Wantij
Tijdschrift over natuur en milieu in Zeeland
In memoriam Thijs Kramer Zeeland klimaatneutraal in 2050 Nacht van de Nacht op 28 oktober Gratis wandelbijlage: Het Kiekendiefpad!
Oktober 2006, jrg. 23, nr. 3, losse nrs. € 1,15
Colofon: Het Wantij is de plaats waar stromingen elkaar ontmoeten. Wantij is een uitgave van de Vereniging Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Het blad verschijnt vier maal per jaar en wordt naar de leden van de ZMF verstuurd. Het lidmaatschap van de ZMF bedraagt € 12,- per jaar. Losse nummers van Wantij kosten € 1,15. Redactie: Elly Geelhoed (secretariaat), Jos van der Heijden, Peter Maas, Tjeu van Mierlo, Jan Moekotte, Anke van der Geest, Gerda Spaander en Willem de Weert (eindredacteur). Redactiesecretariaat: Zeeuwse Milieufederatie, Postbus 334, 4460 AS Goes, Ravelijn de Groene Jager 5, 4461 DJ Goes, tel. (0113) 23 00 75, fax (0113) 25 09 55. E-mail:
[email protected]. Afsluiting kopij voor Wantij jrg.23, nummer 4: 27 oktober 2006. Bijdragen kunnen in overleg met het redactiesecretariaat worden ingediend. Auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel. Plaatsing van een artikel hoeft niet te betekenen dat de vermelde meningen het inzicht van de redactie, het bureau of het bestuur van de ZMF weergeven. Vormgeving/opmaak: Kristiaan Daled bNO, Oostburg. Drukwerk: Zoetewey, Yerseke. (Wantij is gedrukt op 90 grs. Reviva Offset, 100 % TCF kringlooppapier).
Wantij
Column
23ste jaargang, nr. 3, oktober 2006
2
Column
Noche noche nacht
Noche noche nacht Sandra Burgers
3 In memoriam Thijs Kramer Tjeu van Mierlo
4
Tjeu van Mierlo over doelstelling milieufederatie:
Zeeland ‘klimaatneutraal’ in 2050 Willem de Weert
5 Actie HIER wil iedereen betrekken bij klimaatprobleem Ilse Pama
6
Energiedeskundige Jip Lenstra:
‘Er is nog voor eeuwen aardgas’
Zodra de maan zijn schijn strooit als delicaat kruid in een heldere likeur - het afzakkertje voor de absente zon knijpt het kreng op lichte poten, er traag tussenuit in een beschonken bries Het verduisterde buiten werpt haar hoge leeftijd af, dekt de houdbaarheidsdatum van jeugd teder toe
Willem de Weert
7
‘Stop Borssele’ wacht op geschikt moment
Argumenten tegen kernenergie nog steeds geldig Peter Maas en Jan Moekotte
9
Sietz Leeflang, goeroe van energiebewust leven, nu Zeeuw
‘Deze maatschappij is niet met ratio te benaderen’ Peter Maas en Gerda Spaander
11
Anke van der Geest Handhaving
ZMF trekt ten strijde tegen lekkende GAVO Jan-Eelco Dijk
13
Gerda Spaander De voorloper
Ook Tholen heeft zijn Tureluur Peter Maas
15
Landschap
Muurplanten in Middelburg bij restauratie sparen Lucien Calle
16
Zaterdag 28 oktober
Opnieuw Nacht van de Nacht in Zeeland Melissa Ernst
18
in de neus van een bazige schoen die de gang naar kantoor hoogstwaarschijnlijk belegt met een duistere plak weerzin.
Consument
CV Optimaal bespaart energie en verhoogt comfort 14
…. Een kater heeft ze niet van de nijvere nacht maar wél restanten karkas en wat kluiven, alles nachtvers verpakt
Onder de leden
Zeeuwind pionier in windenergie 12
zo kluift ze het donker wreed wonderbaarlijk lenig af, zo te zien aan de op stuipen gejaagde pezige muis
De lezer spreekt
Natuur en milieu in het stemhokje Lex Kattenwinkel
19
Berichten
20
De voetafdruk van
Sietz Leeflang Gerda Spaander
Voorpagina: Nacht van de Nacht: roterende sterrenhemel rond Poolster Foto: Jan Koeman
Sandra Burgers
In memoriam ZMF-er Thijs Kramer Tjeu van Mierlo
Begin augustus overlijdt gedeputeerde Thijs Kramer door een bizar ongeval. Zijn overlijden raakt de Zeeuwse Milieufederatie bijzonder diep. Logisch. Thijs is bijna 13 jaar met hart en ziel ZMF-er geweest. Hij drukte een blijvend stempel op de milieufederatie en laat een memorabele erfenis na aan visies en initiatieven. Je kunt er een jaargang Wantij mee vullen, dit blad, waarvoor hij ook menig artikel schreef.
p
Positief Thijs was positief. Dat schuurde wel eens met zijn collega natuurbeschermers. Hij verwonderde zich regelmatig over hun pessimisme en conservatieve houding. Midden jaren negentig discussiëren we met de achterban over plekken voor windmolens in Zeeland. Het stoort hem dat landschap hun enige belang is. Voor Thijs mag het landschap best tijdelijk inschikken ten gunste van het milieu. Thijs Kramer in zijn jonge jaren bij de ZMF.
Levensgenieter Thijs was een levengenieter. Ook in zijn werk. Geen snelle hap tijdens het jaarlijkse uitje, maar een smakelijke maaltijd. Op een zonovergoten dag na het overleg met de natuurbeschermingsorganisaties, nodigt hij iedereen uit voor een kloeke pint, om vervolgens op het terras de wereld te verbeteren. Zijn visie op natuur en landschap doordesemt hij met die levenskunst. Onder twee motto’s: “Natuur is leuk, maar je moet er wel een goed glas bij kunnen drinken,” en “Elk natuurgebied verdient zijn eigen café.” Visies Thijs was een man van visies. Visies die uitmonden in baanbrekende plannen: Plan Tureluur, het Verdrag van Saefthinge, en het convenant met de recreatie. Hij is de bedenker van de nieuwe inrichting van het Veerse Meer als een grootschalig natuur- en recreatiegebied.
Tien jaar leden introduceert Thijs ‘ontpolderen’ als de ultieme overwinning op de zee: “Het is soms mooier te geven , dan alleen maar te nemen”.
Verrassend Die verrassende kijk tref je ook in de Wantij van ’93. Daarin zegt hij dat vrouwen schaars zijn in natuurbeschermingsland. Vrouwen geníeten van de natuur. Maar het haalt niet veel uit om te pleiten voor natuur omdat de vlier zo lekker ruikt. Mannen zijn geschikter voor beleidswerk. Terloops merkt hij op dat er de laatste jaren ook opmerkelijk weinig leeuweriken zijn. Laconiek Soms was hij wat laconiek. Dat komt niet altijd van pas. Als Zeeland in het najaar ’98 onder water loopt door de vele regen, fulmineert Thijs, vanaf de achterbank van 3 WANTIJ Oktober ‘06
Foto: Elly Geelhoed
een autobus die door Drenthe rijdt, tegen het sluiten van de stormvloedkering om het overtollige regenwater sneller naar de zee te loodsen. Het wordt hem niet in dank afgenomen.
Contramine En bij Thijs hoorde ook de contramine. Als hij bestuurder wordt, maakt hij ons direct duidelijk dat hij in sommige dossiers publiek afstand van de standpunten van de ZMF zal nemen. “De vereenzelviging met de natuurbeweging verstoort mijn bestuurlijk functioneren te veel”, zegt hij. Wanneer hij naar ons oordeel in het WCT-debat met een artikel in Trouw over een strandje van “drie keer niks” een grens overschrijdt, botsen hij en ZMF in een hard gesprek. We leren er allebei veel van. Tjeu van Mierlo, Met de woorden van Thijs: “mijn baas” ●
Tjeu van Mierlo over doelstelling milieufederatie:
”Zeeland ‘klimaatneutraal’ in 2050”
Willem de Weert
Onze toekomstige energievoorziening staat in het brandpunt van de belangstelling. Tijdens de laatste ZMF- ledenvergadering pleitte directeur Tjeu van Mierlo voor een ‘klimaatneutraal’ Zeeland in 2050, zonder kernenergie. Klimaatneutraal betekent dat er bij activiteiten per saldo geen koolstofdioxide vrijkomt.
Zeeland is als zonnigste provincie heel geschikt voor zonne-energie. Foto: Jaap Wolterbeek.
w
Waarom al die aandacht van de milieufederatie voor energie?
Tjeu van Mierlo (TvM): “Energie is de brandstof voor de economie. Op dit moment spelen er verschillende zaken. Je ziet al dat de energieprijzen steeds hoger worden. Op termijn raken de fossiele brandstoffen op. Er zijn in Zeeland plannen voor de bouw van energiecentrales. Daarbij leeft ook de discussie over kernenergie op, er wordt al gesproken over een tweede kerncentrale. We staan aan de vooravond van grote veranderingen in onze energievoorziening. Daar heeft de milieufederatie een duidelijke visie op. ”
nadelen voor de lange termijn aan. Het geld dat is toegezegd voor het langer openhouden van de kerncentrale, moet volledig besteed worden aan de omschakeling naar duurzame energie. Zeeland biedt uitstekende mogelijkheden voor windparken op zee, zonne-energie en de inzet van biomassa door de landbouw. Voor het aanvoeren van biobrandstoffen per schip beschikt Zeeland over prima havenfaciliteiten.” Speelt de klimaatverandering een rol?
verminderen. Op de eerste plaats met besparen, bijvoorbeeld door recycling, het benutten van restwarmte en de integratie van industrieën. Nedalco en Cerestar zijn een goed voorbeeld van samenwerkende bedrijven. We bepleiten het gebruik van duurzame energie, overal waar dat kan. Ook door particulier initiatief. Dat kan door een kostendekkende vergoeding te geven voor aan het net geleverde stroom als die met zonnepanelen is opgewekt. We gaan energiepassieve huizen promoten, zelfs een energieneutrale straat. We nemen ook onze eigen huisvesting in Goes onder de loep. Dat is een oud gebouw waar nog heel wat energiewinst te behalen valt. We gaan campagne voeren voor klimaatneutrale producten en gaan door met projecten als “Laat het donker donker” en “CV-Optimaal” .
TvM: “Je moet fossiele brandstoffen enkel gebruiken als het echt niet anders kan. Kolenvergassing heeft dan de voorkeur (relatief schoon). We pleiten voor de ondergrondse opslag van de CO2-uitstoot. Maar beide zaken zijn tijdelijke oplossingen in de overgang naar duurzame energie.”
TvM: “ We kunnen er niet meer om heen dat het klimaat verandert door de uitstoot van broeikasgassen. De provincie Zeeland heeft een relatief hoge uitstoot van CO2. De cijfers laten zien dat de Zeeuwse uitstoot van CO2 tussen 1990 en 2002 snel gegroeid is, van 10 miljoen ton naar 15 miljoen ton. Naar verhouding stoot de Zeeuwse industrie meer broeikasgassen uit (84 %) dan gemiddeld (62 %) in Nederland. Het betreft een beperkt aantal grote bedrijven zoals Dow Chemical, EPZ, Yara, Total en Elsta.”
Net als kernenergie?
Wat stelt de ZMF voor?
Voor meer informatie: www.zmf.nl en www.ecofys.nl
TvM: “ Nee! Kernenergie is helemaal uit den boze: daar zitten te veel gevaren en
TvM: “We gaan de vijf grote bedrijven voorstellen doen om hun CO2 emissie te
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
Gaan de fossiele brandstoffen in de ban?
4 WANTIJ Oktober ‘06
“Zeeland kan als eerste provincie in Nederland een volledig duurzame energievoorziening realiseren. Dat is in 2050 haalbaar” ●
Actie HIER wil iedereen betrekken bij klimaatprobleem Ilse Pama
Het klimaat verandert. Is dat een probleem? Ja, want overal op de wereld krijgen we steeds vaker te maken met de nadelige gevolgen. HIER is een initiatief van 38 goede doelen die in Nederland en daarbuiten een groot aantal projecten uitvoert om het wereldwijde klimaatprobleem aan te pakken.
De concentratie CO2 in de atmosfeer is sinds de industriële revolutie, vooral vanaf 1950 flink gestegen. Een gevolg hiervan is de zeespiegelstijging. De zeespiegel ligt in 2100 20 tot 110 centimeter hoger dan nu. Andere gevolgen van de klimaatverandering zijn ongebruikelijke droogtes, hittegolven, extreme regenval, overstromingen, krachtiger orkanen en het smelten van gletsjers.
d
HIER Veel mensen willen en kunnen bijdragen aan de oplossing van het klimaatprobleem. HIER wil dat zoveel mogelijk mensen meedoen, want alleen dan kan het tempo van de klimaatverandering afgeremd worden en de schadelijke gevolgen beperkt worden. De 12 provinciale Milieufederaties gaan bijvoorbeeld in gesprek met bedrijven. Het is de bedoeling dat zij hun producten op een klimaatneutrale manier gaan produceren.
Klimaatneutraal, wat is dat? Klimaatneutraal wil zeggen dat er geen negatief effect is op het klimaat. Een klimaatneutraal product is energiezuinig en met duurzame energie gemaakt. Komt er dan toch nog CO2 vrij, dan wordt dat vervolgens gecompenseerd. Bijvoorbeeld door het aanplanten van bos, want bomen nemen weer CO2 op. Ook het investeren in duurzame ontwikkelingen is een manier om de uitstoot te compenseren. Dit hoeft overigens niet alleen in Nederland plaats te vinden; dit kan over de hele wereld. Op dit moment is er al een aantal bedrijven die meewerkt aan het project van de milieufederaties bijvoorbeeld Holland Hotels, Green Seat (klimaatneutraal vliegen) en de rockgroep Normaal. In Zeeland zijn de biologische rozen van Rozenkwekerij De Bierkreek in IJzendijke klimaatneutraal. 5 WANTIJ Oktober ‘06
Normaal Vanaf 22 september ligt de allereerste klimaatneutrale Nederlandse compactdisc in de winkels, de nieuwe dubbel-cd ‘Hier is Normaal’. Normaal treedt met de klimaatneutrale cd als eerste Nederlandse band in de voetsporen van bands als Coldplay, Pink Floyd en Atomic Kitten. Normaal is zelfs een stukje verder gegaan: ook hun twee concerttournees dit jaar zijn volledig klimaatneutraal uitgevoerd. De energie die nodig was tijdens de 44 optredens is volledig gecompenseerd met investeringen in duurzame energieprojecten in India. Voor meer informatie: www.hier.nu Ilse Pama is beleidsadviseur milieu en economie en integraal waterbeheer bij de ZMF.
Energiedeskundige Jip Lenstra:
‘Er is nog voor eeuwen aardgas’ Jip Lenstra.
Willem de Weert
Volgens kenner van de energiepolitiek Jip Lenstra bestaan er vier grote misverstanden over onze toekomstige energievoorziening. Eén daarvan is dat de fossiele brandstoffen spoedig op zijn. Een andere is dat we de klimaatverandering kunnen negeren.
j
Jip Lenstra was gastspreker op de ledenvergadering van de ZMF. Hij is hoofd van de afdeling ‘Economie en Technologie’ en projectleider van het nieuwe milieubeleidsplan van het ministerie van VROM (Toekomstagenda Milieu). Hij sprak voor de ZMF op persoonlijke titel. Windenergie en opslag van steenkool bij de Sloehaven.
Voor eeuwen aardgas “Het eerste misverstand is”, volgens Lenstra, “dat de voorraden aardgas spoedig uitgeput zijn. Maar sinds 1973 zijn de bewezen reserves olie en gas alleen maar gegroeid. Verder zijn de kosten van het boren in de afgelopen 17 jaar met de helft gedaald. Investeringen in het winnen van gas uit de zeebodem (hydraatgas) zullen de huidige ideeën over de beschikbaarheid van aardgas radicaal veranderen. Op voorwaarde dat de technische ontwikkelingen verder gaan en dat tot nu toe niet beschikbare voorraden gas ontgonnen zullen worden, zal er nog voor eeuwen aardgas zijn.” Klimaatverandering “Het tweede misverstand is”, zegt Lenstra, “dat we de klimaatverandering zouden kunnen negeren omdat het wetenschappelijke bewijs (nog) niet volledig is. De schommelingen in de temperatuur op het noordelijke halfrond weken in de afgelopen duizend jaar maximaal een halve graad af van het gemiddelde. Maar in de laatste vijftig jaar steeg de temperatuur meer dan een graad Celsius. Het risico op extreme weergebeurtenissen neemt toe; kwetsbare unieke ecosystemen lopen gevaar. De uitstoot van CO2 is op
dit moment veel groter dan de biosfeer en de oceanen kunnen opnemen. Zo lang de temperatuur op aarde blijft stijgen, is een forse beperking van de CO2 uitstoot in de geïndustrialiseerde landen noodzakelijk. Dat is mogelijk door structuurveranderingen, energie efficiency en de ontwikkeling van ‘klimaatneutrale’energiedragers. Dan kan de CO2-uitstoot in 2050 lager zijn dan nu. Klimaatbeleid is een politiek gegeven geworden”, aldus Lenstra.
Waterstofmaatschappij “Het derde misverstand is dat de waterstofmaatschappij nog ver weg zou zijn. In Nederland en België zijn al fabrieken die waterstof produceren en ligt een netwerk van 810 km pijpleiding voor het transport van waterstof tussen bijvoorbeeld Rotterdam, Antwerpen, Terneuzen en Charleroi. Het is technisch al mogelijk om in brandstofcellen elektriciteit op te wekken door waterstof in aardgas te mixen. Dat kan leiden tot een CO2-reductie van 35 tot 91 procent. Lenstra voorziet dat waterstof spoedig de drager zal zijn van ‘klimaatneutrale’ energie. Samenleving niet op zijn kop 6 WANTIJ Oktober ‘06
Foto: Jaap Wolterbeek
Het vierde misverstand dat hij uit de weg wil ruimen is dat oplossingen voor de klimaatverandering onze samenleving totaal op zijn kop zullen zetten. “Als we de CO2 - uitstoot weten te verminderen, dan kan het tijdperk van de fossiele brandstoffen aanzienlijk verlengd worden. Er is immers geen gebrek aan fossiele brandstoffen en de capaciteit om CO2 op te slaan is groot, bijvoorbeeld in de bodem van de Noordzee.” Lenstra verwacht dat de energieprijs voor de Nederlandse consument op den duur door de aanpak van het klimaatprobleem met 25 procent zal stijgen, maar dat de economie in dezelfde periode met 300 procent zal groeien. “Hoewel de structuur van de energievoorziening volledig zal veranderen, zullen de maatschappelijke gevolgen klein zijn,” beweert de energiedeskundige ●
Reacties op dit artikel? Mail uw opinie naar het forum van www.duurzaamzeeland.nl
Willem de Weert is eindredacteur van Wantij.
‘Stop Borssele’ wacht op geschikt moment
Argumenten tegen kernenergie nog steeds geldig
Jan Moekotte en Peter Maas
De kerncentrale in Borssele mag van het kabinet tot 2033 open blijven. Zelfs plannen voor een tweede kerncentrale zijn niet langer onbespreekbaar. Kernenergie staat in Den Haag weer prominent op de politieke agenda.
Actie bij de kerncentrale Borssele. Foto: Jaap Wolterbeek.
“Kernenergie,” zeggen voorstanders, “kan de uitstoot van broeikasgassen beperken en maakt het mogelijk om de doelstelling van het verdrag van Kyoto te halen.” Het Kyotoprotocol was tot voor kort een sluimerende reus, maar nu klaar wakker. Hoe staat het intussen met ‘klein duimpje’? Zijn de tegenstanders van kernenergie onder de indruk van de reus? Zijn ze gevoelig voor het motief dat met kernenergie het CO2 probleem kan worden opgelost? Waar hangen ze uit, de actievoerders uit de vorige eeuw? Zijn ze opgebrand en aan verrijking toe?
1. Kernenergie is maar een tijdelijke oplossing.
Argumenten tegen kernenergie In maart 2005 hebben o.a Greenpeace, Milieudefensie en de twaalf provinciale milieufederaties, waaronder de ZMF, de argumenten voor en tegen kernenergie opnieuw afgewogen. Uitkomst: “We blijven voorstander van sluiting.” Daarvoor worden de volgende argumenten gebruikt:
Ook uranium raakt een keer op. Met het huidige aantal kerncentrales en de huidige techniek om op rendabele wijze uranium te winnen, is er nog uranium beschikbaar voor ongeveer 50 jaar. Als alle elektriciteitscentrales, die nu op fossiele brandstof draaien, vervangen zouden worden door kerncentrales, dan is de voorraad rendabel en winbaar uranium binnen 3 tot 4 jaar uitgeput.
k
‘Kernenergie trekt onverantwoorde wissel op komende generaties’
7 WANTIJ Oktober ‘06
2. Kernenergie levert levensgevaarlijk afval
Dat afval blijft een probleem, ook al zoekt de nucleaire industrie nu al tientallen jaren naar technieken om de halveringstijd van de straling te verminderen. Het gaat om levensgevaarlijk afval dat lang, heel lang (honderden tot duizenden jaren) van mens en milieu moet worden afgeschermd. Geen enkel land ter wereld heeft nog een definitieve oplossing gevonden, stelde het Rathenau Instituut in 2005. Ondertussen zijn de kosten van opslag gigantisch en blijft het gevaar voor ongelukken met en diefstal van radioactief materiaal bestaan. 3. Kernenergie is gevaarlijk
De gevolgen van ongelukken zijn onaanvaardbaar groot. Door het ongeluk in Tsjernobyl werden meer dan acht miljoen mensen aan radioactieve straling blootgesteld. Volgens Kofi Annan, secretaris
Actie Greenpeace op koepel kerncentrale Borssele. Foto: Jaap Wolterbeek.
generaal van de Verenigde Naties, hebben ruim 3 miljoen kinderen door dit ongeluk lichamelijke klachten en behandeling nodig. In 2002 was een kerncentrale in Ohio “enkele millimeters verwijderd van een mogelijk catastrofale ramp”. In augustus dit jaar haalde een kerncentrale in Forsmark, Zweden het nieuws. Door kortsluiting stopte de reactor abrupt. De oververhitting die toen ontstond, moest worden opgevangen door een met dieselgeneratoren aangedreven koelsysteem. De noodgeneratoren sloegen als gevolg van technische fouten echter niet automatisch aan. Pas na 23 minuten kreeg het personeel ze handmatig aan de praat. De Zweedse regering sloot in afwachting van nader onderzoek vijf soortgelijke reactoren. Die bijna ramp leidde in Nederland tot extra inspecties in Borssele. 4. Kernenergie is mogelijk doelwit voor aanslagen
In oktober 2001 liet de Franse justitie weten over serieuze aanwijzingen te beschikken dat een kerncentrale in Europa of de VS het doelwit zou zijn van een aanslag. Frankrijk plaatste luchtafweergeschut rondom nucleaire installa-
ties. Ook in Canada en de VS wordt inmiddels de nucleaire industrie door het leger beveiligd. Borssele haalde, door het proces tegen leden van de zogenoemde Hofstadgroep, dit jaar het nieuws als mogelijk doelwit van een aanslag. 5. Kernenergie is niet nodig
Als we duurzame bronnen meer benutten.In Nederland wordt momenteel 2,5 % van het stroomverbruik door windenergie gedekt. Als de huidige doelstelling (7500 MW in 2020) wordt gehaald, dan kan daarmee al 15 tot 20% van het huishoudelijke gebruik geleverd worden. Het aandeel dat met schone biomassa en zonnepanelen wordt opgewekt kan nog fors worden uitgebreid. Verder is spaarzaamheid geboden. Het Ministerie van VROM en de Energieraad pleitten in 2004 voor een besparing van het energiegebruik met jaarlijks 2%. Dat kan door selectiever gebruik van apparatuur, door spaarverlichting en door efficiëntere motorsystemen.
Actiegroepen Tot zover de argumenten. Nu de actiegroepen? Bestaan ze nog? Jan Louwerse 8 WANTIJ Oktober ‘06
van Stop Borssele is resoluut in zijn uitspraken: “Kernenergie? Al dat afval dat zo vreselijk lang zijn giftigheid houdt! Ook de gebouwen moeten ooit ontmanteld worden en als gevaarlijk afval worden opgeslagen. We trekken daarmee een absoluut onverantwoorde wissel op komende generaties. En dat allemaal voor een rot beetje stroom? Kom nou! Bovendien blijf je op deze manier de doorbraak in de duurzame energievoorziening, die er ongetwijfeld komt, voor je uitschuiven.”
Mogen we nog wat verwachten van Stop Borssele? Jan Louwerse: “Onze actiegroep is klein geworden, dat geef ik toe. Maar afgelopen zomer hebben we nog gedemonstreerd bij Delta. Stop Borssele hoeft niet tot leven gewekt te worden. We wachten op een geschikt moment om weer van ons te laten horen. We blijven voorstanders: van sluiting!” ●
Peter Maas en Jan Moekotte zijn lid van de Wantijredactie.
Sietz Leeflang, goeroe van energiebewust leven, nu Zeeuw
‘Deze maatschappij is niet met ratio te benaderen’ Sietz Leeflang.
Gerda Spaander en Peter Maas
Foto: Peter Maas
Sietz Leeflang is oprichter van De Kleine Aarde in Boxtel. Vervolgens richtte hij samen met zijn vrouw Anke De Twaalf Ambachten op, centrum voor ecologische technieken. Na jaren in Brabant gewoond en gewerkt te hebben, streek het echtpaar in Breskens neer.
Je hoeft je niet voor te bereiden als je met hem een interview wilt. De opdracht is alleen om alert te zijn en zoveel mogelijk van zijn woorden op te vangen, te begrijpen en vast te leggen. Een hele opgave. Sietz Leeflang (72) praat honderd uit en met momenten spat het vuur uit zijn ogen. Het lijkt een koud kunstje om energie te besparen wanneer je er zelf zoveel van hebt.
j
Voorbeeld zijn Het begin. Leeflang:“In Boxtel waren we heel open naar de gemeente. We vroegen expres geen vergunning aan voor onze experimentele halfondergrondse gebouwtjes, omdat we wisten dat ze ‘nee’ moesten zeggen. Maar geregeld kwamen ambtenaren kijken. Ook wethouders lieten hun interesse duidelijk blijken. We konden daar onze gang gaan.” De Twaalf Ambachten is volgens Leeflang altijd een wonder van technisch vernuft geweest. Steeds maar weer oplossingen zoeken die moesten voldoen aan de haast heilige principes van duurzaamheid, kleinschaligheid en menselijkheid. Verloor de Twaalf Ambachten daarbij de commercie niet uit het oog? Leeflang: “Misschien wel. Verschillende technieken die door ons zijn ontwikkeld en verfijnd, zijn later door grote bedrijven overgenomen. Daar kwam geen patent aan te pas. Maar dat wilden we ook niet. We wilden geen deel zijn van het grote spel der verspillende economie. We wilden en konden niet anders dan een voorbeeld zijn.” Verwarming ”In Boxtel zijn we al jaren bezig systemen te ontwikkelen naar menselijke maat en
Regelmatig heeft Leeflang het over hopen en bidden. naar ecologische maatstaven.” Wat levert dat op als het gaat om verwarming? Leeflang: “In ieder geval geen centrale verwarming, ook al is die van HR-kwaliteit. Radiatoren brengen door hun hitte niet alleen de lucht in beweging, maar ook het stof. Als je de cv een tijd niet hebt aangehad, ruik je daarom een soort schroeilucht. Gezond is al dat wervelende stof in ieder geval niet. Verder stijgt warme lucht op, dus tegen het plafond zit de meeste warmte. Maar daar heb je weinig aan.”
Straling “Je moet geen stromingswarmte hebben, maar warmte door straling. Die stralingswarmte krijg je door een warmtebron met een groter oppervlak en met een lagere 9 WANTIJ Oktober ‘06
temperatuur, die poreus en liefst steenachtig is. Dat kan een tegelkachel zijn (op hout en ook op gas) maar ook een warmtemuur die zijn warme water krijgt van bijvoorbeeld een cv- ketel. Stralingswarmte voelt warmer dan stromingswarmte. Neem de zon in de winter: ook als het vriest, kan het in zon behaaglijk zijn, daarbuiten absoluut niet. Je kunt dus toe met een lagere luchttemperatuur.”
Gasunie Al heeft stralingswarmte duidelijke voordelen, de cv zal voorlopig niet verdwijnen. “De gevestigde belangen zijn te groot en een cv is nu eenmaal wel érg makkelijk.” Overigens is het principe van de HR-brander (de in keramisch materiaal opgesloten en daardoor koelere, bijna NOx-vrije vlam) als toepassing aangedragen door De Twaalf Ambachten. Ooit ging Leeflang er mee naar de Gasunie. Die toonde weinig belangstelling, maar is er later toch mee aan de haal gegaan. “Dat zou voldoening kunnen geven, maar het heeft geen erkenning en geen geld opgeleverd. Wat steekt is dat het door ons ontwikkelde element om tegelkachels ook op gas te stoken, alleen voor héél veel geld het gaskeurmerk kon krijgen. En dat geld hebben we niet.”
Sietz en Anke Leeflang bij hun tegelkachel in hun huis in Breskens. Foto: Jaap Wolterbeek.
Duurzame energie Als de energie uiteindelijk op is, wat dan? Zover ziet Sietz Leeflang het niet komen: “De energie van de zon is naar menselijke maatstaven onuitputtelijk. Ik denk dat we toe moeten naar het opwekken van elektriciteit uit duurzame energie, bijvoorbeeld zonne-energie in de woestijnen. Daarmee kunnen we dan weer waterstof vrijmaken uit water. En om wat dichter bij huis te blijven. Ik vind windenergie ook een goede zaak. Maar duurzame energie dreigt teveel een druppel op de gloeiende plaat te worden. Daarom moeten we meer werk maken van energiebesparing. Neem nu al die airco’s van afgelopen zomer. Dat is helemaal niet
nodig als je in de bouw ook rekening houdt met het buíten houden van warmte.”
Vliegen als plicht Op zijn bureau staat een foto van Groucho Marx. Het thema is te serieus om er lichtvoetig mee om te gaan. Regelmatig heeft Leeflang het over ‘hopen en bidden’. “Want deze maatschappij is niet met ratio te benaderen. Voor jongeren is vliegen haast een plicht geworden. Het gaat niet om de kwaliteit van de reis, maar puur om het kilometers maken. Aan de andere kant zijn de behoeften van de mensen 10 WANTIJ Oktober ‘06
wel degelijk legitiem. Je moet ze dus niet veronachtzamen.”
Komt de oplossing straks alleen uit het technische vernuft? “Nee”, zegt hij resoluut. “De jeugd moet in een vroeg stadium begrijpen hoe waardevol, maar kwetsbaar de aarde is ” ● Meer informatie over De Twaalf Ambachten: www.de12ambachten.nl Peter Maas en Gerda Spaander zijn lid van de Wantijredactie.
Onder de leden
Zeeuwind pionier in windturbines Anke van der Geest
Grotere masten, grotere wieken. De windmolens van het eerste uur verdwijnen uit ons landschap en nieuwe generaties verschijnen meer en meer. Ze hebben ook een andere naam: windturbines. Bijvoorbeeld van de vereniging Zeeuwind. Die werkt hard aan windenergieproductie, maar is tevens actief op het gebied van zonne-energie, voorlichting en educatie.
Zeeuwind is een coöperatieve vereniging die in 1988 begon met het plaatsen en exploiteren van windturbines. De vereniging is nu ook actief in kleinschalige projecten, zoals kleine windturbines voor particulieren en het plaatsen van zonne-energie panelen bij landbouwbedrijven. Om het maatschappelijk belang van duurzame energie bekender te maken, lopen er op een aantal Zeeuwse basisscholen educatieve projecten waarbij de school zonnepanelen geïnstalleerd krijgt. De schoolprojecten lopen in samenwerking met het Zeeuws Platform Duurzame Ontwikkeling (ZPDO) en het IVN Consulentschap Zeeland. Zeeuwind levert ook een bijdrage aan Ontdeknet, een website waarop leerlingen kunnen samenwerken met experts uit de samenleving.
z
Groene stroom Zeeuwind beheert elf windturbineprojecten met in totaal 32 turbines. Met de windmolens wordt wind omgezet in elektriciteit, die verkocht wordt aan elektriciteitsbedrijven. De elektriciteitsbedrijven verkopen deze energie aan klanten als groene stroom. Zo levert Zeeuwind een bijdrage aan de landelijke overheidsdoelstelling om in 2010 negen procent van elektriciteitsbehoefte uit duurzame bronnen op te wekken. Dat is nu 2,5 procent. Zeelandbrug Wie kent niet de windturbines langs de Oosterschelde bij de Zeelandbrug? Er
staan er nu vier met elk 250 kWatt vermogen. Zij zijn in 1994 geplaatst en dit jaar toe aan vervanging. John Springer van Zeeuwind is enthousiast over de laatste technische ontwikkelingen: “Er komen drie nieuwe windmolens met een hoogte van 80 meter, een rotordiameter van 90 meter en een vermogen van elk 3 megawatt. Het betekent een 12 keer groter vermogen per mast! Ze draaien langzamer dan de oude en geven zo een rusti11 WANTIJ Oktober ‘06
ger beeld. Dat is een reusachtige technische verbetering vergeleken met de 30 meter hoge masten die er nu staan, die rotorbladen hebben van 26 meter” ● Voor meer informatie: www.zeeuwind.nl www.zonopschool.nl www.ontdeknet.nl
Anke van der Geest is lid van de Wantijredactie.
Handhaving
ZMF trekt ten strijde tegen lekkende GAVO Jan-Eelco Dijk
De schoorsteen van de kolencentrale van EPZ in Borssele is met 175 meter het hoogste bouwwerk van Zeeland. De pijp is inzet geworden van een juridisch geschil tussen de
De kolencentrale van EPZ in Borssele.
ZMF en de provincie Zeeland.
Foto: Jaap Wolterbeek.
Voordat de verbrandingsgassen de schoorsteen worden ingestuwd, moeten ze langs een warmtewisselaar: een GAVO in vaktermen. Dat apparaat dient ervoor om de temperatuur van de rookgassen te verhogen, zodat voorkomen wordt dat ze in de pijp gaan condenseren. De schoorsteen is van gewapend beton, dat niet bestand is tegen condensatie van de zure gassen.
v
Lapwerk Maar de GAVO is verouderd en lekt. Daardoor komen schadelijke stoffen als zwaveldioxide en waterstoffluoride in de atmosfeer terecht. Onlangs werd aan EPZ een milieuvergunning verleend waarin wederom de oude GAVO was opgenomen. De ZMF kon zich niet in de vergunning vinden en besloot beroep in te stellen. In de vergunning zit weliswaar een verplichting om de oude GAVO op te lappen en onderzoek te doen naar vervanging van het apparaat in 2013, maar dat gaat de ZMF niet ver genoeg. Ook na het lapwerk blijft er een behoorlijke concentratie schadelijke stoffen in de lucht komen. Bovendien is er geen concreet zicht op vervanging van de GAVO op de langere termijn, aldus de milieuorganisatie. Centrales elders in Nederland hebben de GAVO allang bij de schroothoop gezet en zijn overgegaan op modernere, minder schadelijke technieken. Er is volgens de ZMF geen enkele reden om voor EPZ een uitzondering te maken. Best beschikbare techniek De ZMF onderbouwt haar stellingen met een beroep op het Europese recht, zoals dat is vastgelegd in de IPPC-richtlijn. Deze richtlijn verplicht de overheid bedrijven als EPZ de best beschikbare technieken op te leggen. Dat zijn die technieken die de grootst mogelijke
bescherming tegen milieuschade bieden. Voor bedrijfseconomische argumenten om van verregaande maatregelen af te zien is geen plaats, als aangetoond is dat die verregaande maatregelen technisch en economisch haalbaar zijn. De GAVO kan niet meer als best beschikbare techniek beschouwd worden, vindt de ZMF.
Discutabel De provincie Zeeland geeft toe dat toepassing van het verouderde apparaat discutabel is. Gedeputeerde Staten beroepen zich echter op de BREF Grote Stookinstallaties. Een BREF is een lijvig document waarin de Europese Commissie nader uiteenzet wat als best beschikbare techniek moet worden beschouwd. In het BREF-document over grote stookinstallaties, waaronder de kolencentrale valt, is opgenomen dat de GAVO een verouderde techniek is. Maar in het document staan 12 WANTIJ Oktober ‘06
ook emissienormen voor schadelijke stoffen als zwaveldioxide. Aan die normen kan wel worden voldaan als EPZ de GAVO opknapt, aldus de provincie. Bovendien voeren GS aan dat ze een onderzoeksverplichting opleggen om op termijn de GAVO te vervangen. Dat zijn voldoende waarborgen om te voorkomen dat het milieu teveel schade wordt toegebracht, aldus het provinciebestuur.
Het geschil ligt nu bij de rechters van de Raad van State. Zij zullen bepalen of de maatregelen aan de GAVO toereikend zijn om te voldoen aan de Europese verplichtingen ●
Jan-Eelco Dijk is advocaat bij Vest-advocaten. Hij verleent in samenwerking met de ZMF juridische bijstand aan mensen die kampen met milieuproblemen.
Consument Project ZMF samen met installatiebedrijf:
CV Optimaal bespaart energie en verhoogt comfort Gerda Spaander
Bij energiebesparing op school gaat het er vaak om de lokalen niet te warm te stoken en het gebouw alleen te verwarmen als het in gebruik is. Dat is het toch wel? Nee, er valt nog meer te besparen. Onder het motto “CV Optimaal” hebben zeven Zeeuwse basisscholen flink bezuinigd op hun energiegebruik. En dat niet alleen, hun comfort ging er ook op vooruit.
In Groningen bleek CV Optimaal een succes. Daarom ging ook de ZMF aan de slag om in Zeeland meer profijt uit de centrale verwarming te halen. De milieufederatie voert het project uit samen met installatiebedrijf Dubourgraaf en begon bij een aantal basisscholen.
i
Waterzijdig inregelen De hoeveelheid water die door de radiatoren stroomt, is regelbaar. Komt er teveel water in, dan is het uitstromende water te warm en wordt er energie verspild. Bij te weinig water wordt het bovenste deel van de radiator wel warm, maar het onderste niet: het vertrek komt dan niet goed op temperatuur. Hoeveel water waar nodig is, hangt samen met de grootte van de radiator en de afstand tot de ketel. Deze zogenaamde waterzijdige inregeling blijkt bij installatie vaak achterwege te worden gelaten. Waarom eigenlijk, als er zoveel mee te besparen valt? Volgens installateur Robert Dubourgraaf zijn opdrachtgevers vaak niet op de hoogte van dit aspect: “Het lijkt goedkoper om er dan maar geen aandacht aan te geven.” Tegenwoordig wordt het iets gangbaarder om nieuwe installaties in te regelen. Zelf zet hij het bij zijn opdrachten altijd in het bestek. Besparing CV Optimaal werd financieel gesteund vanuit het Milieu Actie Plan van energiebedrijf Delta. Er werden scholen benaderd en installateurs bijgeschoold. Zeven scholen deden er uiteindelijk mee. Vóór er daadwerkelijk ingeregeld kon worden
moesten er vaak aanpassingen aan de installaties worden uitgevoerd, daarna kon het besparende werk beginnen. Inmiddels hebben de scholen een winter gestookt met hun ingeregelde installaties: de besparingen liggen gemiddeld rond de15 procent.
Overal aangenaam Een van die basisscholen is De Uilenburch in Middelburg. Hans Keijmel, in die tijd directeur van de school, stelt vast dat het een lonende zaak is geweest. “Eigenlijk hebben we nauwelijks gemerkt dat er iets is veranderd; het is er zeker niet kouder op geworden. Maar we bespaarden wel 22% aan energie, dat is zo’n 1000 euro per jaar. Dat bedrag hebben we dus jaren onnodig uitgegeven. Na de inregeling was het nog wel even zoeken naar de juiste instelling van de tem13 WANTIJ Oktober ‘06
Folder ‘CV-Optimaal’ van installatiebedrijf Dubourgraaf
peratuur, maar nu is het overal aangenaam.” De subsidie is op, maar ook zonder subsidie verdient de inregeling zichzelf terug. De ZMF gaat daarom nu de beheerders van kantoren stimuleren hun cv-installaties optimaal te laten inregelen.
Is zo’n energiebesparing ook mogelijk bij woningen? Robert Dubourgraaf zegt van wel, al kan het resultaat wisselen. Even overal CV Optimaal uitvoeren, en we hebben al aan de Kyoto-verplichtingen voldaan! ●
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
De voorloper
Ook Tholen heeft zijn Tureluur
Peter Maas
Na 15 jaar denken, schrijven, overleggen, aankopen en inrichten is ‘Plan Tureluur’ weliswaar nog niet helemaal klaar, maar wel een heel eind op weg. Rondom de Oosterschelde kom je ‘Tureluur’ haast overal tegen, met als boegbeeld de zuidwestkust, de Prunje, op Schouwen. Maar ook Tholen heeft zijn Tureluur.
Op een zondagmorgen ga ik naar Tholen. Niet de meest gelukkige dag gezien de striemende regen en de zeer felle westenwind. Aan de zuidkant van het ‘eiland’ is een flink stuk Tureluur gerealiseerd. Eerst langs Poortvliet en dan naar Scherpenisse toe. Van daaruit proberen om aan de inlaagdijk te komen. Hier in de Scherpenissepolder is landbouwgebied omgevormd tot natuur. De wijze waarop is ongekend. Terecht spreekt Kees Slager over een historische breuk met het verleden. Hier wordt geschiedenis geschreven. Binnendijks gelegen gronden worden ingericht, voor het eerst niet voor landbouwdoeleinden. De Gatweg is weg. De Schoondorpse Weg is weg. Waar akker was, is nu weiland en water. De zilte kwel komt van onder de zeedijk waardoor aan een belangrijke voorwaarde is voldaan: hier ontstaat zilte natuur.
o
Vogelaars Ondanks het slechte weer staan er op de dijk verschillende vogelaars te turen.
Tranende ogen door de wind. De kofferbak van de auto ligt vol met telescopen en statieven die snel worden opgezet om te kunnen zien welke steltlopers daar in de verte rondscharrelen. Het blijken kemphaantjes te zijn, samen met wat watersnippen. Er vliegen ook een paar witgatjes rond en in de verte zit een grote groep brandganzen. Waar komen ze vandaan? Die stellopers en die vogelaars? Dit laatste is gemakkelijk, gewoon even vragen. Ik kom mensen tegen uit Etten-Leur en helemaal uit Herentals (België). Tureluur is tot over de grenzen een vermaard gebied. En die steltlopers? Deze kemphanen en deze watersnippen zijn geen broedvogels uit Nederland. Ze komen al van verder. Er is een periode in het jaar waarop je je afvraagt of de trekvogels nu op weg zijn naar het noorden of juist al naar het zuiden. Het is begin augustus, dus zullen ze wel al teruggekomen zijn van hun broedgebieden in het hoge noorden. De kemphanen komen 14 WANTIJ Oktober ‘06
Vogels kijken in de Scherpenissepolder op Tholen. Foto: Peter Maas
misschien wel ergens uit de omgeving van de Barentszee. De watersnippen misschien uit de Botnische Golf.
Bij Gorishoek duik ik maar vlug een uitspanning in voor een koffie met tiramisu. De tent zit vol, vooral met mensen die hier komen om te duiken, om de natuur onder water te beleven. Daar zou hij zitten, aan dat tafeltje, genietend van het uitzicht, genietend van de natuur, genietend achter zijn groot glas Belgisch bier, genietend van ‘zijn’ Tureluur: Thijs ●
Peter Maas is lid van de Wantijredactie.
Landschap
Muurplanten in Middelburg bij restauratie sparen Lucien Calle
Oudere muren blijken soms een hele begroeiing aan bijzondere planten te kunnen dragen. In Zeeland zijn dergelijke muurvegetaties bekend van de oudere stadscentra. Zo gaan cultuurhis-
Foto’s: SLZ
torie en ecologie hand in hand
Bij bijzondere ecologische waarden denken we meestal niet aan stadscentra. Bij waardevolle flora gaan de gedachten uit naar bloemrijke graslanden, duinen, moerasgebieden, en niet naar de stenen massa van drukke binnensteden. Toch blijkt ook die urbane omgeving botanische verrassingen op te leveren. Zo vinden we de mooiste muurvegetaties in de provincie Zeeland langs de kades van Middelburg. Wie een ommetje langs de Kinderdijk maakt en via de Bierkaai terug naar de Koningsbrug wandelt, valt van de ene verbazing in de andere. Bij de Kinderdijk afdalend naar de houten vlonders, zie je al bij de trapjes hele tapijten van muurvarens. Op een traject van slechts enkele tientallen meters scoor je de ene zeldzame soort na de andere: Zwartsteel, Steenbreekvaren in ongekende dichtheden, overal Klein glaskruid en talrijke Tongvarens. Er zijn Moerasvarens, enkele groeiplekken van de exotische IJzervaren, en toe maar, ook nog hele bossen van het zeldzame Stijf hardgras.
b
Spanningsveld Natuurlijk zijn het juweeltjes om trots op te zijn, toch duidt juist deze botanische
rijkdom op een probleem. De planten kunnen hier juist groeien omdat de kademuren niet meer precies tiptop in conditie zijn. Hier en daar is wat voegwerk losgeraakt; er zijn zelfs wat stenen verzakt. In de ontstane spleten vinden de muurplanten een ideale biotoop. Maar juist de verminderde conditie vormt ook reden tot zorg. Verder verval moet worden voorkomen en hele delen zouden eigenlijk eens voorzichtig moeten worden gerestaureerd. U begrijpt het probleem. Ondanks serieuze pogingen om bij restauraties de bijzondere muurvegetaties te sparen, is dat in het verleden toch bij verschillende projecten mislukt. In Middelburg ging bij de restauratie van de kaden van het Prins Hendrikdok in 2003 de groeiplaats van de karakteristieke Rode spoorbloem verloren.
Opknapbeurt De gemeente Middelburg heeft intussen een civieltechnische controle van de kademuren laten uitvoeren. Er is een geldpotje voor de opknapbeurt beschikbaar. Een hoopvol teken is dat Middelburg een ecologisch adviesbureau in de arm genomen heeft om onderzoek naar 15 WANTIJ Oktober ‘06
de bijzondere muurplanten te laten uitvoeren. Ook de Flora- en Faunawet stelt aanvullende voorwaarden, omdat er vanzelfsprekend veel Rode lijst soorten aanwezig zijn ●
Lucien Calle is medewerker van Stichting Landschapsbeheer Zeeland.
Op zaterdag 28 oktober
Opnieuw Nacht van de Nacht in Zeeland Melissa Ernst
“Komt er volgend jaar weer een Nacht van de Nacht? Dan komen we weer hoor!” Dat was een veel gehoord geluid vorig jaar bij de eerste Nacht van de Nacht. Ook dit jaar organiseert de ZMF samen met Zeeuwse vrienden op 28 oktober a.s. een Nacht van de Nacht. Een avondmanifestatie waar schoonheid, romantiek en beleving van de donkere nacht centraal staan.
Het belooft een prachtige avond te worden vol met bijzondere activiteiten. En u hoeft niet vroeg naar bed, want de nacht duurt door het einde van de zomertijd een uurtje langer. De Nacht van de Nacht maakt onderdeel uit van de campagne ‘Laat het donker donker’. Doel van de campagne is om het ’s nachts donker te laten waar het donker kan zijn. Immers te veel licht stoort mensen en verstoort het dagnachtritme van dieren.
h
Vrienden verdubbeld Ook dit jaar belooft het een bijzondere zaterdagavond te worden. Het aantal vrienden van de nacht heeft zich meer dan verdubbeld, zodat er verspreid over Zeeland nu op 8 locaties activiteiten zijn. Elke locatie heeft een eigen programma. Een greep uit de Zeeuwse activiteiten: nachtdierenexcursies, avondwandelingen,
belevingstochten, sterrenkijken, nachtelijke ‘proeverijen’ en tenslotte verhalenvertellers en muzikanten die in woord en beeld de schoonheid van de nacht bejubelen. En voor diegene die het spel van licht en donker aan de foto willen toe vertrouwen is er een workshop nachtfotografie. Ook de kinderen worden niet vergeten, zo is er bijvoorbeeld een nachtverhaal van de fee of kunnen ze een nachtdierenmasker maken en meedoen aan een kleurwedstrijd.
zoekkaart en tips om zelf lichthinder in uw omgeving aan te pakken ●
Op 28 oktober geven we ook gratis ‘Nachtpakketten’ weg aan de bezoekers met onder andere een sterrenkaart, uilenmasker, nachtbrilletje, nachtdieren- en vlinder-
Deze avond wordt mede mogelijk gemaakt door een
16 WANTIJ Oktober 2006
Wilt u weten welke activiteiten (in uw buurt) georganiseerd worden, raadpleeg dan de website www.nachtvandenacht.nl of neem contact op met de ZMF.
bijdrage vanuit VSBfonds Zeeland
Melissa Ernst is beleidsadviseur duurzame landbouw, plattelandsvernieuwing en energie bij de ZMF.
Foto: Jan Koeman
Eerste Nacht succes De eerste Nacht van de Nacht in 2005 was een succes. Overal in Nederland werden activiteiten georganiseerd zoals sterren kijken, nachtwandelingen, excursies, belevingstochten, nachtverhalen en nachtfotografie. Meer dan 10.000 mensen hebben aan de activiteiten deelgenomen en zo de schoonheid van de nacht ervaren. In Zeeland werd op drie locaties, namelijk de watertoren van Axel, Topshuis Neeltje Jans en de sterrenwacht in Middelburg, de schoonheid van nacht gevierd.
Verkiezing Wat is volgens u de
mooiste donkere plek van Zeeland? De Zeeuwse Milieufederatie is op zoek naar het mooiste (nog) donkere plekje van Zeeland en roept daarbij uw hulp in. Geniet u ook van de sterrenhemel, of zoekt u de stilte en donkerte op na bijvoorbeeld een hectische dag? Laat het ons weten. Iedereen kan plekken nomineren tot 10 oktober door een e-mail (
[email protected]) of brief te sturen aan de Zeeuwse Milieufederatie, postbus 334, 4460 AS Goes. • Geef duidelijk aan om welke plek het precies gaat. • Geef bovendien aan waarom deze donkere plek voor u zo bijzonder is. Er zijn leuke prijzen te verdienen waaronder een chique etentje voor twee bij kaarslicht!
17 WANTIJ Oktober ‘06
De lezer spreekt
Natuur en milieu in het stemhokje Lex Kattenwinkel
Binnenkort mogen we weer naar de stembus. Twee keer zelfs: op 22 november zijn er verkiezingen voor de Tweede Kamer en in maart volgend jaar voor Provinciale Staten. Voor sommigen is het een uitgemaakte zaak op welke partij ze stemmen, anderen laten hun stem afhangen van de inhoud van de verkiezingsprogramma’s, waaronder de natuur- en milieuparagraaf. In hoeverre speelt natuur en milieu een rol in uw stemgedrag?
Antoine Prinsen, Vogelwaarde:
“Ik weet nu al waarop ik ga stemmen: de PvdA. Daar stem ik altijd op, vooral omdat het sociale beleid bij die partij in goede handen is. Of dat ook geldt voor het beleid ten aanzien van natuur en milieu, daar twijfel ik wel eens aan. Maar dan denk ik: ook voor natuur en milieu kan ik nog beter op de PvdA stemmen dan op een andere grote partij zoals CDA of VVD. Kleine partijen kunnen nog zo goed zijn, het nadeel is dat hun invloed beperkt is. Provinciaal vind ik dat partijen meer moeten doen om het landschap weer aantrekkelijk te maken. Er gebeurt wel wat, zoals de aanleg van nieuwe natuur bij Terneuzen, maar met weinig moeite kan er veel meer. Ik denk aan het beplanten van dijken of het groen aankleden van die nieuwe boerderijen.” Piet Spuij, Vlissingen:
“Ik kijk de verkiezingsprogramma’s erop na en laat mijn stem mede afhangen van de natuur- en milieuparagraaf. Bijvoorbeeld het standpunt over duurzame energie zoals windenergie weegt voor mij zwaar mee. Wat mij betreft komen er veel meer locaties in aanmerking voor windmolens. Ik accepteer het nadeel van horizonvervuiling, want de nadelen van energie uit fossiele brandstoffen zijn veel groter. Ik weet ook wel dat een land niet alleen van windenergie afhankelijk kan zijn, maar het aandeel ‘wind’ zit nog lang niet aan die limiet. En: we leven in een
Foto: Jaap Wolterbeek
provincie waar het veel waait. Zeeland moet wel zuinig zijn op zijn rust en ruimte – economisch ontwikkelingen en behoud van ruimtelijke kwaliteiten gaan moeilijk samen. Dat zogenoemde tweesporenbeleid, ik heb er niet alle vertrouwen in.” Jos Hoebink, Middelburg:
“Bij de landelijke verkiezingen overheersen grote thema’s als de AOW en Afghanistan. Voor mij zijn dat soort zaken ook van belang, maar de bescherming van natuur en milieu evenzeer. Ik vind stimulering van openbaar vervoer belangrijk, dus laat ik meewegen wat partijen daarover in hun programma’s hebben staan. Bij de provinciale verkiezingen zijn natuur en milieu nóg belangrijker voor mijn stemgedrag, omdat die grote thema’s daar niet zo’n rol spelen. In Zeeland is de WCT een belangrijk thema. Aanleg van zo’n grote containerterminal gaat ten koste van de waarden die we in Zeeland juist willen beschermen, dus stem ik op een partij die tegen de WCT is.” 18 WANTIJ Oktober ‘06
Peter Dirkson, Goes:
“Ik ben lid van GroenLinks dus is de keus in het stemhokje voor mij niet moeilijk. Ik zie de aantasting van de leefomgeving als een van de grootste bedreigingen van de mensheid: het gaat om ons voortbestaan. Bij veel politieke partijen overheerst echter het kortetermijndenken. We hebben dat zopas weer gezien bij de afschaffing van de subsidie op duurzame energie, net als eerder is gebeurd met de subsidie op zonnecollectoren. En dat terwijl de overheid alternatieve energie juist zoveel mogelijk moet promoten en bevorderen. Door het aanbod te stimuleren creëer je een vraag. Nu hikken mensen aan tegen een lange terugverdientijd van 15 jaar voor zonnecollectoren, en durven de investering niet aan. Daar moet de overheid een rol in spelen. Voor bepaalde toepassingen zijn collectoren al bijna rendabel, dan kan een subsidie mensen over de drempel helpen” ●
Lex Kattenwinkel is medewerker van de Wantijredactie.
Berichten
bekend. We nodigen alle geïnteresseerden uit voor deze bijzondere thema-avond. (tvm)
ZMF-ledenvergadering Dinsdag 21 november 2006 Het bestuur van de Zeeuwse Milieufederatie nodigt haar leden en lidorganisaties van harte uit voor de najaarsvergadering op dinsdag 21 november.
Cadeautje van de ZMF: routefolder Kiekendiefpad
We ontmoeten de leden graag in: Hotel Terminus, Stationsplein 1, Goes. Aanvang 19.30 uur. Agenda 1. Opening/mededelingen. 2. Bespreking van het verslag van de ledenvergadering van 16 mei 2006. 3. Vaststellen werkplan en begroting 2007. 4. Bestuursverkiezing: Jaap van der Doef treedt af als voorzitter. Het Algemeen Bestuur draagt als nieuwe voorzitter voor: Jan van Seters. Het bestuur wil zich verder versterken. Ter vergadering nadere informatie. 5. Rondvraag. 6. Sluiting.(tvm) Bijzondere thema-avond 21 november 2006 “Ontwikkel Zeeland met ecologie en economie” Ter gelegenheid van het afscheid van Jaap van der Doef als voorzitter van de ZMF organiseren we een informatie- en discussieavond met een thema dat Jaap na aan het hart ligt: “Hoe behouden we de kwaliteiten van Zeeland, terwijl er toch economische dynamiek en ontwikkeling moet zijn die ook ruimte vraagt en knaagt aan die kwaliteiten?” Als bestuurders ieder jaar Zeeland in vogelvlucht zouden zien, kunnen zij de groeiende verstening van de provincie met eigen ogen aanschouwen. Jaar in jaar uit wordt er steeds meer gebouwd op kwetsbare plekken. De Zeeuwse kwaliteiten worden stapje voor stapje opgeofferd. Hoe kunnen we dit dilemma doorbreken en Zeeland met twee E’s ontwikkelen? Voor deze avond worden twee gezaghebbende sprekers aangetrokken. Bij het sluiten van de berichtenpagina van Wantij waren de namen nog niet
sentatie als nieuwe voorzitter. Zijn rol in het bereiken van dat doel ziet hij meer op de achtergrond. Samen met bestuur en medewerkers die de inzet van de ZMF vorm geven. Bestuur en bureau zijn blij met de nieuwe voorzitter en schenken hem alle vertrouwen. (tvm)
Jan van Seters nieuwe voorzitter ZMF Vanaf eind november heeft de ZMF een nieuwe voorzitter: Jan van Seters. Jan heeft 30 jaar voor Dow Benelux gewerkt. Voor deze multinational onderhield Jan jarenlang op nationaal en internationaal niveau contacten met de overheid. Én hij gaf inhoud aan het milieubeleid van Dow. Jan heeft de voorbije jaren steeds meer aandacht en invulling gegegeven aan het belang van burgers, bestuurders en maatschappelijke organisaties voor het bedrijf. Ook ging Dow zich meer openstellen voor de buitenwereld. Jan wil als voorzitter van de ZMF verder werken aan een duurzamer Zeeland. Dat wil hij doen als bruggenbouwer en samenwerker. “Oplossingen voor een duurzame samenleving zoek ik samen met verschillende partners”, zo stelt Jan in zijn pre-
19 WANTIJ Oktober ‘06
De Zeeuwse Milieufederatie schenkt u met veel plezier de routefolder van het Kiekendiefpad en wenst u veel wandelplezier toe. Het Kiekendiefpad, gelegen rondom de dorpen Wolphaartsdijk, Oud Sabbinge en Goes, is het eerste wandelnetwerk waar wandelen en landschappelijke aankleding hand in hand gaan. Als Zeeuwse Milieufederatie hebben we aan de wieg gestaan en zijn we zeer trots op het uiteindelijke resultaat. Het gaat om 75 km bewegwijzerd wandelnetwerk waarvan een groot deel onverhard en over boerenland loopt. M.b.t. de landschappelijke aankleding is fase 1 gerealiseerd. Als u langs de Schenge wandelt, kunt u (nu) ervaren hoe breed vroeger de zeearm van de Schenge is geweest. Dit doordat de beide geulpolderdijken aan weerszijden van de Schengen zijn ingeplant met bomen, wat niet alleen de aantrekkelijkheid, maar ook de leesbaarheid van het landschap ten goede komt. (me)
Ontpolderalternatieven Het onderwerp ontpolderen leent zich perfect voor een inhoudelijke discussie over de (in dit geval botsende) belangen tussen landbouw en natuur (zie ook www.zmf.nl). In 2004 en 2005 is die discussie met vertegenwoordigers van alle relevante bestuurlijke en maatschappelijke partijen gevoerd. De partijen vonden elkaar in de ontpoldering met een areaal van 600 ha, gekoppeld aan een fatsoenlijk flankerend beleid. De politiek bekrachtigde het akkoord. De discussie daarna kent een curieus verloop en gaat allang niet meer over de inhoud, maar over de vermeend stiekeme wijze waarop het akkoord tot stand is gekomen. Wie het natuurbelang verdedigt, is verdacht. Als meest uitgesproken voorstander van ontpolderen moet de ZMF het dus ontgelden. Het zij zo. Op verzoek van de ZLTO en De Levende Delta onderzoeken deskundigen (commissie Maljers) momenteel enkele alternatieven voor ontpolderen. De ZMF betwijfelt het nut hiervan, omdat alle ideeën in een eerder stadium al eens zijn beschouwd, maar heeft er geen bezwaar tegen dat onafhankelijke deskundigen de alternatieven nog eens beoordelen. De eisen waaraan de nieuwe natuur moet voldoen zijn helder, zodat de inhoudelijke toetsing eenvoudig is. Hopelijk eindigt deze discussie dan weer waar hij ooit begon: bij de inhoud. (vk)
De voetafdruk van
De Nonolet van Sietz Leeflang Gerda Spaander
In een voormalige tamelijk bouwvallige bakkerij in Breskens leeft het echtpaar Leeflang zich uit in het toepassen Foto: Jaap Wolterbeek
van warmtemuren, tegelkachels, héle andere toiletten en nog veel meer mooie ecologische technieken.
S
Sietz Leeflang heeft inmiddels aow, maar is nog steeds druk in de weer. Het meten van zijn voetafdruk leidt al gauw naar verwarming, sanitatie (de manier waarop onze uitwerpselen worden afgevoerd) en de elektrische auto. Zijn stokpaardjes en paradepaardje leiden altijd tot zuinig omspringen met grondstoffen én de bevordering van kleinschaligheid. Leeflangs score komt op zo’n 2,5 ha, en daarmee hoort hij bij de koplopers in deze rubriek.
Toilet Neem de toiletten in huize Leeflang. Wat je daarop produceert gaat niet met een grote plens het riool in, maar wordt uiteindelijk compost. Na de grote boodschap even een papiertje erop, aandrukken met een soort stamper, en na verloop van tijd afvoeren naar de groene bak. Zónder stank, waardoor deze wc de naam Nonolet (non-olet, Latijn voor ‘stinkt niet’) met ere draagt. Vervolgens passeert de kleine boodschap een soort natte kamerplantenbak van één m3, die ook níet stinkt, waarin de papyrus er heel goed bij staat en van waaruit helder gezuiverd water in een visvijver stroomt.
Riolering Illustratief voor Leeflangs pleidooi voor een andere behandeling van afvalwater is de straat recht voor zijn huis: die ligt helemaal open voor nieuwe riolering. “Dat kost vermogens! Niemand luistert als je dit ter discussie stelt. Ook al groeien de kosten van versleten rioleringen ons ver boven het hoofd. Niet alleen zijn bij ons de kosten lager, ons systeem maakt ook kunstmest overbodig, met alle voordelen voor de bodemvruchtbaarheid, de bodemstructuur en de waterhuishouding. Maar dan moet er wel een héle grote knop om.” Elektrische auto Nog niet eerder werden bij de voetafdruk iemands autokilometers uitgedrukt in elektriciteit in plaats van benzine, gas of diesel. Elektriciteit? Ja, Sietz Leeflang rijdt al jaren in een elektrische auto. Niet zozeer om energie te besparen, want elektriciteit is ook energie, maar om van de uitlaatgassen af te zijn. Toch heeft er nu een ‘gewone’ auto zijn intrede gedaan, want een elektrische auto mag niet harder dan 60 km, en daarmee mag je niet door de Westerscheldetunnel. Overigens reist Leeflang meer met de trein dan met 20 WANTIJ Juli ‘06
de auto, met name voor adviesgesprekken en bezoeken aan Boxtel waar zijn dochter Lieselot en haar man Frank de leiding van De Twaalf Ambachten hebben overgenomen. Opmerkelijk: naast de auto tellen we zo’n tien rijwielen, van lig- tot vouwfietsen.
In huize Leeflang worden er weinig nieuwe spullen gekocht. Repareren is het devies. In zijn goed geoutilleerde werkkelder is hij in zijn element. Hij betreurt het dat repareren alleen maar moeilijker wordt. “Simpele onderdelen zijn vaak nauwelijks meer verkrijgbaar” ●
Bereken zelf uw voetafdruk op www.voetenbank.nl. Gemiddelde Noord-Amerikaan Gemiddelde Nederlander Gemiddelde wereldburger Eerlijke Aarde aandeel
9,5 ha 4, 7 ha 2,3 ha 1,7 ha
Gerda Spaander is lid van de Wantijredactie.
