In de voetsporen van… Cultuur en ontwikkeling in India, Kirgizië en Nederland
NEDERLAND KIRGIZIË
INDIA
© [oktober 2008] Fontys Lerarenopleiding Tilburg Concept:
Uwe Krause en Martin de Wolf
Samenstelling:
Martin de Wolf
Eindredactie:
Uwe Krause
Bureauredactie en concept grafische vormgeving:
Jos Schilleman
Opmaak en druk:
Drukkerij Elka, Tilburg
Voorwoord In april en mei 2008 zijn twintig studenten van Fontys Hogescholen met het jongerenuitwisselingsprogramma Togetthere naar India en Kirgizië gegaan als onderdeel van het Erasmus Festival ’s-Hertogenbosch. Dit festival vindt plaats van 8 tot en met 20 november 2008 en heeft als thema ‘De nieuwe kosmopoliet’. Kosmopolieten zijn geïnteresseerd in de wereld, in andere culturen en staan open voor ‘vreemde dingen’. De studenten die naar India en Kirgizië zijn gegaan kunnen we beschouwen als kosmopolieten van de 21e eeuw! Zij zijn met hun reis in de voetsporen van de ontdekkingsreiziger Marco Polo getreden. Vandaar de titel van dit boekje: In de voetsporen van... Ook jij maakt nu kennis met de landen waar Maco Polo al in de 14e eeuw naar toe ging! Op basis van de ervaringen van de studenten en het materiaal dat zij in India en Kirgizië hebben verzameld, hebben docenten van Fontys Lerarenopleiding Tilburg lesmateriaal ontwikkeld. Het lesmateriaal bestaat uit een website met opdrachten en filmpjes met interviews over de thema’s gezin, gender, religie en werk (www.atlasofeuropeanvalues.eu). Dit boekje sluit daarop aan en heeft als doel dezelfde thema’s te verdiepen, door cultuurelementen te koppelen aan de ontwikkeling van India, Kirgizië en Nederland. Alle opdrachten richten zich op vragen als ‘Hoe kun je dit verklaren?’, ‘Hoe zal dit er in de toekomst uitzien?’ en ‘Hoe kun je dit probleem oplossen?’ Succes en veel plezier met dit boekje!
Inhoud 2 10 16 18 25 32 33
Gezin Religie Organisaties in India, Kirgizië en Nederland Gender Werk Nawoord Bronvermelding
1
Casus 1
Casus 1 - Gezin
Gezin Welke invloed heeft een kinderwens? Je staat er misschien nog niet zo bij stil, maar de wens van ouders om wel of geen kinderen te krijgen, is voor een land enorm belangrijk. Stel je voor dat alle mensen in een land besluiten geen kinderen meer te willen. Of dat iedereen juist het liefst zes kinderen wil!? En wat als mensen maar één kind mogen krijgen van de overheid? Worden er dan nog evenveel jongens als meisjes geboren? Vandaar dat we je willen laten nadenken over de vraag: Welke invloed heeft een kinderwens? Werkwijze Je voert eerst de opdrachten 1 tot en met 4 uit. Gebruik hierbij de informatie in de tekstbronnen en figuren. In opdracht 5 beantwoord je de hoofdvraag: Welke invloed heeft een kinderwens? De opdrachten in deze casus kun je het beste in tweetallen maken.
Opdracht 1 Bekijk Bron 1. a Beschrijf op basis van deze bron met welk bevolkingsprobleem Nederland te maken heeft. Kies uit: 1 te veel jongeren; 2 meer jongens dan meisjes; 3 vergrijzing. b Geef aan of dit probleem in Nederland in de toekomst groter of kleiner zal worden. Waarom is dat zo? c Maak opdracht a en b nog eens, maar dan voor India en Kirgizië. d Hoe groot is de kans dat we in Nederland met dezelfde problemen te maken kunnen krijgen als in India of Kirgizië? Licht je antwoord toe.
2
Casus 1 - Gezin 1a
$
Bron 1 - Bevolkingspiramides van India (1a), Kirgizië (1b) en Nederland (1c) India: 2005
Man
60
50
40
30
20
10
80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4
0
0
Vrouw
Opdracht 2 10
Populatie (in miljoenen)
20
30
40
50
60
< Naar: U.S. Census Bureau, International Data Base.
1b
Kirgizië: 2005
Man
300
200
200
150
100
50
80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4
0
0
Vrouw
50
Populatie (in duizenden)
100
150
200
250
300
< Naar: U.S. Census Bureau, International Data Base.
1c
300
Nederland: 2005
Man
200
200
150
100
50
80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4
0
0
50
Populatie (in duizenden)
< Naar: U.S. Census Bureau, International Data Base.
Vrouw
100
150
200
250
300
Maak bij deze opdracht gebruik van de bronnen 2 tot en met 9. Met behulp van figuur A, B en C op de volgende pagina kun je de problemen verklaren die je bij opdracht 1 beschreven hebt. a Bekijk bron 2 en 3. Vul op de juiste plek in het schema van figuur A (India) de juiste woorden in. Kies uit: hoge bevolkingsgroei, meisjes zijn duurder, meisjesabortussen, sterke voorkeur voor jongens. b Bekijk bron 4, 5 en 6. Vul op de juiste plek in het schema van figuur B (Kirgizië) de juiste woorden in. Kies uit: eer van de familie, hoge bevolkingsgroei, huwelijken op jonge leeftijd, weinig kans op werk. c Bekijk bron 7 en 8. Vul op de juiste plek in het schema van figuur C (Nederland) de juiste woorden in. Kies uit: beperkte kinderopvang, hogere levensverwachting, meer oudere mensen, minder kinderen, vrouwenemancipatie. d In welke twee landen speelt cultuur een grote rol bij het ontstaan van de bevolkingsproblematiek? Leg voor deze twee landen uit welke invloed cultuur heeft op de bevolkingssituatie.
3
Casus 1 - Gezin Figuur A Oorzaken van bevolkingsproblemen in India
1
Geboortebeperking
3
2
4
Meer jongens dan meisjes
Figuur B Oorzaken van bevolkingsproblemen in Kirgizië
Besparing kosten huishouden
1
2
Meer kans op meer kinderen
3
4
Jongeren trekken weg
Figuur C Oorzaken van bevolkingsproblemen in Nederland
Verbeterde gezondheidszorg
3
1
Meer werkende vrouwen Introductie anticonceptiepil
2
4 5 Vergrijzing
4
Casus 1 - Gezin Bron 2 - Nederland In Nederland worden steeds minder kinderen geboren. Dat is niet omdat we kinderen minder leuk zijn gaan vinden, maar vooral omdat er in de afgelopen vijftig jaar meer mogelijkheden voor vrouwen zijn ontstaan om te studeren en te werken. Daarnaast werd in de jaren zestig de anticonceptiepil bij een groot deel van de Nederlandse vrouwen in gebruik genomen. Vrouwen krijgen zodoende gemiddeld op latere leeftijd hun eerste kind (zie bron 3). Tegelijkertijd is de kinderopvang in Nederland lange tijd niet zo goed geregeld geweest als in andere Europese landen, wat ook van invloed is op de kinderwens bij werkende vrouwen. In totaal is het geboortecijfer in Nederland daardoor sterk teruggelopen. Het aantal ouderen neemt daarentegen alleen maar toe. Door de verbeterde gezondheidszorg worden we in Nederland gemiddeld steeds ouder. We krijgen daardoor een bevolkingssamenstelling die wat zorgwekkend begint te worden: hoe moeten de jongeren in Nederland in de aankomende jaren de zorg voor al die oudere mensen gaan betalen? De overheid wil mensen langer laten werken en stimuleert jonge gezinnen om meer kinderen te krijgen. Wat de beste oplossing is? Daar is nog niet iedereen het over eens.
Bron 3 - Vruchtbaarheidsveroudering in Nederland 30 29 28 27 26 25 24
1920
1930
1940
1950
1960
1970
< Naar: Bevolkingsatlas van Nederland, NIDI (2003)
Bron 4 - Kirgizië Kirgizië is een groot land (vijf tot zes keer zo groot als Nederland) met weinig inwoners. In totaal wonen er minder dan 30 mensen per vierkante kilometer (in Nederland zijn dat er bijna 400 per vierkante kilometer). Werk genoeg voor iedereen in Kirgizië, zou je dan zeggen. Maar dat is niet het geval. En de bevolking groeit momenteel hard: in 2050 zal het totale bevolkingsaantal waarschijnlijk verdubbeld zijn. Voor genoeg jonge mensen een reden om te emigreren (zie bron 6). De belangrijkste reden voor het hoge aantal geboortes in Kirgizië is de leeftijd waarop meisjes (moeten) trouwen: 21 jaar. Twintig procent van de vrouwen in Kirgizië trouwt zelfs al wanneer ze 18 jaar zijn. Er zijn zowel culturele als economische oorzaken die hier een rol bij spelen. Op de eerste plaats zijn veel mensen
5
45 45
Geboortecijfers (per(per duizend) Geboortecijfers duizend)
40 40
Sterftecijfers (per(per duizend) Sterftecijfers duizend)
35 35
Casus 1 - Gezin
30 30 25 25 20 20
in Kirgizië arm. Niet alle kinderen kunnen altijd naar school en als er een keuze gemaakt moet worden, 15 15 dan valt de voorkeur eerder op de jongens dan op de meisjes. Zodra een dochter vervolgens getrouwd is, 10 10 scheelt dat in de kosten van het huishouden. Maar daarnaast speelt in sommige delen van het platteland 5 5 ook de eer van de familie een rol. Meisjes dienen maagd te zijn als ze trouwen en hoe vroeger een meisje 0 trouwt, hoe groter de kans dat ze nog maagd is als ze0 trouwt. Zodoende zijn er vrij veel vrouwen die al op 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 1940 1960 1970 1980 jonge leeftijd trouwen. Daarmee is de kans groter dat een vrouw1950 gemiddeld meer kinderen zal 1990 krijgen 2000 dan wanneer ze op latere leeftijd trouwt. < Naar: Gentile (2007) < Naar: Gentile (2007)
Bron 5 - Geboorte- en sterftecijfers in Kirgizië 45
Bron 6 - Immigratie en emigratie in Kirgizië 160160
Sterftecijfers (per duizend)
35 30 25 20 15 10
140140
Migranten (in duizenden)
40
Migranten (in duizenden)
Geboortecijfers (per duizend)
Emigranten Emigranten
120120
Immigranten Immigranten
100100 80 80 60 60 40 40 20 20 0 0
5 0
1940
1950
1960
1970
1980
1990
1991 1991
2000
1993 1993 1995 1995 1997 1997
1999 1999 2001 2001
2003 2003 2005 2005
< Naar: Ledoluzhko en Andersson (2006) < Naar: Ledoluzhko en Andersson (2006)
< Naar: Gentile (2007)
Migranten (in duizenden)
Migranten (in duizenden)
Migranten (in duizenden)
Bron 7 - India Meer dan vijftig jaar geleden begon men in India met de eerste programma’s om de snelle bevolkingsgroei terug te dringen. Dat ging echter op een behoorlijk dwingende manier: in de jaren zeventig ondergingen binnen dezelfde regio Verhuisd binnen dezelfde regio mensen zelfs een ingreep waardoor ze geen kinderen meer konden krijgen.Verhuisd Later richtte het beleid zich 35 35 Verhuisd buiten dezelfde regio Verhuisd buiten dezelfde regio (15-49 meer op voorlichting en educatie. Uiteindelijk daalde het gemiddelde aantal kinderen per vrouw 30 30 jaar) van 6½ naar 2½. In sommige staten is tegelijkertijd een grote ongelijkheid tussen het aantal jongens 160 25 25 en meisjes ontstaan (zie bron 5). In India bestaat namelijk een sterke voorkeur voor jongens. Het is de 140 20 20 gewoonte dat de bruid bij de bruidegom in huis trekt en een bruidsschat meeneemt om de extra kosten Emigranten 120 15 15 te vergoeden. Een meisje kost zodoende geld en levert (financieel) weinig op. Strenge maatregelen om Immigranten 100 10 10 bevolkingsgroei terug te dringen, hebben dus het effect gehad dat veel toekomstige ouders een abortus 80 plegen als ze erachter komen dat ze in verwachting laten 5 5 zijn van een meisje. Er zijn jaren waarvan be60 is dat er meer dan 300.000 abortussen zijn gepleegd kend 0 0 bij vrouwen die in verwachting waren van een 1996 1996 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004
40 20 0
< Naar: Ledoluzhko en Andersson (2006) < Naar: Ledoluzhko en Andersson (2006) 1991
1993
1995
1997
6 < Naar: Ledoluzhko en Andersson (2006)
1999
2001
2003
2005
Casus 1 - Gezin meisje. De overheid denkt momenteel hard na hoe ze hier verandering in kan brengen. In sommige delen van India lukt dat aardig, maar in een aantal gebieden blijft het probleem bestaan. Bron 8 - Sekseratio
Opdracht 3
(het aantal meisjes ten opzichte van 1000 jongens) in India
710 851 901 951 1001
-
850 900 950 1000 1058
Bekijk nogmaals bron 2 tot en met 8 a Bedenk samen met je klasgenoot wat de gevolgen zijn van de bevolkingsproblemen in India, Kirgizië en Nederland. Raadpleeg eventueel internet om meer over deze problemen te weten te komen. Goede sites met zoekfuncties zijn: www.nrc.nl (India), www.nidi.knaw.nl (Nederland) of www.mo.be (Kirgizië). b In welk land is naar jouw mening de bevolkingssamenstelling het meest problematisch? Overleg met je klasgenoot en verklaar je antwoord.
< Naar: site overheid India
Opdracht 4 Bekijk bron 9 tot en met 11. a In bron 9 tot en met 11 staan drie projecten beschreven. Bepaal welk project het beste aansluit als oplossing voor de bevolkingsproblemen in India, Kirgizië en Nederland. b Beschrijf sterke en zwakke punten van de projecten in bron 9 tot en met 11. c Kies één van de drie landen: India, Kirgizië of Nederland. Denk vervolgens na over andere mogelijke oplossingen voor het bevolkingsprobleem van dat land. d Stel: je organiseert een inzamelingsactie om een project uit bron 9 tot en met 11 te ondersteunen. Hoe zou je dit project bij mensen onder de aandacht brengen? Ontwerp een poster waarmee je zowel de bevolkingsproblematiek als het doel van dit project zichtbaar maakt. Presenteer de posters aan elkaar. Je docent beoordeelt de presentaties.
7
Casus 1 - Gezin Bron 9 - Stichting Erfocentrum Het Erfocentrum geeft voorlichting over onder andere erfelijkheid en zwangerschap door middel van websites, schriftelijk voorlichtingsmateriaal en voorlichtingsbijeenkomsten. Daarnaast kan men telefonisch of per e-mail vragen stellen aan de Erfolijn. Binnen het Erfocentrum bestaat de informatie rond de zwangerschap van oudsher vooral uit voorlichting over leefstijl, het gebruik van foliumzuur, bewustwording van mogelijke risico’s en over prenatale screening en diagnostiek. Op die manier probeert het Erfocentrum een bijdrage te leveren aan gezonde zwangerschappen en gezonde baby’s! Bron 10 - Shoola De organisatie Shoola is actief op diverse terreinen. Zij stimuleren onder andere zelfhulpgroepen om de economische activiteit op het platteland te ontwikkelen. Op veel plaatsen worden landbouwprojecten ontplooid, zijn scholen opgeknapt, en hebben andere programma’s dankbaar gebruikt gemaakt om de basis infrastructuur te verbeteren. Families kunnen zich nu beter richten op marktgerichte landbouw, waardoor zij een stabiel inkomen kunnen verdienen. Ook het spaar en kredietwerk zal uitgebreid worden, waardoor mensen zich verder kunnen ontplooien. Voor de jongeren in deze regio biedt Shoola perspectief om in de eigen omgeving een bestaan op te kunnen bouwen. Bron 11 - Asha Asha is een organisatie die onder andere via vrouwengroepen de leefomstandigheden van krottenwijken wil verbeteren. De organisatie zag al vroeg in dat vrouwen hier een cruciale rol in kunnen spelen. Dat leidt niet alleen tot een verbetering van de hygiënische omstandigheden of tot een betere gezondheidszorg, maar ook tot emancipatie van de deelnemende vrouwen. Voor het eerst hebben ze de mogelijkheid om aan te tonen dat ze een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan de samenleving, waardoor ze meer respect krijgen van hun echtgenoten. Een voorkeur voor jongens of meisjes verdwijnt daarmee geleidelijk. In de buurten waar Asha opereert, gaan steeds meer meisjes naar school en zijn er zelfs verschillende meisjes die door kunnen studeren op een universiteit.
Opdracht 5 Geef op basis van de informatie uit de voorgaande opdrachten antwoord op de hoofdvraag: Welke invloed heeft een kinderwens? Ga bij je antwoord in op de verschillen tussen India, Kirgizië en Nederland wat betreft de bevolkingsproblemen, de oorzaken en de gevolgen daarvan.
8
Casus 2 - Religie
Religie Welke invloed heeft godsdienst in het dagelijkse leven? Inleiding Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is 57 procent van de Nederlandse samenleving aangesloten bij een godsdienst. Een derde deel is rooms-katholiek, één op de vijf Nederlanders is protestant en tien procent hoort bij een andere religie. Tegelijkertijd is 43 procent dus geen lid van een kerk of een religieuze gemeenschap. Wij vinden dat in Nederland niet zo vreemd, maar in het grootste deel van de wereld vormen we een uitzondering. Naar schatting is 85 procent van de wereldbevolking godsdienstig! Vaak hoort religie bij het dagelijkse leven. Het is het bijvoorbeeld de normaalste zaak van de wereld om in India bloemen te offeren voor een goed proefwerkcijfer bij een beeld van de god Ganesha of te bidden voor de gezondheid van je familie in Kirgizië. We gaan hier verder op in met de vraag: Welke invloed heeft godsdienst in het dagelijkse leven? Werkwijze In deze opdracht beantwoord je de hoofdvraag: Welke invloed heeft godsdienst in het dagelijkse leven? Je beantwoordt eerst de onderstaande opdrachten. Gebruik hierbij de informatie in de tekstbronnen en figuren. Deze casusopdracht kun je het beste in tweetallen maken.
Opdracht 1 Bekijk de tabel in bron 1. a India en Nederland hebben een grote verscheidenheid aan religies. In Kirgizië woont een grote groep moslims en daarnaast nog een kleinere groep christenen. Er zijn verder niet veel andere religies in Kirgizië te vinden. Vergelijk de bevolkingsgegevens van Kirgizië met die van India en Nederland en probeer te verklaren waarom in Kirgizië veel minder religies voorkomen. Raadpleeg eventueel de site www.minbuza.nl. Via deze site vind je meer informatie over India en Kirgizië.
9
Casus 2 - Religie b De verschillen in de categorie ‘overige’ in bron 1 zijn erg groot. Waarom is het percentage in deze categorie in Nederland zoveel hoger dan in India en Kirgizië? c Onderzoek in je eigen klas welke religies er voorkomen. Maak vervolgens een tabel die vergelijkbaar is met bron 1. Vergelijk de uitkomsten van je klas met de gegevens van Nederland in bron 1. Bespreek de overeenkomsten en verschillen met je docent. Bron 1 - Religies in India, Kirgizië en Nederland christendom hindoeïsme India 2,3 % 80,4 % Kirgizië 20 % < 1 % Nederland 52 % < 1 %
islam 13,4 % 75 % 4,4 %
Overige 3,9 % 5% 43,6 %
Opdracht 2 Lees de teksten en bekijk de foto’s in bron 2 tot en met 7. a Noteer de overeenkomsten en verschillen tussen het christendom, het hindoeïsme en de islam. b Welke twee godsdiensten vertonen de meeste overeenkomsten met elkaar? Leg uit waarom dat niet zo vreemd is. c Bekijk op de site www.atlasofeuropeanvalues.eu onder Erasmus Festival de interviews bij het thema ‘religie’. Beschrijf welke rol religie speelt in het dagelijkse leven van de geïnterviewde mensen in India en Kirgizië. Wat vind je van de antwoorden van deze mensen? Bron 2 - Het christendom Binnen het christendom zijn er verschillende stromingen te onderscheiden. We kennen in Nederland met name de rooms-katholieke kerk en de protestante kerk. In Kirgizië is de oosters-orthodoxe kerk de belangrijkste christelijke stroming. Het is voor buitenstaanders soms lastig om te ontdekken wat precies het verschil is tussen deze drie kerken: de aanhangers geloven in dezelfde God en de heilige geschriften zijn in principe hetzelfde. Centraal staat het leven van Jezus Christus, die wordt beschouwd als de zoon van God. Volgens christenen was Jezus op aarde om de mensen te verlossen van hun zonden en het evenwicht tussen God en de mensen te herstellen. Zijn boodschap was gebaseerd op de tien geboden die God aan Mozes had verkondigd: ‘Eer uw vader en uw moeder (…). Gij zult niet doodslaan. Gij zult niet echtbreken. Gij zult niet stelen. Gij zult geen valse getuigenis spreken tegen uw naaste. Exodus 20: 12-16.’ Als je goed leeft, dan ga je naar de hemel. Maar als je slecht leeft, dan moet je naar de hel. Sommigen noemen het verschil tussen de drie christelijke kerken zo groot als de afstand tussen hemel en aarde. Dit merk je tegenwoordig vooral door de rituelen en de wijze waarop de kerk is georganiseerd. In feite hebben de protestanten en de orthodoxen zich van de katholieken afgesplitst. De protestanten
10
Casus 2 - Religie vonden dat de katholieke kerk teveel gezag had en te rijk was. Sinds de 16e eeuw na Chr. bestaat de protestantse kerk. De orthodoxen hebben zich al in de 11e eeuw na Chr. van de katholieke kerk afgesplitst, onder andere vanwege een verschil in mening wat betreft de wijze waarop er omgegaan werd met symbolen in de kerk. Bron 4 - Het hindoeïsme Het hindoeïsme is een van de oudste religies ter wereld. Het kent geen heilig boek dat de basis vormt en er zijn vele duizenden goden. Het is moeilijk om in een paar regels uit te leggen wat de kenmerken van het hindoeïsme zijn. Hindoeïsme is eigenlijk een verzamelnaam voor een aantal uiteenlopende stromingen die hun basis vinden in India. Toch zijn er wel geloofsregels die voor de meeste hindoes gelden. Hindoes geloven dat iemands ziel na de dood voortleeft in een ander lichaam, van een mens of van een dier. We noemen dat ook wel reïncarnatie. Als je goed hebt geleefd, dan wordt je herboren in een hogere vorm van leven. Als je slecht leeft, dan weet je dat je volgende leven in een lagere verschijning zal zijn. Het uiteindelijke doel is om verlossing te bereiken en los te komen van de reïncarnatie. Je hebt dan het goddelijke bereikt. Dat is echter maar voor een paar mensen weggelegd. Je moet dan herboren zijn als priester of in een andere hoge orde. Voor ‘gewone’ mensen is de verlossing een lange weg. Drie andere belangrijke levensdoelen in het hindoeïsme zijn kama, artha en dharma. Kama betekent het genot van het leven. Je moet plezier zoeken in het leven! Met artha wordt bedoeld dat je ernaar moet streven aardse goederen te vergaren. Het is dus geen schande om rijk te worden. En met dharma bedoelt men dat je maatschappelijke en religieuze verplichtingen hebt. Je dient voor anderen klaar te staan.
Bron 3 – Een katholieke kerk in Nederland
Bron 5 - E en tempel in een dorp in het zuiden van India
11
Casus 2 - Religie Bron 6 - De islam In het jaar 610 leefde ene Mohammed in de Arabische plaats Mekka. Op zijn veertigste richtte een stem zich tot hem en zei: ‘Jij bent de gezant van God’. Hij kreeg de opdracht om de boodschap van God (in het Arabisch ‘Allah’) te verspreiden onder de mensheid. Noach, Mozes, Jezus en vele anderen hadden dat ook geprobeerd, maar hun volgelingen rommelden met de boodschap van God en schreven deze verkeerd op. Zodoende besloot God uiteindelijk een letterlijke openbaring door te geven aan Mohammed. Deze is terug te lezen in het heilige boek van de islam, de Koran. In feite is de kern van de Koran een waarschuwing aan de mensheid. In verschillende delen van de Koran staat beschreven wat de mens dient te doen en wat er gebeurt als je dat niet doet: ‘Je schepper heeft je bevolen: ‘Dien niemand buiten hem! En behandel je ouders goed. (…) Voor hen die goede daden verrichten, is er dat moois en meer. Op hun gezicht zal geen laag van pijn en vernedering zitten. Zij zijn het die in de tuinen van het paradijs gaan wonen. Maar bij wie slechte daden begaan, zal een laag van vernedering op het gezicht kleven. Niemand kan hen tegen God beschermen. (Uit: De Koran, Abdolah, 2008)’ Centraal in de islam staan de vijf zuilen. Dit zijn de vijf plichten die gaan over de relatie tussen de gelovige en God en over de verhoudingen tussen de mensen onderling: geloof alleen in Allah, bid vijf keer per dag, geef een deel van je inkomen aan de armen, doe jaarlijks mee aan de Ramadan en organiseer eenmaal in je leven een bedevaart naar Mekka. Bron 7 - Een moskee in Kirgizië
12
Casus 2 - Religie Opdracht 3 Lees de tekst van bron 8. a In bron 8 staat beschreven dat veel ontwikkelingsprojecten aansluiten bij waarden als tolerantie, verdraagzaamheid en geweldloosheid. Noteer uit de tekstbronnen over het christendom (bron 2), het hindoeïsme (bron 4) en de islam (bron 6) een voorbeeld van deze waarden. b Waarom is het eigenlijk vreemd dat religieuze instanties verantwoordelijk zijn voor scholing, water en hygiëne? c Bekijk de site www.icco.nl van de Nederlandse ontwikkelingsorganisatie ICCO. Beschrijf welke rol religie in deze organisatie speelt. Stel dat je hindoe of moslim bent (misschien is dat ook wel zo): zou je deze organisatie dan financieel willen steunen? Beargumenteer je antwoord. d Op de site www.atlasofeuropeanvalues.eu staan gegevens over de vraag hoe belangrijk ouders ‘tolerantie’ vinden bij de opvoeding van hun kinderen. Ga na hoe dit zit in India, Kirgizië en Nederland en beschrijf de verschillen. Bron 8 - Religie als motor van ontwikkeling ‘Toen Pratil in 2006 zonder werk kwam te zitten, kwam hij in een groot zwart gat terecht. Hij had onvoldoende spaargeld om zichzelf te kunnen redden en een nieuwe baan kon hij op dat moment in de Indiase stad Anantapur niet vinden. Gelukkig werd hij snel opgevangen door een organisatie die verbonden is aan één van de vele hindoeïstische tempels in de stad. Hij kreeg voedsel en via de organisatie vond hij weer een nieuwe baan. Inmiddels werkt Pratil bij een telecombedrijf in het centrum van Anatapur en heeft onlangs promotie gemaakt. Hij mag zichzelf nu senior sales manager noemen. Dagelijks loopt hij nog even langs de tempel om zijn dank te betuigen.’ In ontwikkelingslanden nemen moskeeën, kerken, tempels en andere religieuze instellingen een groot deel van de ontwikkelingshulp op zich. Veel religieuze instanties zijn bovendien verantwoordelijk voor scholing, ontwikkeling van landbouw en veeteelt, water en hygiëne. Moskeeën, tempels en kerken doen veel sociaal buurtwerk door bijvoorbeeld wezen en weduwen op te vangen en te zorgen voor een sociaal netwerk. Veel ontwikkelingsprojecten in de wereld sluiten aan bij waarden als tolerantie, verdraagzaamheid en geweldloosheid. Dit zijn waarden die zowel in de hindoeïstische religieuze geschriften terug te vinden zijn, als in de Bijbel en de Koran.
13
Casus 2 - Religie Opdracht 4
Bekijk bron 9 tot en met 11. a In bron 9 wordt het geweld door religieuze extremisten in India beschreven. In bron 10 kun je op een kaartje aflezen waar dit geweld zich afspeelt. Geef met behulp van de tekst in bron 9 en het wereldkaartje in bron 11 een verklaring voor het feit dat in India het religieuze geweld zoveel heviger is dan in veel andere landen in bijvoorbeeld Nederland. b In bron 10 zie je waar in India veel geweld wordt gepleegd. Voor een deel is dit geweld afkomstig van christelijke, hindoeïstische en islamitische extremisten. Hieronder zie je vier stellingen. Wat is volgens jou de beste manier om met dit geweld om te gaan? En wat de slechtste? Licht je keuze toe: I De Indiase overheid moet minder mogelijkheden toestaan om religieuze activiteiten te organiseren. II De Indiase overheid moet het leger inzetten om deze geweldplegingen de kop in te drukken. III De Indiase overheid moet maatschappelijke en religieuze organisaties steunen bij hun poging de leefomstandigheden in India te verbeteren. IV De Indiase overheid kan het beste niets doen. Het geweld zal vanzelf wel overgaan. Bron 9 – Religieus geweld door extremisten in India India doet het goed in de wereldeconomie, maar er zijn problemen die de groei remmen. En er bestaat een kans dat de problemen vergeten worden zolang de economische groei toch maar doorgaat. De bevolkingssamenstelling van India is zo divers, dat het misschien niet eens vreemd is dat er af en toe botsingen zijn. In vergelijking met andere landen in de wereld, speelt er echter toch wel veel geweld. Het land is tegelijkertijd zo enorm groot, dat het ook maar met een paar andere landen in de wereld te vergelijken is. Eigenlijk alleen met China – en dat was een machtig en groot keizerrijk, dat nooit met een periode van kolonialisme te maken heeft gehad. De Britten hebben India tot één land gevormd. Met een bevolking die er zelf niet voor heeft gekozen om samen te leven. Een steeds terugkerend probleem is het geweld tussen hindoes en moslims, die met 150 miljoen absoluut in de minderheid zijn in India. Regelmatig zijn er ook geweldsuitbarstingen van sikhs. Zij vormen een aparte religieuze groepering in India. De laatste jaren lijkt het geweld weer toe te nemen. In vier deelstaten van India nam het aantal incidenten en het aantal slachtoffers alleen maar toe (zie bron 10). De vraag is wat de Indiase overheid hier aan kan doen.
14
Bron 10 – R eligieuze conflicten tussen christenen, hindoes en moslims in India JHARKHAND M N O
2006 310 124 20
2007 482 157 13
ASSAM M N O
CHHATTISGARH M N O
2006 715 388 74
2007 582 369 66
2006 413 196 46
2007 474 314 122
MANIPUR M N O
2006 498 124 187
2007 584 169 219
M incidenten N aantal overleden burgers en agenten O aantal overleden extremisten
Casus 2 - Religie Bron 11 – H oeveel belang hechten mensen aan religie?
Opdracht 5 Geef op basis van de informatie uit de voorgaande opdrachten antwoord op de hoofdvraag: Welke invloed heeft godsdienst in het dagelijkse leven? Beschrijf in je antwoord de positieve en de negatieve effecten van de wijze waarop mensen met hun godsdienst omgaan en trek tenslotte je eigen conclusie.
15
Organisaties in Kirgiz
De volgende organisaties zijn betrokken bij dit onderdeel van het Erasmus Festival. De vier Nederlandse organisatie organisaties in India en Kirgizië hebben de studenten in april en mei 2008 opgevangen en begeleid bij hun opdrac ICCO is de interkerkelijke organisatie voor ontwikkelingssamenwerking. Wereldwijd geeft ICCO financiële steun en advies aan lokale organisaties die zich inzetten voor toegang tot basisvoorzieningen, het op gang brengen van duurzame economische ontwikkelingen en het bevorderen van vrede en democratie. ICCO werkt in het buitenland nauw samen met Kerk in Actie De Stichting Erasmus Festival ‘s-Hertogenbosch organiseert om het jaar een breed cultureel en educatief festival dat in zijn samenhang en verscheidenheid recht doet aan het thema van de in dat jaar uitgereikte Erasmusprijs. De Erasmusprijs wordt jaarlijks uitgereikt door de Stichting Praemium Erasmianum (SPE). Dit jaar viert SPE haar 50-jarig jubileum. Als thema voor de Erasmusprijs in dit jubileumjaar is gekozen voor ‘De Nieuwe Kosmopoliet’.
Partnerorganisaties van ICCO en Kerk in Actie in Kirgizië: Shoola – Issyk Kul: Na de onafhankelijkheid van Kirgizië is de georganiseerde productie van voedselgewassen, productverwerking en afzetmogelijkheden door de staat verdwenen. Shoola ondersteunt de plattelandsbevolking na de privatisering van de landbouwgebieden in het verkrijgen van toegang tot lokale markten en in het ontwikkelen van produktvernieuwingen. Mehr Shavkat– Osh: In het grensgebied met Oezbekistan en Tadjikistan leven diverse bevolkingsgroepen dicht op elkaar. De mensen hebben hier te maken met veel spanningen op sociaal, economisch en politiek terrein. Mehr Shevkat wil met verschillende projecten vooral economische zelfstandigheid bij verschillende bevolkingsgroepen stimuleren. CPC – Bishek: Kinderen uit plattelandsregio’s zijn naar Bishkek gekomen, leven op straat en nemen niet meer deel aan onderwijs en familierelaties. CPC wil dat de straatkinderen in hun basisbehoeften kunnen voorzien. Daarnaast ondersteunen ze beleid om de rechten van kinderen te verbeteren. Arysh – Bishkek: Na de onafhankelijkheid van Kirgizië zijn ruim 200.000 migranten vanuit alle streken in Kirgizie naar de hoofdstad Bishkek getrokken. Arysh ondersteunt migranten om zelf aan een oplossing van hun problemen te werken. Development and Cooperation for Central Asia – Tokmok: Bij de omvorming naar een andere economische en politieke inrichting van de samenleving, zoals in de laatste tien jaar in Kirgizië heeft plaatsgevonden, is er ruimte om nieuwe vormen van economische activiteiten te ontplooien. DCCA ondersteunt basisorganisaties die lokale gemeenschappen mobiliseren.
zie, India en Nederland
es zijn betrokken bij de studentenreis naar India en Kirgizië of de totstandkoming van dit lesmateriaal. De partnercht. Al deze organisaties worden door de Nederlandse ontwikkelingsorganisatie ICCO financieel ondersteund. Togetthere is het internationaal jongerenuitwisselingsprogramma van ICCO en Kerk in Actie. Togetthere zet zich samen met jongeren in voor een wereld zonder armoede en onrecht. Zij werkt daarbij samen met partners in alle werelddelen. Fontys Lerarenopleiding Tilburg verzorgt bachelor- en master-lerarenopleidingen voor algemene vakken in voltijd- en deeltijdtrajecten. Naast de reguliere opleidingstaak werkt de opleiding met diverse organisaties samen op het gebied van onderwijsontwikkeling en -ondersteuning.
Partnerorganisaties van ICCO en Kerk in Actie in India: Asha – New Delhi: In de achterstandswijken van Delhi bevinden zich vele, soms illegale, nederzettingen waar grote groepen mensen onder slechte omstandigheden samenwonen. Asha streeft ernaar de leefomstandigheden van inwoners van deze sloppenwijken te verbeteren. Accion Fraterna – Anantapur: De omgeving van Aanantapur is één van de droogste streken van India. Als gevolg van ontbossing, intensieve landbouw, overbeweiding en bovenmatig gebruik van grondwater is de begroeiing van dit gebied sterk gedegradeerd. Accion Fraterna werkt aan herstel van deze omgeving in combinatie met het creëren van werkgelegenheid voor de lokale bevolking. REDS – Tumkur: In India behoort een gedeelte van de bevolking tot de klasse van de Dalits. Deze groep heeft weinig mogelijkheden om eigen rechtenontwikkeling en bewustwording te stimuleren. REDS stelt de Dalitgemeenschap in staat om zichzelf zodanig te besturen dat verschillende rechten veiliggesteld worden. Timbaktu – Anantapur: In de omgeving van Aanantapur is een hoog armoedepercentage en is de positie van vrouwen slecht. Timbaktu zet zich in voor de positieverbetering van vrouwen door bewustwording en toegang tot lokale markten. Thread – Orissa: Thread gaat ervan uit dat als vrouwen zich meer ontwikkelen en actief worden in hun dorpsraden, er een beweging ontstaat waarbij de samenleving verandert in de richting van ecologische landbouw en een betere omgang met het milieu. Zodoende probeert Thread de positie van vrouwen in de afgelegen, weinig ontwikkelde deelstaat Orissa te versterken.
Casus 3
Casus 3 - Gender
Gender Zijn jongens meer waard dan meisjes? Gender is een sjieke term voor verschillen tussen man en vrouw of jongens en meisjes. En in verschillende landen zijn er nogal wat verschillen tussen jongens en meisjes! In India betalen veel ouders een bruidschat als hun dochter gaat trouwen. Een zoon levert dus geld op, terwijl een dochter geld kost. In Kirgizië is dat weer net iets anders. Meisjes kunnen daar zomaar gekidnapt worden! Als dat eenmaal is gebeurd, moeten ze meestal trouwen met de kidnapper. Waarom is dat niet andersom, kun je jezelf afvragen. En wist je dat vrouwen in Nederland gemiddeld 18 procent minder verdienen dan mannen? Om deze redenen stellen we je de vraag: Zijn jongens meer waard dan meisjes? Werkwijze In deze opdracht beantwoord je de hoofdvraag: Zijn jongens meer waard dan meisjes? Je beantwoordt eerst de onderstaande opdrachten. Gebruik hierbij de informatie in de tekstbronnen en figuren. Deze opdracht kun je het beste in tweetallen maken.
Opdracht 1 Maak bij deze opdracht gebruik van bron 1 tot en met 4. a Bekijk de gegevens in de tabel van bron 1 en lees de tekst in bron 2 met de bijbehorende foto in bron 3. Wat kun je zeggen over de positie van vrouwen in India? We bedoelen met ‘positie’: de vraag of vrouwen veel of weinig invloed hebben op hun eigen leven of op de omgeving waarin zij leven. b Welke rol speelt het hindoeïsme bij de positie van de vrouw in India? c Omschrijf op basis van de tekst in bron 4 waarom het volgens Thread belangrijk is dat vrouwen in India een sterke positie hebben. d Bekijk nogmaals de gegevens in de tabel van bron 1. Hoe zou de positie van vrouwen in India het beste verbeterd zou kunnen worden.
18
Casus 3 - Gender Bron 1 - Genderverschillen in India
Deelname op de arbeidsmarkt (%) Jaarlijks inkomen (US dollars in koopkracht) Functies in besluitvorming (%) Technische beroepen (%) Analfabetisme (%) Levensverwachting (in jaren) Parlementsleden (%) Ministers (%)
Vrouwen 34 1.569 3 21 52 53,6 8 3
Mannen 82 4.130 97 79 27 53,3 92 97
Bron 2 – Prathiba Patil: de eerste vrouwelijke president in India India kent sinds 2007 een vrouwelijke president: Prathiba Patil. Voor India is dit bijzonder, aangezien vanuit het hindoeïsme wordt gesteld dat de vrouw vooral de man moet dienen om zo een hogere reïncarnatie te verdienen. Prathiba Patil is in 1934 geboren als dochter van een strafeiser van het Openbaar Ministerie. Haar familie behoort tot de Rajput’s, een militaire klasse binnen de op één na hoogste kaste van het hindoeïsme. Vanaf haar 27ste is ze politiek actief geworden. Eerst als minister van een lokaal district, vervolgens lid van de Indiase Eerste Kamer en sinds 2004 als gouverneur van de deelstaat Rajasthan. Als president is Prathiba Patil niet zoveel met het dagelijkse bestuur bezig, aangezien dat de taak is van de premier van India. Haar taak is vooral ceremonieel, vergelijkbaar met het koningshuis in verschillende landen. De premier van India is een man en heet Manhohan Singh. Er is veel kritiek op Prathiba Patil door verschillende groepen in India. Ze zou corrupt zijn en in het verleden verkeerde beslissingen hebben genomen. Ondanks deze kritiek is haar aanstelling van belang voor een kans op een meer gelijkwaardige positie van vrouwen in India. Bij haar aanstelling sprak ze niet voor niets de wens uit beter onderwijs en een betere positie van de vrouwen in India te willen realiseren. Bron 3 – P rathiba Patil < ANP fotoservice
19
Casus 3 - Gender Bron 4 - Thread De Indiase organisatie THREAD zet zich in voor de versterking van de positie van inheemse vrouwen in de afgelegen en arme gebieden in het noordwesten van de deelstaat Orissa – een gebied dat vijf tot zes keer zo groot is als Nederland. Samenwerking, scholing en landbouwtraining stimuleren de vrouwen in Orissa om voor hun rechten op te komen en zich bijvoorbeeld verkiesbaar te stellen. Bij de verkiezingen in 2002 heeft meer dan de helft van de vrouwelijke kandidaten genoeg stemmen gekregen om toe te treden tot de lokale overheid (bijvoorbeeld de gemeenteraad). De reden dat THREAD zich vooral op vrouwen richt is niet zo vreemd. Over het algemeen zijn het juist de vrouwen in India die een achtergestelde positie hebben. Armoede komt meer bij vrouwen dan bij mannen voor. Daarnaast heeft men vanuit verschillende ontwikkelingsprojecten de ervaring opgedaan dat vrouwen over het algemeen meer verantwoordelijkheid kennen. De opbrengsten van diverse projecten worden dan ook eerder in het gezin en zaken als scholing voor kinderen geïnvesteerd dan in bijvoorbeeld luxe consumptiegoederen zoals televisies of mobieltjes.
Opdracht 2 Lees en bekijk bron 5 tot en met 8 om deze opdracht te kunnen maken. a Als je het hebt over de positie van vrouwen, dan kun je onderscheid maken in drie soorten: 1) de financiële positie; 2) de culturele positie; 3) de politieke positie. Beschrijf voor deze drie soorten posities hoe de situatie in Kirgizië is. Maak daarbij gebruik van bron 5 tot en met 7. b Lees de tekst in bron 6. Leg uit waarom de kans groot is dat ‘bruid kidnapping’ vaker zal voorkomen als armoede in Kirgizië toeneemt. c In vraag a staan drie soorten posities van vrouwen benoemd. Welke twee soorten posities worden versterkt door de activiteiten van het project Mehr Shavkat (bron 8)? Licht je antwoord toe. d In India worden huwelijkspartners vaak door de ouders gezocht. We spreken dan ook wel van zogeheten ‘georganiseerde huwelijken’. Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen ‘bruid kidnapping’ in Kirgizië en de ‘georganiseerde huwelijken’ in India? Kijk voor meer informatie over de georganiseerde huwelijken op www.hindulife.nl (zoek op ‘arranged marriages’). e Formuleer zowel over ‘bruid kidnapping’ als over het ‘georganiseerde huwelijk’ een mening en geef aan, waarom je dit vindt.
20
Casus 3 - Gender Bron 5 - Genderverschillen Kirgizië Kirgizië is één van de landen die het meest succesvol verschillen tussen mannen en vrouwen probeert te verkleinen. De overheid heeft daar goede wetgeving voor geformuleerd, maar in de praktijk blijken er toch nog duidelijke verschillen tussen mannen en vrouwen te bestaan. Een positief gegeven is, dat bijna de helft van alle banen in Kirgizië in handen is van vrouwen. Toch verdienen vrouwen gemiddeld slechts 65 procent van hetgeen dat mannen verdienen en vormen zij een meerderheid van de werklozen in Kirgizië. Vrouwen komen ook moeilijker in hogere functies terecht, ondanks het feit dat veel vrouwen een hogere opleiding hebben genoten (zie bron 6). De huidige ontwikkelingen zijn ondanks dit alles wel positief te noemen. Enkele jaren geleden was er bijvoorbeeld nog geen enkele vrouw lid van het Kirgizische parlement en momenteel is dat bijna een kwart van het totale parlement.
Bron 6 - S tudenten in het beroepsonderwijs in Kirgizië scholing gezondheidszorg economie en management kunst en cultuur techniek bouw en architectuur landbouw en visserij meisjes
jongens
Verhouding (%) tussen jongens en meisjes in het beroepsonderwijs aan het begin van het studiejaar 2004/2005.
Bron 7 - Bruid kidnapping Een groot deel van de twintigste eeuw hoorde Kirgizië bij de Sovjetunie – een verzameling van staten die onder leiding van Rusland onder een streng communistisch bewind stonden. Sinds de Kirgizische onafhankelijkheid in 1991 is een oude traditie weer in opkomst geraakt: ‘bruid kidnapping’. Het kan je daar als jonge vrouw zomaar overkomen dat je op de bus staat te wachten en dat een groep mannen je mee naar hun huis neemt, waarna je met één van hen trouwt. In sommige gevallen is de aanstaande bruidegom al bekend bij de aanstaande bruid. Zij wordt dan gekidnapt omdat de familie niet in staat is om een formele bruiloft te betalen. Maar in veel gevallen kent de vrouw haar ontvoerders niet eens en wordt zij gedurende enkele uren tot enkele dagen gedwongen om te trouwen. Voor de vrouw is dit vaak een vernederende situatie, waardoor zij uit schaamte voor haar familie besluit om met de betreffende man te trouwen. Bruid kidnapping is geen vreemd verschijnsel: ook in landen als Ethiopië, Japan, Kazachstan en Laos komen vergelijkbare situaties voor, maar niet in dezelfde mate als in Kirgizië. Men schat dat ongeveer een derde van de Kirgizische vrouwen als aanstaande bruid gekidnapt is. Voor het overige tweederde deel van de vrouwen in Kirgizië geldt dat ze op een vergelijkbare manier in het huwelijk treden als vrouwen in Nederland.
21
Casus 3 - Gender Bron 8 - Mehr Shavkat De Kirgizische organisatie Mehr Shavkat is sinds enkele jaren actief bij de begeleiding van lokale groepen die de leefomstandigheden in hun eigen omgeving willen verbeteren. Vrouwen namen daarbij het initiatief en begonnen kleine groepen te vormen om bijvoorbeeld te lobbyen bij de lokale overheid om in actie te komen voor de basisvoorzieningen als water, stroom en wegen. Daarnaast richten de vrouwen zich op financiële spaargelden en allerlei soorten trainingen. Inmiddels zijn er veel van deze lokale groepen actief in Kirgizië, scholen opgeknapt en heeft men oude culturele gebruiken nieuw leven ingeblazen. Vrouwen nemen deel aan lokale verkiezingen en krijgen een stem, alhoewel dat wel met veel voorzichtigheid moet gebeuren. Het is in Kirgizië niet gebruikelijk dat vrouwen zich met de politiek bezighouden. Mehr Shavkat hoopt echter dat deze ontwikkelingen in grotere delen van Kirgizië ook zullen gaan plaatsvinden.
Opdracht 3 Maak voor deze opdracht gebruik van bron 9 tot en met 12. a Bekijk bron 9 tot en met 11. Eurocommissaris Neelie Kroes stelt in bron 10 dat het tijd wordt dat de positie van de vrouw in Nederland nog behoorlijk verbeterd kan worden. Noem twee argumenten om haar uitspraak te ondersteunen. Bedenk daarnaast twee argumenten om haar stelling tegen te spreken. b Hieronder staan drie mogelijke verklaringen voor het inkomensverschil tussen mannen en vrouwen in Nederland (bron 9). Welke verklaring is volgens jou het meest waarschijnlijk? Je mag drie punten over de drie verklaringen verdelen. Discussieer hierover vervolgens met klasgenoten en licht je keuze toe. I Mannen zijn over het algemeen productiever dan vrouwen en krijgen zodoende vaak een hoger salaris. II Vrouwen verdienen in Nederland minder omdat ze vaak een lagere opleiding hebben dan mannen. III Vrouwen zullen minder snel over salaris onderhandelen, omdat zij vaak parttime werken en in het gezin niet het hoofdinkomen verdienen.
22
Casus 3 - Gender c Lees de tekst in bron 12. Jongensvraag: Leg uit waarom het goed is dat er een tijdschrift is dat als doel heeft vrouwen in Nederland te emanciperen. Met ‘emanciperen’ bedoelen we: de positie van een groep mensen versterken, in dit geval de positie van vrouwen. Meisjesvraag: Bepaal voor jezelf of je als vrouw dit blad zou kopen. Beargumenteer je antwoord. d Zoek uit hoe de positie van de Nederlandse vrouw zich in de afgelopen zestig jaar heeft ontwikkeld. Stel de volgende vraag aan een vrouw van 30, een vrouw van 50 en een vrouw van 70 jaar oud: ‘Welke mogelijkheden en vrijheden heeft u gehad om uzelf te ontwikkelen?’. Beschrijf wat het verschil is tussen de antwoorden van deze drie vrouwen. Formuleer tot slot een conclusie in welke mate de positie van de Nederlandse vrouw is verbeterd. Bron 9 - Inkomensverschillen Nederland (gemiddeld bruto uurloon in 2005) mannen vrouwen Voedings- en genotsmiddelenindustrie € 19,69 € 14,83 Detailhandel € 13,69 € 11,32 Financiële instellingen € 27,22 € 18,81 Schoonmaak € 12,94 € 10,97 Openbaar bestuur € 22,49 € 19,73 Ziekenhuizen € 24,65 € 18,44 Overige gezondheids- en welzijnszorg € 25,18 € 16,32 Bron 10 – Nederlandse Eurocommissaris één van de machtigste vrouwen ter wereld Op de lijst van machtigste vrouwen ter wereld staat één Nederlandse vrouw: Neelie Kroes. In de jaren tachtig was zij al minister van Verkeer en Waterstaat en onder andere verantwoordelijk voor de start van de Betuwelijn. Sinds 2004 is Neelie Kroes één van de weinige vrouwelijke Eurocommissarissen – een belangrijke bestuursfunctie binnen de Europese Unie. Zij bepaalt of grote bedrijven mogen fuseren en of deze bedrijven subsidie van de overheid mogen ontvangen. Vanuit deze baan heeft ze de mogelijkheid om bedrijven boetes op te leggen van enkele honderden miljoenen euro’s, wanneer zij zich niet aan de Europese regels houden. Microsoft is één van de bekende voorbeelden van bedrijven die een dergelijke boete heeft moeten incasseren. Neelie Kroes treedt sinds enkele jaren op als voorvechter van vrouwenemancipatie. Naar haar mening kan daar in Nederland nog heel wat in verbeterd worden: ‘Een derde feministische golf is hard nodig, want zo schiet het niet op in de politiek en het bedrijfsleven.’ Voor vele vrouwen in Nederland is Neelie Kroes een voorbeeld voor de emancipatie van vrouwen in topfuncties.
23
Casus 3 - Gender Bron 11 – Eurocommissaris Neelie Kroes
< Fotoservice Europese Commissie
Bron 12 – N ederlands magazine door en voor vrouwen Het Nederlandse magazine Opzij is in 1972 opgericht met als uitgangspunt dat vrouwen zijn achtergehouden en achtergebleven in de samenleving en dat zélf nog maar nauwelijks in de gaten hebben. In de loop van de tijd heeft Opzij zich steeds aan de veranderende tijdsgeest kunnen aanpassen, maar de feministische uitgangspunten van het blad bleven overeind staan. Vrouwen als Hedy ‘d Ancona, Annie M.G. Schmidt, Renate Dorrestein en Ayaan Hirsi Ali, maakten door de loop van de jaren heen deel uit van de redactie of werkten op een andere wijze voor het blad. Een paar jaar geleden kwam Opzij nog opvallend in het nieuws, doordat zij mannen weigerden om tot de redactie toe te treden. De Commissie Gelijke Behandeling deed in 2008 daarover een uitspraak en de conclusie was, dat Opzij mannen ook een kans zou moeten geven bij een sollicitatieprocedure voor het redacteurschap.
Opdracht 4 Geef op basis van de informatie uit de voorgaande opdrachten antwoord op de hoofdvraag: Zijn jongens meer waard dan meisjes? Maak in je antwoord gebruik van de begrippen financiële, culturele en politieke positie en beschrijf de verschillen tussen India, Kirgizië en Nederland.
24
Casus 4
Werk Zijn er gelijke kansen voor iedereen op de arbeidsmarkt? Inleiding In Nederland is ongeveer vijf procent van de beroepsbevolking werkloos. Dat percentage is relatief laag, als je het vergelijkt met andere Europese landen. Je kunt je echter afvragen of er verschillen zijn tussen bevolkingsgroepen wat betreft soort werk en werkloosheid. De situatie in Nederland is natuurlijk anders dan in India of Kirgizië, maar er zijn tegelijkertijd vergelijkbare problemen. Zowel in Nederland als in India en Kirgizië probeert de overheid er veel aan te doen om iedereen gelijke kansen te bieden, maar dat is natuurlijk nog geen garantie tot succes. Vandaar dat je in deze opdracht aan de slag gaat met de vraag: Zijn er gelijke kansen voor iedereen op de arbeidsmarkt? Werkwijze In deze opdracht beantwoord je de hoofdvraag: Zijn er gelijke kansen voor iedereen op de arbeidsmarkt? Je beantwoordt eerst de onderstaande opdrachten. Gebruik hierbij de informatie in de tekstbronnen en figuren. Deze casusopdracht kun je het beste in tweetallen maken.
Opdracht 1 Bekijk bron 1 tot en met 3. a In bron 1 wordt een onderscheid gemaakt in ‘westerse allochtonen’ en ‘niet-westerse allochtonen’. Westerse allochtonen komen vooral uit Europa en Noord-Amerika. Niet-westerse allochtonen zijn afkomstig uit allerlei andere delen van de wereld. Waarom is de werkloosheid onder westerse allochtonen lager dan onder niet-westerse allochtonen? b Lees de teksten van bron 2 en 3. Sluit de wijze waarop de gemeente Hoorn met allochtone werklozen omgaat (bron 3) goed aan bij de oorzaken die in bron 2 worden genoemd? c Noem twee redenen waarom je mag verwachten dat er in de toekomst steeds minder allochtone werklozen zullen zijn. d In bron 2 wordt gesproken over de negatieve beeldvorming over allochtonen. Bedenk samen met een klasgenoot wat je als Minister van Integratie zou doen om deze negatieve beeldvorming aan te pakken. Maak een vijfpuntenplan en voer onder leiding van je docent een discussie met je klas over dit plan.
25
Casus 4 - Werk Bron 1 – Werkloosheid onder verschillende bevolkingsgroepen in Nederland Autochtonen Westerse allochtonen Niet westerse allochtonen Turken Marokkanen Surinamers Antillianen / Arubanen Overige niet-westerse allochtonen 0
5
10
15
20 %
< Naar: CBS, 2006
Bron 2 – Taalachterstand en negatieve beeldvorming Je kunt gerust stellen dat het in Nederland voor autochtonen eenvoudiger is om aan een passende baan te komen dan voor allochtonen. Daar zijn verschillende redenen voor te noemen. Voor veel allochtonen is de Nederlandse taal erg lastig. Moet je voorstellen dat je uit Irak komt en ineens een taal moet leren met niet alleen totaal andere woorden, maar ook een ander schrift, andere grammatica en vreemde klanken! Het is dan lastig om een diploma te behalen dat past bij je niveau. Veel allochtonen hebben in hun land van herkomst wel een goede opleiding genoten, maar dan is het de vraag of de Nederlandse overheid hun diploma erkent. Zo hebben Afghaanse en Iraanse ingenieurs in Nederland vaak helemaal geen technische managementfunctie. Ze moeten dan tevreden zijn met een baan waar weinig scholing voor nodig is. Verder hebben veel allochtonen problemen met een sollicitatieprocedure. Testen die tijdens een sollicitatie worden afgenomen zijn vaak geschreven op basis van de Nederlandse cultuur en de kwaliteiten van allochtonen komen daarmee niet altijd ten goede. Daarnaast moeten veel allochtonen opboksen tegen de negatieve beeldvorming over allochtonen, waardoor werkgevers minder snel geneigd zijn iemand met een Marokkaanse of Turkse achternaam aan te nemen. Verschillende scholen merken dit ook, wanneer ze stageplekken zoeken voor hun leerlingen. Een aantal Nederlandse gemeentes heeft in samenwerking met scholen en werkgevers speciale programma’s opgesteld.
26
Casus 4 - Werk Bron 3 – Succesvolle aanpak re-integratie allochtonen De gemeente Hoorn heeft een manier ontwikkeld om allochtone werklozen weer aan het werk te helpen. Twee allochtone coaches zijn aangenomen om de werklozen te helpen bij de zoektocht naar een baan. Vaak spreken hun cliënten slecht Nederlands. Ze hebben over het algemeen weinig zelfvertrouwen en denken dat ze niet meer aan het werk komen. Na drie tot vijf maanden intensieve begeleiding zijn de meeste mensen weer klaar om aan het werk te gaan. De allochtone coaches kennen de cultuur van de meeste cliënten. In eerste instantie helpen ze hen in hun eigen taal. De cliënten kunnen hun verhaal dan gemakkelijker kwijt. Daardoor wordt duidelijk welke problemen er spelen en waarom iemand bijvoorbeeld al jaren een uitkering heeft. De gemeente Hoorn wil dat de mensen aan het werk blijven. ‘Wil je langdurig werklozen aan de slag helpen, dan is het van belang dat ze zich goed voelen. Anders presteren ze niet en vallen ze waarschijnlijk terug. Het belangrijkste is persoonlijke aandacht en (na)zorg. Dat is de sleutel tot integratie.’ Naar: Internetsite Gemeente Hoorn, 2008
Opdracht 2 Maak bij deze opdracht gebruik van opdracht 4 tot en met 7. Raadpleeg daarnaast eventueel het interview over het kastensysteem op www.atlasofeuropeanvalues.eu onder ‘Erasmus Festival’ bij het thema ‘religie’. a In bron 4 wordt uitgelegd wat het kastensysteem is. In 1950 is dit officieel al afgeschaft, maar in de praktijk komt het nog veel voor. In welke gebieden zul je waarschijnlijk nog het meest merken van het onderscheid in kasten: in de stad of op het platteland? Licht je antwoord toe. b In bron 5 staat het verhaal van Subramanian beschreven, die als piccolo in een hotel werkt. In bron 4 wordt uitgelegd dat bij elke kaste een bepaald beroep hoort. Bij welke kaste past het beroep van Subramanian het beste? Bedenk voor de andere kasten ook een eigentijds beroep. c Bekijk bron 7 en 8. REDS richt zich alleen op de kastelozen in de omgeving van Tumkur. Vertaald vanuit het Engels staat REDS voor ‘Organisatie voor Landbouwscholing en Ontwikkeling’. Bedenk een reden waarom REDS niet ‘Organisatie voor de Ontwikkeling van Kastelozen’ heet. d Speel met vier leerlingen een rollenspel in de klas. Leerling 1 is een vaishya: je woont in een mooi huis in een buitenwijk van Tumkur in India. Telkens als één van de andere leerlingen bij je langskomt om hulp te vragen (ze hebben pech onderweg), stel je vragen om erachter te komen van welke kaste je klasgenoot is. Waar kom je vandaan? Wat doe je voor werk? Ben je ook hindoe? Bepaal op basis daarvan of en hoeveel hulp je gaat bieden. Leerling 2 is een brahmaan, leerling 3 een shudra en leerling 4 een dalit. Zij komen in willekeurige volgorde langs (en hebben al antwoorden bedacht op mogelijke vragen van de vaishya). De rest van de klas kijkt en beoordeelt of leerling 1 volgens het Indiase kastensysteem goed heeft gereageerd. Bedenk op basis van dit rollenspel waarom het niet vreemd is dat dit kastensysteem moeilijk ‘uit te roeien’ is.
27
Casus 4 - Werk Bron 4 – Kastensysteem verdeelt India Bron 5 – T roep opruimen en toezicht houden: Een typisch kenmerk van de Indiase samenleving is verschillende taken, verschillende de ordening in kasten en klassen. Het gaat vaak om kasten de vraag bij welke groep je hoort. Dat bepaalt wat voor beroep je kunt uitoefenen, waar je woont en met wie je mag trouwen. Officieel mag dit al sinds 1950 niet meer, maar in het grootste deel van het land is dit nog wel de dagelijkse praktijk. Het kastensysteem is duizenden jaren geleden ontstaan na een strijd tussen twee bevolkingsgroepen in India. Er kwam een tegenstelling tussen winnaars en verliezers ofwel tussen hoog en laag. In de loop van de tijd werden speciale beroepen bij de kasten geplaatst en kwam er een onderscheid in vier groepen. De brahmanen ofwel de priesters vormen de hoogste groep. Daaronder staan de kshatriya’s (krijgers) en vaishya’s (handelaren en ambachtslieden). De laagste kaste (van de verliezers) wordt gevormd door de shudra’s, die de taak hadden de hogere kasten te dienen. In India leeft een grote groep mensen die nog onder de shudra’s staan: de kastelozen ofwel de dalits. Zij worden in India stelselmatig gediscrimineerd. In veel dorpen is het zelfs zo, dat kinderen van Dalits op school gescheiden zitten van de andere kinderen. De ouders mogen lang niet altijd in overheidsgebouwen komen en wanneer een Dalit aangifte doet bij de politie, dan moet hij maar afwachten of deze in behandeling wordt genomen. Een kwart van de Dalits heeft een lager inkomen dan andere Indiërs en de meeste armoede komt dan ook bij dit deel van de bevolking voor. Bron 6 – De verhalen van een Subramanian en Sudhakar De 20-jarige Subramanian heeft hard moeten vechten om een andere baan te krijgen. Als Dalit (kasteloze) wordt van hem verwacht dat hij de straat veegt, schoonmaakt of ander vergelijkbaar werk doet. Hij werkt nu echter als piccolo in een hotel in Madurai. Zijn collega’s worden weliswaar beter betaald, maar dat stoort hem niet. Hij wordt ook niet door zijn collega’s gediscrimineerd, maar een bepaalde afstand is er wel. ‘Ik heb alleen mijn manager verteld dat ik een Dalit ben, maar mensen voelen het aan wat voor afkomst je hebt.’ ‘Er zijn talloze manieren om erachter te komen wat iemands afkomst is’, zo vertelt Sudhakar David. Hij werkt voor een organisatie die voor de rechten van Dalits opkomt. ‘Het is geschreven in de blik in je ogen, in de gebaren die je maakt, in de taal die je spreekt en in je naam. We hebben het zelf ook meegemaakt.
28
Casus 4 - Werk We gingen naar een huurhuis kijken in Hyderabad, maar toen de huisbaas vermoedde dat we Dalits waren, konden we het huis wel vergeten. Hij vroeg of we hindoes waren. Toen we antwoordden dat we christenen zijn, wist hij genoeg.’ Negentig procent van de christenen in India is Dalit. Ze hebben afstand genomen van het hindoeïsme, waar het kastenstelsel oorspronkelijk uit ontstaan is. In hun beleving zouden ze als christenen ook niet meer kasteloos kunnen zijn. Voor de meeste hindoes maakt dat echter weinig verschil (naar: Van der Stap & Veini, 2005). Bron 7 – REDS stimuleert ontwikkeling Dalits De Organisatie voor Landbouwscholing en Ontwikkeling (REDS) houdt zich sinds 1984 bezig met de verbetering van de positie van Dalits in Tumkur te India. De organisatie streeft ernaar dat Dalits steeds beter voor zichzelf kunnen opkomen en een stem krijgen in de lokale politiek. Daarnaast worden manieren en middelen gezocht om de economische, politieke en culturele positie van Dalits te ontwikkelen. REDS streeft ernaar om de Dalits in de omgeving van Tumkur zich zelfverzekerd te laten voelen. ‘Schaam je er niet voor dat je Dalit bent, maar kom er openlijk voor uit.’ Zo hebben zij een eigen manier van begroeten en dragen vrouwen een blauwe stip op het voorhoofd, om duidelijk te laten zien dat zij Dalit zijn (zie bron 8). Deze zelfverzekerde houding draagt eraan bij dat de Dalits voor zichzelf op durven te komen om hun eigen positie en ontwikkeling te versterken.
Bron 8 – M et een blauwe stip: ‘Trots om een Dalit te zijn’
Opdracht 3 Gebruik bij deze opdracht bron 9 tot en met 13. a Bepaal op basis van bron 9 en 10 of migratie in Kirgizië goed is of niet. Licht je antwoord toe. b Bekijk de foto in bron 11. Waarom mag je verwachten dat dit migrantenkinderen zijn die op de foto staan? c Lees de tekst in bron 12. Eén van de activiteiten waar CPC zich op richt is onderwijs. Leg uit waarom
29
Casus 4 - Werk het voor veel migrantenfamilies waarschijnlijk een dilemma is of de ouders hun kinderen wel of niet naar school moeten sturen? d Stel: je zou met de jongen die op de foto van bron 11 staat in contact kunnen komen. Wat zou je van hem willen weten en hem willen vragen? e Ongelijke kansen op de arbeidsmarkt is soms een cultureel probleem en soms een maatschappelijk probleem. Als het een cultureel probleem is, dan heeft de oorzaak van het probleem te maken met de manier waarop mensen denken over bepaalde zaken. Als we het een maatschappelijk probleem noemen, dan is de oorzaak veel meer te zoeken in de manier waarop de samenleving is georganiseerd. Met welk land is de situatie in Kirgizië het beste te vergelijken wat betreft de kansen op de arbeidsmarkt? Maak in je toelichting op je antwoord gebruik van de termen ‘cultureel’ en ‘maatschappelijk probleem’.
Migranten (in duizenden)
Bron 9 – Binnenlandse migratie in Kirgizië Bron 10 – Tienduizenden migranten in Bishkek In de laatste jaren is het aantal migranten in Kirgizië fors toegenomen. Eén miljoen Kirgiziërs is naar Verhuisd binnen dezelfde regio 35 buurlanden gemigreerd om werk te vinden en enkele Verhuisd buiten dezelfde regio 30 honderdduizenden migranten wonen in Bishkek. Zij 25 komen veelal van het economisch achtergestelde platteland en kiezen voor een risicovol bestaan in de 20 stad. Dit zegt al iets over de regio’s waar zij vandaan 15 komen, want je kunt ervan uitgaan dat mensen niet 10 gaan verhuizen als ze het ergens goed hebben. 5 Vaak is migratie een heel bewuste keuze van een 0 complete familie. Als individu besluit je niet zomaar 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 om je spullen te pakken, maar veel migranten wor< Naar: Ledoluzhko en Andersson (2006) den door hun familie ‘erop uit gestuurd’. De familie betaalt de reis naar de stad of het andere land en zorgt voor achtergebleven ouders of grootouders. Daar verwachten ze natuurlijk wel iets voor terug – ook al vinden de meeste migranten in de hoofdstad niet veel meer dan een baantje op straat. De meeste migranten maken toch geld over naar de achtergebleven familie of nemen waardevolle spullen mee als ze tijdelijk terugkeren naar de regio van herkomst. Voor veel Kirgizische families is dit een belangrijke bron van inkomsten. De overheid maakt zich wel wat zorgen om het grote aantal migranten. In Bishkek hebben veel mensen geen goed onderkomen en door het grote aantal jongeren dat naar het buitenland trekt, wordt de bevolking gemiddeld ouder en ouder. Maar als niemand zou migreren, zouden de problemen wellicht veel groter zijn dan nu het geval is…
30
Casus 4 - Werk Bron 11 – K inderen werken achter de Osh-Bazar in Bishkek
Bron 12 – Kinderen krijgen een maaltijd bij CPC
Bron 13 – C PC richt zich op scholing van kinderen in Bishkek Het Center for the Protection of Children (CPC) zet zich sinds 1998 in voor de straatkinderen in Bishkek, de hoofdstad van Kirgizië. Veel migrantenkinderen nemen niet (meer) deel aan onderwijs, de families functioneren niet meer (denk aan bijvoorbeeld alcoholverslaving) en veel kinderen staan bloot aan verschillende vormen van geweld. Ook door ondervoeding en zwaar werk geeft hun lichamelijke toestand problemen. CPC heeft een aantal activiteiten ontwikkeld, die zich richten op de basisbehoeften van de kinderen, zoals hereniging met hun familie, medische zorg, voeding en onderwijs. Dagelijks wordt bijvoorbeeld op verschillende plekken in de stad ’s middags een warme maaltijd aan kinderen aangeboden. Via de kinderen probeert men ook in contact te komen met de ouders en hun ervan te overtuigen, de kinderen (weer) naar school te laten gaan. Onderwijs is overigens in Kirgizië, evenals in Nederland, verplicht voor minderjarigen! In de namiddag gaan medewerkers naar de bazars om kinderen, die daar voor enkele centen per dag plastik en karton oprapen, aan te spreken. In de bazars zelf wordt streng gecontroleerd op kinderarbeid, dat in Kirgizië verboden is. Daarom vindt het verzamelen van het plastic vooral achter de containers van de bazar plaats. CPC neemt daarnaast deel aan werkgroepen om de rechten van kinderen te verbeteren. Samen met andere organisaties werkt CPC ook aan publiekscampagnes.
Opdracht 4 Geef op basis van de informatie uit de voorgaande opdrachten antwoord op de hoofdvraag: Zijn er gelijke kansen voor iedereen op de arbeidsmarkt? Ga bij je antwoord in op de kansen op de arbeidsmarkt in India, Kirgizië en Nederland voor de verschillende bevolkingsgroepen die in de bronnen beschreven zijn. Probeer daarbij aan te geven in welk land de problemen voor bepaalde delen van de bevolking het eenvoudigst op te lossen zijn.
31
Nawoord We hopen dat je veel hebt geleerd van de opdrachten in dit boekje. Wellicht heeft het je aan het denken gezet over bepaalde zaken. Of misschien heb je het idee gekregen om ‘iets te doen’ voor de Indiase en Kirgizische organisaties die in de bronnen beschreven staan. In dat geval kun je via www.icco.nl contact opnemen met de contactpersoon van de desbetreffende organisatie. Mocht je nieuwsgierig zijn geworden naar cultuur en cultuurverschillen in Europa en de rest van de wereld, dan kun je via www.atlasofeuropeanvalues.eu veel meer te weten komen. Onder het kopje ‘Erasmus Festival’ kun je naar interviews met Indiërs en Kirgiziërs kijken en opdrachten daarbij maken. Op de homepage van de site kun je echter ook talloze andere opdrachten maken over cultuur in verschillende landen. Mocht je meer vragen hebben, dan kun je via de site www.fontys.nl/lerarenopleiding/tilburg contact opnemen met de samenstellers van dit boekje. Ben je geïnteresseerd in een daadwerkelijke ontmoeting met mensen en projecten in andere culturen? Kijk dan eens naar de mogelijkheden die het internationaal jongerenuitwisselingsprogramma Togetthere je biedt op www.togetthere.nl
Bronvermelding Bij de samenstelling van de casussen is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: • Abdolah, K. (2008). De Koran, een vertaling. Uitgeverij De Geus, Breda • Ars, B. (2005). Helpt God in de hulp? Internationale Samenwerking, Den Haag • Ars, B. (2005). India. KIT, Amsterdam • Hausmann, R. et al. (2006). Global Gender Gap Report. World Economic Forum, Geneve • Het Nederlans Bijbelgenootschap. De Bijbel. Boekencentrum B.V., Den Haag • Holvoet, N. (2002). Demografische transitie in India. UVV • IDSN (2006). Dalits of India. IDSN, Kopenhagen • IHF (2006). Ethnic Minorities in Kyrgyzstan: recent developments. IHF, Helsinki • Klaveren, M. van et al. (2007). Dicht de loonkloof! STZ Advies en onderzoek, Eindhoven & UvA, Amsterdam • Luyendijk, J. (2001). Een tipje van de sluier. Uitgeverij Podium, Amsterdam • National Statstical Committee of the Kyrgyz Republic (2004). Women and men in the Kyrgyz Republic. Aggregation Works and Information Department, Bishkek • Nedoluzhko, L. et al. (2006). Migration and first-time parenthood: evidence from Kyrgyzstan. Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock • NIDI (2003). Bevolkingsatlas van Nederland. Uitgeverij Elmar • Sharma, A. (2008). Gains in Valley being frittered away elsewhere. Mall Today, New Delhi • Stap, P. van der & Veini, E. (2005). Leven als Dalit. Dalit Netwerk Nederland, Rotterdam • UNFPA Focal Points (2007). Bride Kidnapping. UN House, Bishkek • Vries, S. de (1996). Hindoeïsme voor beginners. De Boekerij BV, Amsterdam • Werf, S. van de (2002). Allochtonen in de multiculturele samenleving. Coutinho, Bussum • http://ec.europa.eu: over Neelie Kroes • http://en.wikipedia.org/ wiki/Pratibha_Patil: gegevens over Prathiba Patil • http://nl.wikipedia.org/wiki/Christendom: informatie over het Christendom • www.cbs.nl: werkloosheidscijfers Nederland • www.census.gov en www.censusindia.gov: demografische gegevens India, Kirgizië en Nederland • www.erfelijkheid.nl: Stichting Erfocentrum • www.hoorn.nl: project allochtone werklozen • www.icco.nl: projectinformatie van partnerorganisaties in India en Kirgizië • www.nrc.nl: over religieus geweld in India • www.opzij.nl: over het Nederlandse feministische magazine Verantwoording van de foto’s in dit leskatern: • Foto Prathiba Patil (bron 3 in de casus over Gender): ANP fotoservice • Foto Neelie Kroes (bron 11 in de casus over Gender): fotoservice van de Europese Commissie • Alle overige foto’s zijn geleverd door deelnemers van het reisproject Marco Polo.
Dit lesmateriaal is ontwikkeld door Fontys Lerarenopleiding Tilburg in het kader van het Erasmus Festival 's-Hertogenbosch 2008. Meer informatie over dit culturele festival is te vinden op www.erasmusfestival.nl. Het gehele project is mede mogelijk gemaakt door het jongerenuitwisselingsprogramma Togetthere van ICCO en Kerk in Actie. Voor meer informatie kunt u contact opnemen via de website www.fontys.nl/lerarenopleiding/tilburg.
