukte me hartstochtelijk tegen zich aan. Ik werd er rijk door beloond. Ze riep uit: „O Piet, als wij eens samen getrouwd waren en ik altijd bij je kon zijn... dan moest je iedere dag voor me spelen en dan kwam ik heel dicht naast je zitten om te luisteren... zou je het mij ook kunnen leren?” liet ze er vragend op volgen. Ik dacht van wel, ze was muzikaal genoeg. „Probeer het maar eens!” nodigde ik haar uit, „begin maar met je duim op deze witte toets te zetten en sla dan de volgende aan met dat kleine wijsvingertje enzovoort.” Ze probeerde het en ik speelde de bovenliggende akkoorden. Nou, daar was ze helemaal weg van en ik zei dat ze dan maar gauw een piano moest kopen. We moesten er allebei om lachen want een piano was voor haar een onbereikbaar ideaal. „Probeer maar eerst om eens van Bram af te komen... en dan trouwen wij samen, dan kun je studeren op dit mooie instrument.” Ik zag aan haar gezicht dat ze even verstarde toen ik − 33 −

de naam van Bram uitsprak... ik verstoorde even haar geluk en ik besefte dat ik beter die naam niet had kunnen noemen. Ze had al geruime tijd niet meer over hem gesproken en zelf voelde ik geen enkele behoefte om haar te vragen hoe het nu verder was gegaan met Bram na zijn onzalig voornemen om haar mee te nemen naar Duitsland. Opzettelijk zweeg ik er over, bevreesd dat ze dan misschien nieuwe onthullingen zou doen over deze man, onthullingen die mogelijk tot hernieuwde onrust en argwaan konden leiden. De middag was al weer voorbij eer we er op bedacht waren en na ons er van vergewist te hebben dat er geen onraad van buren op het portaal was, bracht ik haar helemaal naar huis. Het was weer een heel fijne middag geweest waaraan ik later nog vaak zou denken.

Maandag 25 augustus 1941 Een nieuwe tegenslag tengevolge van de oorlog heeft de moeilijkheden waarvoor we geplaatst worden aanzienlijk vergroot. Vader had een briefje van de directie ontvangen waarin hij verzocht werd hedenmorgen op het hoofdkantoor te willen komen voor een onderhoud. Die uitnodiging om te komen praten kon bij de de Bussy's van alles betekenen, maar meestal voorspelde het niet veel goeds. Geen wonder dan ook dat de oude heer met een ietwat bezwaard gemoed op weg ging naar „De Boss”. Nu behoefde hij niet bevreesd te zijn voor een eventueel ontslag, daarvoor had vader een te lange en uitstekende staat van dienst. Hem zomaar zonder meer op straat te zetten verwachtten we zelfs van deze firma niet. Maar de boodschap die hij er ontving was voor ons in bepaalde opzichten toch wel minder aangenaam te noemen. De directie had namelijk besloten om vader met ingang van 1 september een pensioen toe te kennen. Ze waren van mening dat de zaken in Zuid-Afrika wel nimmer meer op gang zouden komen en als verloren moesten worden beschouwd. Ook al omdat hij wegens z'n leeftijd niet meer in aanmerking kwam voor de wachtgeldregeling en gezien het feit dat hij aan het eind van dit jaar de 66-jarige leeftijd zou bereiken, dachten ze dat hij gebaat was met een pensioen. Natuurlijk kon de oude heer daar geen bezwaar tegen maken al had hij graag nog een paar jaartjes meegelopen in het bedrijf. Maar het nare van de zaak was dat het pensioen een nogal drastische inkomstenverlaging voor hem betekende, in 't kort gezegd: de directie wilde de man die bijna een halve eeuw lang z'n beste krachten had gewijd aan de H.A.U.M. en voor de firma letterlijk goud had verdiend, afschepen met een pensioentje dat te veel was om te sterven en te weinig om er het leven bij te houden. Dat zat vader geducht dwars en geen wonder dus dat hij behoorlijk in de pottenbank zat toen hij thuis kwam. Zelden had ik hem in zulk een mineurstemming gezien als op dat ogenblik. Al z'n natuurlijke optimisme had hem in de steek gelaten en hij begon meteen met allerlei sombere voorspellingen... dat we nu aan de hongerdood waren overgeleverd en dat we de buikriem meteen maar stevig moesten aantrekken en met alles dadelijk moesten gaan bezuinigen. Ook stelde hij voor dat we maar zo snel mogelijk moesten gaan verhuizen naar een goedkopere woning of anders een gedeelte van deze woning zouden gaan onderverhuren... Kortom, hij draafde door van het ene onzalige voornemen naar het andere en joeg moeder en mij de stuipen op het lijf. Totdat ik voorstelde om nu eerst eens rustig samen de balans op te maken alvorens we tot die noodmaatregelen zouden besluiten. Geagiteerd viel vader nog uit: „Maar ik néém het niet... ze zullen me toch in elk geval een behoorlijk inkomen moeten garanderen, want met wat ze me nu toegedacht hebben kunnen we onmogelijk rondkomen...!” Er werd krijgsraad gehouden en we overwogen de situatie terdege. Vader zei dat er nog niets definitief was besloten omtrent de grootte van z'n pensioen en dat hij nog bedenktijd had. Hij kon er nog op terugkomen en meer vragen van de baas en dat zou hij onmiddellijk doen. We rekenden uit dat wanneer zijn pensioen op ƒ 40.- per week zou worden gesteld en ik bereid was om wekelijks mijn kostgeld met een aanmerkelIjk bedrag te verhogen, er feitelijk aan de hele situatie weinig zou veranderen. Nu, dat was al een hele opluchting voor de oudelui want aan die mogelijkheid hadden ze nog in 't geheel niet gedacht. Het kostte nog enige overredingskracht om vader van zijn verhuisplannen af te brengen en hem er van te overtuigen dat we daarmee niet veel zouden opschieten. Een hernieuwd onderhoud met de baas leverde uiteindelijk op, na veel heen en weer gepraat, dat zijn pensioen definitief werd vastgesteld op ƒ 40.- per week. Er stond dan tegenover dat de firma te allen tijde een beroep op hem kon doen wanneer de zaken met Zuid-Afrika weer op gang mochten komen en zo lang dit nog niet het geval was de firma hem elders in het bedrijf nodig mocht hebben. Nou daar was vader voorlopig wel tevreden mee, hij had nu een excuus om zo af en toe zijn oude vertrouwde kantoor op te zoeken en zodoende er nog bij te horen! Wat kan ik in dit geschrift nog verder naar voren brengen over de gang van zaken die in ons dagelijks leven weinig emotioneel waren? Het leven ging weer gewoon verder, we schikten ons in de toch wel iets verslechterde financiële situatie waarin ons gezin was komen te verkeren, maar ik mocht mezelf gelukkig prijzen dat ik voldoende werk had. Er kwam zelfs een periode hierna dat het met de wachtdagen afgelopen raakte: er was ineens een massa werk gekomen en nu was ik weer alle dagen in touw op de zaak, ja, moest zelfs een paar maal op zaterdagmiddag overwerken en spijkerde meer geld bij dat ik ooit daarvoor verdiend had. Na wat rumoer op Schiphol in de nacht van 30 op 31 augustus veroorzaakt door een poging van de Engelsen om onze luchthaven schade toe te brengen, brak er opnieuw weer een flink tumult uit in de binnenstad op de 31ste augustus, de verjaardag van Koningin Wilhelmina. Talloze mensen tooiden zich die dag wederom met oranje en in − 34 −

sommige buurten, voornamelijk in West trachtte men de oude Koninginnedagstemming nog eenmaal leven in te blazen. De mensen zetten overal potten met goudsbloemen voor de ramen en op straat werd druk gegooid met oranje serpentines. Ik zag op de Ceintuurbaan trams rijden die nog overal de sporen van het verboden feest droegen en waar slierten serpentines vanaf hingen. Maar opnieuw grepen de moffen hardhandig in, vele feestgangers werden gearresteerd en de „Grünen” veegde straten en pleinen schoon met bruut geweld. 't Was voor de Duitsers een onbegrijpelijke zaak dat die dumme Holländer nog maar steeds in dat Oranjehuis bleef geloven en nog steeds niets begrepen van de zegeningen die „Das Dritte Reich” alom in Europa wilde brengen.

Maandag 1 september 1941 Ineens is er een enorme schaarste aan groenten, nergens is ook maar iets van wortelen, sperziebonen en wat de groentehandel gewoonlijk om deze tijd van het jaar in overvloed te bieden heeft, verkrijgbaar. Voor de groentezaken staan lange rijen mensen te wachten of er misschien nog iets aangevoerd zal worden. Maar de meeste winkels hebben hun deuren gesloten... er is niets meer. Hoe kàn dat nu zo plotseling..., vraagt ieder zich verbaasd af. Verleden week nog overal meer dan voldoende verse groenten en nu ineens niets meer? De oorzaak is spoedig bekend. De Duitsers hebben enorme hoeveelheden groenten rechtstreeks aan de kwekerijen opgevorderd en met treinladingen vol vervoerd naar Moffrika. Laat die Hollanders maar verrekken... laten ze hun oranje-serpentines maar opvreten, zullen ze wel gezegd hebben. Gelukkig heeft moeder nog een voorraadje blikgroenten en daar kunnen we nog even mee voort. Van meneer Mellink krijgen we een tip dat we het eens moeten proberen achter de Zuidelijke Wandelweg, daar zijn verscheidene kleine kwekerijtjes en die verkopen hun produkten met een beetje goede wil aan wie er om vraagt. Zo gaan vader en ik er op uit, gewapend met een paar flinke tassen. We hebben geluk, we vinden een paar tuinderijen in de buurt van de Haringvlietstraat achter de Wandelweg en daar worden we volop voorzien van bossen wortelen, kropsla en sperzieboontjes... en zelfs nog tegen een redelijke prijs ook! Voorlopig zijn we uit de brand. Maar we zullen in de komende dagen nog menige strooptocht moeten ondernemen naar deze contreien alvorens de schaarste weer over is. Na een paar weken is alles weer gewoon en hebben de groentezaken weer van alles te koop.

Woensdag 10 september 1941 Waar ieder nu al weken lang naar heeft zitten hunkeren is goddank eindelijk gebeurd. De Russen zijn een groot tegenoffensief begonnen bij Smolensk. Dit grote nieuws kwam tot ons hedenavond via de Engelse radio. 't Was in één woord een geweldige tijding. De Russen hadden maar liefst tien Duitse divisies omsingeld en geheel vernietigd. Er zouden tienduizenden Duitse krijgsgevangenen zijn gemaakt en een enorme voorraad aan wapens en munitie in de handen van de Sovjets zijn gevallen. We konden wel juichen bij dit geweldige nieuws al moesten we dat natuurlijk zachtjes doen! Eindelijk ging het de goede kant op... het was een begin en de Duitsers hadden in elk geval een enorme klap gehad, zodat nu de vraag rees of ze inderdaad nog wel vóór het invallen van de winter hun doel zouden bereiken. In mijn zakagenda uit het jaar 1941 vind ik onder deze datum (10 september) met heel kleine potloodletters vermeld: „Naar de ondergang van Duitschland?” - Ja, daar had ik toen een vraagtekentje achter geplaatst en inderdaad, op dat ogenblik was de toekomst van het verdere verloop van de oorlog nog één groot vraagteken. Maar hoe kon ik toen vermoeden welk een bevestiging het antwoord op dat vraagje in de toekomst inhield. - Aanvankelijk zwegen de Duitse legerberichten angstvallig over dit voor hen zo enorme echec. Wat later heette het dat er enige „correcties” in de frontlinie in Rusland waren aangebracht!

De maand september ging voorbij zonder veel emotionele gebeurtenissen. Vader was nu ook meer thuis dan ooit tevoren, nu hij definitief met pensioen was en op de dagen dat ik zo af en toe ook weer in de wachtgeldregeling liep, maakten we samen verschillende uitstapjes. We gingen een paar keer naar Artis van welke gelegenheid ik gebruik maakte om met de Cine-Nizo camera nog een en ander te filmen als aanvulling op de bestaande „Artisfilm”. Als het weer minder mooi was pikten we een bioscoopje naar mijn favoriete Filmtheater „De Uitkijk”. Eigenlijk was het leven één doorlopende vakantie. Toch waren we ons er van bewust hoe onnatuurlijk deze situatie in wezen eigenlijk wel was. Ik vroeg me vaak niet zonder ongerustheid af: hoelang zal dit allemaal stand blijven houden? Als je er vanuit ging dat de oorlog mogelijk binnen een half jaar, hooguit een heel jaar beëindigd zou zijn, wat ook de afloop mocht wezen, dan zouden we het die tijd wel op deze manier kunnen rekken. Maar je moest er niet aan denken dat het nog jaren zou kunnen voortduren alvorens één van de beide partijen overwinnaar werd. Hoelang zouden de Duitsers lijdzaam toezien en gedogen dat het grootste deel van de mannelijke bevolking een renteniersbestaan leidde? Er gingen geruchten dat de − 35 −

moffen steeds meer druk gingen uitoefenen op de Gewestelijke Arbeidsbureaus en bij de grote industrieën om mensen te werven voor werk in Duitsland. Werden de werkers in 't begin nog gepaaid met mooie beloften om vrijwillig passend werk in Duitsland te vinden, al spoedig kwam het ons ter ore dat de Duitsers er toe overgingen om zonder blikken of blozen arbeiders te vorderen die zonder meer naar Moffrika werden gedeporteerd, met andere woorden ze moesten of ze er zin in hadden of niet. In het laatste geval werd hun uitkering stopgezet. Totnogtoe mocht ik mezelf gelukkig prijzen dat ik werk had, al was het dan ook maar op halve kracht. Het leek me een geruststelling dat ik mijn dienstverband met de firma onaangetast wist; daarin was geen enkele verandering gekomen bij het ingaan van de wachtgeldregeling. Ik voelde me dus wat dat betreft heel veilig en dacht dat ik geen angst hoefde te koesteren dat het noodlot me zou treffen om opgetrommeld te worden voor werk in Duitsland. Maar wie kon in 1941 nog ergens zeker van zijn? We leefden van de hand in de tand onder het motto: dat-zien-we-morgen-dan-wel-weer! Ook de maand oktober van dat jaar 1941 ebde weg in een soort droomtoestand. Niet dat er hoegenaamd niets van belang voorviel, zeker, maar we werden immuun voor de dagelijkse overvliegerij van de Engelsen, het nachtelijk geknal, de bommetjes en granaten die zo af en toe tussen de burgerij terechtkwamen. Wel was er het stomme bombardement van de Engelse luchtmacht op Rotterdam in de nacht van 2 op 3 oktober, waarbij 67 doden vielen en vele kerken die nog overeind stonden na de meidagen van '40, nu ook tot puinhopen waren geworden. Radio Oranje vermeldde dit vooral openhartig en ze zeiden daar dat het een „noodlottige vergissing” was... de piloten hadden het verkeerde doel te pakken gehad! De Duitse pers maakte er een enorm kabaal over en buitte de zaak uit als propaganda voor hun eigen stalletje, maar het was ver van ons bed en zulke gebeurtenissen maakten lang niet meer zoveel indruk op ons als dat een paar geleden het geval zou zijn geweest. Neen, er zouden heel wat meer spectaculaire ontwikkelingen voor nodig zijn in de krijgsverrichtingen om ons uit het lood te brengen. Het zou dan ook niet lang meer duren of we werden opnieuw uit de dagelijkse sleur opgeschrikt door onvoorstelbaar nieuws, dat in de eerste plaats de ontwikkeling in de oorlog omvatte, maar dat snel gevolgd werd door gebeurtenissen waarbij ik zelf nauw betrokken geraakte. Op maandag 20 oktober deden zich de eerste symptomen voor dat de Europese oorlog zich zou gaan uitbreiden naar een totale wereldoorlog. De berichten drongen op deze datum tot ons door dat Japan bezig was zich in de strijd te gaan mengen. Vlooteenheden van de Japanse oorlogsvloot vertoonden zich in de Stille Oceaan en in de buurt van de Nederlands-Indische Archipel en schenen zich evenzo in de nabijheid van Amerika te vertonen. Japan dat bestuurd werd door een fascistisch militaristische kliek en zich daarbij verbonden voelde met Hitler-Duitsland en Mussolini, begon z'n kans schoon te zien om dat ene te verwezenlijken waar het al tientallen jaren op geloerd had: de heerschappij over de Indische Archipel met al z'n bodemschatten en rijke cultures. Zó onwetend waren wij hier niet dat we al heel gauw er van overtuigd raakten dat het niet lang meer zou duren of de Jappen zouden een aanval doen op ons overzees koloniaal bezit. Niemand wist hier echter hoe de toestand in Indië was, alle verbindingen met de overzeese gebiedsdelen waren volkomen afgesneden en wie familie of vrienden aldaar had wonen, had al in geen jaar meer iets van hen kunnen vernemen. Zo ook onze bovenburen, de familie Mellink, die hun zoon Albert jaren geleden voor zaken naar Indië hadden zien vertrekken, hoorden totaal niets meer van hem. Mijnheer Mellink was de eerste die tegenover ons zijn grote bezorgdheid uitsprak over het lot van de Nederlanders die daar werkten en die daarbij de gedachte opperde dat het wel eens heel goed mogelijk zou kunnen zijn dat Nederlands-Indië met Japan in een oorlog verzeild raakte. En al hadden we daar ook nog wel een leger, het zou de grote vraag zijn of dat opgewassen zou zijn tegen de fanatieke Japanners. In hoeverre de Verenigde Staten van Amerika zich bewust waren van het „gele gevaar” dat ook voor hen een bedreiging betekende, kwam uit de berichten niet duidelijk naar voren. Je kreeg de indruk dat de Amerikanen een beetje laatdunkend lachten om de activiteiten van de Japanse oorlogsbodems in hun buurt en daarbij dachten dat het allemaal wel niet zo'n vaart zou lopen. Maar dat lachen zou Amerika heel duur te staan komen... ergens op het zuidelijk halfrond lag een lont te smeulen die naar een vervaarlijk kruitvat heen leidde, de enorme explosie was niet ver meer verwijderd... In een brief aan mijn vriend Herman Nanninga ter gelegenheid van diens verjaardag op 3 november, schreef ik hem onder andere over de narigheid die mijn broer had ondervonden bij de werkverschaffing nadat hij ontslagen was. Ik maakte in die brief de opmerking: „Er is in deze tijd geen groter ellende als je zonder werk raakt, want je weet niet waar ze je heen sturen en het is bepaald niet overal even lollig!” - Dit schreef ik nauwelijks een week voor mijn eigen verjaardag en ik kon onmogelijk vermoeden hoe die zinsnede in enkele dagen daarna op mezelf van toepassing zou worden. Mijn verjaardag, dinsdag 11 november, werd nog een heel gezellige dag. Ik had een vakantiedag genomen en op de middag kwam er veel visite, onder andere tante Mien uit Utrecht, tante Louise en Marie Tang. We draaiden een uitgebreid filmprogramma, kortom er was nog geen vuiltje aan de lucht. De volgende dag echter kwam de klap, als een donderslag bij heldere hemel! Tegen een uur of tien kwam er op de zetterij een boodschap van kantoor waarbij een aantal mensen ontboden werd op het kantoortje van Brans. Het waren uitsluitend de vrijgezellen en toen ik dit speciale feit gewaar werd sloeg me de schrik om het hart, want dit kòn iets ernstigs betekenen. En dat was het dan ook. We stonden er met een stuk of zes personeelsleden, jongere en ook al wat − 36 −

ouderen die geen van allen zich nog in de huwelijkse staat bevonden. Het was een schokkende mededeling die Brans ons deed en het moet gezegd worden dat hij er zelf kennelijk van onder de indruk was en met tegenzin de woorden over z'n lippen bracht. Het kwam er op neer dat voor ons allen zoals we hier bij elkaar stonden per 29 november ontslag was aangevraagd door de directie bij de Directeur-Generaal van den Arbeid, ingevolge Vergunning No. 47182. Zo spoedig als het bericht zou afkomen dat de vergunning verleend was, ging het ontslag onmiddellijk in. Motieven waren: weinig vooruitzichten op werk, algemene bezuiniging et cetera, et cetera. Ook hoefde de firma in dit geval geen rekening meer te houden met de zogenaamde anciënniteitsrechten volgens de C.A.O. zoals bij normaal ontslag vroeger gebruikelijk was, neen, ze mochten nu de vrijgezellen vóór alle anderen het eerst ontslaan. Gedurende de eerste seconden na die mededeling was ik sprakeloos... volkomen overbluft door het onverwachte van deze ramp. Daarna maakte zich een razende woede van mij meester op deze onmenselijke directie. Maar het gaf niet veel of ik me al kwaad maakte, Brans zei dat hij er persoonlijk geen steek aan doen kon en alles had gedaan om de directie van dat plan af te brengen, maar de bazen waren vast besloten om het personeel zo veel als mogelijk was in te krimpen. Kortom: we werden zonder pardon voor de leeuwen gegooid! Nu moet ik hier tussendoor een paar opmerkingen maken betreffende enkele veranderingen in het bedrijf die zich sedert een paar maanden hadden voorgedaan. Die nogal ingrijpende reorganisatie die ze plotseling hadden ingevoerd was op zichzelf nu heel duidelijk het voorspel op wat er volgen zou: ontslag van een aantal medewerkers. Wat was er namelijk gebeurd? Wat niemand voor mogelijk had gehouden werd onverwacht een feit. Dat oude getrouwe „Bolwerk” in de drukkerij van de Bussy, in de wandeling kortweg „Het Rokin” geheten, werd zonder slag of stoot opgeheven. De zetterij met de „Tabak van Ellerman”, de zetterij van Wendelgest met z'n periodiekjes van „Cultuur en Onderneming” en de hele eigengereide mikmak werd overgeplaatst naar de Rustenburgerstraat. De oude middeleeuwse persen gingen naar de oudroestsloper en wat nog bruikbaar leek verhuisde naar Rustenburg mitsgaders een aantal leden van het technisch personeel. Een paar kopstukken, zoals Wendelgest bijvoorbeeld werden met vervroegd pensioen naar huis gestuurd. Wie zou ooit gedacht hebben dat er zo maar plompverloren een eind kwam aan de almachtige heerschappij van die luitjes daar welke wij altoos plachten te benamen met de term de „ijzervreters”. Die ijzervreters waren in het bijzonder vertegenwoordigd door de chef-baas van het Rokin, P. Garnier en zijn naaste vazal chef-voorman Wendelgest. Dit tweetal voerde daar al sedert onheuglijke tijden een soort schrikbewind met ijzeren vuist, daar was indertijd Veltman (De Bul!) nog maar een kleine jongen bij vergeleken. Was het een wonder dat de meesten van ons die zo af en toe voor een paar dagen naar dat Rokin werden gestuurd wanneer ze daar om personeel verlegen zaten, er met lood in de schoenen heen togen? Garnier begon al vanuit de verte te vloeken en te tieren wanneer hij de „Rustenburgers” de trap op zag komen. Het begon meestal zó: „Wáár komen jullie godverdomme nou pas vandaan... jezus christus ik heb vanmorgen om 9 uur mensen gevraagd van Rustenburg en nou is 't verdomme 2 uur... wat heb ik aan jullie... stelletje papkerels!” Dat was dan het entree dat je maakte omdat je gestuurd werd door Veltman, die ook de pest had aan Garnier en het zenden van hulp meestal zo lang mogelijk uitstelde. Ja, dat was daar niet zo'n vrolijke boel geweest al die jaren... middeleeuwse slavernij noemde ik het altijd. Garnier had de gewoonte om de godganselijke dag als een wervelwind door het gebouw te banjeren in een soort uniformjas gestoken met een rechtopstaande stijve boord. Daarbij wisselde z'n hoofddeksels regelmatig van een platte pet tot een oude hoed om het volgende moment weer op te draven in z'n blote kanis. Altijd agressief en er op uit mensen te betrappen op overtredingen... het personeel daar sidderde voor die man, zoals het bootsvolk op een kaperschip de gloeiende angst koesterde voor hun kapitein. Hij had ook wel iets weg met zijn priemende ogen van een oude generaal, vandaar dat wij hem de „ijzervreter” hadden genoemd. De laatste paar jaar had ik goddank niet veel meer te maken gehad met de activiteiten van het Rokin, maar al de vele malen dat ik er in het begin van mijn loopbaan mee had kennis gemaakt waren me onvergetelijk bijgebleven. En nou was dan dat vermaledijde Rokin verleden tijd geworden, was het uit met de koeliedrijverij van de heren. Wendelgest was voorman gemaakt op de aandelenzetterij in de plaats van de oude gemoedelijke Jan van de Kasteelen. En het was curieus om te zien hoe tam meneer Wendelgest was geworden, nu dat hij weggerukt was uit z 'n vertrouwde omgeving waar hij tientallen jaren lang z'n scepter had mogen zwaaien en de mensen die onder hem stonden de huid had mogen vol schelden... het was uit met de pret, voorgoed! 't Was in het begin een raar gezicht geweest de man daar te zien staan achter het oude lessenaartje waar we gewend waren Kasteelen jarenlang te mogen aanschouwen. Groter tegenstelling was niet denkbaar. Jan van de Kasteelen was een uiterst merkwaardig man die ontzettend in zichzelf gekeerd leefde. Prima vakman en harde werker die de vreemde gewoonte had om telkens op de toppen van z'n vingers te spugen als hij aan een ingewikkeld karwei bezig was dat z'n volle aandacht vroeg. De jongeren op de zetterij konden dan letterlijk de boel afbreken en de grootste keet schoppen, Kasteelen merkte er geen barst van, in beslag genomen als hij was door z'n werk. Op deze afdeling werd ook de muziek gezet en ik herinner me nog hoe menigmaal mijn collega Wieringa me zachtjes aanstootte en me toefluisterde: „Moet je effe kijken naar Kas... kan je lachen... hij staat weer z'n poen te tellen!” Nou dat was ook inderdaad een heel komisch gezicht die man daar achter het ouderwetse lessenaartje, die stiekem en zich onbespied wanend uit een dikke portefeuille onafgebroken de banknootjes aan het tellen was daarbij allerlei zonderlinge grimassen makend, met niets ziende ogen in de verte starend en in zichzelf pratend.We hadden dan moeite om ons goed te houden, maar Jan van de Kasteelen merkte daar toch niets van. Kas was enige maanden geleden met pensioen gegaan en had nu alle dagen de tijd − 37 −

om z'n poen te tellen! En nu keken we tegen de heerserskop aan van Wendelgest. Maar het was al gauw duidelijk dat we van dit heerschap hier niet veel te duchten hadden... het was afgelopen met de koeliedrijverij hier op Rustenburg want meneer Wendelgest stond nu zelf als een kat in een vreemd pakhuis en moest alles aan ons vragen betreffende de gang van zaken en over het werk. Ik kon niet nalaten om even stil te staan in dit geschrift bij dit stukje historie uit een tijd die wel nimmer meer terug zal keren. Maar wat de zaak ernstiger maakte was het feit dat al die mensen die van het Rokin afgekomen waren om bij ons te gaan werken de spoeling wel erg dun maakten. Hadden we tot dusverre voldoende werk in portefeuille gehad voor onze eigen groep, met de komst van het Rokin in ons midden was daar een drastische vermindering in gekomen. Maar al te vaak stonden we elkaar aan te kijken omdat er niets meer te doen viel, terwijl de lui van het Rokin druk bezig waren. Appie de Groot had al een paar maal een waarschuwend geluid laten horen, dat het zó niet lang kon duren of er zouden „rake klappen” vallen, wist op zeker ogenblik te vertellen dat hij uit goede bron had vernomen dat ze van plan waren om ontslagvergunningen aan te vragen voor een aantal mensen. Nu was de Groot meestal vrij goed ingelicht omtrent de interne gang van zaken in het bedrijf, maar ditmaal hechten we toch niet zoveel waarde aan z'n voorspelling. Wat kletste hij nou... we hadden toch immers de nieuwe wachtgeldregeling, wat kon ons nu in godsnaam nog gebeuren? Appie zoog bedachtzaam aan z'n pijp en merkte op: „Hebben jullie de kleine lettertjes wel eens goed gelezen in het reglement van die regeling? Nee, dat hadden we nooit gedaan, maar dat kon toch niets van belang wezen? Maar vriend de Groot had wèl gelijk toen hij ons daar op wees, er stond wel degelijk in dat een werkgever een vergunning kon aanvragen om personeel te ontslaan indien de werkgelegenheid onvoldoende was en de noodzaak daarvan aanwezig was. En dit nu was hier gebeurd, waar eigenlijk geen mens op gerekend had, de bazen hadden van die gelegenheid mooi gebruik gemaakt om zich van een deel van het personeel te ontdoen. Het was geen prettige boodschap waarmee ik die middag thuis kwam en alle voorspellingen dat het wel niet zo'n vaart zou lopen en dat we eerst nog maar moesten afwachten of de Bussy die vergunning wel zou krijgen, konden bij mij het gevoel van onbehagen en diepe teleurstelling niet wegnemen. Natuurlijk lieten we het er niet bij zitten. Er waren ditmaal te weinig mensen bij betrokken om een protestbrief met handtekeningen te laten rondgaan, maar ik besloot om samen met een collega de volgende middag een bezoek te brengen bij de Centrale Commissie voor de Grafische Bedrijven op de Koninginneweg teneinde daar enig licht te laten schijnen op de kwestie en te vernemen of dit ontslag een kans had om er door te komen en wat ons dan te wachten stond. Op de Koninginneweg echter werden wij ook niet veel wijzer; we moesten afwachten tot we een officieel schrijven zouden ontvangen van het „Plaatselijk Bureau” met de uitnodiging om voor de Commissie te verschijnen en gehoord te worden. Ze raadden ons aan om dan gegevens mee te brengen over de firma, die in ons voordeel zouden pleiten. Dus toog ik thuis onmiddellijk aan de slag om een rapport op te stellen waarin ik alle punten opsomde die klaar en duidelijk moesten aantonen dat het ontslag volkomen ongemotiveerd was. Ik maakte daarin ook gewag van de onrechtvaardigheid aangaande de anciënniteitsrechten en de willekeur die in strijd was met de bepalingen volgens de C.A.O. De collega's wisten wel dat dit karwei mij best toevertrouwd was want een jaar geleden hadden we met hetzelfde bijltje gehakt en ook toen had het schrijven van ons min of meer succes gehad. Iedereen om ons heen beweerde dat we heus geen angst hoefden te hebben... 't zou misschien nog wel meevallen, de bazen probeerden het alleen maar, nee, die kwamen heus wel van een kouwe kermis bij de Centrale Commissie. En aan die strohalm klampten we ons intussen maar vast. Er braken enige nerveuze dagen aan vol spanning en onzekerheid. Op de zaak waren de verhoudingen er niet beter op geworden en het leek er veel op dat de orders met opzet werden vastgehouden om de noodzakelijkheid van de ontslagen te onderstrepen. Ook de oudere collega's keken bezorgd om zich heen, dachten er stellig aan dat ook hun beurt wel eens kon komen wanneer de situatie zo slecht bleef. Ik had nog een poging gedaan om te bewerkstelligen dat een paar van ons in aanmerking mochten komen als plaatsvervanger voor een vervroegd gepensioneerde, maar ook dit voorstel werd van de hand gewezen. Ook kan ik niet zeggen dat mijn vertrouwen in een goede afloop van de kwestie erg groot was. Het waren de moffen die er achter zaten... zij hadden die bepaling in het leven geroepen en tegen die bierkaai was het kwaad vechten. De vakbondsmensen hadden blindelings de bevelen uit te voeren en ze zouden ons in de kou laten staan. Op zondagmorgen kwam er een aangetekende expresbrief bij ons aan de deur; het was een oproep om aanstaande dinsdag 25 november te verschijnen voor de Centrale Commissie in de Grafische Bedrijven (Plaatselijk Bureau). We konden daar onze grieven naar voren brengen tegen het ontslag, waarbij ook de directie van de firma gehoord zou worden. Daarna zou advies uitgebracht worden aan de Directeur-Generaal van de Arbeid over het al dan niet verlenen van het ontslag. Zo brak de bewuste dag aan dat ik met mijn collega's op het matje moest verschijnen. Ik zou niet durven beweren dat ik er met een opgewekt gevoel op af ging in de overtuiging dat we „dat varkentje wel 'ns even zouden wassen”! We werden er keurig ontvangen door de bondsvoorzitter in het deftig ingerichte pand op de Koninginneweg. Mochten we al meteen binnen in de vergaderzaal? Nee, dat mochten we voorlopig nog niet. Het wachten was op de vertegenwoordiging van de directie en we hoorden dat het niemand minder was dan Erik Rittershaus, zoon van de − 38 −

voornaamste mededirecteur. We werden voorlopig ondergebracht in een wachtkamer, rijk voorzien van moderne stalen meubelen maar verder doods en kil aandoend. Het wachten begon en duurde geruime tijd. „Dat is om ons murw te maken”, opperde er een. Na ruim een kwartier konden we door de vitrage van de ramen een auto zien voorrijden, het was de sportwagen van Erik Rittershaus en door de ramen die de wachtkamer scheidden van de ontvangsthal zagen we hoe de bondsvoorzitter Staphorsius ijlings toeschoot om de deur te openen voor deze „hoge Piet”. Als we nu gedacht hadden dat ook wij meteen binnengelaten zouden worden in de vergaderzaal dan kwamen we bedrogen uit. Het ging heel formeel toe, eerst zou de baas gehoord worden en daarna zouden wij pas ons zegje mogen zeggen. Dus zagen we de jonge Rittershaus de deur binnengaan en begon voor ons de tweede fase van wachten. Aan dat wachten scheen geen einde te zullen komen en het gemopper onder de zes slachtoffers nam van minuut tot minuut toe. Er werd gescholden op de hele corrupte vakbondskliek en er vielen woorden als „klassejustitie” en „hielenlikkers van de bazen”. Kortom, de stemming daalde met de minuut en iedereen kreeg steeds meer de zenuwen. Eindelijk, na meer dan drie kwartier uitgezeten te hebben, hoorden we gerucht op de gang en ja hoor, meneer Rittershaus was uitgepraat en stond op punt te vertrekken. We waren getuige hoe Staphorsius hem behoedzaam in z'n dure overjas hielp en met veel plichtplegingen uitgeleide deed. Ziezo, de baas was verdwenen, de deur van de wachtkamer werd wijd opengegooid en de voorzitter riep ons toe: „En nu jullie jongens... kom maar mee, dan kunnen we de zaak snel afhandelen!” We namen plaats rondom de deftig aanblikkende bestuurstafel waar het leek of we in 't niets verzonken in de protserige zetels waarvandaan je de voorzitter vanuit de verte aan de overzijde met moeite kon ontwaren. Staphorsius nam meteen het woord en toen hij zag dat ik een flinke bundel papieren op de tafel voor me uitspreidde begon hij al meteen te verzoeken om het kort te houden want „er zou toch niet veel meer te praten vallen...” Namens de collega's en medeslachtoffers van de ontslagaanvrage vroeg ik onmiddellijk het woord en voegde er met klem aan toe dat wanneer de geachte voorzitter meende dat er toch niet veel te praten zou zijn, wij toch zeker het recht hadden om een toelichting te geven op de gebeurtenissen zoals wij die van onze kant meenden te zien. Daar kon Staphorsius niet onderuit en ik begon, nu zeer rustig, mijn verhaal af te draaien. We hadden later allemaal sterk de indruk dat het de voorzitter geen barst kon schelen hoe wij over de kwestie dachten en dat ze ons alleen maar hadden laten komen om ons voor te bereiden op een definitieve beslissing waaraan niet meer te tornen viel. Toen ik bijna klaar was met mijn speech, onder brak Staphorsius het betoog en zei kort en bondig: „Ja, beste mensen dat is een keurig verhaal dat jullie woordvoerder daar op tafel brengt en ik geloof ook best dat jullie er van ondersteboven zijn, maar het zal weinig zin hebben om daar diep op in te gaan. Maar wij hebben hier zojuist ook het verhaal van jullie baas gehoord en hij heeft ons overtuigend aangetoond met cijfers dat het met de firma de Bussy op 't ogenblik belabberd gesteld is en wij kunnen als buitenstaanders moeilijk aantonen dat hij liegt, al geloof ik wel inderdaad dat ze zwaar overdrijven... wij weten ook héél goed dat het een schatrijke firma is, die ook in de goede tijd altijd vol klaagzangen heeft gezeten. Afgaande op al deze jeremiades van Rittershaus moeten we helaas constateren dat er niets anders opzit dan de juistheid van het ontslag te beamen...” - Er brak een storm los van jewelste onder de acht lotgenoten rond de tafel, toen die onheilspellende woorden uit de mond van Staphorsius ontsnapten. Er werd gescholden en geschreeuwd naar het bestuur van „verraders” en „vakbonzen” en het hele koor raakte volmaakt in opstand. Ze hadden moeite het tumult te sussen en dat lukte eindelijk na veel heen en weer gepraat. Het was nu overduidelijk: we waren de sigaar, het ontslag zou onafwendbaar zijn. Maar voorlopig was er nog geen definitieve uitspraak. We konden vertrekken met de boodschap dat ieder van ons persoonlijk bericht zou ontvangen over het al of niet ontslagen zijn. Staphorsius maakte er ons nog op attent dat wanneer het ontslag een feit werd wij meteen op dezelfde dag uit het bedrijf geweerd zouden worden omdat dan inmiddels de opzegtermijn verstreken was. In een laaiende stemming verlieten we het gebouw, niemand ging rechtstreeks naar huis, op straat bleven we nog geruime tijd nakaarten, debatterend over de machteloosheid die ons deel was om stelling te nemen tegen dit staaltje van kapitalistisch onrecht. De baas had ons letterlijk voor de leeuwen gegooid! Er werd in die tussentijd ook nog een brief namens ons gestuurd naar het N.V.V. waarin wij ons beklag deden over de vakorganisatie, alsof dat ons ook maar iets geholpen zou hebben. Het N.V.V. was al net zo corrupt als de rest van wat er was overgebleven van de vakbonden nadat de Duitsers het voor het zeggen hadden. Maar nu ja, we probeerden natuurlijk van alles om de ramp te voorkomen. Het bleek echter alles tevergeefs. Op zaterdag 29 november viel de fatale brief van de firma de Bussy bij ons op de mat. Ik dorst hem haast niet te openen, maar het had geen enkele zin om verstoppertje te spelen met de werkelijkheid. Toen ik de inhoud las kon ik nauwelijks meer geschokt zijn, ik wist vooruit al wat er in stond. De ramp had zich voltrokken: we waren met ingang van heden ontslagen, de ontslagvergunning was verleend en er was niets meer aan te veranderen. Ik zou niet eens meer naar de Rustenburgerstraat toe hoeven want het was gelijktijdig met dit besluit voorgoed het einde. Aan een kant was het een opluchting dat er nu zekerheid was, we wisten waar we aan toe waren en konden plannen beramen voor de naaste toekomst, een toekomst die er maar somber uit zag! Zo begon op maandag 1 december de periode van algehele werkloosheid en dat betekende iets geheel anders dan de wachtgeldregeling die ons voor onbepaalde tijd een vast inkomen had gegarandeerd en waarbij je niets te maken had gehad met arbeidsbeurs en stempelen. Van nu af aan zou ik weer de dagelijkse gang naar het bondskantoor moeten − 39 −

maken om daar mijn handtekening te plaatsen en een stempeltje te ontvangen op mijn werklozenkaart. Vijftien weken lang zou ik dat kunnen volhouden alvorens ik „uitgetrokken” was van de werklozenkas van de A.N.T.B. (Algemene Nederlandsche Typografen Bond). Tenzij ik er in mocht slagen vóór die termijn ergens aan de slag te komen en dat zou wel een hele toer zijn in deze onzekere tijd. Op het Gewestelijk Arbeidsbureau gekomen, waar ik nog gelijktijdig een paar lotgenoten ontmoette, werden we tot onze verbazing aan het loket voor de technische functies verwezen naar een bijkantoor in de Vondelstraat. Ik wist toevallig dat daar de afdeling was voor hoger en kantoorpersoneel. Wat zouden we daar moeten doen? Ik vertrouwde de zaak allerminst en kreeg een ogenblik het duistere vermoeden dat we in een valstrik liepen en misschien riskeerden stante pede door de moffen naar Duitsland te worden gedeporteerd. Daarom leek het me een verstandig idee om eerst maar eens even naar het bondskantoor te stappen en daar voorzichtig m'n licht op te steken. Gelukkig hadden we ons voor niets ongerust gemaakt, integendeel het bleek een illegale maatregel te zijn die er op gericht was ons juist zoveel mogelijk tegen deportatie naar Duitsland te beschermen. Bondsman Kuil gaf ons vertrouwelijk te kennen dat zijn eigen broer daar aan het loket zat en dat hij alle inschrijvingen behandelde van werkzoekende grafische mensen. „Je moet je melden bij loket no. 6 en dan vinden jullie daar mijn broer en dan zitten jullie goed...” Dus wij weer op pad haar de Vondelstraat en handelend zoals ons was aanbevolen. En inderdaad het klopte, we vonden er de man die de broer van Kuil moest zijn en hij gaf dadelijk blijk van alles op de hoogte te zijn. We werden op een kaart ingeschreven en daarna sprak hij op wat fluisterende toon tegen ons: „Kijk jongens, ik zet die kaarten van jullie helemaal achter in de bak, dat wil zoveel zeggen dat je nooit een oproeping zult krijgen door middel van de Duitse instanties. Wij zullen zoveel mogelijk proberen om je uit handen van de moffen te houden. Als er echt werk voor jullie is hier in Amsterdam krijg je daar bericht van via je eigen vakbond, die alleen zullen werk voor je zoeken...!” Een goede Nederlander was die broer van Kuil, dat bleek duidelijk en ook een teken dat de vakbonden toch niet zo corrupt waren als wij in een opwelling van boosheid wel verondersteld hadden. Dat was dus een hele geruststelling. Op het bondskantoor werd een en ander nog eens bevestigd en Kuil drong er met klem bij ons op aan dat we dit beslist niet aan de grote klok mochten hangen. We moesten maar vertrouwen op onze bond, ze zouden hun uiterste best doen met te zorgen dat we zo spoedig mogelijk weer aan de slag kwamen. De volgende morgen had ik nog een andere missie te vervullen. Nog éénmaal de gang naar de fabriek in de Rustenburgerstraat, mijn gereedschap lag daar nog en enige andere persoonlijke bezittingen. Die wilde ik zo snel mogelijk ophalen en meteen van die gelegenheid gebruik maken om de achtergebleven collega's ten afscheid de hand te drukken. Gewoontegetrouw stapte ik de hoofdingang binnen en wilde gelijk doorlopen door de klapdeuren om me naar boven te begeven. Maar daar schoot me warempel dat misbaksel van een portier, Kwakernaat, uit z'n hok en greep me bij de arm en snauwde me toe: „Niet doorlopen... eerst bij mij melden, je werkt hier toch niet meer, dan kom je er dus ook niet meer in!” Ik vroeg hem of ie nou helemaal hier en daar belazerd was en dat ik het recht had om na ruim 14 jaar hier gewerkt te hebben vrij binnen te lopen om m'n spullen te halen. Kwakernaat was de grootste verdommeling die het bedrijf kende. Die vertegenwoordigde alles in zich wat de zaak aan koeliedrijverij wist op te brengen. We wisten precies wat voor man het was, hij zat vol gluiperige streken. Smeet precies op het verkeerde moment de deur dicht om klokslag 8 uur als er nog een aantal mensen op 3 meter afstand van de deur waren en liet ze dan gemoedereerd een kwartier buiten staan in storm en regen. Klikte en verried alles bij de grote bazen wat hij maar hoorde of zag. En nu wilde diezelfde kerel mij iets flikken. Ik zei hem bedaard waarvoor ik kwam en dat ik niet van plan was om weg te gaan alvorens ik m'n spullen van boven had gehaald. „Je belt Brans maar op en zegt hem dat ik hier sta en dat ik witgloeiend ben,” maar je bent een knappe jongen als je mij hier de deur uitwerkt, waarde vriend.” Nou, misschien was hij wel een beetje geschrokken van z'n eigen optreden want hij ging 't portiershok weer binnen en greep de telefoon. En daar had hij blijkbaar Brans aan de lijn. Ik hoorde hem z'n prevelement maken en zeggen... „ja, maar ze werken hier toch niet meer, dan mogen ze er toch ook niet meer in?” Toen werd het even heel stil en ik zag z'n smoel vertrekken. Ik wist wat Brans aan de andere kant van de lijn tegen hem terug zei, dat kon je wel raden. „Of ie helemaal bedonderd was om mij zo te behandelen en dat ik onmiddellijk moest worden doorgelaten.” Kwakernaat smeet de hoorn op de haak en maakte een hoofdgebaar dat ik kon doorlopen. Dit kleine incident was op dat ogenblik niet erg bevorderlijk om met wat sentimentele gevoelens afscheid te nemen van een bedrijf waar ik toch zo veel goede verstandhoudingen had gekweekt met tal van mensen. Veertien jaar... dat was toch geen dag... en dan werd je door zo'n stuk etter als die Kwakernaat als een schurftige hond van de deur weggejaagd... iets om goed te onthouden. Boven gekomen maakte ik dat ik zo snel mogelijk mijn zaakjes bij elkaar had, pakte de boel in en ging nog even rond om afscheid te nemen van de vrienden die mij het naast aan het hart lagen. Ze uitten allemaal bemoedigende woorden en wensten me met goed bedoelde woorden het allerbeste toe. Ik wierp nog een blik over de zetterij en zag dat ze me nakeken met blikken die van medeleven getuigden. Ik wist dat het allen beste mensen waren, we hadden vaak enorm veel schik met elkaar gehad en alle lief en leed op de werkplaats met elkander gedeeld. En nu was dat zómaar voorbij... voorgoed. Ik had de zekerheid dat ik dit alles nooit weer terug zou zien... Op dat ogenblik nam ik me heilig voor om in deze firma van z'n levensdagen geen poot meer over de drempel te zetten, dat was mijn heilige overtuiging. Ik wilde deze uitzuigersbende van de de Bussy's voorgoed de rug toe keren. Beneden gekomen liep ik langs de klootzak van een portier en draaide mijn hoofd voor hem om, liep zonder hem te groeten de buitendeur uit. Het was voorbij... ik zou er nimmer weer keren! − 40 −

− 41 −

Hoofdstuk 5 Tussen al mijn persoonlijke emotionele belevenissen door begon ook het oorlogsgedreun over de hele wereld feller op te laaien dan eerder het geval was geweest. We stonden opnieuw aan de vooravond van een spectaculaire gebeurtenis die z'n weerga niet zou vinden in de ganse wereldgeschiedenis der volkeren. Was het al niet sensationeel genoeg dat de Duitsers in Rusland de ene tegenslag na de andere te verduren kregen en op een grootscheepse wijze de terugtocht waren begonnen bij Rostow, dat Finland, Roemenië en Hongarije de oorlog hadden verklaard aan Engeland, dit alles verzonk nog weer in het niet bij de ongelooflijke explosie die de hele wereld in opschudding bracht op maandag 8 december. Een onvergetelijke datum die gekenmerkt zou worden als een mijlpaal in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. En dan heb ik het natuurlijk over de verraderlijke aanval van Japan op de Amerikaanse vlootbasis „Pearl Harbor” op de Hawaii-eilanden! Pearl Harbor... een naam op de wereldkaart die in enkele uren met aanzwellend gehuil over de hele aarde rond daverde. Ruim 150 jagers en Japanse bommenwerpers die zonder voorafgaande aankondiging vanaf vliegdekschepen over grote afstand de vlootbasis aanvielen en in een paar uur tijd een onvoorstelbare ravage aanrichtten onder de talrijke oorlogsschepen van Amerika en Engeland die daar in alle rust gestationeerd lagen. Zonder voorafgaande oorlogsverklaring hadden de Jappen het machtige Amerika aangevallen en daarmee een dodelijke dolksteek toegebracht in het meest gevoelige deel van de Amerikaanse defensie: z'n vloot. De Amerikanen hadden daar juist een zeer sterke concentratie van hun oorlogsbodems liggen, samen met Engeland om paraat te kunnen zijn in geval dat Japan een aanval op de Indonesische eilandengroep zou willen ondernemen. Nergens waren ze op verdacht geweest op die stille zondagmorgen 7 december. Volmaakte rust op de vloot, geen alarm en niets dat op oorlogstoestand wees tussen de U.S.A. en Japan. Toen was als een donderslag bij heldere hemel de aanval vanuit de lucht op de oorlogsschepen begonnen. Niemand wist waar die enorme aantallen vliegtuigen plotseling vandaan kwamen maar binnen enkele seconden regende het zware bommen en veranderde de rustige haven in een hel van vuur. Na enkele uren was er van de hele Amerikaanse vloot niet veel meer over dan een massa verwrongen staal en uitgebrande karkassen waarvan de meeste half onder water waren verdwenen. De klap was ontzettend aangekomen en een wilde paniek brak uit door heel de Nieuwe Wereld. Amerika was sprakeloos, men kon het zich nauwelijks voldoende realiseren wat hier gebeurd was en de halve wereld verkeerde in rep en roer. Dat de Duitsers ons ditmaal dit kolossale nieuws niet onthielden laat zich makkelijk begrijpen. Deze ingreep van Japan was koren op hun molen, immers wanneer de Jappen Amerika aanvielen betekende dat voor de „As” een verlichting van hun oorlogslast... de Amerikanen hadden dan wel wat anders aan hun hoofd dan zich in te spannen voor Europa. Geen wonder dus dat de kranten er ditmaal vol mee stonden en dat de aanval tot in de kleinste bijzonderheden beschreven werd... maar ook de Engelse radio verbloemde de ernst van de situatie niet en bij al het nieuws dat op maandag pas tot ons doordrong, bleek toch weer duidelijk dat de Geallieerden de moed niet verloren hadden en vertrouwen bleven koesteren in de macht van de Verenigde Staten van Amerika. De agressieve daad van Japan werd onmiddellijk beantwoord met oorlogsverklaringen van de U.S.A., Zuid-Amerika, Engeland en het Bestuursapparaat van ons Nederlandsch-Indië. De Verenigde Staten van Amerika verklaarden daarbij ook tegelijk de oorlog aan de Asmogendheden, Duitsland en Italië, zodat hiermee dus de totale Wereldoorlog een feit was geworden en er zou heel wat moeten gebeuren om nu nog te blijven geloven in een spoedig einde van die oorlog. Dat deze nieuwe ontwikkeling een tamelijk deprimerende uitwerking op ons had valt niet te ontkennen. We vroegen ons af wat Japan niet allemaal zou kunnen uitrichten voor onheil. Ook zij hadden zich jarenlang voorbereid op een expansie-oorlog in de Pacific, hadden een geduchte strijdmacht opgebouwd in de afgelopen jaren, bezaten gigantische kruisers en vliegdekschepen, terwijl Amerika daar nimmer iets tegen had ondernomen. Het kon betekenen dat de duur van deze oorlog er aanzienlijk door verlengd zou worden en dat het nu de grote vraag zou zijn of de wereld nog ooit verlost zou worden van de gesel van het fascisme. Er stond ons in ieder geval nog heel wat te wachten. Door het verlies van een groot deel van de oorlogsvloot in Pearl Harbor was de achterstand van onze bondgenoten nog oneindig groter geworden en Amerika en Engeland zouden geducht alle zeilen bij moeten zetten om de geleden schade in te halen en de situatie weer de baas te worden. Maar toch waren er ook weer lichtpuntjes op het eind van dit tweede oorlogsjaar. De Engelse radio bracht ons op vrijdag 12 december de roemruchte tijding dat een Nederlandse onderzeeboot in de Indische Oceaan 4 Japanse troepenschepen had getorpedeerd, waarbij meer dan 2000 Jappen waren vernietigd. En of dit grandioze succes nog niet mooi genoeg was werd aan dit bericht nog toegevoegd dat eveneens een Nederlandse torpedojager een Italiaanse kruiser in de grond had geboord. En ook op de volgende zaterdag 13 december 'kwamen er hoopvolle berichten door betreffende het front in Rusland. Als de berichten juist waren, en aan de juistheid ervan hoefde je bij de Engelse nieuwsdienst meestal niet te twijfelen, dan zouden de Duitsers een enorme nederlaag hebben geleden voor Moskou. Er werd gesproken van een massale terugtocht, zelfs het woord „vlucht” werd gebezigd, betreffende de Duitse troepen in westelijke richting. We vroegen ons hoopvol gestemd af of dit werkelijk zou kunnen betekenen dat de moffen hun − 42 −

veldtocht in Rusland opgaven? Onder aan het blaadje in mijn zakagenda van 1941 vind ik wederom een regeltje staan: „Het einde der oorlog in zicht?” En ook hier ontbreekt weer het vraagtekentje niet. De wens is de vader van de gedachte, dat gold in die dagen in sterke mate. Op een volgend blaadje in die agenda lees ik dan nog: „Grote Duitse terugtocht in Rusland begonnen.” Maar de moffen waren in de verste verte niet van plan om hun avontuur in Rusland op te geven, ze wilden alleen maar beschutting zoeken wat dichter bij huis alvorens de barre winter in Rusland een aanvang nam. Ze zouden het niet eerder opgeven aleer de laatste man door de Russen vernietigd zou zijn. De Duitse radio sprak van grote successen aan het front in Rusland: „Duitsland wint op alle fronten!” was de wildemanskreet die je op alle schuttingen en vanaf openbare gebouwen tegemoet schreeuwde. In die toestand van grote onzekerheid en vurige hoop dat het lot eindelijk een keer ten goede zou nemen dobberden wij voort naar het einde van het jaar. Vader met een karig pensioentje, ikzelf werkloos geworden en niet wetend of ik ooit nog bijtijds weer aan de slag zou komen. Als een dreigend zwaard hing het vooruitzicht mij boven het hoofd om naar Duitsland te worden gedeporteerd, je hoorde steeds meer om je heen van gelijksoortige gevallen waarbij alleenstaanden gedwongen werden werk in Duitsland te aanvaarden. Zou de vakbond ons werkelijk de bescherming kunnen blijven bieden die men ons beloofd had? De onzekerheid gaf ons een angstig gevoel, je kon nergens meer staat op maken, de moffen hadden de gewoonte om voortdurend de ene verordening na de andere uit te vaardigen. De joden mochten zich nu alleen nog op straat vertonen als ze getooid waren met een gele Davidster, duidelijk zichtbaar gedragen. Een misselijk staaltje van rassendiscriminatie, dat ontzettend veel protest had uitgelokt maar dat de moffen met uiterste gestrengheid hadden doorgevoerd. Het zou het begin inluiden van de totale vernietiging van onze joodse medeburgers. De eerste schok van schrik kreeg ik toen er een oproeping met de post kwam waarin ik verzocht werd me te melden voor een medische keuring bij het gewestelijk arbeidsbureau. Dus tòch, was de eerste reactie die me overviel, nu had je dus de poppen aan 't dansen, wat kon dit anders betekenen dan een poging om me naar Duitsland te sturen? Vader en moeder wilden aanvankelijk dat ik geen gehoor zou geven aan die oproep. „Je kunt nu maar beter meteen onderduiken!” opperde de oude heer, „ik zou me nog maar een paar maal bedenken voor ik daar heenging”, raadde hij me. Maar ik zag het in die dagen nog niet allemaal zo zwaar zitten en een medische keuring was mijns inziens nog geen oproep voor Duitsland, dat konden ze toch immers niet maken om je zo maar in één moeite door naar Moffrika te sturen? Dat zouden we dan eerst nog wel eens zien! Dus toog ik er manmoedig op af. Het bureau waar de keuring werd gehouden was in een soort scholencomplex aan het Iepenplein in Oost. Ik was lang de enige niet die daar op het matje moest verschijnen, ik ontmoette er vele van m'n oud-collega's. Onderweg had ik me de hersens afgepijnigd wat voor simulatie ik zou kunnen aanwenden om er onderuit te komen, maar ik kon niets zinnigs bedenken dat voor deze ongetwijfeld uitgekookte jongens aanvaardbaar mocht lijken. Als je kerngezond bent valt het niet mee om jezelf de een of andere kwaal aan te meten en ik bezit nu een maal niet die eigenschap om te simuleren. Met die keuring viel het overigens aardig mee. Wel was het opvallend dat er Duitse artsen waren die bijgestaan werden door Nederlandse assistenten om als tolk te dienen. Uitkleden was er helemaal niet bij, er werden wat vragen over je gezondheidstoestand gesteld en ze keken even in je „Maul”, dat was alles en natuurlijk het stereotiepe knijpen in 't bekende „krachtmetertje”. De Duitse arts die mij te woord stond was een wat oudere man, gezet van postuur met grijzende haren. Naar mijn idee was hij een militaire dokter die wegens z'n leeftijd op non-actief gezet was en die ze nu alleen nog maar konden gebruiken voor dergelijke klussen. Een beetje snauwerig was hij wel. Ik kon er niet achter komen wat het doel van deze zogenaamde keuring inhield, alles werd ingevuld op een kaart en ik zag dat die kaarten zorgvuldig in een cartotheekdoos werden geborgen. Uit de weinige woorden die de arts tegen de assistent sprak viel niets positiefs op te maken. Toch was het zonderling dat ze ons hiervoor opgeroepen hadden, daar die ambtenaar ons op het arbeidsbureau de verzekering had gegeven dat de moffen ons voorlopig niet zouden weten te vinden op zijn afdeling. Hoe kwamen ze dan toch aan de gegevens? Dan was onze veiligheid toch niet zo waterdicht als we verondersteld hadden. Een weinig opgelucht keerde ik naar huis terug in de verwachting dat het allemaal wel zou loslopen en dat er voorlopig nog niets aan de hand was. Op de terugweg ontmoette ik warempel Antje weer. Dat was de tweede keer in een paar dagen dat we elkaar tegen 't lijf liepen. De zaterdag er voor was ik haar ook al tegen gekomen in de van Woustraat, alleen. We liepen een eindje samen op en ze babbelde vrolijk naast mij voort, alsof er nimmer sprake was geweest van dramatische spanningen tussen ons. Ze verklapte dat ze het nog steeds zo erg vond dat ze nu niet meer bij ons aan huis kon komen om de eieren te bezorgen. „Dus je wilt me toch nog wel eens zien, zo af en toe...?” zei ik een beetje uitnodigend. „Ik dacht dat je misschien wel een hekel aan me zou hebben gekregen na alles wat er gebeurd is...”, voegde ik er aan toe. Ik kon niet nalaten te vragen hoe het nu met haar verloving was gesteld, ging ze nog steeds met die Jack? Haar antwoord was wat ontwijkend, ze praatte er luchtig overheen. „Luister eens Antje...”, zei ik met enige nadruk, „je kunt best weer eens bij ons op visite komen, daar heb je helemaal geen excuus voor nodig zoals die eieren. Je komt doodgewoon op een middag aanbellen en zegt dat je er bent en een kopje thee komt drinken... en dat je meneer Piet nog eens zo graag wilt zien...” liet ik er schalks op volgen. Ze keek me even aan met die guitige blik die me nog zo onuitwisbaar was bijgebleven uit de gelukzalige dagen van Putten en waarmee ze me helemaal toen voor zich gewonnen had. „Breng je verloofde desnoods − 43 −

ook mee, dan kan ik eens kennis maken met die knaap”, stelde ik voor. „O neen!” riep ze bijna verschrikt uit, „dat doet ie vast nooit, nee hoor, voor geen geld kom ik met hem bij u aanzetten!” „Nu ja, kom dan in ieder geval eens een keertje alleen, moeder vindt het vast geweldig leuk om je weer te zien.” Ze beloofde het en met die raadselachtige blik in haar ogen waarmee ze me nog steeds placht aan te kijken en waardoor ik telkens als ik haar ontmoette van mijn stuk dreigde te raken, nam ze afscheid van me op de hoek van de Ceintuurbaan. Antje... telkens was ze er weer, op de meest onverwachte momenten in m'n leven. Het leek wel of die historie nimmer voorgoed een einde scheen te kunnen nemen, steeds weer opnieuw kwam ze als een rode draad op mijn levensweg. Wanneer zou de volgende maal zijn dat we elkaar tegen kwamen? Ik was er zeker van dat dit niet de laatste keer was geweest, het leek er op of we allebei in het diepste geheim bleven hopen op een hereniging... als alle belemmeringen zouden zijn weggevallen... Het jaar 1941 liep ten einde. Kerst en Oud en Nieuw vierden we nog in de kunstmatige gezellige sfeer met elkaar. Er was nog voldoende te eten om de feestdagen juist dat tevreden tintje te geven dat herinnerde aan de zorgeloze dagen van weleer. Er was nog licht om het Kerstfeest zinvol te maken en ook de kachel straalde nog voldoende warmte uit. Het waren de dagen waarop we even alle zorgen over de naaste toekomst op zij konden zetten. Maar buiten de intieme kring van deze dagen lag de kommernis van de ganse wereld op de loer, dreigde het gevaar vanuit de hemel, benauwde ons de staag toenemende terreur van de bezetters. Wat zou het nieuwe jaar ons brengen? Zouden we het volgend jaar nog wel allemaal bij elkaar zijn, gezond en wel? Vragen waarop geen mens het antwoord weet. Hoe het ook zij, ik zal blijven doorgaan in dat nieuwe jaar met het bijhouden van alle gebeurtenissen die ons persoonlijk leven in beroering brengen. Moge het me gegeven zijn om in de bladzijden die hierna nog zullen volgen melding te kunnen maken van onze uiteindelijke bevrijding. Ik weet dat het moeilijk is om daar nu nog in te geloven op zulk een korte termijn, terwijl de ganse wereld thans verder meegesleurd wordt in deze afschuwelijke oorlog. Maar we blijven hopen en geloven... wie dat gevoel niet meer heeft zal het licht der bevrijding nimmer aanschouwen...

− 44 −