In dit nummer. Van de redactietafel. Urtica 2013:3

Urtica 2013:3

In dit nummer Afscheid natuurbeschermingssecretaris Veenbesblauwtje in KNNV webalbum De KNNV-PR kraam: Helpende handen gezocht! Verkoop Boeken De Urtica vereeuwigd in de Koninklijke Bibliotheek…? 44 jaargangen gezocht! Stichting Milieuwerkgroepen Ede (SME) zoekt versterking Weekend op Texel 2014 – geef je nu op! Rapport inventarisatie Grebbelinie Voorpostenlijn 2012 verschenen Licht voor insecten! Verguld Wagenings Erezilver voor Arnold van Vliet Boekbespreking: 75 Jaar KNNV-afdeling Tilburg. Veranderingen in natuur en natuurstudie Inventarisatie dagvlinders in de Planken Wambuis Nachtvlinderexcursie Meinweg Natuurwandeling door de Palmerswaard bij Rhenen Verslag van de libellenexcursie naar Kwintelooijen, 1 juni 2013 Verslag van de vlinderexcursie naar het Noord-Hollands duinreservaat op 13 juli 2013 Botanische en andere natuurervaringen in de lente en zomer van 2013 Ledenadministratie Activiteiten andere organisaties Agenda

2 2 2 3 6 6 7 7 8 9 9 11 12 14 15 15 17 19 19 20

Van de redactietafel U ziet het misschien niet, als u de Urtica voor u heeft liggen… maar dit is niet zomaar een Urtica. Dit nummer van de Urtica, en alle hierop volgend, worden namelijk ook rechtstreeks verszonden naar de Koninklijke Bibliotheek, om daar voor toekomstige generaties beschikbaar te blijven. En daar zijn we trots op! De Koninklijke Bibliotheek zou zelfs graag alle ooit verschenen Urtica’s opnemen in haar collectie. Heeft u nog oude nummers? Kijk dan naar de oproep op bladzijde 6 en neem contact met ons op! Het is ook een bijzondere Urtica, omdat we weer zoveel leuke verslagen hebben ontvangen, met daarbij prachtige foto’s. De Urtica die voor u ligt is in zwart-wit, maar we zijn onze uiterste best aan het doen om de Urtica in kleur op de website te krijgen! Zo hopen we de foto’s beter tot hun recht te laten komen. Op het moment dat deze Urtica ter perse gaat is het nog niet zeker of dat gaat lukken, i.v.m. de grootte van het bestand, maar er wordt achter de schermen aan gewerkt. In elk geval kunt u mooie foto’s altijd aanleveren aan het webalbum, zie bladzijde 2 van deze Urtica over hoe het ook al weer werkt. Het in elkaar draaien van deze Urtica was een ‘eitje’ - : zoveel leuke verslagen en foto’s kwamen er binnen na onze oproep om kopij! Maarliefst zes mooie verslagen en natuurervaringen dit keer, heerlijk om te lezen – maar ook: Helpende handen gezocht voor in de kraam en in het bestuur. Dit is je kans! Groot dikkopje op liguster tijdens de excursie naar het Noordhollands Duinreservaat (zie blz15 van deze Urtica). Foto: Joost Uittenbogaard

Astrid van Teeffelen 1

Urtica 2013:3

Afscheid natuurbeschermingssecretaris Heleen Broier Na een tijdje wikken en wegen heb ik besloten om me terug te trekken als natuurbeschermingssecretaris. Dit heb ik besloten omdat ik te weinig tijd heb om mijn taken voor de KNNV goed te kunnen vervullen. Naast een volledige baan, partner, sporten en vrienden kon ik de energie niet vinden om me ook volledig voor de KNNV in te zetten. Dit vind ik jammer, zowel voor de KNNV als mezelf. Ik gun de KNNV iemand die zich volledig in kan zetten als natuurbeschermingssecretaris en daarom wil ik mijn plek afstaan aan die persoon. Uiteraard ben ik nog wel beschikbaar om vragen op het gebied natuurwetgeving en –beleid te antwoorden. Als laatste wil ik iedereen die zich in heeft gezet op het gebied van natuurbescherming binnen de KNNV bedanken; ga vooral zo door!! Wil jij je beschikbaar stellen als natuurbeschermingssecretaris; mail dan naar onze voorzitter: Pieter Oomen (zie colofon).

Veenbesblauwtje in KNNV webalbum Herman Thunnissen Op 29 juni is tijdens een excursie naar Dwingelderveld het Veenbesblauwtje gespot. Foto’s van deze zeldzame vlinder en andere foto’s uit het gebied staan in het webfotoalbum van onze KNNV-afdeling (ga naar de website: http://www.knnv.nl/wageningen en klik op webalbum). Het webalbum van de vereniging bestaat al enige jaren en is waarschijnlijk wat in de vergetelheid geraakt. U kunt hier als lid van de KNNV afdeling Wageningen e.o. foto’s plaatsen van KNNV-activiteiten, maar andere natuurfoto’s zijn ook welkom. U kunt zo gemakkelijk foto’s delen met mede-excursiegangers en cursusgenoten. Fraaie natuurfoto’s kunt u tonen aan andere leden, eventueel met een toelichting in de Urtica. Als u foto’s wilt plaatsen kunt u contact opnemen met Herman Thunnissen ([email protected]).

Veenbesblauwtje in het Dwingelderveld Foto: Joost Uittenbogaard

De KNNV-PR kraam: Helpende handen gezocht! Truus de Fluiter Enige tijd geleden hadden Rhea (Rekker, secretaris, red.) en ik een gesprek over alles wat gedaan moet worden voor de PR-kraam van de KNNV. Naar aanleiding van dit gesprek werd me gevraagd hierover wat in de Urtica te schrijven, omdat het een onbekend maar belangrijk onderdeel van de PR van onze KNNV afdeling is. Was het niet dat ik mails moest verzenden om de vrijwillige bemanning te regelen van de PR-kraam voor de komende AID (Algemene Introductie Dagen voor studenten te Wageningen) dat onze voorzitter mij erop attendeerde dat voor 1 augustus kopij voor de Urtica ingeleverd moest zijn, anders was ik het totaal vergeten.

Het belangrijkste doel van de kraam is om mensen door middel van een aantrekkelijk uitziende kraam te interesseren voor de natuur in het algemeen, en voor de KNNV in het bijzonder. Aan de hand van de Posterborden (stelling met prachtige foto's) kunnen we vertellen wat onze afdeling doet en hoe de vereniging in elkaar zit. Deze foto's zijn gemaakt door onze leden en door ons uitvergroot. We snijden fotokarton uit, plakken de foto erop, doen op de achterkant zelfklevend plakband zodat ze bevestigd kunnen worden op de panelen. Dit is een heel werk, maar iedereen staat altijd vol bewondering naar de foto's te kijken waardoor een gesprek met de geïnteresseerde mogelijk is en we 2

Urtica 2013:3 wellicht een nieuw lid kunnen werven. Deze panelen plaatsen we meestal naast de kraam als er voldoende ruimte is.

hebben. Het is vaak een heel gesjouw. Bij het starten van de kraam is het fijn veel hulp te hebben om alles op te hangen en klaar te zetten.

In de kraam liggen voor de verkoop boeken van de KNNV uitgeverij, die Margreet inkoopt. Er is voor jong, oud, geïnteresseerde en deskundige wel wat te vinden; van Zoekkaarten tot Flora's etc. Ook zijn er de rapporten te koop van natuurgebieden die door onze leden geïnventariseerd zijn. Margreet maakt de prijslijsten van alles wat verkocht wordt in de kraam. Dit moet gedurende de dag genoteerd worden en later weer geteld. De winst die op zo'n dag gemaakt wordt gaat naar de vereniging.

We hebben mensen nodig die de posterborden opzetten en in de goede volgorde ophangen (dit is een speciaal systeem). Zeker lange personen zijn welkom, we zijn nl. allemaal klein dus gebruiken we een trapje. De posterborden maak ik thuis met de juiste foto's thuis klaar zodat ze ter plekke op de juiste volgorde kunnen worden bevestigd aan de panelen. Dan moeten de KNNV-vlag , Banner en slinger van foto's op een goed zichtbare plek opgehangen worden. We hebben mensen nodig die de kijken verkoopspullen leuk neerleggen. Ik heb geen auto dus als Margreet niet kan helpen ben ik aangewezen op mensen die de spullen bij mij thuis kunnen komen halen en weer terug kunnen brengen.

Naast de dingen voor de verkoop hebben we kijken voel-dingen liggen zoals: gedroogde paddenstoelen, een vogelnestje, een huid van een ringslang etc. Het is heel leuk om mensen zo verbaasd naar onze verzameling te zien kijken en ze te vertellen dat al deze dingen echt in onze omgeving voorkomen!

Dit is in grote lijnen wat er nodig is om onze KNNV afd met een mooie PR-kraam te promoten. Graag wil ik langzamerhand de bezigheden rond de PRkraam overdragen. De belangrijkste vraag is: wie wil helpen?? Zonder voldoende hulp kunnen we de KNNV niet promoten, het is gezellig om samen te doen, en vele handen maken licht werk!

Wanneer de landelijke KNNV in een jaar een bepaald thema heeft (dit jaar: haal meer Natuur in Eigen Tuin, zie laatste pagina van deze urtica), proberen wij er met onze kraam op aan te sluiten. Foto's bieden dan veel mogelijkheden. Ook hebben we natuurspelletjes ontwikkeld. Margreet en ik hebben onze dozen waar we onze spullen in

KNNV vertegenwoordigd op de Bijendag 2012. Foto: Bart Heijne

KNNV vertegenwoordigd in Arboretum Belmote. Foto: Pieter Oomen

KNNV vertegenwoordigd op de Bijendag 2012 Foto: Bart Heijne

Verkoop boeken Margreet Stadig Boeken bestellen van de KNNV-Uitgeverij via mij helpt onze vereniging wat extra gelden binnen te halen. U bestelt bij mij, u krijgt uw boek tegen de ledenprijs, maar omdat ik als verkooppunt extra korting krijg, houden we er nog wat aan over voor de kas van KNNV, afdeling Wageningen e.o.. Uw bestelling kunt u het gemakkelijkst via de mail aan mij doorgeven, maar telefonisch kan ook (zie colofon). Rapporten van onze afdeling kunt u ook via mij kopen. Geregeld stuur ik een e-mail met de actieaanbiedingen of nieuwe boeken. Mocht u daar geen prijs op stellen, dan kunt u me dat via de mail laten weten. De volgende bestellingen moeten binnen zijn vóór 16 september, 20 oktober en 24 november. Hieronder volgen enkele nieuwe of te verwachten boeken. Kijk voor de acties en de volledige catalogus op www.knnvuitgeverij.nl. Wel even via mij bestellen! 3

Urtica 2013:3 (Wilde) dieren in de tuin 150 Tuindieren - 140 plantentips - diervriendelijke tuininrichting. Auteur: Rijnvis van Wirdum; Ledenprijs: € 4,45; Verschijnt begin september 2013 Wat zingt, kruipt en fladdert in de natuur vlakbij huis en hoe lok je dieren in je tuin? Deze handige uitvouwkaart laat je kennis maken met 150 bekende tuindieren en hun biotopen: vogels, vlinders, bijen, waterbeestjes, amfibieën, libellen, bodemdieren en zoogdieren. Inclusief tips voor een diervriendelijke tuininrichting en beplanting.   

leer meer dan 150 soorten tuindieren (her)kennen & hun leefgebieden fraaie tekeningen en kleurrijke sfeerimpressies creatieve tips voor een diervriendelijke tuininrichting en beplanting

Volop inspiratie voor diervriendelijk tuinieren! Of je nu meedoet aan een tuin-tel-project van Vogelbescherming of ‘Mijn Tuinreservaat’ van Vroege Vogels. Iedereen kan ermee aan de slag. Ook leuk om samen met je (klein)kinderen de tuin te ontdekken! Economy and Ecology of Heathlands - ecologie, economie en beheer van heidelandschappen. Auteurs: W. Herbert Diemont, Wim J.M. Heijman, Henk Siepel & Nigel R. Webb. Ledenprijs: € 53,95 Heidelandschappen kennen een lange historie van menselijk invloed en landgebruik. Door de eeuwen heen hebben ze een belangrijke rol gespeeld als half-agrarische landschappen, jacht- als landbouwgebieden. De grote variatie in gebruik heeft geleid tot grote culturele verschillen in het hele Atlantische deel van Europa, van Spanje en Portugal tot Noorwegen, Duitsland en Ierland. Dit boek laat ons de diversiteit in gebruik zien over heel Europa gecombineerd met de nieuwste inzichten vanuit het ecologisch onderzoek en informatie over de Natura 2000 status, die de meeste van deze heidevelden tegenwoordig hebben. Centraal staat hoe de kosten voor herstel en behoud van deze gebieden gewaarborgd kunnen worden. Kunnen nieuwe vormen van gemeenschappelijke zorg en gebruik hierbij helpen, of geven andere typen van doorstroming van opbrengsten van de heide betere mogelijkheden? De redacteuren combineren een brede variatie aan kennis en inzicht op het gebied van ecologie, beheer van heidelandschappen, landgebruik en economie.

Euonymus, soorten kardinaalsmutsen, een kleurrijk geslacht Auteurs: Piet de Jong en Henny Kolster; Ledenprijs: € 17,95 Euonymus is het geslacht van de kardinaalsmutsen: een groep struiken die je aantreft in grote delen van de wereld. Van de vier Europese soorten is Euonymus europaeus, de Gewone kardinaalsmuts, de enige die in ons land van nature voorkomt. Kardinaalsmutsen zijn te herkennen aan hun opvallende roze doosvruchten, die opensplijten en dan vlezige oranje zaden laten zien. Sommige soorten en cultivars maken al eeuwenlang deel uit van onze stads- en plattelandscultuur. Het boek Euonymus, een kleurrijk geslacht neemt dit veelzijdige geslacht onder de loep. Het beschrijft de morfologie, taxonomie en ecologie, behandelt manieren van vermeerdering, zoals stekken en enten, en gaat in op ziekten en plaagbestrijding. Ook beschrijft het boek de lange geschiedenis van kardinaalsmutsen als cultuurplant, en geeft het informatie over cultivars en belangrijke Euonymuscollecties. Dit fraai geïllustreerde boek is een aanwinst voor bomen- en struikenliefhebbers en tuinhobbyisten, maar zeker ook voor professionals die werken in groenbeheer of kwekerij. 4

Urtica 2013:3 Heidebeheer-heidelandschappen en beheer - flora en fauna. Moderne methoden in een eeuwenoud landschap. Auteurs: Jap Smits, Jinze Noordijk; Prijs: € 17,95; Verschijnt in september 2013 Beheer van heidebiotopen - grotere biodiversiteit - nieuwe benadering Waardevolle kennis uit onderzoek en praktijk op een toegankelijke manier gebundeld. Alles over diverse heidebiotopen en het bijbehorende beheer. Ook minder gangbare beheervormen komen aan de orde, zoals branden, aanleg van akkers en visgraatplaggen, evenals de effecten op flora en fauna. Een rijk naslagwerk voor natuurbeheerders en vrijwilligers. Auteur Jap Smits, boswachter bij Staatsbosbeheer, en Jinze Noordijk, bioloog bij EIS-Nederland, bundelen kennis uit beheer en wetenschap op een degelijke, leesbare manier. De auteurs delen een passie voor insecten en streven naar behoud van onze natuur, in al zijn vormen en hoe klein ook. Dit boek behandelt diverse heidebiotopen en het bijbehorende beheer. Ook minder gangbare beheervormen komen aan de orde, zoals branden, aanleg van akkers en visgraatplaggen. De effecten op flora en fauna lopen als een rode draad door de tekst. Natuurbeheerders en vrijwilligers kunnen door deze publicatie profiteren van alle kennis over heidebeheer die in de loop van de tijd is opgebouwd Veldgids paddenstoelen - Paddenstoelen determineren, top 500 Nederlandse soorten – determinatiesleutels – veldkenmerken; Auteurs: Nico Dam en Thomas W. Kuyper; Ledenprijs: € 35,95; Verschijnt in september 2013 Voor wie graag zelf paddenstoelen in het veld wil herkennen, is er nu een onmisbare gids: de Veldgids Paddenstoelen. Deze nieuwe uitgave omvat de 500 algemeenste soorten plaatjeszwammen en boleten van Nederland. Het boek is vrijwel compleet voor Nederland en daarmee uniek in ons taalgebied. Onmisbaar voor herkenning in het veld.  500 algemene soorten plaatjeszwammen en boleten in Nederland  compacte soortbeschrijvingen  toegankelijke sleutels en duidelijke kleurenfoto’s  ecologie en verspreiding  handige veldtips om verwisseling te voorkomen  ideaal voor beginners en gevorderden Over de auteurs: Nico Dam is fysicus en daarnaast al ruim 25 jaar fervent paddenstoelenkenner. Thomas W. Kuyper is hoogleraar aan Wageningen Universiteit, gespecialiseerd in paddenstoelen en schimmels. Veldgids Korstmossen - ruim 400 soorten - verspreiding en ecologie - Nederland en Vlaanderen Auteurs: Kok van Herk en André Aptroot; Ledenprijs: € 35,95 Korstmossen komen overal in Nederland voor en zijn het hele jaar door te vinden. Ze groeien niet alleen in bos en heide, maar ook dicht bij huis op de stoep of op de bomen in de straat. De Veldgids Korstmossen is de eerste korstmosflora waarin alle soorten van Nederland zijn opgenomen.  ruim 400 soorten korstmossen van Nederland en Vlaanderen  alles over o.a. taxonomie, gebruik, ecologie, bedreiging en verandering  alfabetische soortbeschrijvingen & kadersleutels: bekermossen, bruine schildmossen, grijze schildmossen en steriele boomkorsten  kenmerken, verspreiding en ecologie, verwante taxa en verwarring met andere soorten  duidelijke kleurenfoto’s en verspreidingskaartjes  termenlijst, uitgestorven soorten en nieuwe namen Het op naam brengen van de diverse soorten korstmossen in Nederland en Vlaanderen is zo geen probleem meer. De Veldgids Korstmossen is een ideaal hulpmiddel voor iedere natuurliefhebber die de bijzondere wereld van de korstmossen wil ontdekken, tijdens wandelingen of excursies. Geschreven door dé experts op dit gebied in Nederland! 5

Urtica 2013:3

De Urtica vereeuwigd in de Koninklijke Bibliotheek…? oude jaargangen gezocht! Astrid van Teeffelen, redactie Urtica Het bestuur en de redactie zijn op zoek naar Urtica’s, vooral de jaargangen voor 1991. Wie heeft er nog een stapel bewaard, misschien zelfs wel vanaf het eerste nummer in 1970, en zou die graag vereeuwigd zien? Die mogelijkheid is er nu: de Koninklijke Bibliotheek heeft ons namelijk laten weten de Urtica graag op willen nemen in haar collectie, indien mogelijk vanaf het eerste nummer… e

Dit jaar publiceren we de 44 jaargang van ons afdelingsblad, en in de loop der jaren heeft de Urtica een aardige metamorphose ondergaan. Het eerste nummer verscheen in 1970 en bestond –waarschijnlijk - uit enkele gestencilde blaadjes met een nietje. Helemaal zeker zijn we daar niet van, want het archief van de afdeling zelf gaat niet helemaal terug tot 1970. Als afdeling willen we zelf ook een archief houden, en daarom zijn we op zoek naar mensen die in de loop der jaren Urtica’s hebben bewaard. Als er af en toe een nummer mist, is dat niet erg. We hopen dat we door het combineren van de verzamelingen van een aantal leden een mooie serie Urtica’s kunnen overhandigen aan de Koninklijke Bibliotheek – en ook het afdelingsarchief compleet te maken -, zodat ook toekomstige generaties er nog eens een Urtica op kunnen naslaan! Heb je een aantal jaargangen Urtica’s bewaard en wil je ze eventueel doneren, neem dan contact op met de redactie: Astrid van Teeffelen (0318-643343, of [email protected]).

Stichting Milieuwerkgroepen Ede (SME) zoekt versterking Suzette Stumpel, voorzitter SME Rond Ede kunnen we volop genieten van allerlei groen, zoals prachtige bossen en fraaie heidevelden. Helaas wordt er geregeld aan dat groen geknabbeld. Er spelen op dit moment grote plannen in Ede: de ontwikkeling van Ede Oost/de Veluwse Poort. Ook liggen er Bomenplannen voor alle dorpen, en een Structuurvisie Ederveen (waarin onder andere aandacht voor het Binnenveld). Bent u iemand die niet alleen wil genieten van het groen maar daaraan ook graag een steentje bijdraagt, lees dan verder.

jaar geleden was de situatie net zo; toen leidde dat tot de oprichting van de SME. De SME wil nu opnieuw proberen om het oorspronkelijke samenwerkingsverband weer vorm te geven en ons gezamenlijk in te zetten voor de natuur, het landschap en het milieu in Ede. Voor het bestemmingsplan Parklaan is dat prima gelukt. Aan dat project werken zo’n tiental grote en kleinere groepen mee, naar we hopen met succes.

De Stichting Milieuwerkgroepen Ede (SME) spant zich al meer dan 40 jaar in voor natuur, milieu en landschap binnen de gemeente Ede. Wij volgen de gemeentelijke plannen op deze gebieden kritisch en leveren positieve bijdragen om plannen te verbeteren. Daarbij weten we ons gesteund door een groep van donateurs. Om adequaat te kunnen blijven inspelen op plannen en activiteiten heeft de SME behoefte aan versterking. Versterking bij het kritisch volgen van de gemeentelijke plannen, het inbrengen van frisse inzichten en ideeën, en het deelnemen aan overleggen met de gemeente.

Het zou mooi zijn als we dergelijke samenwerkingsverbanden vaker kunnen opstarten. We doen daarom een beroep op u, als KNNVers, om ons mee te helpen Ede mooi te houden. Bent u inwoner van de gemeente Ede meldt u dan aan als bestuurslid bij de SME; we kunnen u en uw achterban goed gebruiken om het vele groen in onze gemeente te versterken. Samen kunnen we plannen en ontwikkelingen op de voet volgen en waar nodig van ons laten horen. Contact: zie www.sme-ede.nl. Secretariaat: Dikkenbergweg 2, 6721 AC Bennekom. Telefoon 0318-418-362

Inmiddels zijn er op het terrein van natuur, milieu en landschap ook andere groepen actief. Veertig 6

Urtica 2013:3

Weekend op Texel 2014 – geef je nu op! Jos Ots en Frans Koops Nog levendig in onze herinnering zijn de mooie vondsten en de gezelligheid van het vorige districtsweekeind van de KNNV afdeling Arnhem op Texel in 2004. Dat is de reden om nog eens een weekend te organiseren, van 16 tot 19 mei 2014 (vrijdag 16 mei eind van de middag, maandag 19 mei na het ontbijt vertrek). De kosten voor het verblijf op Texel worden voorlopig geschat op € 150,-- per persoon, gebaseerd op het zelf voor de maaltijden zorgen. De te huren 6-persoons huisjes zijn voorzien van een keuken. Daarnaast is fietsenhuur mogelijk voor € 10,-- /dag. Het weekend kan alleen doorgaan bij voldoende deelnemers, en de huisjes moeten tijdig worden besproken. Deelnemers wordt daarom dringend verzocht zich voor 13 oktober op te geven per E-mail of telefoon bij: Jos Ots [email protected], 026 3630353, 06 42671225,of Frans Koops [email protected] of [email protected] 026 4420594. Wij hopen op veel en snelle reacties!

Rapport inventarisatie Grebbelinie Voorpostenlijn 2012 verschenen Geoske Sanders en Hans Inberg Geheel volgens de planning is het rapport van de brede inventarisatie van de Grebbelinie Voorpostenlijn in 2012 nog vóór de start van het veldseizoen 2013, namelijk in mei, verschenen. Hulde aan de auteurs van de diverse hoofdstukken die hun kopij zo keurig op tijd klaar hadden! En aan vormgever Douwe van Dam, voor zijn recordtempo in the end. Het is een mooi rapport geworden, van 87 bladzijden, voorzien van een CD met de gedetailleerde inventarisatiegegevens in tabelvorm. Het meest uitgebreide hoofdstuk, met 18 bladzijden, gaat over de vaatplanten, met het libellenhoofdstuk (11 bladzijden) op de tweede plaats. Daarnaast zijn er interessante hoofdstukken over mossen, korstmossen, broedvogels, amfibieën en vissen, sprinkhanen, dagvlinders, mieren, hooiwagens, wespen en slakken. Al met al biedt het rapport een mooie afspiegeling van de veelzijdige kennis die er in onze afdeling bestaat. En dat niet alleen: sommige hoofdstukken geven een heel leuke introductie in een tot nu toe vrij weinig bekende soortgroep, zoals bijvoorbeeld mieren en hooiwagens. Na inleveren van de digitale kopij heeft Staatsbosbeheer Heuvelrug Zuid het rapport in hoog tempo voor ons gedrukt, Er is nog geen "officiële" presentatie geweest maar het rapport is al onder de deelnemers verspreid. De beheerder heeft het rapport in handen en kan er mee aan de slag, dat vonden we het belangrijkste op het moment dat het rapport van de drukker kwam. Vanwege ruimtegebrek zal die verlate presentatie in de beheerschuur van SBB plaatsvinden in klein verband. In een volgend nummer van Urtica hopen we daar verslag van uit te brengen.

Het is de bedoeling om in het najaar het rapport alsnog aan Staatbosbeheer aan te bieden en het te bespreken. Dit keer dus geen min of meer officiële aanbieding van een eerste exemplaar. 7

Urtica 2013:3

Licht voor insecten! Pieter Oomen Voorzitter KNNV afd Wageningen e.o. Dit jaar bracht ons een nieuwe werkgroep in de Wageningse KNNV-gelederen. In februari werd de Nachtvlinderwerkgroep officieel opgericht, na een al wat langer informeel bestaan. Maarten Immerzeel is de drijvende kracht en coördinator van de werkgroep. Maar om nachtvlinders te vangen heb je lampen, lakens en elektriciteit nodig. Vooral de elektriciteit is lastig in verafgelegen natuurgebieden; en dan is dus een generator nodig die overal mee naar toe genomen kan worden. En ook de insectenwerkgroep, gecoördineerd door Jinze Noordijk, zou zo’n generator graag af en toe gebruiken om andere insecten te vangen.

Insecten vangen op de Reijerscamp door de Insectenwerkgroep. Lampen lokken massaal insecten aan als het donker is; zoals muggen, bladluizen, wantsen, kevers, mieren, kokerjuffers, etc. Foto: Jinze Noordijk

want hij werd meteen gehonoreerd. In mei kon Maarten Immerzeel de beoogde generator en verbindingskabel al aanschaffen. De Stichting stelt de generator als bruikleen beschikbaar en heeft formele eisen van af en toe rapportage en verlengingaanvraag van de bruikleenperiodes. Het bestuur en beide werkgroepen zijn erg blij met deze snelle toekenning.

Het bestuur voorzag dat de werkzaamheden van de werkgroepen goed overeenkwamen met de doelstellingen van de Uyttenboogaart-Eliasen Stichting (www.ue-stichting.nl): een private Stichting, die gelieerd is aan de Nederlandse Entomologische Vereniging en subsidies verstrekt ter ondersteuning van het onderzoek van insecten. In april diende het bestuur een subsidieaanvraag van 500 Euro voor aanschaf van een generator in. Blijkbaar viel de aanvraag goed bij de Stichting,

Op zaterdag 20 juni heeft de nachtvlinderwerkgroep de generator voor het eerst gebruikt bij een nachtvlinderavond in Hemmen, georganiseerd met de lokale IVN. De nachtvlinderwerkgroep zal de generator nu wekelijks gebruiken bij het inventariseren van de Doorwerthsche Heide op nachtvlinders (voor Natuurmonumenten). Gemiddeld zijn daarbij tussen de vijf en tien mensen aanwezig maar meer belangstellenden zijn altijd welkom. De Insectenwerkgroep ging op zondag 21 juni met de generator en twee lampen het natuurontwikkelingsterrein Reijerscamp op (ten noorden van Wolfheze) en kon zo massa’s wantsen, kevers en vliegende mieren verzamelen om te determineren. De generator heeft al direct zijn diensten bewezen. Meer informatie is te vinden in de Wageningse KNNV-agenda en bij Maarten Immerzeel en Jinze Noordijk.

De nachtvlinderwerkgroep in actie in Arboretum Belmonte. Foto: Pieter Oomen

Excursie naar het Dwingelderveld. Foto: Ivo Lustenhouwer

8

Urtica 2013:3

Verguld Wagenings Erezilver voor Arnold van Vliet Ter gelegenheid van de viering van Wageningen 750 jaar heeft Arnold van Vliet – tot vorig jaar bestuurslid van onze afdeling – op 12 juni het Verguld Wagenings Erezilver ontvangen uit handen van burgemeester Geert van Rumund. Het Verguld Wagenings Erezilver is een typisch Wageningse onderscheiding die geldt als dank- en eerbewijs voor Wageningers en niet-Wageningers, die zich op één of ander vlak in bijzondere zin hebben ingespannen voor de samenleving. Arnold van Vliet kreeg de onderscheiding vanwege zijn exceptionele inspanningen om natuur in het nieuwsdomein te krijgen en zodoende de kennis over en interesse in natuur bij het Nederlandse publiek te vergroten. Hij is verantwoordelijk voor vele wetenschappelijke en professionele publicaties. Daarnaast verschijnt hij van alle biologen in Nederland wellicht het meest in de Nederlandse media. Dagelijks brengt hij de ontwikkelingen in de natuur in beeld via websites als Natuurbericht, Natuurkalender en Allergieradar. Normaal gesproken gaat aan de uitreiking van het Vergulde Erezilver een andere, meer eenvoudige onderscheiding vooraf, maar voor Arnold maakte de gemeente een uitzondering.

Boekbespreking: 75 Jaar KNNV-afdeling Tilburg. Veranderingen in natuur en natuurstudie Door Jinze Noordijk De KNNV heeft 52 afdelingen verspreid over Nederland. Een daarvan is de afdeling Tilburg; en dat is niet zomaar een afdeling. Het gaat om een zeer actieve club die allerlei natuuronderzoek doet. Het is allemaal te lezen in dit boekje dat is uitgegeven ter ere van het 75-jarige bestaan. Landelijke bekendheid kreeg deze afdeling door hun inventarisatie van het natuur(ontwikkelings)terrein De Kaaistoep. Hier wordt dermate grondig geïnventariseerd, dat er vele nieuwe soorten voor Nederland en zelfs enkele voor de wetenschap zijn ontdekt. Er is geen gebied in Nederland waar meer over de natuur bekend is dan De Kaaistoep.

insectendiversiteit, enkele vangmethoden die de groep gebruikt, de fauna rond een woning op de zestiende verdieping van een flat, foresie door mijten, Laboulbeniales (parasiterende schimmels) op kevers, kreeften in de Oude Ley, het onderzoek aan de loopkever Calodromius bifasciatus en het voorkomen van het veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje Harmonia axyridis op licht. De insectenwerkgroep boft dat het wekelijks in het Natuurmuseum Tilburg aan de slag kan met het determineren. Het Natuurmuseum Tilburg boft dat de insectenwerkgroep werkt aan haar collecties en inmiddels ook enkele vrijwillige conservators heeft opgeleverd.

Een flink aantal hoofdstukken geeft luchtige beschrijvingen van de geschiedenis, enkele belangrijke personen, het onderzoek, de inventarisaties, de excursies en de buitenlandse reizen. Dan volgen enkele teksten over bepaalde soorten of soortgroepen. Zoals de flora van de Dongevallei, de patrijs, de cantharel, heidebeheer en het maken van de veldgids voor mossen.

Er is in de publicatie veel ruimte gereserveerd voor foto’s. Er zijn mooie platen van paddenstoelen, vogels, planten en insecten. Ook worden er veel onderzoekers en excursiegangers afgebeeld. Het is een inspiratievol boekwerkje dat laat zien hoe actief een andere KNNV-afdeling is. Wie het thuisgestuurd wil krijgen, kan € 7,50 (kostprijs + verzendkosten) overmaken op rekeningnummer 3853702 ten name van penningmeester KNNV afd. Tilburg in Goirle.

Insecten en aanverwante dieren komen ruim aan bod, zelfs meer dan de vogels, planten, mossen of paddenstoelen. Dat is natuurlijk geheel terecht, gezien hun soortenrijkdom en de afdeling Tilburg kent een zeer fanatieke insectenwerkgroep. Er wordt geschreven over

75 Jaar KNNV-afdeling Tilburg. Veranderingen in natuur en natuurstudie. Ger Bogaers, Theo M.J. Peeters & Rob Vereijken (eds) 2012. GEWADRUPO, Arendonk (België). 192 pp. ISBN 978-909027009-8. € 5,-

9

Urtica 2013:3

’t Zuivelhoekje Kaas & Wijn Voor heerlijke wijnen en ports én de mooiste en lekkerste, kaas-tapasbuffetten/plateaus! Bevrijdingsstraat 3, Wageningen. www.zuivelhoekje.nl

10

Urtica 2013:3

Inventarisatie dagvlinders in de Planken Wambuis Klaas Hitman Na de korte cursus dagvlinders en libellen te hebben gevolgd ben ik mee gaan doen met de inventarisatiegroep en daar heb ik geen seconde spijt van! De vlinders werkten reuze mee met een beginnende vlinderaar: door het koude voorjaar lieten ze zich in het begin helemaal niet en later zeer gedoseerd zien. Op deze manier kun je beter grip op de soorten krijgen. Heel sympathiek van ze. Inmiddels begint de 2e vliegperiode los te komen, het groepje met Guda telde gisteren 488 bruin zandoogjes in één sectie! Dat belooft wat voor de komende weken. Dat de vlinders het in het begin lieten afweten betekent niet dat er niets te zien was. Los van “het” wilde zwijn (zie foto), reeën en een vos was er steeds veel “klein wild” te zien. Tijdens de eerste wandelingen zagen we veel spinnendoders en zandloopkevers.

Everzijn Foto: Klaas Hitman

Jones schrijft: De enige in onze streken voorkomende soort uit de familie van Koepelspinnen. Een van de mooiste, maar ook een van de zeldzaamste in ons land. Ze leven in een verticale woonbuis met een klein webje erboven. De vrouwtjes – zwart – verlaten hun schuilplaats nooit. Het mannetje lijkt tot de laatste vervelling op het wijfje maar dan verlaat hij hun woonbuis op zoek naar een vrouwtje. De mannetjes worden in de herfst of in het voorjaar volwassen en leven daarna kort. De wijfjes zouden drie jaar oud kunnen worden en maken één eihoopje. Dat wordt in een cocon gesponnen en overdag door het wijfje buiten opgehangen onder de koepel en ‘s nachts naar binnen gehaald, waarschijnlijk om de temperatuur gelijkmatig te houden. De jonge spinnen overwinteren in de woonbuis bij moeder tot hun 6e vervelling. Ze blijven dus lang bij moeder wonen. Het wijfje sterft dan en de jongen eten haar op. Habitat: vooral beschutte plaatsen tussen heide en gras wellicht in kolonies. Seizoen: herfst en wellicht voorjaar.

Zelf vond ik de ontmoeting met een prachtige spin welke ik nog nooit gezien had spectaculair. Zo mooi! Een fel rood achterlijf met zwarte stippen en zebrapoten. Hij liep heel actief door het stukje schrale hei / grasland waar Jerina hem had opgemerkt. Al fotograferend zag ik dat hij drie grote zwarte stippen en twee kleine op zijn achterlijf had. Na enige tijd zagen we een tweede met vier grote stippen op zijn achterlijf en zo, zou later blijken, hoort het ook. Ze kwamen dicht bij elkaar rond een holletje met een webje erboven. Ze lieten zich zo in een foto pakken, we zaten er met hele groepje bovenop. Maar niemand zag dat er drie spinnen rond het holletje zaten, dat zag ik pas thuis op de foto! Bij het uitwisselen van de waarneming met het andere inventarisatiegroepje herkende Gerda de spin als lente/herfst vuurspin. Thuis raadpleegde ik mijn oude spinnenboek van Jones en er was geen twijfel mogelijk: het was Eresus niger.

Deze spin intrigeerde me en ik ging in de bibliotheek op zoek naar een recenter spinnenboek. In de Tirion Spinnengids van Michael J.

Een lentevuurspin met drie stippen, …

én een exemplaar met vier stippen! Foto’s: Klaas Hitman

11

Urtica 2013:3 Roberts las ik dat er in ons land twee soorten koepelspinnen van het genus Eresus voorkomen die tot voor kort verward zijn. Te weten de Lentevuurspin, Eresus sandaliantus, en de Herfstvuurspin, Eresus cinnaberinus, welke meer roodbruine met wit geblokte poten heeft.

hebben we steeds leuke ontmoetingen. Een hazelworm, zonnende hagedissen: zwangere vrouwtjes en een man die er duidelijk van genoot om fotomodel te mogen zijn. En, o ja, we zien ook steeds meer vlinders en hierbij is het weer interessant om de verschillende biotopen te ervaren.

‘Onze’ spin is dus de Lentevuurspin. In veel talen wordt hij de “lieveheerbeestjesspin” genoemd, een heel toepasselijke naam. Dat we er een zagen met drie in plaats van vier stippen maakt de waarneming des te leuker. De broedzorg van het wijfje is heel zorgzaam en gezien de leefomgeving ook weer heel begrijpelijk. Immers, ze leven op de karige zandgrond die overdag in de zon lekker opwarmt. De cocon eieren hangt dan gunstig onder het afdakje. Als de temperatuur ’s nachts gaat dalen zouden de eieren teveel afkoelen als het vrouwtje ze niet naar binnen zou halen in haar behoorlijk diepe buis. Op deze manier houdt ze eieren op een heel gelijkmatige temperatuur. Ik blijf me verbazen!

Planken Wambuis is een prachtig gebied!

Het is ook heel mooi om te zien hoe de natuur zich ontvouwt als je er wekelijks komt. De eerst door de zwijnen kale omgeploegde grond is inmiddels een bloemenzee geworden. Tijdens de wandelingen

Zonnende zandhagedis. Foto: Klaas Hitman

Nachtvlinderexcursie Meinweg Maarten Immerzeel Na twee afgelaste excursies naar Leusden kon onze trip naar Nationaal Park de Meinweg gelukkig wél doorgaan. In 2012 was ons bezoek zeer de moeite waard en de verwachtingen voor een mooie dag waren daarom hoog. We werden niet teleurgesteld!

aan habitats. Loof- en naaldbossen worden afgewisseld met vennen, natte en droge heide en gagelstruwelen. Het gebied is opgebouwd uit drie plateaus waarvan het hoogste op 80m boven NAP ligt. Twee beken doorsnijden deze plateaus. Wij zullen ’s avonds onze lakens opstellen op het tweede plateau (50m boven NAP) nabij de Boschbeek. Stichting Koekeloere Om twee uur ’s middags hebben we afgesproken bij Manege/restaurant de Venhof in Herkenbosch. We drinken een kopje koffie en daarna neemt Ernest van Asseldonk van Stichting Koekeloere ons mee de Meinweg in. Stichting Koekeloere is in 2007 opgericht en houdt zich primair bezig met onderzoek naar flora en fauna in de Meinweg. Een belangrijk onderdeel daarvan is het onderzoek naar nachtvlinders. Van Asseldonk heeft de afgelopen jaren op meerdere plaatsen in het Nationaal Park met grote regelmaat met lakens en lichtvallen nachtvlinders gevangen en heeft zo een goed beeld gekregen van de enorme soortenaantallen die in het gebied voorkomen. Meer dan 500 soorten zijn er door hem geteld. Mede dankzij onze hulp zijn daar 20 juli nog drie soorten bijgekomen.

Speuren naar rupsen en zakdragers. Foto: Maarten Immerzeel

De Meinweg Nationaal Park de Meinweg is gelegen in Limburg, ten oosten van Roermond, tegen de Duitse grens aan. Het gebied heeft een grote verscheidenheid 12

Urtica 2013:3 Feromonen en zakken Met ongeveer tien mensen struinen we ’s middags de heide af. De omstandigheden zijn prima. Het is ruim boven de twintig graden en het zonnetje laat zich geregeld zien. We zoeken naar opvliegende en verborgen nachtvlinders en rupsen die zich in de planten ophouden. Rupsen blijken er weinig te vinden, maar regelmatig fladderen er vlinders op uit de begroeiing. Mooie soorten als de Geblokte zomervlinder, Geelpurperen spanner, Heidepistoolmot en Gele snuituil krijgen we te zien.

Lichten Tevreden en enigszins vermoeid gaan we terug naar de Venhof voor een welverdiende maaltijd en een Gagelbiertje (met gagel uit de Meinweg!) Met hernieuwde energie vertrekken we daarna voor de tweede keer richting de Boschbeek. Daar stellen we op drie strategische locaties onze lakens op. Eén laken aan een ven in het bos, één op de open heide en één naast een gagelstruweel. Op de open heide koelt het vrij snel af. Dit jaar zijn er in juli nog minimumtemperaturen onder het vriespunt gemeten aan de grond! Gelukkig voor ons blijven de temperaturen vannacht vrij aangenaam. De avondsessie levert meer dan 120 soorten nachtvlinders op. Ondanks dat de lakens nog geen honderd meter uit elkaar staan, levert elke plaats toch zijn eigen soorten op. Verschillende bijzondere soorten brengen een bezoek aan één van de lakens. Zeldzame soorten die we waarnemen zijn onder andere de Bochtige smeleuil, Tweestreepgrasuil, Gele uil, Oranje iepentakvlinder en de Varenboegsprietmot.

Grijze heidezakdrager. Foto: Maarten Immerzeel

Tussendoor proberen we met verschillende feromonen wespvlinders te lokken. Uiteindelijk laat een prachtige Eikenwespvlinder zich verleiden tot een bezoekje aan het buisje met sekslokstof, een soort die nog niet bekend was uit de Meinweg! Een groep vlinders die in de Meinweg goed vertegenwoordigd is, zijn de zakdragers. Verschillende grote soorten als de Kleine en Grote reuzenzakdrager komen er voor. Samen met de bijzondere Grijze heidezakdrager hebben ze de prettige eigenschap dat de zich vaak ophouden op houten paaltjes. Ondanks dat ze daar toch wel moeten opvallen, duurt het tot het begin van de avond voor we ze vinden. Dan wel gelijk alle drie vlak bij elkaar op een rij paaltjes.

Oranje iepentakvlinder. Foto: Maarten Immerzeel

Nog tevredener en nu behoorlijk vermoeid ruimen we om 2:00 uur onze spullen op. We bedanken Ernest en spreken af volgend jaar weer een excursie naar de Meinweg te plannen.

13

Urtica 2013:3

Natuurwandeling door de Palmerswaard bij Rhenen Marijke van der Giessen Eén maal per maand wordt op donderdagmorgen een natuurwandeling of fietstocht georganiseerd. Afhankelijk van de plaats en seizoen komen planten, vlinders of paddestoelen en landschap aan bod. Vandaag op donderdag 18 juli verzamelen we bij de passantenhaven langs de Rijn bij Rhenen. U krijgt een kleine impressie voorgeschoteld.

natte stukken en hoogteverschil door de kleiwinning. Een uiterwaard die binnenkort op de schop gaat om de rivier meer ruimte te geven. De overheersende kleur is geel van de zwarte mosterd en bruin van de uitgebloeide zuring.

De Palmerswaard bij Rhenen. Foto: Marijke van der Giessen

Gastheer Dirk Prins. Foto: Marijke van der Giessen

Vandaag is Dirk Prins onze gastheer. Hij kent dit gebied goed en weet alle planten direct bij naam te noemen. Sterker nog, ook de betekenis van de herkomst van de latijnse namen weet hij feilloos op te dissen, compleet met sagen en legenden. Kortom, een wandelende encyclopedie. Ieder kan er zijn voordeel mee doen. Zo wordt de botanische en terreinkennis doorgegeven aan wie het maar wil horen, zien, ruiken, voelen en proeven. Dat is ook de formule en kracht van de KNNV; je kennis op ongedwongen wijze met enthousiasme overdragen en uitwisselen! Op een schaduwplekje is er even tijd voor een pauze. Dirk weet zo veel te vertellen en is niet te stoppen. Toch zijn we op tijd terug. Een zomerwandeling door een kleurrijk landschap.

Ondanks het warme weer heeft bijna iedereen stevige schoenen en een lange broek aan. Teken krijgen zo minder de kans. Ook zijn we voorzien van zonnehoed en een fles water. Want het belooft een warme dag te worden. Daarnaast een flora en een opschrijfboekje. De kijker mee voor de vogels en insecten. En de camera als digitaal botaniseertrommeltje. Samen met de gemaakte foto’s en aantekeningen kan je dan thuis nog eens nakijken welke bloemen we hebben gezien. Overgoten door een stralende zon en de klanken van het carillon van de Cunera toren lopen we met een groep van ruim 15 man/vrouw om half tien de Palmerswaard in. Met zand, klei, grote grazers,

Moerasspirea Foto: Dirk Prins

14

Urtica 2013:3

Verslag van de libellenexcursie naar Kwintelooijen, 1 juni 2013 Paula Goudzwaard Zaterdag 1 juni: libellenexcursie naar Kwintelooijen. ’t Weer valt een tikkeltje tegen. Zal het wel doorgaan? Ik besluit een kijkje te gaan nemen en uiteindelijk verzamelen zich zo zes personen die deze excursie, onder leiding van Frank Bos en Tineke van der Sar, niet willen missen. Vol goede moed beginnen we bij de kleine plas, maar moeten goed zoeken tussen de bladeren van oeverbeplanting om überhaupt een libel of juffer te spotten. Frank vist voor ons een pas uitgeslopen Viervlek uit het water en dit maakt ’t mogelijk de lichaamsbouw eens goed onder de loupe te nemen. Enthousiast vertelt hij ons over de levenswijze van dit boeiende insect, een leven dat zich grotendeels verborgen onder water afspeelt en slechts een korte tijd in het luchtruim. Dit exemplaar bevindt zich net op de overgang tussen deze twee habitats. De vleugels zijn nog niet volledig ontvouwen. Vanaf dat moment breekt de zon door en ontwaakt de libellenwereld en soort na soort dient zich aan voor onze ogen en camera’s: viervlek, oeverlibel, lantaarntje, keizerlibel, tengere grasjuffer, platbuik, vuurjuffer, watersnuffel, azuurwaterjuffer, weidebeekjuffer, enz. Ze zaten goed verborgen. Uiteindelijk zagen we naast libellen ook veel gele rupsen met zwarte vlekken van de Sint-Jansvlinder en enkele icarisblauwtjes. En daar is ’t dan ook Kwintelooijen voor: Hier valt altijd iets te beleven, weet ik uit ervaring. Leuke ontmoetingen en fijn gezelschap!

Excursieleider Frank Bos Foto: Paula Goudzwaard

Verslag van de vlinderexcursie naar het Noord-Hollands duinreservaat op 13 juli 2013 Guda Poot en Willem Wielemaker Om 9 uur vertrokken 12 deelnemers naar camping Geversduin in Castricum. Hier zouden we onder leiding van Hennie Roode (vlinderwerkgroep Zaanstreek) de vlinderroute gaan lopen, die daar vorig jaar door Kars Veling was uitgezet. Bij ons vertrek wees de thermometer 17 graden aan en de lucht was volledig bewolkt. Maar de verwachting was, dat in de loop van de dag de zon zou doorbreken en tot onze grote opluchting gebeurde dat ook nog vóór we in Castricum arriveerden. Gesterkt door een kopje koffie en blij van zin maakten we om 11 uur een begin met onze wandeling. Het eerste stuk door een bos met prachtige oude eiken leverde nog geen vlinders op. Maar op enkele open plekken werd het al snel de moeite waard. De pret begon pas goed toen we even van de route afweken en bij een poel gingen

kijken. Glashelder water omzoomd door een brede strook van bloeiende ratelaar; een meerkoet met jongen, die al naar ons toekwamen (kennelijk al geconditioneerd op mensen met broodzakjes) en jawel, veel libellen. Jagende viervlekken, azuurwaterjuffers, watersnuffels, lantaarntjes, een pas uitgeslopen heidelibel, die te hoog zat om verder op naam gebracht te worden, we hadden er onze handen vol aan. Met moeite kreeg Hennie ons weer op het “rechte pad”. We liepen weer door een stukje bos en zagen op diverse plekken bonte zandoogjes zitten zonnen. De bosgrond was hier massaal begroeid met Lelietjes der dalen. Op een grote open plek streken we neer om de inwendige mens te gaan versterken vlakbij een uitbundig bloeiende liguster. En daar was hij dan in volle glorie: de duinparelmoervlinder! De lunch werd 15

Urtica 2013:3

Vrouwtje Bruin Zandoogje. Foto: Joost Uittenbogaard

uitgesteld om hem te bewonderen evenals zijn gezelschap van vooral bruine zandoogjes, gehakkelde aurelia en grote dikkopjes. Hoewel we op dit moment in ons inventarisatiegebied honderden bruine zandoogjes tellen, moest ik hier toch nog heel goed kijken of het inderdaad bruine zandoogjes waren. Ze zijn lichter van kleur in de duinen en hebben een veel meer uitgesproken oranje kleuring op de bovenkant van de voorvleugel. Op het grasveld werd nog de kleine vuurvlinder gespot bij schapenzuring en er vloog een icarusblauwtje. Verder gingen we weer, ons steeds meer gedragend als KNNV-ers, die met ontheffing een gebied intrekken om te inventariseren. Hennie riep ons tot de orde: “ hier houdt de boswachter niet van”. Het was half drie en de lucht trok weer dicht en kijk, daar was de boswachter voor de controle op de toegangskaartjes! Hij zag veel kijkers en fototoestellen en informeerde vervolgens naar het doel van ons bezoek. “Hebben jullie echt alleen maar belangstelling voor vlinders en libellen” was zijn vraag. Nee natuurlijk niet, we waren breed geïnteresseerd. Hij zette zijn fiets aan de kant en troonde ons mee zijn gebied in naar een natte duinvallei. Wat een sprookje daar met heel veel duizendguldenkruid, stijve ogentroost, een enkele parnassia in knop en….hele groepen prachtig bloeiende moeraswespenorchis!!

Moeraswespenorchis Foto: Joost Uittenbogaard

ook niet kunnen oplossen nemen we afscheid van de boswachter. De zon kwam weer door en op ons verlanglijstje stond nog één vlinder: de kleine parelmoervlinder. Maar helaas, zoveel geluk hadden we niet. Wel leverde het laatste stukje van onze wandeling nog een verrassing op door de vondst van een julikever. Zeer voldaan bereikten we de camping met op ons “lijstje” 12 soorten dagvlinders en drie soorten op naam gebrachte dagactieve nachtvlinders (zwart beertje, St. Jansvlinder en gammauiltje). Vast en zeker gaan we in dit duingebied nogmaals rondkijken en Hennie is bereid ons rond te leiden in haar huidige inventarisatiegebied, Het Twiske. Wat hebben KNNV-ers toch een druk leven.

De fotografen gingen plat op hun buik in het gras om dit moois te vereeuwigen (zie kaft van deze Urtica!). Ondertussen vertelde de boswachter, dat PWN nu al het water via diepte-infiltratie inbrengt. Dat heeft tot gevolg gehad dat de kwaliteit van het oppervlaktewater in de natte duinvalleien veel beter is geworden. Ook zijn een aantal oude paraboolduinen van hun dichte begroeiing ontdaan zodat er weer zand ging stuiven. Dit stuivende zand heeft er weer voor gezorgd, dat de duinvalleien een lichte kalkbemesting krijgen, waardoor wij nu van deze plantenrijkdom kunnen genieten. Natuurlijk werd er ook gediscussieerd over de bezuinigingen van onze regering, die maar niet lijkt te snappen hoe waardevol natuur is. Met de conclusie, dat wij hier ter plekke dit probleem

Deelnemers aan de excursie. Foto: Joost Uittenbogaard

16

Urtica 2013:3

Botanische en andere natuurervaringen in de lente en zomer van 2013 Dirk Prins Graag vertel ik eens iets van mijn belevingen in de natuur in de afgelopen maanden ‘gewoon’ in de nabije omgeving. Soms was dat in mijn eentje, soms samen met Ans en soms tijdens een KNNVexcursie of inventarisatie.

belangrijke rol. Ook wij mensen zijn geurgevoelig en daarom probeer ik als gids voor Het Utrechts Landschap in de Blauwe Kamer het publiek niet alleen een beetje ‘geel gek’ te maken via de vele Zwarte mosterd, Jacobskruiskruid en Boerenwormkruid maar ook altijd even te laten ruiken aan de heerlijk zoet geurende Akkerdistels! Ik zeg dan ook wel eens dat kleuren en geuren je pure ‘mindfullness’ kunnen geven!

Het voorjaar was extreem langdurig koud en droog maar dat heb ik door enkele ziekenhuisopnamen plus herstelperioden niet helemaal kunnen ervaren. Enkele rondgangen langs de zuidrand van Rhenen pepten me weer aardig op door een combinatie of opeenvolging van inspirerende bloemkleuren en vogelzang.…! Heel veel wit was er zowel van bomen en struiken zoals Krent en Magnolia maar ook van de natuurlijk aanwezige soorten zoals Sleedoorn, Eenstijlige meidoorn, Kerspruim en Zoete kers. Maar ook zag ik veel Gewone vogelmelk tot in de plantsoenen (zie foto), Look-zonder-look vooral heel veel onderlangs Grebbeberg, Grote muur en Fluitenkruid. Van het meer zomerse wit in de bermen zag ik vooral veel Gewone berenklauw, Duizendblad en Peen. Vooral die laatste kan kennelijk goed tegen veel zon en droogte!

Een gele zee van paardenbloemen in de uiterwaard. Foto: Dirk Prins

Maar ook een ander zintuig onderging prettige prikkels via een scala aan zanggeluiden van een aantal zangvogels die hier kennelijk graag in de gradiënt van Heuvelrug en Nederrijn broeden. Opvallend en frequent hoorde ik het korte krakerige liedje van de Grasmus maar mijn favoriet was toch wel de Zwartkop! Van zijn melodieuze tonen geniet ik ook in eigen tuin altijd enorm van eind maart tot half juli. Voorts waren er de wat eentoniger geluiden van Tjiftjaf en Vink, het wat wonderlijke rateltje van de Braamsluiper, de heldere strofen van de Zanglijster, uiteraard de Merel, enz. De grootste verrassing was echter dat ik aan de Grebbeberg onderlangs de Nachtegaal weer hoorde! Een week later opnieuw dus misschien was er weer sprake van een broedgeval dat toch sinds 1991 niet meer was voorgekomen…. Iemand vertelde me dat er zelfs sprake moest zijn van 2 territoria maar nog iemand anders dacht dat er wel tijdelijk gezongen was maar dat het toch slechts om 1 of 2 passanten ging. Misschien is er een KNNV-er die een meer definitieve observatie heeft?

Vogelmelk. Foto: Dirk Prins

Toch was ik vooral weer gevoelig voor het vele schitterende goudgeel….!! In Goethe’s kleurenleer (ook ontwikkeld door Steiner en Jung en in ‘alternatief spirituele’ kringen) wordt aangegeven dat geel onze geest kan stimuleren en dat ervaar ik zeker en cultiveer ik ook! Het begon met al die Paardenbloemen in de uiterwaard (zie foto) en bermen, gevolgd door velden en bermen vol met Scherpe boterbloem. Een zonnig fietstochtje langs de dijk tussen Kesteren en Wageningen zat ook vol met dat prikkelende geel. Die opvallende kleur is uiteraard niet bedoeld voor ons mensen maar om insecten aan te trekken voor de stuifmeel overdracht. Uit onderzoek bleek dat geel inderdaad favoriet is voor veel van die vliegende Geleedpotigen maar geuren spelen zeker zo’n

Ook t.a.v. vogelgeluiden vind ik dat er voor een natuurgids een belangrijke taak is weggelegd want mensen doen hierover vaak onnodig moeilijk. Als je ze er op wijst dat de meeste soorten voortdurend eenzelfde riedeltje aanheffen en je door je er op te focussen deze best snel kunt leren 17

Urtica 2013:3 herkennen dan is men best bereid eens beter op te letten.

Te hopen valt dat dit unieke maar piepkleine blauwgraslandje niet sneuvelt in allerlei bezuinigende planologische ontwikkelingen…..

Een aantal malen reed ik langs de Veenendaalse Rondweg-Oost en via De Klomp naar een van onze beide KNNV 2013 inventarisatiegebieden, de Allemanskamp. Daarbij genoot ik van de werkelijk rijk bloeiende bermen langs deze overigens zeer drukke weg. Opnieuw was ik vooral gevoelig voor het stralende goudgeel van Composieten zoals het rijkelijk aanwezige Jacobskruiskruid en Boerenwormkruid, plus Gewoon biggenkruid, Vertakte leeuwentand, Kleine leeuwentand en/of Akkermelkdistel. Jammer dat je dan niet even kunt stoppen om te genieten of foto’s te maken dan wel te inventariseren. Idem lukt dat nooit langs de snelweg.…. De provinciale en rijkswegen worden werkelijk goed beheerd door extensief beheer (tweemaal per jaar maaien en afvoeren), maar van het resultaat kun je alleen een beetje in een snel rijdende auto genieten. Bij gemeenten als Veenendaal, Ede en Wageningen is het bermbeheer ook prima en is er tevens wel bijgezaaid met soorten zoals Muskuskaasjeskruid en Grijskruid. Dit in tegenstelling tot bijv. Kesteren waar wordt geklepeld zodat saaie verstoorde bermen resteren. Aan het eind van de genoemde rondweg zag ik bij De Klomp een werkelijk overdadig effect van kennelijk bijgezaaide Grote klaproos, Reukeloze kamille en Korenbloem dat een zeer opvallend kleurenpalet in rood, wit en blauw gaf! Na de reconstructie van de weg was er ook wel spontaan massaal veel Reukeloze kamille. Van de Allemanskamp komt uiteraard weer een rapport maar ik kan nu al verklappen dat daar nog steeds zeer hoge botanische waarden aanwezig zijn met bijvoorbeeld zes soorten orchideeën, meerdere zeldzame zeggen, Spaanse ruiter, Klokjesgentiaan, Geelhartje, heel veel Blauwe knoop, enz. enz. Dit ondanks zijn ligging te midden van intensieve agrarische bedrijven met hun effecten van verdroging, verzuring en vermesting.

Tot slot nog iets over onze Plantenwerkgroep excursie in de Blauwe Kamer van 22 juli. Tijdens zo’n warme zomerperiode als in dit jaar is het heerlijk om ’s avonds langs de rivier te vertoeven en mede daarom denk ik waren er 14 deelnemers. We maakten er maar een zeer korte wandeling van want op de zomerdijk direct al vanaf de ingang nabij het Opheusdense veer vonden we veel van wat onze aandacht vroeg. Daar bevindt zich immers over nauwelijks een paar honderd meter een belangrijk deel van de hoge botanische waarde van dit natuurgebied en we keken wat intensiever naar een aantal determinatiekenmerken. Bovendien vertelde ik over hoe sommige planten aan hun naam komen en vroeger voor allerlei medische toepassingen of rituelen gebruikt werden. Enkele van de bijzondere veelal typische stroomdalsoorten die we er zagen naast het massale geel van de Zwarte mosterd waren Kleine pimpernel (rozetten), Sikkelklaver (veel, met prachtige goudgele bloei!), Kattendoorn (ook in bloei), Kruisdistel, Geoorde zuring (opvallend talrijk, met variabel lichtbruine bloemtakken), Heggendoornzaad, Goudhaver, Zachte haver en Kweekdravik. Van de laatste vonden we een nog prachtig bloeiend exemplaar en dat ziet er voor een gras toch wel spectaculair uit met al die breeduit hangende dooiergele helmdraadhokjes! Iets geheel anders was het optreden van een Galloway stier die we verder op aan de zomerdijk zijn macho gedrag zagen vertonen. Hij wist vanuit een droge zandkuil enorme stofwolken te creëren. Een slotopmerking: ik heb de boswachter nog eens gemaild dat Het Utrechts Landschap deze zomerdijk niet geheel moet laten dichtgroeien met meidoorns want dan verdwijnt het meeste van deze zeer bijzondere vegetatie.

Galloway stier met macho gedrag. Foto: Dirk Prins

Kweekdravik met dooiergele helmdraadhokjes Foto: Dirk Prins

18

Urtica 2013:3

Ledenadministratie Ineke Ammerlaan informatie verwijderd om privacy redenen

Beknopt overzicht activiteiten andere organisaties KNNV Arnhem (http://www5.knnv.nl/arnhem) Zie de website voor activiteiten en informatie IVN Ede (http://ivn.nl/afdeling/ede/activiteiten) Zaterdag 7 september Wandeling en Waterbeestjes vangen voor en door jong en oud, Ede Zaterdag 14 september Herfstwandeling, Bennekom Zaterdag 5 oktober Paddenstoelenwandeling, Bennekom Zaterdag 12 oktober Najaarsworkshop natuurfotografie Zaterdag 30 november Trek en Wintervogels Edese Heide Zie de website voor meer activiteiten en informatie IVN Veenendaal/Rhenen (http://www.ivnveenendaal-rhenen.nl) Vrijdag 20 september Burlen van edelherten Donderdag 26 sept Burlen van edelherten Zaterdag 28 september Paddestoelen – “Prattenburg” Zaterdag 5 oktober Paddenstoelen - Grebbeberg / Laarsenberg Zaterdag 19 oktober Paddenstoelen - "Egelmeer" Zie de website voor meer activiteiten en informatie IVN West Betuwe (http://www.ivn.nl/afdeling/west-betuwe), en IVN Rijn en Waal (http://www.ivnrijnwaal.nl) (Overbetuwe) Zie de websites voor activiteiten en informatie Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie NJN (http://www.wageningen.njn.nl of 06-14570987), en de Jeugdbond voor Natuur- en Milieustudie JNM (http://www.jnm.nl), beide voor jongeren van 12 t/m 25 jaar Zie de websites voor activiteiten en informatie Waterwatch Wageningen (http://www.waterwatch.tk) voor kinderen van 6-12 jaar Zie de website voor activiteiten en informatie Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen (http://www.glk.nl/) Woensdag 18 sept Wandeling Hoekelum, speciaal voor mensen met een lichamelijke 19

Urtica 2013:3 beperking Diverse wandelingen en excursies, zie website. Utrechts Landschap (http://www.utrechtslandschap.nl) Diverse wandelingen en excursies, zie website. Groei en Bloei afdeling Wageningen (http://www.wageningen.groei.nl) Zie de website voor activiteiten en informatie Fototentoonstelling: De Natuur in Beeld Dagelijks nog t/m 22 september te zien in Cinemec, Ede. Een prachtige foto-expositie van André Kuipers, Frans Lanting en Ruben Smit, gecombineerd met LIFE, a Journey Through Time: een fotografische reis door de tijd op basis van de foto's van Frans Lanting begeleid door de muziek van Philip Glass. http://www.cinemec.nl/00/cinemec/1_16/nieuws/1229/Fototentoonstelling_De_Natuur_in_Beeld.html

Agenda Iedere belangstellende is van harte welkom bij alle activiteiten om zo kennis te maken met de vereniging. Opgave is niet verplicht, tenzij anders aangegeven. Opgave is altijd aan te bevelen, omdat activiteiten onvoorzien niet door kunnen gaan.

September 2013 Maandag 2

Paddenstoelenwerkgroep voor gevorderden. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. De eerste bijeenkomst van het seizoen. Deelnemers krijgen bericht over het programma. Inlichtingen: Lies Jansen ([email protected]; 026-3337312).

Woensdag 4

Werkavond van de Insectenwerkgroep Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen: Jinze Noordijk (06 14605259)

Maandag 9

Paddenstoelenwerkgroep voor beginners. Iedereen is van harte welkom om kennis maken met de grote diversiteit aan paddenstoelen. Bewonder de prachtige kleuren en subtiele geuren en leer ze geleidelijk kennen. Tijdens de werkavonden determineren we paddenstoelen aan de hand van duidelijk zichtbare kenmerken. Een gewone 10 x vergrotende loep helpt daarbij. Aanvang 19.30 uur in het Punt, Leeuweriksweide 146, te Wageningen. Neem zelf een of meer paddenstoelen mee. Inlichtingen: Bart Heijne ([email protected]; 0318-618327).

Donderdag 12

Lezing door Floris van Kuijk met als thema akkervogelbescherming met speciale aandacht voor het akkervogelproject van Vogelbescherming op de Reijerscamp en Oud Reemst. Aanvang 19:45 in de kerkzaal van de Bevrijdingskerk, Van Schelvenweg 2)

Vrijdag 13

Paddenstoeleninventarisatie van het Planken Wambuis. Alleen voor leden van de KNNV. Aanvang 13.30 uur bij theehuis de Mossel in het Planken Wambuis. Inlichtingen: Willem Wielemaker ([email protected]; 0317-413013).

Maandag 16

Paddenstoelenwerkgroep voor gevorderden. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Deelnemers krijgen bericht over het programma. Inlichtingen: Lies Jansen mailto:([email protected]; 026-3337312).

Woensdag 18


Donderdag 19

Fietsexcursie naar de Marspolder o.l.v. Leny Huitzing (0317-417943, 0614061898) door een prachtig landschap gedomineerd door de Cuneratoren. We schenken aandacht aan het ontstaan van het landschap en de invloed van de mens daarop. Zo is in de Marspolder - ooit een uiterwaard van Rhenen - na winning van zand en klei door samenwerking van Geldersch Landschap en Geldersche Kastelen met de 20

Urtica 2013:3 zandwinner een mooi natuurgebied ontstaan. Het water in de zandwinningsplas is bijzonder schoon. Vanuit de observatiehut zien we hopelijk de blauwborst en de ijsvogel; mogelijk ook de boomvalk die er op libellen jaagt.(Voor de vogels: lees Fietsen langs een oude Rijnstrang door Frans Jacobs in het Wandel/Fietsboekje bij Wat vliegt Waar. ISBN 987-90-9025338-1). Wat de flora betreft: langs het fietspad langs de plas is veel ‘plukfruit’ aangeplant dat nu wel rijp zal zijn. Ook de Driedistel moet er te vinden zijn. Verzamelen om 09.30 uur bij de Grebbesluis direct oost van de Grebbeberg. Afhankelijk van hoe snel we vorderen fietsen we door Kesteren terug naar de Waalbandijk dan wel direct vanaf de zandwinningsplas. We streven ernaar rond 12.00 uur bij het Opheusdense Veer te zijn – geld meenemen dus. Ingeval van slecht weer rond 8.30 bellen met bovenstaand nummer of het wel of niet doorgaat. Maandag 23

Paddenstoelenwerkgroep voor beginners. Iedereen is van harte welkom om kennis maken met de grote diversiteit aan paddenstoelen. Bewonder de prachtige kleuren en subtiele geuren en leer ze geleidelijk kennen. Tijdens de werkavonden determineren we paddenstoelen aan de hand van duidelijk zichtbare kenmerken. Een gewone 10 x vergrotende loep helpt daarbij. Aanvang 19.30 uur in het Punt, Leeuweriksweide 146, te Wageningen. Neem zelf een of meer paddenstoelen mee. Inlichtingen: Bart Heijne ([email protected]; 0318-618327).

Vrijdag 27


Maandag 30

Paddenstoelenwerkgroep voor gevorderden. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Deelnemers krijgen bericht over het programma. Inlichtingen: Lies Jansen ([email protected]; 026-3337312).

Oktober 2013 Dinsdag 1

Nabloeiavond. De plantenwerkgroep nodigt je uit om de laatste nog bloeiende planten te komen determineren. Heb je wilde planten gevonden maar lukt het niet ze op naam te brengen? Neem ze mee met je loep en flora (Heukels 2005 of Veldgids Nederlandse Flora 2007 Henk Eggelte) naar het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Aanvang 19.30 uur Inlichtingen Ina van Keulen 0318 430062 of [email protected]

Woensdag 2


Donderdag 3

Paddenstoeleninventarisatie van het Planken Wambuis. Alleen voor leden van de KNNV. Aanvang 13.30 uur bij theehuis de Mossel in het Planken Wambuis. Opgave en info: Willem Wielemaker ([email protected]; 0317-413043).

4-6 oktober

Vogelweekend naar Schiermonnikoog. Opgeven bij Femke Dolstra ([email protected]) vóór 22 september. Er zijn maar een beperkt aantal plaatsen dus geef je snel op!

Maandag 7

Paddenstoelenwerkgroep voor beginners. Aanvang 19.30 uur in het Punt, Leeuweriksweide 146, te Wageningen. Neem zelf een of meer paddenstoelen mee. Inlichtingen: Bart Heijne ([email protected]; 0318-618327).

Dinsdag 8

Avond mossenwerkgroep Aanvang 20:00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen: Gerrit Bax (0318-416200) of Michel Zwarts (026-3818606).

Donderdag 10

Werkavond van de vogelwerkgroep. Lezing door Derick Hiemstra van de Rijksuniversiteit Groningen over zijn onderzoek naar de noordse stern. Aanvang 19:45 in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen.

Vrijdag, Zaterdag, Zondag – 11, 12, 13

Paddenstoelenweekend voor beginners. Ook dit jaar organiseren we in oktober weer een paddenstoelenweekend in Hall. We hebben voor 14 personen een optie genomen voor het weekend 11-13 oktober (4x1 pers en 5x2pers). Hoewel het weekend qua aanmeldingen al wel vol zit, kun je je interesse voor deelname nog wel 21

Urtica 2013:3 kenbaar maken, dan wordt je op een reservelijst geplaatst of we kunnen proberen nog wat kamers bij te boeken. De locatie is het Natuurvriendenhuis ABK (ww.abk-hui.eu) gelegen op de oostelijke Veluwezoom tussen Dieren en Apeldoorn. Dit is een "doe-het-zelf-hotel" d.w.z. zelf eten koken, en evt. met meerdere personen een kamer delen (max 4 personen). De totale kosten inclusief overnachten en maaltijden bedragen € 75,- (of € 60,- voor NIVON-leden). Voor het aanmelden (hoeft niet als je dit al hebt gedaan) of voor meer informatie over het weekend kun je contact opnemen met Frances Verheij, 0318418614, [email protected] Maandag 14


Woensdag 16

Werkavond van de Insectenwerkgroep Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen: Jinze Noordijk (06 14605259) Natuurwandeling door het Renkums Beekdal ten zuiden van de Bennekomseweg o.l.v. Eric Minke (tel. 0317- 428305) van 9.30 – 12.00 uur. Het is paddenstoelenseizoen en dit gebied is zeer rijk aan paddenstoelen. Op deze wandeling letten we daar vooral op en proberen we de paddenstoelen met elkaar op naam te brengen. Maar natuurlijk kijken we ook naar andere herfstverschijnselen. De lengte van de wandeling is afhankelijk van wat we allemaal tegen komen. Verzamelen om 9.30 bij de parkeerplaats van De Beken, Nieuwe Keijenbergseweg 174 te Renkum en we zijn rond 12.00 uur daar weer terug.Ingeval van slecht weer rond 8.30 bellen met bovenstaand nummer of het wel of niet doorgaat.

Donderdag 17

Maandag 21


Dinsdag 22


Vrijdag 25


Maandag 28


Woensdag 30


Deelnemers van de plantenwerkgroep in de Allemanskamp, voorjaar 2013 Foto: Dirk Prins

22

Urtica 2013:3

November 2013 Maandag 4


Donderdag 7

Avond kostmossenwerkgroep. Om 20:00 in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b, Wageningen. Informatie bij: Hans Inberg 06-12979989 of [email protected] (Als je geen mails ontvangt van de mailgroep, graag even van tevoren contact opnemen).

Vrijdag 8


Maandag 11

Paddenstoelenwerkgroep voor gevorderden. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Deelnemers krijgen bericht over het programma. Bij vorst informeren of de bijeenkomst doorgaat. Inlichtingen: Lies Jansen ([email protected]; 026-3337312).

Dinsdag 12


Woensdag 13


Donderdag 14

Werkavond van de vogelwerkgroep. Lezing door Christiaan de Both, Professor aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij komt onder andere vertellen over onderzoek aan bonte vliegenvangers. Aanvang 19:45 in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen.

Maandag 18


Donderdag 21

Natuurwandeling door het Renkums Beekdal ten noorden van de Bennekomseweg met Mijcke Arts (026-3390719) van 9.30 – 12.00 uur. Het dal ligt tussen de oostelijke steile dalwand en de fijnere sedimenten van de westelijke dalwand van de stuwwal Ede- Wageningen. We volgen de Molenbeek tot de Paradijsbeek. Vervolgens lopen wij tot het gebied waar wij diverse sprengkoppen aan zullen treffen. We hopen na deze wandeling meer te weten over de bodemopbouw en het vroegere gebruik van het gebied. De terugweg voert over de westelijke kant van het dal. Verzamelen om 9.30 bij de parkeerplaats van De Beken, Nieuwe Keijenbergseweg 174 te Renkum en we zijn rond 12.00 uur daar weer terug.Ingeval van slecht weer rond 8.30 bellen met bovenstaand nummer of het wel of niet doorgaat.

Vrijdag 22


Maandag 25

Paddenstoelenwerkgroep voor gevorderden. Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Deelnemers krijgen bericht over het programma. Bij vorst informeren of de bijeenkomst doorgaat Inlichtingen: Lies Jansen ([email protected]; 026-3337312).

Dinsdag 26


Woensdag 27

Werkavond van de Insectenwerkgroep Aanvang 20.00 uur in het Groene Wiel, Hendrikweg 14b te Wageningen. Inlichtingen: Jinze Noordijk (06 14605259).

23

Urtica 2013:3

24

In dit nummer. Van de redactietafel. Urtica 2013:3

Recommend Documents