In dit nummer. Van de redactietafel. Urtica 2015:4

Urtica 2015:4

In dit nummer KNNV oproep .................................................................................................................................................. 2 Van en voor leden op dinsdag 7 januari 2016 ............................................................................................. 2 Verkoop boeken .............................................................................................................................................. 2 Cursus Vogelgeluiden voorjaar 2016 ........................................................................................................... 4 KNNV-Natuuracademie 2016 Wageningen en Omstreken .......................................................................... 6 Groene frutsels en forensische mossenkunde ........................................................................................... 7 Vara’s Vroege vogels ..................................................................................................................................... 8 Over vliegen en drinken bij vogels, libellen en vlinders ............................................................................. 9 Beheerplan N2000 Binnenveld .................................................................................................................... 11 Planten determineren op de Westberg ....................................................................................................... 12 Libellen-excursie De Plateaux ..................................................................................................................... 13 Verslag van een donderdagexcursie: 17 september, bezoek aan Hemmen ........................................... 15 Paddenstoelenjacht in herfstenpracht ....................................................................................................... 15 Inventariseren, en soms ook eens anders kijken naar planten…..! Deel 1. ............................................ 17 Cursus wilde planten KNNV Arnhem .......................................................................................................... 19 Aangeboden .................................................................................................................................................. 19 Ledenadministratie ....................................................................................................................................... 19 Beknopt overzicht activiteiten andere organisaties ................................................................................. 19 Agenda ........................................................................................................................................................... 21 Vooraankondiging ........................................................................................................................................ 24

Van de redactietafel Eén van de voordelen van het doen van redactiewerk voor de Urtica is dat je elk nummer van kaft tot kaft aandachtig doorleest. Zodoende lees je veel wetenswaardigheden over de natuur en ben je na afloop een stuk wijzer. Zo heb ik, dankzij dit nummer, onder andere geleerd wat een malacoloog is, en waar ik het lekkerste recept voor compost kan vinden (waarschijnlijk vanuit het oogpunt van pieren bekeken). Ik heb geleerd wie Otto van Lilienthal was en wat hij te maken heeft met de vliegkunst van vogels, en hoe kaboutermos eruit ziet, en of dat nu wél of niet in Nederland te vinden is. Ik leerde niet alleen meer over de natuur, maar ook over de mythologie: ik ontdekte wat de relatie is tussen parende waterjuffers en de godin Freya, godin van de liefde, en dat de oppergod Odin woonde in de heilige Es, Yggdrasil genaamd. Dan kijk je toch weer met hele andere ogen naar de natuur! nu Ook al heb ik door het redigeren van dit mummer weer veel Yggdrasil is de levensboom en kennisboom, het bijgeleerd, ik besef ook dat er nog veel te leren valt. En wat symbool van de eindeloos vertakte vorm van dat heerlijk dat er in dit nummer weer allerlei cursussen worden wat is. Bron: Wikipedia aangekondigd. Kijk wat dat betreft vooral naar het programma van de Natuuracademie 2016. Wie wil daar nou niet op zitten? Nog een voordeel van het doen van redactiewerk, is dat je belangrijke mededelingen meer onder de aandacht kunt brengen. De herhaalde oproep van Pieter Oomen voor vrijwilligers vonden we zo belangrijk dat we het meteen vooraan hebben geplaatst. Als redactie zijn wij blij te melden dat Pieter's eerderde oproep voor ons vruchten heeft afgeworpen: Guy Ackermans gaat ons team versterken! Als freelance fotograaf is hij voor velen vast geen onbekende, maar hij zal zich in een volgend nummer nog nader voorstellen. Er is weliswaar nog plek voor een 4e redactielid, maar we hopen vooral dat Pieter's oproep iedereen aanzet om serieus na te denken over het vervullen van de functie van secretaris in het bestuur, of over een functie in de inventarisatiecommissie. Is vast ook heel leerzaam en dus bevredigend! Veel lees-, maar vooral ook veel leer-plezier gewenst in dit nummer! Ik hoop iedereen in ieder geval te ontmoeten bij de altijd leerzame, oergezellige en inspirerende Van en Voor leden avond op 7 januari! Frances Verheij 1

Urtica 2015:4

KNNV oproep Pieter Oomen, voorzitter Wie wil het eens proberen? De Urtica-redactie, de inventarisatiecommissie en het bestuur van de KNNV afd Wageningen en omstreken hebben allemaal behoefte aan versterking, aan meer mensen. Drie leuke en interessante functies! Bestuur: Het bestuur van onze afdeling draait met vier personen (Rhea, Ineke, Marina, Pieter) uitstekend. Maar toch is vier eigenlijk te weinig. Secretaris Rhea Rekker combineert het secretariaat met de functie van activiteitenorganisator, en zou zich liever helemaal wijden aan de organisatie van activiteiten. We zoeken dus vooral iemand die haar rol van secretaris zou willen overnemen. Het is veelzijdig, gezellig, biedt contact met veel mensen en het doet ertoe. Wie wil er eens aan proeven? Meer informatie bij Rhea ([email protected]) en natuurlijk bij alle andere bestuursleden (zie binnenzijde voorkaft van Urtica voor contactdetails).

een natuurgebied, zoals vorig jaar het Renkums Beekdal en dit jaar Kwintelooijen. Leuk is om mee te kunnen sturen in de keuze van het natuurgebied en de wijze waarop we gaan inventariseren , en natuurlijk om het inventarisatieresultaat te zien en te helpen groeien. Meer informatie bij [email protected] , voorzitter van de inventarisatiecommissie, en bij alle werkgroepcoördinatoren (zie binnenzijde achterkaft van Urtica voor contactdetails). Redactie Urtica: zoekt mensen die liefst al een beetje handig zijn met computers en elke drie à zes maanden een paar dagen tijd hebben voor het redigeren van stukken en het in elkaar zetten van de Urtica. Het is gezellig en een ideale manier om op de hoogte te blijven van wat er speelt in onze afdeling. Kom een keer kijken en neem contact op met een van de redactieleden Frances Verheij of Lambert van Gils ([email protected] en verder zie binnenzijde voorkaft van Urtica voor contactdetails).

Inventarisatiecommissie: zoekt een (of meer) personen om mee te doen met het plannen en organiseren van de jaarlijkse inventarisatie van

Van en voor leden op dinsdag 7 januari 2016 Van het bestuur Onze traditionele nieuwjaarsbijeenkomst vindt in 2016 plaats op donderdagavond 7 januari in de Bevrijdingskerk in Wageningen (Van Schelvenweg 2, hoek Ritzemabosweg). Aanvang 19.30 uur. Alle leden zijn van harte uitgenodigd. De formule is elk jaar weer een succes. Tijdens deze oergezellige avond vertellen leden over uiteenlopende natuuronderwerpen en natuurbelevenissen. Iedereen kan meedoen. Heb je in 2015 een mooie natuurreis gemaakt, heb je bijzondere waarnemingen gedaan in je eigen achtertuin of heb je een eigen natuurbeschermingsproject?

Vind je het leuk om in circa tien minuten hierover iets te vertellen en te laten zien? Meld je dan voor 15 december aan bij Rhea Rekker via [email protected] of 0644984949. Natuurlijk is het ook een moment om elkaar te ontmoeten en elkaar een goed nieuw natuurjaar toe te wensen. We hopen met name de leden die in 2015 lid zijn geworden te ontmoeten. Als bestuur vinden we het erg leuk om persoonlijk met jullie kennis te maken. Heel graag tot ziens op 7 januari!

Verkoop boeken Margreet Stadig Vraag voor tijdelijke hulp Iedere maand bestel ik boeken van de KNNVUitgeverij voor onze leden. Je ontvangt de boeken voor de ledenkorting en je hebt geen verzendkosten. Tegelijkertijd sponser je de vereniging met je aankoop. Volgend voorjaar gaan Bart en ik ongeveer 6 weken weg. Ik zou het leuk vinden als de verkoop dan door zou kunnen gaan. Het is niet heel veel werk en een kortdurende taak. Wel is het

handig als je met Excel om kan gaan. Mocht je deze klus wel willen doen, laat het dan weten. Dan zal ik je er meer over vertellen en je inwerken. Hieronder wat aandacht voor de nieuwe uitgaven en de acties, die momenteel lopen. Nieuwe uitgaven (niet volledig) 2

Urtica 2015:4 Canary Islands deel II,Tenerife en La Gomera Crossbill Guide; Auteur: Dirk Hilbers & Kees Woutersen; Ledenprijs: € 22,45 Deel 2 van een serie Crossbill Guides over de Canarische eilanden. Deze reisgids leidt je rond op Tenerife en La Gomera, twee zeer diverse Canarische eilanden. De flora en fauna van deze vulkaaneilanden is uniek en omvat een groot aantal, dat nergens anders ter wereld voorkomen. Beschrijft de natuur van de zondoorstoofde lavavelden aan de kust tot de eenzame, sneeuwbedekte vulkaan de Teide, inclusief al het leven dat in deze ecosystemen te vinden is. Dit is de enige reisgids die flora & fauna beschrijft en de mooiste natuurwandelingen en de beste plekken om vogels te kijken. Tips voor het vinden van dolfijnen, vlinders, libellen en bloemen, snorkelplekken en geologische sites.

laat je zien hoe je thuis compost maakt, gewoon in je achtertuin, op je balkon of in het keukenkastje. Humus en compost zijn het echte goud van onze wereld. De grondstof voor vruchtbare grond, namelijk dood organisch materiaal, is ruim voorradig. Je hoeft het alleen maar in te zamelen... 'Goud voor grond' leest als een kookboek met compostrecepten. Er staat ook in wat compost is, hoe het ontstaat en wat je ermee kunt doen. Of je nu veel of weinig tijd hebt, een grote tuin bezit of kleinbehuisd bent, iedereen kan compost maken. Veel inspanning kost het niet. Wat meer is: juist luilakken maken vaak de beste compost! Handige mossengids voor beginners; Auteur: Klaas van Dort; Ledenprijs: € 19,75 Verschijnt half november 2015 Een handige mossengids voor beginners! Mossen zijn relatief onbekend – en daarmee onbemind. Doodzonde, want als je goed kijkt zie je overal een fantastische

Veldgids slakken en mossels; Meer dan 200 soorten - herkenning en verspreiding - land en zoetwater; Auteur: Bert Jansen; Ledenprijs: € 26,95 Complete, handzame veldgids voor het betrouwbaar determineren van de landen zoetwaterslakken en -mossels van Nederland. Het lang verwachte nieuwe standaardwerk voor (amateur-) malacologen, biologen en beheerders. Ook beginners met minder taxonomische kennis kunnen met deze gids prima uit de voeten.  Beschrijft ruim 200 soorten, met informatie over verschijningsvorm, habitat, voorkomen, versprei-ding en ecologie.  Toegankelijke determinatietabel voor in het veld  Duidelijke tekeningen, detailfoto’s en verspreidingskaarten  Handige tips voor waarneming en determinatie, verzamelen en beheren Met deze nieuwe veldgids heeft Bert Jansen eindelijk voorzien in een lacune. Want twee andere bekende standaardwerken blijken of te groot voor in de rugzak of aan vernieuwing toe. Met het verschijnen van ‘één veldgids ineen’ is de wens van velen in vervulling gegaan.

verscheidenheid aan mossen. Deze gids is een ideaal hulpmiddel om algemeen voorkomende soorten (en enkele zeldzamere) te leren herkennen. De vele duidelijke kleurenfoto's en heldere indeling helpen hierbij.  Meer dan 150 algemeen voorkomende soorten mossen van Nederland en België makkelijk herkennen  Duidelijke kleurenfoto’s en detailfoto’s per soort  Beknopte informatie over ecologie en voorkomen  Handige tips voor herkenning  Geschikt voor beginners en amateurs

Bert Jansen is van kinds af aan een gefascineerd amateurmalacoloog. Hij heeft een brede malacologische en taxonomische kennis. Daarnaast inventariseert hij regelmatig in het veld. Voor het samenstellen van deze gids kreeg Bert assistentie enthousiaste experts uit de Nederlandse Malacologische Vereniging.

Vogels kijken in de Extremadura, de beste vogelplekken - gedetailleerde kaarten fotografietips. Auteur: Luc Hoogenstein & Lianne Schröder; Ledenprijs: € 19,75, Verschijnt half november 2015 - De Extremadura is een prachtig, ongerept natuurgebied in ZuidwestSpanje. Je vindt er uitgestrekte graslanden, fraaie bergketens, bloemrijke beekdalen, moerassen en rijstvelden. Dankzij die variatie is er een enorme vogelrijkdom. Je kunt er ruim 340 soorten aantreffen, waaronder grote trap, witbuikzandhoen, Spaanse keizerarend, monniksgier en grijze wouw. In de winter verblijven er ongeveer 100.000 kraanvogels.

Goud voor Grond, Compost maken in een handomdraai. Auteur: Roelke Posthumus en Femke Veltkamp. Ledenprijs: € 12,55 ‘Thuis compost maken zonder hogere wiskunde. Iedereen kan het leren!’ Een handige compacte gids voor beginners. Compost maken in een handomdraai! Deze gids 3

Urtica 2015:4 'Vogels kijken in de Extremadura' is een praktische gids voor natuurliefhebbers die dit bijzondere gebied willen verkennen:  beschrijft de zeventien belangrijkste vogelgebieden van deze streek, waaronder Villarreal de San Carlos, de Vlakte van Belén en Los Barruecos  per gebied uitleg over waar en wanneer je de bijzondere soorten kunt aantreffen  compleet met handige kaartjes en tips over bereikbaarheid, parkeren en bezoekerscentra  achtergrondinformatie: over landschap, cultuur, dieren en planten, maar ook over accommodatie en restaurants  tips voor vogelfotografie & soortenchecklist Vogels kijken in de Extremadura: een handzame gids voor de avontuurlijke natuuren vogelliefhebber!

meer informatie op www.knnvuitgeverij.nl Ook zijn er nog een aantal voorintekenacties. Kijk ook voor deze op de website. De titels van boeken in de (voorinteken) actie: Loofbomen in Nederland, Dier en Spoor, Natuur en Landschap, Missie Natuur, Wild Scandinavië, Het leven van paddenstoelen en schimmels, De jaloerse waterkip, Het Reigerparadijs, De Nederlandse poolexpeditie 1882-18883, Stadstuinieren, Kroonjuwelen van de Kaap, Atlas of the European Dragonflies and Damselflies. Degenen, die e-mail hebben krijgen maandelijks nog een herinnering van mij waarin ik de nieuwste boeken en andere aanbiedingen vermeldt. Krijg je dat niet en wil je wel een mail ontvangen, laat het me dan even weten. Stel je er geen prijs op, laat het me dan ook weten. De volgende bestellingen moeten bij mij binnen zijn vóór woensdag 16 december, maandag 25 januari en 29 februari 8.00 uur.

Acties Er zijn veel boeken tot 31 december in de aanbieding. Ik noem er een aantal, maar kijk voor

4

Urtica 2015:4

Cursus Vogelgeluiden voorjaar 2016 Linus van der Plas, Femke Dolstra, Anneke Zemmelink

KNNV- en VWG-leden met belangstelling voor deze cursus kunnen zich nu alvast voorinschrijven. Zij ontvangen dan in februari meer informatie op basis waarvan ze zich definitief kunnen aanmelden. Er kunnen circa 25 deelnemers meedoen. Het uitgangspunt is dat de cursus is bestemd voor diegenen die niet eerder hebben deelgenomen; wel zullen we proberen voor de deelnemers aan vroegere cursussen een ‘opfris-avond’ te organiseren! De deelnemers schaffen zelf de KNNV uitgave “Vogelzang van Nederland” aan (met oefen-CD). Deze gids kost € 27,95 en kan in februari besteld worden bij Margreet Stadig (de cursisten ontvangen t.z.t. haar contactgegevens). Omdat we een ‘Groen-en-Doen’-subsidie hebben gekregen voor deze cursus, zijn er geen verdere kosten verbonden aan de deelname aan deze cursus.

Vogelgeluidencursus. Foto: Linus van der Plas

Na de succesvolle vogelgeluidencursus van 2014, waarbij we zelfs een aantal belangstellenden moesten teleurstellen, omdat de cursus overtekend was, zal er in het voorjaar van 2016 opnieuw een cursus vogelgeluiden worden georganiseerd.

Het koetshuis Belmonte wordt komende winter verbouwd; we verwachten dat deze verbouwing begin april klaar is. Welke avonden deze cursus zal worden gehouden wordt later bekend gemaakt. De avondwandelingen doen we in kleine groepjes, waardoor we veel begeleiders nodig hebben. Daarom zijn we ook op zoek naar extra coaches, die enkele avonden willen helpen met de begeleiding van de groepjes cursisten. We zouden het erg leuk vinden als ook cursisten van de vorige vogelgeluidencursussen mee willen doen als coach!

Het herkennen van vogelzang wordt vaak als moeilijk ervaren. Om het goed onder de knie te krijgen is een gedegen training in het veld, in kleine groepjes onder begeleiding van ‘kenners’ van deze vogelzang essentieel. De KNNV afdeling Wageningen e.o. en de Vogelwerkgroep hebben hiervoor deze cursus ontwikkeld. Het doel van de cursus is om circa 35 algemene vogels te leren herkennen aan hun zang én om te leren hoe je zelf nog meer vogelgeluiden kunt leren. Tussen begin april en half juni vinden 8 vroege avondwandelingen plaats in Arboretum Belmonte (met veel soorten vogels van tuinen en parken) en/of in de in Wageningse Bovenpolder (voor moerasvogels) en in het nabijgelegen bos van Oranje-Nassau-Oord (voor de echte bosvogels). Onder begeleiding van coaches leren de deelnemers te luisteren naar vogelzang, het herkennen van patronen daarin en het op naam brengen van de zingende vogels.

Heb je belangstelling om als cursist of als coach deel te nemen, stuur dan een e-mail naar Femke Dolstra (secretaris_vwg_wageningen_eo@ hotmail.nl).

Als het donker wordt, wordt de cursusavond vervolgd in het Koetshuis. De vogelsoorten die gehoord zijn, worden dan besproken (de ezelsbruggetjes!) en nogmaals geoefend aan de hand van een vogelgeluiden CD. In het begin van de cursus zijn de avondwandelingen relatief kort omdat het vroeg donker wordt en het aantal vogelsoorten nog beperkt is. In het eerste deel van de cursus worden dan ook diverse korte inleidende lezingen verzorgd. De cursus wordt afgesloten met een vroege vogelexcursie op zaterdagochtend naar een bijzonder gebied in de omgeving van Wageningen.

Vogelgeluidencursus in Belmonte. Foto: Linus van der Plai

5

Urtica 2015:4

KNNV-Natuuracademie 2016 Wageningen en Omstreken Rhea Rekker en Ineke Ammerlaan KNNV Wageningen en Omstreken organiseert in 2016 een Natuuracademie voor iedereen die van natuur houdt: leden en niet-leden. Elke maand wordt een specifiek natuuronderwerp uitgelicht in een lezing van één van onze leden of een externe deskundige. De lezingen vinden meestal plaats op de 3 e donderdag van de maand in de Bevrijdingskerk in Wageningen (van Schelvenweg 2, hoek Ritzema Bosweg). Op de zaterdag daarna vindt dan een bijpassende excursie plaats. Met name de natuuronderwerpen die doorgaans niet zo veel aandacht krijgen, maar juist wel heel erg boeiend zijn, zetten we in de spotlight. Deelname aan de lezingen is gratis en opgave vooraf is vooralsnog niet nodig. Als de belangstelling heel erg groot wordt, kan het zijn dat we dit wel gaan doen voor de lezingen die dan nog gaan komen. Hou daarom de informatie in tijdschrift Urtica, op de website WWW.KNNV.NL/WAGENINGEN en in de rondzendmail goed in de gaten. Opgave voor de excursies is wel altijd nodig. Dat kan tijdens de lezingenavond die aan de excursie vooraf gaat. Bij sommige excursies kan een kleine financiële bijdrage van de deelnemers gevraagd worden. De excursies duren ongeveer 2 a 3 uur, waarbij er veel wordt stil gestaan en gekeken. Voor vragen en opgave kunt u terecht bij Rhea Rekker, [email protected], tel: 0644984949. Zie hieronder het programma: Programma KNNV-Natuuracademie 2016 thema spreker Do 18 feb. 2016 Korstmos- Klaas van *) sen Dort

Excursie Za 20 feb. 2016

Do 17 maart 2016 *)

Mossen

André v. Lammeren

Za 19 maart 2016

Do 21 april 2016 *)

Biodiversiteit in je straat Libellenlarven

Reina Kuiper

Za 23 april 2016

Christophe Brochard

Ecoducten

Dimitri Emond

Za 7 mei 2016 aansluitend ‘s middags Za 18 juni 2016

Nachtvlinders

Ties Huigens en Jippe van der Meulen Jacomijn Prinsen

Vrij 19 aug 2016 Aansluitend op lezing Za 17 sept 2016

Za 7 mei 2016 10.00 uur Bevrijdingskerk Wageningen Do 16 juni 2016 *)

vrij 19 aug 2016 20.00 uur Arboretum Belmonte Do 15 sept 2016 *)

Spinnen

Do 20 okt 2016 *) Do 17 nov 2016 *)

locatie Ten zuiden van Wolfheze, parkeerplaats Natuurmonumenten, langs Wolfhezerweg, tegenover Bilderberg hotel Start 14.00 uur. Wageningse Berg helling, begin van de Scheidingslaan Wageningen, (tegenover watertoren) plaats oude ziekenhuis Start 10.00 uur. Plantsoen Jonker Sloetlaan 30 Bennekom Start 10.00 uur. Waarschijnlijk Kwintelooijen of Veenkampen Carpoolen na de lezing/lunch. Zelf lunch meenemen. Excursie naar Jac. P. Thijsse ecoduct (max. 20 deelnemers). Startplaats: parkeerplaats restaurant Planken Wambuis, Verlengde Amsterdamse weg 146 Start 14.00 uur. Arboretum Belmonte, generaal Foulkesweg Wageningen

Ten zuiden van Wolfheze, parkeerplaats Natuurmonumenten, langs Wolfhezerweg, tegenover Bilderberg hotel Start 14.00 uur het Leuvenumse bos, Jhr. Sandbergweg, bushalte Ullerberg

Het Hoge Frank Za 22 okt Zand Berendse 2016 Ciliaten of Willem van geen trilhaarRaamsdonk diertjes *) 20.00 uur Bevrijdingskerk Wageningen (Van schelvenweg 2, hoek Ritzema Bos weg) 6

Urtica 2015:4

Groene frutsels en forensische mossenkunde Artikel uit de krant Trouw 26-07-2010, auteur Monica Wesseling Noot van de redactie Als warmmakertje in de aanloop naar de nauuracademie van 2016 plaatsen wij een interview met Klaas van Dort uit Trouw uit 2010. In het februari nummer tijdschrift ROOTS 2016 komt ook een interview met Klaas van Dort. Het Kaboutermos was ten tijde van het verschijnen van dit artikel sinds 1981 niet meer in Nederland waargenomen. In december 2013 werd de soort door Henk-Jan van der Kolk (Lid van KNNV Wageningen e.o.) weer gevonden, Een fraai en mysterieus mos is weer te zien in Nederland! Sommige natuurliefhebbers ontwikkelen een wat je het beste kan omschrijven als ’forensische passie voor één bepaald dier of plantje. mossenkunde’. „Mossen zijn uitmuntende Vandaag: mossenkenner Klaas van Dort. indicatoren.” Aan een foto van een bunker met Hij is groot en uitbundig en kijkt naar, zoals hij het mossenbegroeiing kan Van Dort afleiden waar op zelf noemt, ’ kleine groene frutsels’. Hij dartelt door de foto het noorden ligt, van wat voor steen de het bos, bekijkt elke boom en schuift in een bunker is gebouwd en of er iemand tegenaan heeft vochtige duinvallei de moeraswespenorchissen geplast. Op het zuiden groeien achterlichtmos en argeloos opzij „want daaronder! Dáár begint het muursterretje die beide met glasharen zonlicht pas leuk te worden. Die mossen” reflecteren, beschut beton is doorgaans begroeid Een ochtend op pad met mossenexpert Klaas van met gesnaveld klauwtjesmos en waar geplast is Dort is bijna gevaarlijk. Zijn enthousiasme is zó groeit niks. Klinkt leuk, maar echt praktisch aanstekelijk en kennis over mossen zo groot dat bruikbaar is dergelijke kennis vermoedelijk niet. mossen vanzelf verleidelijk worden. Toch is zijn De bunker blijkt slechts een voorproefje. Mossen passie bij toeval ontstaan. Jaren geleden deed hij, reageren sterk op verontreiniging. Met de luchtals vervangende dienstplicht, op de Veluwe kwaliteit gaat het de goede kant op. Het zwavelonderzoek naar de relatie tussen de gehalte is sterk gedaald. Maar de stikstofdepositie bodemvruchtbaarheid en bosplanten. De blijft te hoog waardoor het voor natuurbeheerders Dorschkamp, ooit het onderzoeksinstituut van moeilijk is om schrale vegetaties in stand te Staatsbosbeheer, wilde weten of aan de hand van houden. Kennis over de plaatselijke stikstofde vegetatie te bepalen was waar het beste belasting geeft aanwijzingen voor natuurbeheer. hoogproductieve boomsoorten konden worden „Aan de mossen op een boom kun je aflezen of er geplant. „Nou, dan ben je op de Veluwe snel een varkenshouderij nabij is. Of kijk nou dit water.” uitgekeken. Met bochtige smele, pijpenstrootje, Opeens ligt hij op zijn buik en vist vliegensvlug struikheide en adelaarsvaren heb je het wel zo’n groene slierten uit de sloot. „Als het een beetje beetje gehad. Maar ik zag wel allerlei verschillende schoon is, vind ik watervorkje; bronmos betekent mossen, groene planten met een enorme puike kwaliteit.” vormenrijkdom en schitterende sporenkapsels. Ook in bossen spreken mossen klare taal. Bovendien bleken die mossen verbluffend veel te „Stobbegaffeltandmos duidt op permanent hoge zeggen over de omgeving.” luchtvochtigheid, krulbladmos groeit alleen op Van Dort las alles wat er aan mossenliteratuur te boomlijken en helemaal leuk is kaboutermos. Dat vinden was, zwierf wekenlang rond in binnen- en is de ultieme indicator van dood dik hout dat ’s buitenlandse bossen en was zomers nooit uitdroogt. In in een mum van tijd volledig Nederland vind je deze verkocht. „Mossen zijn mooi, specialist niet*, wel in zeggen iets over de eeuwenoude, onberoerde bosgeschiedenis en de bosrelicten elders in milieukwaliteit en voldoen Europa. Vind ik dat mos, aan een primaire behoefte dan weet ik dat er nog meer iets achterna te jagen wat je bijzondere flora en fauna te uiteindelijk krijgt.” Hij loopt verwachten is. Het vliegend naar een oude appelboom: hert bijvoorbeeld.” „Op zo’n simpele fruitboom Dit artikel geeft het groeien zeker zes soorten enthousiasme weer van mossen, waaronder naar Klaas van Dort. In februari alle waarschijnlijkheid een houdt Klaas een lezing en paar haarmutsen en gewoon excursie over Korstmossen dikkopmos”. in onze natuuraca-demie Van Dort geniet van de 2016. schoonheid van het Donderdagavond 18 febr. minuscule groen, maar is KNNV-lezing in het kader vooral gefascineerd door Kaboutermos, Buxbaumia aphylla. Foto: Klaas van Dort 7

Urtica 2015:4 van de Natuuracademie 2016 over Korstmossen door Klaas van Dort. Aanvang 20.00 uur in de Bevrijdingskerk, Van Schelvenweg 2 (hoek Ritzema Bosweg) te Wageningen.

Zaterdagmiddag 20 febr. KNNV-Excursie in het kader van de Natuuracademie 2016 over Korstmossen door Klaas van Dort. Aanvang 14.00 uur, Ten zuiden van Wolfheze, parkeerplaats Natuurmonumenten, langs Wolfhezerweg, tegenover Bilderberg Hotel.

Vara’s Vroege vogels Henrik de Nie m.m.v. Leny Huitzing en Ina van Keulen De technicus en de regisseur zitten achter een groot schakelpaneel aan een tafel en aan een andere tafel zitten de presentatoren Menno Bentveld en Milouska Meulens. Het gaat dan nog over de Nationale vogel en ze zijn in gesprek met de ook al KNNV-er Jelle Harder die pleit voor de IJsvogel. Verder zitten er wat belangstellenden in dezelfde ruimte, meest andere gasten van het programma en hun aanhang. Er staat een luidspreker in de ruimte zo dat je hetzelfde kunt horen als de radioluisteraar. Als de muziek speelt, kan iedereen in de opnameruimte weer met elkaar praten en bereiden de presentatoren en regie het volgende item voor. Wilde planten voor wilde dieren Leny schuift aan, samen met Thomas van Slobbe die eerst de tijd krijgt om uitgebreid uit te leggen hoe de oprichting van het “Wildplukkersgilde” de Nederlander dichter bij de natuur zal brengen en dat daardoor mensen weer op het idee zullen komen om ’s nachts naar de sterren te kijken. Eerder in het programma pleitte hij voor het eten van madeliefjes. Als hij opmerkt dat plukken alleen bedoeld is voor eigen gebruik, onderbreekt Leny zijn betoog met de vraag waarom hij prijzen uitreikt aan restaurants zoals de Zwolse Librije, voor het serveren van wilde planten. “Moeten de gasten daarvoor hun eigen geplukte planten meenemen?” Als Van der Slobbe het een beetje lastig krijgt in de discussie mag Rob Crispijn aan tafel komen. Crispijn is voorzitter van de CPN (Commissie Paddenstoelen en Natuurbehoud), een club die graag paddenstoelen mee naar huis neemt om te determineren en niet houdt van strenge plukverboden. Zijn aanwezigheid in deze discussie is niet helemaal volgens de afspraak, want het zou een één-op-één-discussie zijn. Even lijkt het of de discussie zich verplaatst naar de effecten van stikstofdepositie en het woekeren van brandnetels. Maar Leny houdt stand en blijft verdedigen dat in een vol land met weinig natuur, de wilde planten in de eerste en laatste plaats bedoeld zijn voor de wilde dieren en dat zelfs brandnetels belangrijk zijn voor de algemene vlinders die iedereen mooi vindt, maar vooral dat de rupsen van dagen nachtvlinders een voortdurende voedselbron zijn voor vogels en vleermuizen waarvan wij de bescherming vanzelfsprekend vinden. Dus kunnen

Wildplukdiscussie bij de radio-uitzending van Vroege vogels met Leny Huitzing (op de rug gezien) als tegenstander en tegenover haar Thomas van Slobbe van stichting wAarde die voorstander is en een Wildplukkers Gilde heeft opgericht. In het midden discussieleider Menno Bentveld. Foto: Ina van Keulen

Zondag 13 september waren Leny Huitzing, Ina van Keulen en Henrik de Nie aanwezig bij het maken van het programma “Vroege Vogels”. Veel KNNV-ers kennen dit programma ongetwijfeld dat een lange traditie heeft en in 1955 begon als “Weer of geen weer” met daarbinnen de rubriek “Alles wat leeft en groeit en ons altijd weer boeit”. Vroege vogels begon in 1978 en wordt sinds 2013 uitgezonden vanuit het bezoekerscentrum van het eerste Natuurmonument in Nederland, het Naardermeer. Op een prachtige morgen rijden we met Ina mee naar het Naardermeer waar de verbouwde boerderij “Stadzigt” ligt aan een vaart en een plas aan de rand van het Naardermeer dat verder verscholen ligt tussen wilgenbossen. Er vliegen overal zwaluwen rond, vooral huiszwaluwen, maar ook boerenzwaluwen en een enkele oeverzwaluw. In het programma wordt vaak melding gemaakt van leuke waarnemingen zoals reeën en ijsvogels. Als we daar aankomen, kunnen we ons voorstellen dat dit echt zo is en geen gekunstelde sfeertekening. De sfeer is er gemoedelijk, bijna een beetje slordig. Leny was gevraagd voor het programma om er om kwart voor negen aanwezig te zijn. We worden opgevangen door een jongen die stage loopt en ons koffie aanbiedt. We moeten stil zijn. De opname vindt plaats in de kantine aan twee tafels. 8

Urtica 2015:4 we beter afblijven van de waardplanten die de basis vormen van de voedselpiramide waar insektenetende vogels bovenin zitten. We zien dat de regisseur duidelijk gecharmeerd is dat er enig vuur in de discussie zit van het anders nogal brave programma waarin iedereen het snel met elkaar eens is als het om de natuur gaat. Op de website is al dagen voor de uitzending een enquête. Voor het interview is ongeveer 58% van de bezoekers tegen het wildplukken, na de uitzending gaat dit percentage omhoog naar 63%, wat inhoudt dat ongeveer tweederde van de stemmers nà de uitzending van mening is dat we de natuur intact moeten laten.

En voor de duidelijkheid, het gaat ons er niet om dat kinderen geen bramen mogen plukken en zelfs de mycoloog die een paar lastig op naam te brengen zwammen mee naar huis neemt, spijkeren wij niet aan het kruis. We zijn echter tegen wildplukkersleuzen als “lekker landschap” en de “natuur als supermarkt”. Die propaganda voor eten uit de natuur is ons een gruwel en staat haaks op natuurbescherming. Laat de geest van de menselijke hebzucht alsjeblieft in de fles! Wie de groenten van de moderne, intensieve landbouw niet vertrouwt, kan gemakkelijk overschakelen op biologisch geteelde groente; die zijn nu zelfs bij prijsvechters als Aldi en Lidl te koop. Onze leus is : “Wilde planten voor wilde dieren”.

Over vliegen en drinken bij vogels, libellen en vlinders Frits Bink Het vliegen van vogels heeft de mens al heel lang geïnspireerd. In de Griekse oudheid was het Icarus die met aangeplakte vleugels het luchtruim koos en verongelukte, in 1889 verscheen het boek van Otto von Lilienthal (1848-1896) hoe je een zweeftoestel moest construeren. Otto was een genie die de aërodynamische principes van een vleugelconstructie analyseerde en zelf een zweeftoestel maakte waarmee hij van een hoogte af een glijvlucht kon maken. De moeilijkheid van het landen is hem uiteindelijk noodlottig geworden. Maar zijn studie van de luchtstromingen en het opwekken van draagkracht is wel de grondslag geworden van de bouw van onze moderne vliegtuigen. Bij vogels zijn de aërodynamische principes tot in details in hun lichaamsbouw te herkennen, bij insecten vaak ook maar er zijn ook soorten die in staat zijn om te vliegen op een manier waar je met kennis van de klassieke aërodynamica niet veel begint, bijv een lieveheersbeestje. Bij vogels vind je alle constructieprincipes gerealiseerd die wij in de bouw van vliegtuigen toepassen. Vogels moeten een zekere snelheid

Hoe aërodynamisch is een lieveheersbeestje? Foto:Frits Bink

hebben opdat de vleugels voldoende draagkracht kunnen leveren om in de lucht te kunnen blijven. Vliegen ze te langzaam dan gaat de luchtstroom over de vleugel warrelen en neemt de draagkracht sterk af. De aankondiging van het wegvallen van de liftkracht kun je zien aan het gaan wapperen van de kleine dekveertjes op de vleugel. De vogel moet zich dan redden door met hun vleugels te gaan wiekelen. De houtduif is bij huis de beste modelvogel die toont wat een vogel aërodynamisch allemaal vermag. Vlinders bewegen hun vleugels via een merkwaardig constructie van een vervormbaar borststuk dat werkt als een doosje waarin spieren in de lengte richting het borststuk boller maken en spieren in de dwarse richting weer platter. De vleugels zitten vast aan de zijkant van het borststuk. Via een ingewikkeld gewricht worden de vormveranderingen van het borststuk overgebracht naar de vleugels. De achtervleugel is gekoppeld aan de voorvleugel en gaat in de op- en neerslag soepel mee met de voorvleugel waardoor de vleugelslag een soort golfbeweging maakt.

De bestudering van Otto von Lilienthal 1889, grondlegger van de aërodynamica, van het vliegen van de ooievaar leidde tot het inzicht hoe een vleugelprofiel in een luchtstroom draagkracht kan opwekken.

9

Urtica 2015:4 Libellen bewegen hun vleugels onafhankelijk van elkaar en de opslag en neerslag van de vleugels vindt tegelijk plaats. De vleugels zijn dan een halve slag uit fase. De vleugels zijn niet glad zoals bij vlinders, maar ruw doordat de aderen ongelijk in het vlak van de vleugel liggen. De vleugels wekken dus op een andere manier liftkracht op dan bij vlinders. De libellen kunnen heel snel vliegen maar ook stil hangen in de lucht waarbij ze een vibrerende beweging met hun vleugels maken (dat kun je soms horen als een ritselend geluid). Hun borststuk is heel anders gebouwd dan dat van vlinders, de vleugelbevestiging zit bovenop het borststuk en de spieren lopen schuin naar voren en de beweging van de vleugels wordt overgebracht door een soort tuimelaar constructie waarbij de spieren om beurten, maar wel in dezelfde richting, zich spannen. De fijn gebouwde libellen, de waterjuffer, vliegen veel minder snel. Hun bijzondere eigenschap is dat ze achteruit kunnen vliegen. Hun manier van vliegen lijkt meer op dat van een helikopter. Ze kunnen heel precies de bladluizen van de blaadjes en grashalmen plukken terwijl de robuuste glazenmakers hun prooien al vliegende moeten vangen. Deze vliegkunsten van libellen zijn in de zomer in eigen tuin vanuit een stoel gade te slaan. Met name de paardenbijter is een fantastische luchtacrobaat waar je lang naar kunt blijven kijken. Het drinken bij insecten springt bij de vlinders er uit als iets heel bijzonders. Vlinders hebben geen bek maar een roltong waardoor ze alleen vloeibaar voedsel tot zich kunnen nemen. Ze hebben de reputatie bloembezoeker te zijn en te leven van de nectar, maar in werkelijkheid worden er allerlei suikerhoudende vloeistoffen benut, van honingdauw (bladluizenontlasting) tot overrijp of rottend fruit. Enkele soorten houden van eiwitrijke voedsel en zuigen aan afval en kadavers. Maar onder de nachtvlinders zijn veel soorten die in het geheel geen roltong hebben. De benodigde energie voor de voortplanting wordt geleverd door de reserves die reeds in het rupsstadium aangelegd zijn. De vlinders leven kort en de eitjes worden spoedig na het ontpoppen en paren

Doodshoofdvlinder, prikt een peer aan. Foto: Frits Bink

afgezet. Dat sommige vlinders geen roltong hebben kun je zien aan de poppen. Aan de pop zijn alle onderdelen van de vlinder te herkennen, van vleugels, poten en sprieten, maar een schede voor de zuiger waarin de roltong zich ontwikkelt, ontbreekt bij hun poppen. De normale pop heeft een zichtbare zuigerschede die loopt van de punt van de kop tot aan de punt van de van de vleugels in aanleg. Als je wil weten hoe lang een roltong zal zijn, is dit eenvoudig na te meten aan de lengte van de zuigerschede van de pop. Dit komt in de praktijk neer op driekwart van de lengte van het lichaam. Maar er zijn soorten die een veel langere roltong hebben en dat kan alleen maar wanneer de pop een verlengde zuigerschede heeft. Dat kan zijn een uitstulping aan de kop waarin ruimte is voor een extra lange tong (kolibrievlinder) of een lus vormige uitstulping waarin de zuigerschede een slag maakt. De lengte van de roltong wordt dan minstens zo lang als het lichaam (ligusterpijlstaart). Een uitzonderlijke lange roltong bezit de windepijlstaart en de zuigerschede van de pop maakt daarbij een dubbele lus. . Het onderwerp drinken bij vlinders voert ons naar een kennismaking met een evolutie proces, het uiteen waaieren van soorten door het ontwikkelen van specialisaties. In de groep van de pijlstaarten komen soorten voor waarvan de pop geen zuigerschede bezit (pauwoogpijlstaart), soorten (de meeste) die een functionele roltong hebben met een lengte van de zuigerschede die driekwart van het lichaam is (avondrood) en enkele een zeer lange roltong hebben (windepijlstaart). De doodshoofdvlinder laat een recente ontwikkeling zien van een priktong. De tong is op het moment van ontpopping maar een derde van de lengte van de zuiderschede van de pop, maar wel verstevigd tot een priktong met een scherpe punt. De doodshoofdvlinder is dus overgestapt van nectarvoeding naar vruchtensap en zelfs tot diefstal van bijenhoning in staat. De doodshoofdvlinder kan sap van rijp fruit benutten door met zijn tong door de schil heen te prikken. Verder staat de doodshoofdvlinder ook bekend als

Pop van de windepijlstaart met uitbouw voor zijn zeer lange tong. Foto: Frits Bink

10

Urtica 2015:4 inbreker in bijenkorven en zich daar tegoed te doen aan de met honing gevulde cellen van de honingraat Dat drinken groot effect kan hebben op de voortplanting bij vlinders, wordt getoond aan de hand van een zelf uitgevoerd experiment met de ligusterpijlstaat. Een vlinder in een kooi weigerde te zuigen van de aangeboden kamperfoeliebloemen maar begon na 7 dagen toch eitjes te leggen op het blad van een ligusterstruikje. Na 13 dagen waren er 238 eitjes gelegd en de vlinder was toen totaal uitgeput. Dwangvoeding met een lepeltje suikerwater gaf de vlinder nieuwe energie en na 19 dagen waren er in totaal 551 eitjes gelegd. De vlinder stierf omdat hij totaal versleten was. De voeding met suikerwater leverde 2,3 meer eitjes en een 1,5 maal langere levensduur van de vlinder. Een ligusterpijlstaart kan zich dus voortplanten zonder voeding en kan dus leven in een gebied waar geen geschikte bloemen zijn

zoals kamperfoelie. De ligusterpijlstaart kan zich handhaven in het kale Nederlandse polderland waar niet meer dan hier en daar ligusterheggetjes langs de wegen staan, maar een bloemrijk gebied is wel veel gunstiger voor de voortplanting. Bronnen Brackenbury, JH (1995). Insects in Flight. Blandford Chapman, RF (1988). The Insects structure and function. Third edition 1988, Hodder and Stoughton, London etc. Lilienthal, O von (1889). Der Vogelflug als Grundlage der Fliegekunst. Gaertners Verlagsbuchhandlung, Berlin 1889. Weis-Fogh, T (1975). Energetics and aerodynamics of flapping flight: a synthesis. Symposia of the Royal Entomological Society of London: number seven, p 48-72. Eigen waarnemingen 2001-2003

Beheerplan N2000 Binnenveld Willem van Raamsdonk Sinds enige tijd wordt er gewerkt aan een beheerplan voor het Natura2000 gebied Binnenveld. Een projectgroep, met daarin een vertegenwoordiger van de milieugroepen die rond het Binnenveld actief zijn, zal op korte termijn met een voorstel voor het beheer komen en vervolgens zal een breed samengestelde klankbordgroep zich over het beheervoorstel buigen. Voor een ecologisch verantwoord en duurzaam beheerplan moeten oplossingen gevonden worden voor: versterking van de kweldruk; vermindering van de stikstofdepositie en de inbedding van het Natura2000 gebied in een ecologisch netwerk (EHS). Om tot versterking van de kweldruk te komen zijn er 2 plannen geopperd: verhoging van het peil van de Grift (plan DLG, en de deskundigencommissie Schaminée) en een plan van Royal Haskoning DHV om middels een systeem van kwelen infiltratieputten diep grondwater naar het maaiveld te voeren. Vermindering van de stikstof stikstofdepositie zal binnen het kader van de PAS (Programmatische Aanpak Stikstof) geregeld worden. Bij inbedding van het N2000 gebied in een ecologisch netwerk moet gedacht worden aan ecologische verbindingen tussen het Binnenveld, de Utrechtse heuvelrug, de Veluwe en het rivierengebied. Op de eerste vergadering van de projectgroep werd voornamelijk gesproken over procedures. Op de tweede vergadering is onder andere gesproken over het plan van Royal Haskoning DHV om kwelen infiltratieputten aan te leggen. Er zijn allerlei ingewikkelde argumenten aan te voeren tegen dit plan, maar uiteindelijk bleken een paar formele punten voldoende om voorlopig, althans in de

komende beheerperiode van 6 jaar, af te zien van het ‘kwelputtenplan’. Uit de nota van antwoord op de zienswijzen-PAS bleek dat voor aanleg en onderhoud van de kwelputten ‘half verharding met steenslag’ nodig is zodat een voertuig de kwelen infiltratieputten kan bereiken. Dit betekent dat gebiedsvreemd materiaal het N2000 gebied wordt ingebracht en dat er regelmatig voertuigen door het N2000 gebied zullen rijden. Dit maakt het ‘kwelputtenplan’ onaanvaardbaar wegens de regels die voor N2000gebieden gelden. Versterking van de kwel door peilverhoging van de Grift wordt slechts door de natuurorganisaties bepleit, alle andere betrokkenen wijzen dat plan af. De twee belangrijkste plannen voor kwelversterking zullen dus niet worden uitgevoerd. De verwachting is dat, behalve de peilverhoging van de Grift, de overige aanbevelingen van de deskundigencommissie (de Cie Schaminée) in het beheerplan worden overgenomen. Dit betekent dat in en rond de N2000 gebieden sloten worden gedempt of verondiept, en dat, ter voorkoming van overstroming van de Bennekomse Meent, een dijk rond de Meent wordt aangelegd. Of hiermee de N2000 doelstellingen voor het Binnenveld (o.a. herstel van blauwgraslanden en trilvenen) gehaald zullen worden, is zeer de vraag. In ieder geval zal de kweldruk in het Binnenveld helaas minder sterk zijn dan de deskundigencommissie wenselijk acht. Een ander heikel punt, de stikstofdepositie, wordt in één adem genoemd met de kwelversterking. Kwel kan tot op zekere hoogte de schadelijke werking van stikstofdepositie op de kwetsbare vegetatie in het Binnenveld compenseren. Op dit moment overschrijdt de stikstofdepositie de 11

Urtica 2015:4 kritische depositiewaarde (KDW) voor blauwgrasland en trilvenen met een factor twee tot drie. Dat betekent dat de natuurwaarden in het Binnenveld ernstig in gevaar zijn. De stikstofdepositie moet ‘sowieso’ omlaag, maar als de kweldruk minder versterkt wordt dan moet ook de stikstofdepositie extra verlaagd worden. Ongeveer de helft van de stikstofdepositie in het Binnenveld is van locale (agrarische) oorsprong. Het is dus evident dat, na discussie over de manieren van kwelversterking, het zwaartepunt van de discussies over behoud van natuurwaarden in het Binnenveld zal gaan over het ‘temmen’ van de agrarische sector wat betreft de stikstofuitstoot. Overigens wordt verwacht dat bij het dempen en verondiepen van sloten in en rond het N2000 gebied, de grondwaterstand in het noordelijk deel van het Binnenveld zal stijgen, en daarmee zal naar verwachting de agrarische activiteit afnemen

en dat heeft op zijn beurt mogelijk een vermindering van stikstofdepositie op het N2000 gebied tot gevolg. Het beheerplan voor het N2000 gebied Binnenveld zal over niet al te lange tijd in concept gereed zijn. Ook al ziet de toekomst, wat beheer betreft, er minder somber uit dan aanvankelijk gedacht, de problemen zijn bij lange na niet de wereld uit. Er zal nog een stevige discussie volgen over de ecologische verbindingen van het N2000 gebied met de Veluwe en de Utrechtse heuvelrug en de inrichting van het EHS-gebied langs de Grift naar het rivierengebied. Want zeker is dat de inbedding van N2000 gebieden in een ecologisch netwerk als de EHS, essentieel is voor behoud van natuurwaarden in het Binnenveld.

Planten determineren op de Westberg Herman Thunnissen In het groeiseizoen van 2015 is door de plantenvoort. Een bosrand kan bovendien voor veel werkgroep van de KNNV afdeling Wageningen en insecten warmte en beschutting bieden. Ook omstreken een plantendeterminatiecursus georgavogels en kleine zoogdieren kunnen er voedsel en niseerd in de kruidenrand rond de akker op de schuil- en broedgelegenheid vinden. De breedte Westberg. Op verzoek van de van de strook varieert enigszins gemeente is als nevendoelstelling over het gebied tussen enkele een inventarisatie van de planten meters en ca. 40 m (bosinham in de kruidenrand uitgevoerd. aan de zuidrand). Omdat de De akker op de Westberg is bosrand zich in de toekomst gelegen aan de rand van de mogelijk in de akkerrand zal Wageningse berg, tussen Genegaan uitbreiden is de raalfoulkesweg, Westberseweg en overgangszone van akker naar Holleweg. De Westbergakker, met bosrand ook bij de inventarisatie een oppervlakte van ca, 2,5 ha, is betrokken. al lange tijd in gebruik als De cursus vereiste veel bouwland en proefveld. Tot voor zelfwerkzaamheid van de kort werd er maïs verbouwd Het deelnemers. Eens in de twee perceel is eigendom van de weken kwamen we bij elkaar. Er Wageningen UR en in beheer bij werd gewerkt In groepjes van de gemeente. Volgens het maximaal 4 personen. Hierin beheersplan Wageningse berg zaten zowel beginners als meer moet de Westberg-akker bij ervaren deelnemers. Naast de voorkeur als akker behouden Wetenschappelijke flora van blijven in combinatie met de Heukels is ook gebruik gemaakt verbouw van akkeronkruiden. Ook van de Veldgids Nederlandse mag er voorlopig geen mest flora van Henk Eggelte. De worden uitgereden. In het aanwezige leden van de voorjaar van 2014 is langs de plantenwerkgroep bemoeiden rand van de akker een strook zich zo min mogelijk met het ingezaaid met een determinatieproces. Achteraf kruidenmengsel. Een bloem-rijke bleek deze cursusopzet een akkerrand of bosrand kan de Dreps (Bromus secalinus) is een eenjarige prima manier om determinatievariatie aan planten en dieren in of tweejarige plant, die behoort tot de vaardigheden op te doen. De grassenfamilie. De soort staat op de een gebied enorm vergroten. Nederlandse Rode Lijst van planten als zeer cursisten waren zeer tevreden. Diverse soorten insecten vinden zeldzaam en zeer sterk afgenomen. Bron Voorwaarde is wel dat een er voedsel en planten zich er Wikipedia. Foto: Douwe van Dam interessant gebied uitgezocht 12

Urtica 2015:4

Planten determinatie cursus in de akkerrand van de Westberg Foto: Astrid van Teeffelen Locatie de Westberg

Dreps is een typisch graanonkruid en komt bijna alleen binnen graangewassen voor. Vermoedelijk zat het tussen het zaaizaad. Onder de aangetroffen kruiden zaten vooral soorten van akkergemeenschappen en ruderale standplaatsen. In de rapportage aan de gemeente worden ook nog enkele opmerkingen gemaakt over het beheer van het perceel. Wie alle resultaten van de inventarisatie van de Westbergakker wil hebben kan deze opvragen bij Herman Thunnissen ([email protected]).

wordt uitgezocht met voldoende variatie. Om voldoende waarnemingen te krijgen voor de inventarisatie is het gebied behalve op de tweewekelijkse cursusavonden nog enkele keren extra bezocht door gevorderde leden van de plantenwerkgroep. In totaal zijn 136 soorten aangetroffen in de akker- en bosrand. Hieronder zijn 100 kruiden en grassen en 36 soorten uit de bosrand (bomen/struiken). Er zijn 5 RodeLijst soorten gevonden: Akkerandoorn, Akkerleeuwenbek, Valse kamille, Dreps en Kerspruim. De eerste 4 soorten zijn zeldzame akkeronkruiden. Akkerleeuwenbek en Valse kamille zijn uitgezaaid.

13

Urtica 2015:4

Libellen-excursie De Plateaux Tineke van der Sar zuur (vennen) water. Dat betekent dat er regelmatig op mooie plekken rustig gekeken kan worden en dat op anderen stukken - meer dan we soms gewend zijn - moet worden doorgelopen. We houden halt op de vloeiweiden waar de eerste bloemen van de Herfsttijloos in bloei staan. Natuurlijk worden ook de vennen goed bekeken en we genieten van onze lunch in de schaduw. We zien Frank op blote voeten het ven ingaan om een mogelijke Kempense Heidelibel te vangen. Helaas, lukte dit niet en zijn we niet zeker of hij daar wel vloog. Al zijn er geen grote aantallen vlinders en libellen aanwezig, toch zien we bij bijna elk watertje een nieuwe soort. Vooral de Beekoeverlibel (zie foto) is voor mij een verrassing, omdat ik hem nog maar één keer eerder gezien heb. Bij een aantal vennen staat de Klokjesgentiaan volop in bloei, maar ondanks aandachtig zoeken vinden we geen eieren van het Gentiaanblauwtje. Onder de hangbrug over de Dommel schiet een verschrikt ijsvogeltje weg als wij er overgaan. Aan het eind van onze route ligt een kanaaltje in het zonlicht te schitteren met Weidebeekjuffers; de Bosbeekjuffers, die er in de voorzomer te zien waren, blijken ondanks intensief speuren jammer genoeg niet meer te ontdekken.

Beekoeverlibel Foto: Fred van Hoorn

22 augustus 2015: In tegenstelling tot vorig jaar, toen het regende en de excursie niet doorging, schijnt de zon dit jaar volop als we op weg gaan voor een libellen-excursie in het natuurgebied De Plateaux. Onder Eindhoven en vlakbij de Belgische grens ontmoeten twaalf KNNV-ers elkaar op de parkeerplaats. Frank Bos vertelt ons daar iets over de historie van de libellen. Vreemd om je te realiseren dat er in de oertijd al enorm grote libellen hebben gevlogen, die thans al eeuwen zijn uitgestorven. Wij speuren nu naar hele kleine juffertjes, die zoveel ieler zijn dan hun soortgenoten van lang geleden. Bij ons zijn vooral vlinders bij het grote publiek geliefde insecten, maar veel mensen vinden libellen enge beesten. In Japan daarentegen, zijn libellen erg geliefd. In onze streken waren in het begin van onze jaartelling libellen zelfs heilige dieren. Ze verwezen naar de godin Freya, de godin van de liefde. Het paringsbeeld van juffertjes is het beeld geworden voor ons hart en van de liefde. Later is de godin van de liefde en de naar haar verwijzende libellen, misschien wel opzettelijk, in diskrediet geraakt, bv. door de naamgeving: “Dragonfly” en “Glassnijder”.

Toch, kunnen we weer aangekomen bij de parkeerplaats tevreden terugkijken op een mooie dag in een prachtig, afwisselend gebied. Een afgevlogen bruine vlinder zorgt nog even voor verwarring. Nadat deze als Eikenpage is gedetermineerd, gaan we tevreden huiswaarts.

Deelnemers excursie. Foto: Fred van Hoorn

Dan is het tijd om op weg te gaan. We gaan een route volgen van 6,7 kilometer zodat we zowel stromend water (kanaaltjes, beekjes, de Dommel) als stilstaand water (vennetjes) kunnen bezoeken met plaatsen van kalkhoudend (vloeiweides) tot 14

Urtica 2015:4

Verslag van een donderdagexcursie: 17 september, bezoek aan Hemmen Ada Parlevliet je een rodekool veld van veraf? Het lijkt wel een wateroppervlak. Ons eerste doel in Hemmen was de kasteeltuin, daar troffen we nog twee belangstellenden. Ondanks de vele regen van de voorbije dagen was het toch een genot om de nog bloeiende planten te bekijken. De geplande wandeling in en rond Hemmen werd ingekort. Maar… het Rozenlaantje werd niet overgeslagen. Iets na elven hebben we onze toevlucht gezocht bij Brasserie Heerlijkheid en genoten van warme chocolademelk met erg lekkere huisgemaakte appeltaart. Bezoek aan de kasteeltuin. Foto: Marijke van der Giessen

Het weerbericht was niet geweldig, maar we durfden het toch aan. Bij het driehoekje richting het Lexkesveer troffen we elkaar. Om half tien begon het enigszins te regenen, maar ja…. regenbroeken/jassen en poncho’s konden weer eens getest worden. De pont bracht ons (5 vrouwen) snel naar de overkant en al fietsend gingen we richting Hemmen. De gids vroeg aandacht voor de Italiaanse populieren (Populus nigra Italica), die vooral rond 1920 veel werden aangeplant. Ze zijn markant aanwezig in het landschap. Onze route bracht ons langs de dijk met essen, we kruisten een laan met lindes, hadden aandacht voor zomer- en wintereiken en tenslotte een weg met beuken. En hoe beleef/zie

Opdrogen met gebak. Foto: Marijke van der Giessen

Paddenstoelenjacht in herfstenpracht Nico Mentink een keer wil schitteren als een carnaval voor het vasten, als een tegemoetkoming aan de barre tijden die gaan komen. En gelukkig konden we dit paddenstoelweekend hiervan genieten, van een herfst in al zijn pracht en praal. De bomen en de paddenstoelen kleurden en geurden. Het NIVON huis in Hall is een uitstekende plek voor natuurliefhebbers, vlakbij mooie natuur en de vrijwilligers die het huis runnen zijn zeer aardig. Voor de vierde, vijfde keer op rij koos de paddenstoelenwerkgroep voor beginners dit NIVON huis als uitvalsbasis voor de paddenstoelexcursies. We, 15 in totaal, hadden een eigen zaaltje die werd gebruikt om te eten en de paddenstoelen te bekijken. Vrijdagmiddag gingen we naar de Loenermark. Bart zat nog helemaal in zijn rol als cursusleider van de cursus "Paddenstoelen voor beginners" die hij in augustus gaf samen met Jan Knuiman, want bij elke paddenstoel toetste hij onze kennis over de

Wat zou dat kunnen zij?. Foto:Frances Verheij

Het lijkt wel of elk jaar grandioos afscheid wil nemen. Ze wil ons verblinden met kleurenpracht, zodat we niet denken aan de kale natuur die we spoedig krijgen. Het lijkt wel alsof de natuur nog 15

Urtica 2015:4 te hebben. Veel russula's kleurden het saaie zand. En verderop in de dennenbosjes stonden de koeienboleten en het was zoeken naar de spijkerzwam, die erop parasiteert. De spijkerzwam werd gevonden, met soms inderdaad de vorm van een oude spijker.. Ondanks dat we geen honden of varkens bij ons hadden vonden we aantal okerkleurige truffels. Kortom ook deze dag werden vele mooie paddenstoelen bewonderd. Buiten de groep, die in Hall logeerde, kwamen weinig mensen af op de dagexcursie zaterdag dan wel zondag. Er werd besloten om volgend jaar eind oktober een paddenstoelweekend bij de duinen te organiseren. Marijke Adamse zal die weer organiseren, met Bart als backup. Tijdens het hele weekend werden alle zintuigen opengezet, geur, kleur en vooral de smaak. Scherp en pittig bleken soms na enkele tot vele minuten inderdaad pittig en heel scherp te zijn. Hulde aan Marijke Adamse, voor de organisatie en menukeuze, voor Bart Heijne voor zijn meer dan “manke” ** paddenstoelkennis, en hulde ook voor zaterdagse gidsen Klaske, Herman ten Grotenhuis en de zondagse gidsen Jan Knuiman en Martijn van den Eng. Ik denk dat ik namens al de 15 deelnemers spreek, dat het een gezellig, leerzaam, en mooi weekend was.

betreffende paddenstoel en of die saprofyt, necrofyt of parasitair aangelegd was. Een paddenstoel in een heksenkring is een makkie: leeft van organisch materiaal dus saprofyt. Maar soms was er geen kring... Zaterdag gingen we naar Lochem, bij de Dinkel, een zeer mooi gebied, een beetje lemig waardoor het daar een waar paddenstoelparadijs is. Klaske en Herman ten Grotenhuis waren onze gidsen en waren zeer enthousiaste vertellers en hebben ons veel geleerd. Een greep uit de soorten: de pruikzwam hoog in een beuk, een zeldzame soort die slechts maar op een boom in de hele omgeving te vinden is, draadknotszwam die als draden boven het bladerdek uitsteken, de donszwam met zijn donzige voet, de reuzenzwam een reus op een dikke afgezaagde beuk, dadelfranjehoed, een zeldzame, de narcisridderzwam met zijn mooie gele kleur, oorlepelzwam is een stekelzwam zoals ook de pruikenzwam, knotsvoettrechterzwam met zijn knots en zijn trechter, etc. Er waren al vele houtzwammen in allerlei kleuren: zoals de blauwe kaaszwam, het witte plooivlieswaaiertje, de vermiljoenzwam, de gele korstzwam, etc, etc. We roken in het begin een stinkzwam die “kiemde” en na drie uur kwamen we terug en ongelofelijk wat groeide die zwam hard. Zondag naar Kootwijk, struinen op de heide. De koningsmantel die bij Lochem zo mooi rood kleurde waren hier drie fletse mantels, ze bleken nog wel het karakteristieke “kroontje” aan de rand

PS : ** Bart begint zijn wandeling met dat de lamme de blinde helpt, dit om zijn kennis enigszins te bagatelliseren.

Pijpknotszwam. Foto: Frances Verheij

Bart demonstreert duivelsei. Foto: Frances Verheij

16

Urtica 2015:4

Inventariseren, en soms ook eens anders kijken naar planten…..! Deel 1. Dirk Prins Op zich is dit ‘soorten scoren’ zeker met die vele zeldzame planten een leuke en spannende bezigheid en ook van belang bij het doormelden aan Floron c.q. Waarneming.nl, bovendien als bijdrage aan de a.s. soortenatlas van Wageningen en omgeving die volgens Erik Simons in voorbereiding is. Maar af en toe kijk ik toch ook graag eens op een wat andere wijze naar planten, namelijk als ik een excursie leid voor Het Utrechts Landschap. Er zijn elk jaar vele aanvragen voor een rondgang door de Blauwe Kamer of Palmerswaard, al of niet gecombineerd met een vaartocht over de Rijn met de Blauwe Bever. Tot de groep van intussen maar liefst 76 Blauwe Kamer vrijwilligers behoren naast veld- en baliemedewerkers, schippers, matrozen en bootmaatjes, en bestuursleden ook zo’n 25 deelnemers die als gids kunnen functioneren. Dat doe ik ook sinds het begin jaren negentig, toen het nu omvangrijke excursiegebeuren en de infowinkel startte. Als gids vertel je van alles over het rivieren natuurbeheer in de uiterwaarden, flora en fauna, het vroegere stenen bakken enz. Om mijn agenda en fysiek wat te ontlasten, beperk ik dit gidsenwerk nu wel, maar een aantal keren per jaar mis ik het toch niet graag om o.a. eens wat andere aspecten van onze wilde flora te ervaren en met anderen te delen. Ik vertel dan graag naast zaken betreffende het rivieren natuurbeheer ook spannende verhalen en mythen over hoe een plant aan zijn naam kwam en/of door mensen gebruikt werd als (soms vermeend) geneesmiddel of in allerlei rituelen of om onheil af te wenden, hoe wij (bloem)kleuren kunnen ervaren, enz. Ik heb rond 10 jaar geleden al eens een serie van 10 bijdragen hierover in de Urtica geschreven, en ga dit niet herhalen maar geef graag nog eens enige impressie weer van wat ik afgelopen seizoen in het veld vertelde bij een rondgang tijdens zo’n publieksexcursie in de Blauwe Kamer. Al bij de start vanaf de parkeerplaats bij het restaurant sta ik heel even stil bij de daar aanwezige Paardenkastanje en zeg dan dat we die maar weinig verwilderd tegenkomen in tegenstelling tot de Tamme kastanje in onze bossen. Zijn naam dankt hij aan het hoefijzervormig gerangschikte vatenpatroon in de bladsteel dat ik laat zien aan een afgeplukt blad. De bladeren zitten tegenwoordig meestal vol met vele bruine mijngangen die de kleine rupsjes van een soort mineermot maken in de smalle ruimte tussen de onderen boven opperhuid, toch weer een bijzonder stukje ‘artis magistra naturalis’ ...! Op weg naar het stenen invalidenpad passeren we de afbeelding van de Visarend die nog steeds niet in Nederland broedt i.t.t. de nog machtigere

De machtige kroon van een grote Es in zuidLimburg. Foto: Dirk Prins

We waren met de Plantenwerkgroep van april tot oktober dit jaar wekelijks een ochtend actief in Kwintelooijen als onderdeel van de grote flora en fauna inventarisatie van dit seizoen door onze KNNV afdeling. Al die deelgebiedjes hebben we in het veld zo veel mogelijk uitgeplozen maar de verwerking van de zeer vele gegevens vraagt om overzicht door enige herindeling en dat vereist bij de aangetroffen 340 plantensoorten, die soms bijna in elk ecotoop staan en soms maar in enkele, het nodige denken doe werk. Kwintelooijen was door mijn toch wel aanhoudend wat zwakke fysiek in het veld al een pittige klus maar daarnaast adopteerde ik samen met enkele anderen voor Floron 2 kilometerhokken aan de Zd.zijde van Rhenen inclusief stukjes aan de overzijde van de Rijn. De ene samen met Ina en soms ook Leny, de andere met mijn vrouw Ans, die het ontdekken van soorten ook heel leuk vindt. In beide gevallen gingen we maar liefst zo’n 9 x een dagdeel speuren. Dat loonde echt want vooral in de slikkige Rijnoever van Kesteren en Lienden maar ook op de oude stadsmuren van Rhenen vonden we vele bijzondere (w.o. meerdere Rode Lijst) soorten. Kijk maar: bijvoorbeeld Bruin cypergras, Klein vlooienkruid, Slijkgroen (veel!), Moeras- en Goudzuring, Beekpunge, Blauwe en Rode waterereprijs, Schijnraket en zelfs Dreps aan de overkant van de Rijn, en aan deze kant vele bijzondere soorten van het voormalige steenfabrieksterrein Vogelenzang en omgeving zoals Tripmadam, Borstelkrans, Gestreepte klaver (1 ex.), Slangenkruid, Zwenkdravik, Wouw, Kromhals, Kruisbladwalstro (veel), enz.! Daarnaast Muurfijnstraal, Plat beemdgras, Dicht havikskruid, Muurvaren, Muurleeuwenbek (massaal!), Postelein, Kaal breukkruid, enz. op muren en plaveisel, plus uiteraard de vele meer ‘gewone’ soorten….! In het ene (westelijke) hok kwamen we in totaal tot 330 soorten en in het andere (met Vogelenzang) tot maar liefst 367 soorten. 17

Urtica 2015:4 Zeearend die dat wel steeds meer doet. Toch De Es breidt zich in de Blauwe Kamer momenteel kunnen we de Visarend in voor- en najaar op zijn door uitzaai snel uit maar ze zijn nu helaas nog doortrek hier wel eens zien vliegen of in een boom maar klein. De vele Wilgen zijn er des te groter en een grote vis zien eten na zijn bijzondere ook over deze bomen vindt het bredere publiek het vangkunst. Maar laten we terugkeren tot de interessant eens wat meer te horen. Er groeien planten. hier zeker 5 soorten, ten eerste de Schietwilg die Langs het invalidenpad heb ik het graag over de grootste van alle wordt, dus terecht deze naam tenminste 3 planten en bomen namelijk Es, Wilg draagt en waar we in het boerenland de rijen en Hondsdraf die hier langs het pad staan. De Es Knotwilgen van zien staan. Vervolgens de Katwilg is lid van de Olijffamilie en o.a. herkenbaar aan zijn die juist meer een vertakte struik blijft vergelijkbaar in blaadjes verdeelde geveerde blad, leigrijze met de Hazelaar; zijn naam zou kunnen gladde stam en takken met dofzwarte knoppen en samenhangen met de zo ‘poezig’ grijs behaarde bosjes gevleugelde vruchten (nootjes) in het katjes in het voorjaar. Vervolgens de Amandelwilg najaar, maar vooral allerlei van zijn culturele die wel weer een (wat kleinere) boom vormt, net aspecten spreekt een breder publiek aan...! als de Boswilg met zijn bredere bladeren die aan Linnaeus gaf hem als wetenschappelijke naam appelblad doen denken. Ook de Grauwe wilg is Fraxinus excelsior en die geslachts- en soortnaam present maar die vindt zijn optimum vooral in meer gaan terug op een roemrucht verleden. Fraxinus moerassige veengebieden zoals de Bennekomse hangt volgens sommige bronnen samen met de Meent, maar ook in Kwintelooijen zagen we hem aanduiding van speer hoewel ik daarvan in Backer’s Verklarend woordenboek van wetenschappelijke plantennamen (1936, heruitgave 2000) geen bevestiging vind. Maar de oude Romeinen gebruikten de stevige takken inderdaad wel voor de vervaardiging van speren enz. zoals dit stevige en soepele hout ook nog steeds gebruikt wordt voor de stelen van bijlen. Excelsior betekent volgens Backer ‘hoger dan gewoonlijk’, van het Latijns excelsus = hoog, vergelijk het excelsis Deo van de psalmen, denk ook aan ‘excellent’. Als je eenmaal een volwassen boom hebt gezien en naast zijn machtige stam omhoog gekeken in zijn ook in de breedte De bladeren van 3 soorten wilg: Schietwilg, Amandelwilg en Katwilg telkens van beide immense vertakte kroon, dan kun zijden. Foto:Dirk Prins je die soortnaam niet anders dan talrijk. Van de wilgen, die je al redelijk kunt als terecht beschouwen…! Ze kunnen wel 40 m onderscheiden aan de verschillen in bladvorm, is hoog worden, maar helaas zijn de meeste Essen ook heel veel te vertellen. Bijvoorbeeld de vroeger nabij de rivieren (onderdeel van het toepassing als allerlei boerengeriefhout, vlechtwerk hardooibos!) gekapt en zie je ze wel heel veel voor manden en matten in de versterking van aangeplant als laanboom maar moet je nu zoeken dijken, brandhout, de oerervaring dat de bast het naar zo’n machtige oude Es. Ik kwam er tegen allerlei pijn bruikbare acetylsalicylzuur bevat bijvoorbeeld wel tegen in Zd.Limburg maar veel (Salix = wilg), een belangrijke vroege dichter bij huis weet ik er te midden van vele voorjaarsbron van stuifmeel en nectar voor bijen eveneens al oude fraaie zomereiken ook een en hommels, enz. aantal te staan in de steilrand van de Ik zie dat mijn rondgang door de Blauwe Kamer Palmerswaard, dus in mijn eigen Rhenen! hier al moet stoppen wegens de leesbaarheid van Toch is hiermee nog niet alles verteld van de Es mijn tekst. Ik beloofde ook iets over de Hondsdraf want deze was ook de heilige boom in de Edda, te vertellen maar daarnaast zijn er nog zo veel het mythologische boek van de Noord Europese andere planten met een interessante naamgeving Germanen - niet de Eik want die was heilig bij de en medische en folklore aspecten, dat ik beloof er Midden-Europese Germaanse volkeren. Volgens een volgende keer graag nog eens op terug te een legende woonde hun oppergod Yggdrasil of komen. Odin in een Es en hield men in dit verband allerlei rituelen rond deze boom. 18

Urtica 2015:4

Cursus wilde planten KNNV Arnhem Wil Wamelink, KNNV Arnhem De afdeling Arnhem van de KNNV organiseert al sinds meer dan twintig jaar jaarlijks een cursus Wilde Planten. Inmiddels hebben meer dan vijfhonderd mensen deze cursus gevolgd. Hoofddoel van de cursus is deelnemers te leren hoe ze met behulp van een flora zelf de naam van wilde planten kunnen vinden. Daarnaast komen ook andere onderwerpen aan bod zoals de bouw van planten, de voortplanting, de relatie met insecten en de systematiek. Verder is er ruimte voor bewondering en verwondering. De volgende cursus wordt gegeven in de periode eind maart – begin juni 2016.

Praktische informatie De cursusdata zijn: 30 maart, 6, 13 en 20 april, 11, 18 en 25 mei en 1 en 8 juni. De excursies zijn op 16 april, 21 mei en 4 juni. De cursus wordt gegeven in de Thomas a Kempisschool, Thomas a Kempislaan 25, 6822, LR Arnhem. De cursusprijs is €55 voor IVN- en KNNV-leden en €60 voor niet-leden. Daarbij is een reader bij inbegrepen. Als flora gebruiken we de achtste druk van de KNNV-uitgave: "Veldgids Nederlandse Flora" van Henk Eggelte. Verder zijn nodig een loep (vergroting 10x), en een spits pincet. De flora, loep en pincet kunnen via de cursus worden besteld.

De cursus omvat negen lessen op woensdagavond van 19.30 tot 22.00 uur en drie excursies op de zaterdagochtend. De lessen beginnen met een (meestal korte) inleiding. Daarna volgen praktische oefeningen in het zelf determineren van planten. Dat doen we in kleine groepjes met begeleiding van ervaren mensen.

Inlichtingen en aanmelding bij: Wil Wamelink 026-3643990 [email protected] b.g.g Margriet Dernee 06-42564229 tussen 18.00 u. – 20.00 u.

Bij de excursies bezoeken we plekken met een voor Nederland bijzonder rijke flora.

Aangeboden Zijn er liefhebbers voor oude Amoeba's van ongeveer 1946-1972? Amoeba is het landelijk ledenblad van de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN). Ivm een aanstaande zolderopruiming graag een snelle reactie, bv binnen twee weken na verschijnen van de Urtica bij Ineke Jansonius, [email protected], 0137 413884

Ledenadministratie Ineke Ammerlaan

Beknopt overzicht activiteiten andere organisaties KNNV Arnhem (http://www5.knnv.nl/arnhem) Zie de website voor activiteiten en informatie Rubiek verwijderd om privavy redenen

19

Urtica 2015:4

’t Zuivelhoekje Kaas & Wijn Voor heerlijke wijnen en ports én de mooiste en lekkerste, kaas-tapasbuffetten/plateaus! Bevrijdingsstraat 3, Wageningen. www.zuivelhoekje.nl

Koopt u nog steeds plofplanten? Nee toch zeker! Ga naar een echte kwekerij, een plek waar alle planten op ambachtelijke wijze nog zelf vermeerderd en op biologische (Skal gekeurd) wijze opgekweekt worden. Zo’n plant gaat veel langer mee. Waar vindt je dat nog in een tijd van massaproductie? Aan de Hessenweg tussen Ede en Lunteren. Bent U er al eens geweest? Veel plantenliefhebbers uit heel Nederland en ver daarbuiten gingen u al voor. Kijk ook eens op www.hessenhof.nl

20

Urtica 2015:4 IVN Ede (https://ivn.nl/afdeling/ede) Zaterdag 12 december Excursie Landgoed Kernhem Zie de website voor meer activiteiten en informatie IVN Veenendaal/Rhenen (https://www.ivn.nl/afdeling/veenendaal-rhenen) Nog geen activiteiten aangekondigd op de site. Zie de website voor meer activiteiten en informatie IVN Zuid-West Veluwezoom (https://www.ivn.nl/afdeling/zuidwest-veluwezoom) Zaterdag 19 december 2015, 09:00 Waterwild en wintergasten in Meinerswijk Zaagbekken, Brilduikers, Ganzen, Koperwieken, Kramsvogels. Zie de website voor meer activiteiten en informatie IVN West Betuwe (http://www.ivn.nl/afdeling/west-betuwe), en IVN Rijn en Waal (http://www.ivnrijnwaal.nl) (Overbetuwe) Zondag 6 december Vogelspotten met kijker en telelens Zaterdag 12 december Vogelexcursie in de Arkenheemse Polder Zie de websites voor activiteiten en informatie Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie NJN (http://www.wageningen.njn.nl of 06-14570987), en de Jeugdbond voor Natuur- en Milieustudie JNM (http://www.jnm.nl), beide voor jongeren van 12 t/m 25 jaar Zie de websites voor activiteiten en informatie Waterwatch Wageningen (http://www.waterwatch.tk) voor kinderen van 6-12 jaar Zie de website voor activiteiten en informatie Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen (http://www.glk.nl/) Zaterdag 5 december Lange afstandswandeling, Loenermark Diverse wandelingen en excursies, zie website. Utrechts Landschap (http://www.utrechtslandschap.nl) Woensdag 2 december Boswandeling Amerongen Diverse wandelingen en excursies, zie website. Groei en Bloei afdeling Wageningen (http://www.wageningen.groei.nl) Zie de website voor activiteiten en informatie

Agenda Iedere belangstellende is van harte welkom bij alle activiteiten om zo kennis te maken met de vereniging. Opgave is niet verplicht, tenzij anders aangegeven. Opgave is altijd aan te bevelen, omdat activiteiten onvoorzien niet door kunnen gaan.

December 2015 Zondag 6

Wandeling over enkele ‘s Gravenlandse buitenplaatsen. Deze wandeling is vooral landschappelijk en om zijn monumentale bomen de moeite waard. We volgen een deel van de route zoals die door Natuurmonumenten is uitgezet vanaf het bezoekerscentrum. De lengte van de wandeling bedraagt 6 a 7 km (de hele route 14 km). Meer informatie is te vinden in het blad “Puur Natuur” herfst 2015 pagina 25. Verzamelen om 8.30 op het Olympiaplein in Wageningen of om 9.30 op de startplek van de wandeling. De startplek van de wandeling bevindt zich bij het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten aan de Noordereinde 54B te ’s Gravenland. Opgave bij Frans Jacobs, 0488 441093 of 0644254850 of per mail [email protected]

Woensdag 9

Werkavond van de Insectenwerkgroep Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen: Jinze Noordijk (06 14605259).

Donderdag 10

Werkgroepavond van de Vogelwerkgroep. Aanvang 19.45 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Waarnemingenronde en een foto-overzicht van de 21

Urtica 2015:4 leukste waarnemingen in ons werkgebied in 2015 door Fred Hoorn. Dinsdag 15

Avond mossenwerkgroep. Lezing Roel Lemmens: Soort- en genusconcepten bij mossen en hoe deze worden beïnvloed door recent phylogenetisch / moleculair onderzoek. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen: Gerrit Bax (0318-416200) of Michel Zwarts (026-3818606).

Donderdag 17

Natuurwandeling bij Laag Wolfheze met Mijcke Arts (026-3390719) van 9.30 - 12.00 uur met als thema beken en sprengen. We lopen langs de diep ingegraven beken en sprengen van de Papiermolenbeek tussen Hotel Wolfheze en de spoorlijn en als we er aan toe komen ook nog in het gebied waar de Heelsumse beek ontspringt. Verzamelen om 9.30 uur op de parkeerplaats van Natuurmonumenten schuin tegenover Hotel Wolfheze, Wolfhezerweg 17 en gerekend vanaf Wolfheze net over het viaduct van de A50 aan de rechterkant van de weg. Ingeval van twijfel over het weer rond 8.30 bellen met bovenstaand nummer of het wel of niet doorgaat .

Maandag 21

Werkavond van de vleermuizenwerkgroep. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Indien in bezit is een laptop handig om mee te nemen. Voor inlichtingen mailen naar : [email protected]

Woensdag 23


Dinsdag 29

Vogelexcursie KNNV/Vogelwerkgroep o.l.v. Wim Haver. Verre tocht naar Friesland, op een dinsdag in de vakantie. Een leuke verre rit met alle soorten ganzen, mogelijk dus ook kleine riet, roodhals en dwerggans. En roofvogels, zaagbekken en andere leuke soorten. Wel graag 4 personen per auto, anders wordt het duur. Kosten € 0,25 per km per auto We zijn om 18.00 uur terug. Warme kleding en voldoende leeftocht mee. Opgeven i.v.m. carpoolen bij Wim Haver via [email protected] of 0616484728.

Januari 2016 Zondag 3

Wandeling onderen bovenlangs de Nijmeegse heuvelrug bij Ubbergen. De wandeling voert eerst langs de voet van de beboste heuvelrug langs bronnetjes en door moerasbos. Vervolgens gaat het de heuvel op om door de loofbossen, over het Kops Plateau en door het hellingbos naar onderen terug te keren. Verzamelen om 8.50 op het Olympiaplein in Wageningen of om 9.30 op de startplek van de wandeling.`Startplek van de wandeling: parkeerplaats voor de “Ubburch” Kasteelse laan 60 Ubbergen. Opgave bij Frans Jacobs, 0488 441093 of 0644254850 of per mail [email protected]

Woensdag 6


Donderdag 7

Van & Voor ledenavond met na afloop nieuwjaarsborrel. Aanvang 19:30 in de Bevrijdingskerk, Van Schelvenweg 2 (hoek Ritzema Bosweg) te Wageningen. Komt allen! Het is altijd een avond vol verrassingen. 6 Korte afwisselende lezingen door onze leden.

Maandag 11


Donderdag 14

Werkgroepavond van de Vogelwerkgroep. Aanvang 19.45 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Lezing door Stefan Sand en Thomas Laméris over het onderzoek naar brandganzen in Rusland.

Woensdag 20


Woensdag 20

Plantenwerkgroep. Lezing “Evolutie van Planten”door André van Lammeren. Aanvang 20.00 uur in de Bevrijdingskerk, Van Schelvenweg 2 Wageningen. Zijn er altijd al planten en dieren geweest? Het antwoord is nee, natuurlijk niet, maar hoe ze ontstaan zijn en in welke volgorde is nog steeds een onderwerp van studie. Op deze avond zal de spreker licht werpen op de ontstaansgeschiedenis van planten die vanuit het water kruipend, het land zijn gaan veroveren. Het verhaal vertelt over 22

Urtica 2015:4 het ontstaan van mossen, varens en zaadplanten en welke stappen in de evolutie hebben bijgedragen aan het succes van landplanten, in het bijzonder de naaktzadige en bedektzadige planten. Het is een boeiend verhaal waarbij kleine en grote veranderingen met microfotografie en overzichtsfoto’s in beeld komen. Seksualiteit blijkt ook bij planten van doorslaggevende betekenis voor het voortbestaan en de aanpassing aan een steeds veranderende wereld. Inlichtingen: Leny Huitzing 0317417943 [email protected] Donderdag 21

Natuurwandeling Wageningse Berg van ca. 5,5 km o.l.v. Leny Huitzing (0317417943; 0614061898; [email protected]) en Henrik de Nie van 9.30 – 12.00 uur. We schenken aandacht aan (het ontstaan van) het landschap en wat daar nu in leeft: vogels in de winterse bomen, mossen. We lopen door Belmonte naar de rand van de stuwwal waar we een mooi uitzicht hebben over de Over-Betuwe. Met een beetje geluk kijken we door de Gelderse Poort en zien we zelfs het kerkje van Hoog-Elten. Bovenlangs de stuwwal lopen we naar het oosten; halverwege dalen we af naar Onderlangs en zien we mogelijk een klapekster of andere overwinteraars in de Renkumse Benedenwaard. We gaan dan via de oprijlaan van Oranje Nassau Oord naar het westen om uit te komen bij de Wageningse Wijngaard. Via de Eng lopen we zuidwaarts terug naar Belmonte. Verzamelen om 09.30 uur bij de hoofdingang van Belmonte aan de Generaal Foulkesweg. Terug rond 12.00 uur. Bel (zie boven) bij twijfel over het weer rond 08.30 uur of het wel doorgaat.

Zaterdag 23

Vogelexcursie KNNV/Vogelwerkgroep op excursie naar Zeeland, Schouwen Duivenland. Vertrek 8.00 uur vanaf het Olympiaplein westzijde. We zijn om 18.00 uur terug. Brood en drinken mee. We rijden zoveel mogelijk samen, kosten € 0,25 per km. Opgave bij [email protected] Of via 06 1648 4728. In 2014 was dit een spectaculaire tocht met Ijsduiker, Roodhalsfuut, Jan van gent, IJseend, Arendbuizerd, Drieteenmeeuw, Alk en Zwarte Roodstaart. Ik ben benieuwd of we hiervan dit jaar wat gaan zien.

Maandag 25

Presentatie van de Paddenstoelenwerkgroepen met beelden van de mooiste en of de meest zeldzame paddenstoelen van 2015. Je kunt genieten van de grote variatie in kleuren en vormen van paddenstoelen. Iedereen is welkom. Aanvang: 20.00 uur in Het Groene Wiel, Hendrikweg 14b, Wageningen

Dinsdag 26

Avond mossenwerkgroep. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen: Gerrit Bax (0318-416200) of Michel Zwarts (0263818606)

Februari 2016 Maandag 1


Woensdag 3


Zondag 7

Wandeling over de Mookerheide en door de omliggende bossen. De wandeling gaat door loofbossen en over de Mookerheide. We passeren ook nog enkele beekjes. Verzamelen om 8.45 op het Olympiaplein of om 9.30 op de startplek van de wandeling. De wandeling start onderaan de heuvelrug op de parkeerplaats bij het pannenkoekenhuis in Plasmolen. Opgave bij Frans Jacobs, 0488 441093 of 0644254850 of per mail [email protected]

Woensdag 10

Plantenwerkgroep. Lezing: De Flora van Gabon-een foto-impressie door Erik Simons. Over plantensystematiek in de soortenrijkste regio van Tropisch Afrika. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen Ina van Keulen 0318 430062.

Donderdag 11

Werkgroepavond van de Vogelwerkgroep. Aanvang 19.45 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Lezing toegespitst op de jacht op vogels door Wim Knol, werkgroeplid en ecoloog bij de Koninklijke Nederlandse Jagersvereniging.

23

Urtica 2015:4 Zaterdag 13

De Plantenwerkgroep organiseert een Naaldbomenexcursie naar De Dreijen en Hinkeloord o.l.v. Leny Huitzing (0317-417943, 0614061898). Nederland kent slechts drie soorten inheemse naaldbomen: de Jeneverbes, de Taxus en de Grove den. Waarschijnlijk zijn de huidige Grove dennen zelfs van allochtone herkomst doordat onze voorouders alle Grove dennen gekapt hadden. Gelukkig zijn in De Dreijen en Hinkeloord rond 1900 veel soorten naaldbomen uit de gematigde streken aangeplant en zelfs uit de Alpen en de Himalaya. Er zijn heel mooie, grote exemplaren bij met een grote variatie in naalden, kegels en schors. Verzamelen om 14:00 uur bij de ingang van De Dreijentuin aan de Generaal Foulkeslaan. Bel in geval van slecht weer rond 13.00 uur naar een bovengenoemd telefoonnummer om te horen of de excursie wel doorgaat.

Dinsdag 16


Woensdag 17


Donderdag 18

Natuurwandeling in de Wageningse Eng met Ada Parlevliet (0317-880128) van 9.30 – 12.00 uur. De Wageningse Eng ligt op de westflank van de Veluwe. Basis van het reliëfrijke landschap van de Eng werd gelegd tijdens de voorlaatste ijstijd (het Saalien, 200.000 tot 125.000 jaar geleden). Een gletsjer drong de Gelderse Vallei binnen en zo ontstonden de stuwwallen van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Hoogteverschillen in de Eng zijn aanzienlijk. Glooiend karakter wordt nog versterkt door een breed droogdal, dat naar het westen loopt. De Dolderstraat volgt het laagste deel van dit dal. De Eng is een fijn wandelgebied – dicht bij de stad – met fraaie uitzichtpunten. We verzamelen om 9.30 uur bij het parkeerterrein van Sportpark “De Zoom”, Zoomweg , 6704 PE Wageningen. Om 12.00 uur zijn we daar weer terug. Ingeval van twijfel over het weer rond 8.30 uur bellen met bovenstaand nummer of het wel of niet doorgaat.

Donderdag 18

KNNV-lezing in het kader van de Natuuracademie 2016 over Korstmossen door Klaas van Dort. Aanvang 20.00 uur in de Bevrijdingskerk, Van Schelvenweg 2 (hoek Ritzema Bosweg) te Wageningen. Meer informatie eerder in de Urtica.

Zaterdag 20

KNNV-Excursie in het kader van de Natuuracademie 2016 over Korstmossen door Klaas van Dort. Aanvang 14.00 uur, Ten zuiden van Wolfheze, parkeerplaats Natuurmonumenten, langs Wolfhezerweg, tegenover Bilderberg Hotel. Zie deze Urtica.

Maandag 22


Dinsdag 23

Avond mossenwerkgroep. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b, Wageningen. Inlichtingen: Gerrit Bax (0318-416200) of Michel Zwarts (026-3818606)

Maandag 29

Presentatie van de Paddenstoelenwerkgroepen met beelden van de mooiste en of meest zeldzame paddenstoelen van 2015. Je kunt genieten van de grote variatie in kleuren en vormen van paddenstoelen. Iedereen is welkom. Aanvang: 20.00 uur in Het Groene Wiel, Hendrikweg 14b, Wageningen.

Vooraankondiging Maandag 21 Maart: Presentatie van de Paddenstoelenwerkgroepen met beelden van de mooiste en of meest zeldzame paddenstoelen van 2015. Je kunt genieten van de grote variatie in kleuren en vormen van paddenstoelen. Iedereen is welkom. Mocht er onvoldoende aanbod zijn voor deze bijeenkomst dan gaat het niet door. Voor informatie bellen naar Lies Jansen 026-3337312. Aanvang: 20.00 uur in Het Groene Wiel, Hendrikweg 14b, Wageningen. Woensdag 23 Maart: Algemene Ledenvergadering KNNV Wageningen en omstreken, 19.30 Bevrijdingskerk, Wageningen. Zie ook het Programma van de KNNV-Natuuracademie 2016 eerder in deze urtica! 24

In dit nummer. Van de redactietafel. Urtica 2015:4

Recommend Documents