In de AWD was en is de Wilde zwaan in grotere of uiterst kleine aantallen gedurende

Jaargang 16 | 1 | Mei 2006

Natuur onderzoek Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen

INHOUD 1 2 7 9

11 12 13 14

Wilde zwanen in de AWD Van de redactie Waar zit die slak toch? Dankwoord Hans Sporen van bewoning uit IJzertijd, Romeinse Tijd en Middeleeuwen Konijnen in de AWD: herstel? Herstel duinvalleivegetatie na plaggen Fotorubriek Korte berichten Colofon Redactie: ir. Antje Ehrenburg (hoofdredacteur) dr. Ab Kessler (redacteur) ir. Mark van Til (redacteur) Gerard Scholten (redacteur) Marja Westerveld (redacteur) Reacties op artikelen zijn altijd welkom. Stuur deze a.u.b. naar: Waternet Afdeling Research en Development / Ecologie Vogelenzangseweg 21 2114 BA Vogelenzang e-mail: [email protected] Heeft u nieuws of kopij? Graag inleveren vóór 1 juli 2006 Overname en bewerking van artikelen, gegevens en illustraties uit deze uitgave is alléén toegestaan met bronvermelding en uitsluitend na verkregen toestemming van de redactie en - indien ondertekend - van de auteur(s).

Vijf jaar Wilde zwanen tellen en waarnemen in de Amsterdams Waterleidingduinen (AWD) Sinds er eind vijftiger jaren van de vorige eeuw (infiltratie)water in de duinen stroomt, verschenen er soorten en aantallen watervogels, die tot dan toe ontbraken. Zo herbergen de wateren van de Amsterdamse Waterleidingduinen, Meijendel, Berkheide en het Noordhollands Duinreservaat bij Castricum vele wintergasten. Een van de markante verschijningen is de Wilde zwaan (Cygnus cygnus). Merkwaardig is dat de verschijnen verblijffrequentie van deze soort in de drie genoemde gebieden varieert. Waar ligt dat aan? In de AWD was en is de Wilde zwaan

Om een antwoord op die vraag te vinden

in grotere of uiterst kleine aantallen ge-

is het wel en wee van de zwanen in de

durende de gehele winterperiode per

AWD in de afgelopen vijf jaar gevolgd.

manent aanwezig. In Meijendel en Noordgedurende korte of langere perioden.

Herkomst van Wilde zwanen in Nederland

Dit is opvallend, omdat er ogenschijnlijk

Ongeveer 40.000 tot 60.000 continentale

niet zoveel verschil is in grootte van de

vogels overwinteren in Europa. ‘Onze’

terreinen, de indeling en variatie daarvan

vogels komen hoofdzakelijk uit Scandinavië

en gemiddelde waterdiepte. In sommige

en Rusland. De aantallen continentale

opzichten zijn de waterwingebieden in

Wilde zwanen schijnen te zijn toegenomen:

AWD en Noordhollands Duinreservaat zelfs

in januari 2000 is meer dan het dubbele

vrijwel identiek. Zijn de AWD inderdaad

aantal dan voorheen geteld. Een belang

meer geschikt voor langdurig verblijf dan

rijke reden is waarschijnlijk dat voor het

de andere terreinen en waarom dan?

eerst sinds twintig jaar een complete

hollands Duinreservaat ontbreekt hij

Nummer 1 | Mei 2006

1

2 Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen

Van de redactie

en eenduidige telling in heel Europa plaatsvond. Van de IJslandse populatie Wilde zwanen

Een nieuwe lente, een nieuw geluid! Dat

overwintert ongeveer eenderde deel in

geldt zeker in 2006, waarin zowel deze

Groot-Brittannië en tweederde in Ierland.

Nieuwsbrief Natuuronderzoek als het bedrijf

Die ‘IJslanders’ vliegen in een non-stop-

dat ‘m uitgeeft een verandering ondergaat.

vlucht van ca.17 uur naar hun Engelse en Ierse overwinteringgebieden. Recente

Waternet is de nieuwe naam voor het nieuwe

ringgegevens tonen aan dat een klein deel

bedrijf. Het is per 1 januari 2006 ontstaan

van de vogels van IJsland ook overwintert

Verspreiding van continentale en IJslandse wilde

uit het samengaan van Waterleidingbedrijf

in Noorwegen, Denemarken én Nederland.

zwaan (Cygnus cygnus) in Europa

Amsterdam (beheerder van de Amsterdamse

In januari 2000, tijdens een nieuwe 5-jarige

(Bron: EG http://europa.eu.int/comm/environment/

Waterleidingduinen) met DWR, dat weer

telling, bleek een toename van de IJs-

nature/directive/index_en.htm)

is ontstaan uit de Dienst Waterbeheer en

landse populatie tot een nieuw record van

• geel = broedgebieden

Riolering van Amsterdam en het Hoogheem-

meer dan 20.800 vogels! (1995 15.700).

• groen = permanent aanwezig

raadschap Amstel Gooi en Vecht. Waternet

• blauw = overwinteringsgebieden

is daarmee het eerste watercyclusbedrijf in

Het aantal Europese broedparen is aardig

• donkergrijs = EU-landen (vóór 1 mei 2004)

Nederland.

bekend. In Scandinavië broeden omstreeks

• lichtgrijs = niet EU-landen

De Nieuwsbrief Natuuronderzoek Amsterdamse Waterleidingduinen wordt per ingang van dit eerste nummer van 2006 digitaal uitgegeven. De digitale ontwikkeling bij publicaties is niet te stuiten, en ook wij gaan hier in mee. Er kunnen meer mensen worden bereikt, de uitgave wordt in kleur en het is aanzienlijk goedkoper. Tevens kan meteen de nieuwe huisstijl van Waternet worden ingevoerd. Deze bestaat uit de kleuren licht- en donkerblauw en groen, en delen van cirkels die de waterketen verbeelden. Op de titelpagina ziet u een foto van een

Een aanzienlijke familie met zes jongen op IJsland

duinviooltje, en van een duinlandschap in

(foto: A. van Aken)

lijk aan de Knobbelzwaan. De iets dunnere

Verdegaal), als mooi symbool voor de natuur in de Amsterdamse Waterleidingduinen.

Profiel De Wilde zwaan is qua grootte vrijwel ge

lentetooi (met dank aan fotograaf Piet

2.500 (Noorwegen max. 400, Zweden max.

nek wordt recht gehouden, net als de

750, Finland max. 1400). In Polen, Letland

horizontaal gehouden slanke kop, zowel

De inhoud van de Nieuwsbrief verandert

en Estland broeden respectievelijk tussen

bij het staan als het zwemmen. Knob-

niet of nauwelijks: artikelen, waarnemingen,

vier en zes, maximaal dertig en vijf paar,

belzwanen hebben meestal een gebogen

fotorubriek en korte berichten. We hopen

en in Rusland maximaal 3.700 paar.

nek, zodat de kop schuin naar beneden

dan ook dat u de Nieuwsbrief Natuuronder-

In het recente verleden broedden Wilde

wijst. Het lijf van de Wilde zwaan is, als hij

zoek net zo trouw blijft lezen als vroeger, en

zwanen incidenteel in Oost-Duitsland,

op oever of ijs staat, platter dan dat van

natuurlijk dat u net als vroeger al uw bijzon-

Denemarken, Schotland en Ierland. In 2005

de Knobbelzwaan. De bovensnavel gaat

dere waarnemingen en artikeltjes blijft

werd de soort als nieuwe broedvogel aan

bij de Wilde zwaan in één rechte lijn over

aanleveren!

de Nederlandse lijst toegevoegd! ‘Ergens’

in de kop, die daardoor driehoekig lijkt.

Als u nog vragen heeft kunt u die altijd

in Zuidwestelijk Drenthe vond dat broeden

Het geel op de snavel loopt uit in een

stellen aan de redactie (zie colofon).

in alle stilte plaats. Helaas groeiden de

punt. Die wigvormige gele vlek reikt tot

Veel leesplezier en geniet van de mooie

kuikens niet groot.

juist over de neusgaten, de overige snavel

kleurenillustraties!



zich aandient, van midden tot eind maart,

meren, deltagebieden, moerassen en

lijkt de roepfrequentie in de AWD toe te

overstromingsgebieden. Van de in Neder-

nemen.

land in het wild voorkomende zwanen is dit de minst algemene soort. Als in een

is zwart, evenals de poten. In silhouet of

Groepen Wilde zwanen in de AWD hebben

gemiddelde Nederlandse winter 2.000

tegenlicht zijn lichaamshouding en profiel

meestal een duidelijk herkenbare structuur.

exemplaren geteld worden is dat veel.

kenmerkend voor het vaststellen van de

In groepen zijn afzonderlijke paren en

In verhouding met de aantallen Kleine

soort. De wijfjes zijn soms, zeker in fami-

families te ontdekken. Oudervogels en

zwaan is dat ongeveer 1:9. De AWD zijn

liegroepjes, te herkennen aan hun kleinere afmetingen. De Kleine zwaan lijkt veel op de Wilde zwaan, maar wijkt af door zijn kleinere formaat, dat meer gansachtig is, en ronde kop. Daarnaast heeft hij veel kleinere, meer ronde, gele snavelvlekken. Jongen zijn grijzig-bruin (opvallend minder bruin dan die van de Knobbel- of Kleine zwaan) en de snavelvlekken zijn heel bleekroze. Rond de wisseling van eerste naar tweede jaar worden die vlekken steeds geler en de hoeveelheid wit in de veren neemt toe. Pas na vijftien maanden is er geen zichtbaar verschil meer tussen jonge en oude vogels. De vleugels hebben

De overgang van eerste naar tweede jaar is bij jonge Wilde zwanen heel duidelijk te zien. Het maakt ze

een lengte van 208-238 centimeter en ver-

bovendien soms individueel herkenbaar (foto: C. van Deursen)

oorzaken bij het vliegen een licht fluitend geluid. In het wild is de maximum leeftijd,

juvenielen blijven bij elkaar en vormen een

dus bijzonder vanwege de Wilde zwanen.

blijkens Finse ringgegevens, elf jaar.

eenheid. Hoewel Wilde zwanen in hun

Als er ‘s winters zo’n veertig worden

wintergebied vrij kalme vogels zijn is er af

geteld, is dat ongeveer twee procent van

Imponerend geluid en gedrag

en toe wat onenigheid. Meestal bestaat

de in Nederland overwinterende populatie.

Het geluid dat de Wilde zwaan maakt,

dat uit dreigen met de vleugels of drijven

Wilde zwanen zijn regelmatig te vinden in

wordt omschreven als een mix van wellui-

achter elkaar aan. Na wat gedreig en

groepen Kleine zwanen, en omgekeerd,

dend trompettend of fagotachtig roepen.

gehap heft het winnende mannetje zijn lijf

maar het gaat vrijwel steeds om één of

Het is het meest krachtige geluid van de

uit het water, spreidt de vleugels, strekt de

enkele exemplaren. De eerste vogels

Europese zwanen. Groepen of paren

kop en tijdens dit imponeergedrag zijn de

arriveren meestal eind oktober en novem-

communiceren met een zachter babbelend

nodige kreten en geluiden te horen. In tijd

ber, maar pas in december volgt de rest.

hoegeluid. De geluiden van Kleine en

van ja en nee (binnen de kortste keren)

De eerste waarneming in de AWD was

Wilde zwaan zijn eenvoudig te onderschei-

laten al de groepsleden zich horen, ook al

op 15 oktober 2000 van één volwassen

den. Kleine zwanen ‘babbelen’ voort-

namen ze geen deel aan de ‘ruzie’. Aan het

exemplaar. Bij strenge vorst verlaten veel

durend en druk door elkaar heen. Wilde

einde van de winter, beginnend voorjaar,

Wilde zwanen hun Deense overwinterings-

zwanen hebben een zwaarder geluid

worden de familiebanden losser. Hernieuw

gebieden en belanden dan hier, waardoor

maar laten dat minder frequent horen.

de en nieuwe paarvorming en paringen

de aantallen in Nederland plotseling sterk

Het roepen lijkt hun stemming uit te

vinden al plaats in overwinteringgebieden,

oplopen. De Wilde zwaan is afwezig van

drukken. Dan weer is het een contactroep

zoals in de AWD werd vastgesteld (een

(midden) april tot en met september.

met groepen elders in het terrein of met

paring op 13-03-2005).

Verblijf in de AWD en voedsel

overvliegende exemplaren of groepen. Vaak is het een aanleiding tot sociale

Overwinteraar in Nederland

De Wilde zwaan bezoekt kanalen, plassen,

interactie binnen een groep. Naarmate het

De Wilde zwaan is wintergast, tussen

met wisselende waterdiepten, en semi-

vertrek naar de noordelijke broedgebieden

oktober en april, met een voorkeur voor

natuurlijke weiden om te grazen. Voedsel Jaargang 16 | 1 | Mei 2006


zien dat er geen al te sterk verloop is in

leiden. Opvallend is dat de in de AWD

verblijvende aantallen. Dit met uitzonder-

aanwezige zwanen de afstand tot wegen,

ing van de laatste weken van februari

en eventuele bedreigingen door wandelaar

bestaat vrijwel geheel uit ongewervelde

en het begin van maart. Dan verblijven

of fietsende onderzoeker, al snel goed

dieren, waterplanten, zaden en algen, dat

terugtrekkende exemplaren van elders

kunnen inschatten. De distantie die ze tot

meestal wordt gezocht door snavel en hals

soms enkele uren tot enkele dagen op

wegen aanhouden kan variëren, en hangt

in het water te steken. Bij grotere water

het terrein. Kennelijk levert het gebied

mede af van het meer of minder ijsvrij zijn

diepte staan ze op hun kop, want duiken

gedurende de hele verblijfperiode genoeg

van water. Direct na het arriveren zijn de

kunnen zwanen niet. Ook op het land

voedsel op. De zwanen eten gemiddeld

Wilde zwanen soms erg schuw, maar al snel

wordt gegraasd, en restanten van land

dagelijks 20 tot 25 procent van hun

treedt een vorm van gewenning aan en

bouwgewassen (graan en bieten) worden

lichaamsgewicht aan voedsel, dat is zo’n

kennis van het terrein op, waarna de vlucht-

niet versmaad. Wilde zwanen hebben

twee kilo per dag. Met een gemiddelde

reactie af- en de tolerantie toeneemt.

evenwel een voorkeur voor waterplanten ,

populatie van circa 25 Wilde zwanen per

Sommige plassen in het terrein, zoals de

waaronder Waterpestachtigen, Gedoornd

winter (15 oktober tot 30 maart) hebben

Zwanenplas, zijn kennelijk van dusdanige

hoornblad, Moeraskers, knolletjes van

ze een biomassa aan waterplanten nodig

omvang dat er meestal wel Wilde zwanen

Fonteinkruiden, vlotgrassen, Paarden-

van minimaal acht ton (2 x 25 x 165 dagen).

te zien zijn, hoewel er toch een duidelijke

staarten en andere. Af en toe wordt er op

Ondanks het maaien van de onderwater

voorkeur is voor plassen in de afgesloten

de oevers van infiltratiegeulen gegraasd.

vegetatie, noodzakelijk voor onbelem-

infiltratiegebieden en de grotere kanalen.

De kop en het gebied rond de snavel

merde dóórstroming van infiltratiewater,

Wilde zwanen hebben een waarnemer

van Wilde zwanen zijn regelmatig vuil of

lijkt de hoeveelheid voedsel voor de Wilde

meestal eerder gezien dan de waarnemer

roestbruin van kleur, veroorzaakt door

zwanen in de AWD voldoende, zeker in de

hen! Dat ze niet (meteen) op de wieken

ijzerhoudend water of de bodem waarin

voorraadkanalen. Of het ook gevarieerd

gaan heeft waarschijnlijk alles te maken

ze voedsel vergaren. Dat verschijnsel

genoeg is, is onbekend, maar kennelijk

met de energieverslindende manier van

treedt vooral op wanneer zwanen groei

overleven de zwanen.

opvliegen vanaf het water, dat gepaard

scheuten of wortels van riet uitgraven.

Opvallend is dat Wilde zwanen in de AWD

gaat met lopen óp en tegen het water

Regelmatig zijn zwanen in rietzomen

een groot deel van de dag (70-75%)

slaande vleugels. De noodzakelijke ‘lift’

bezig met het uittrekken daarvan, waarbij

besteden aan het zoeken naar voedsel.

wordt soms pas na vele tientallen meters

‘gemorste’ stukjes witte rietstengel op het

De indruk bestaat dat ze daarin meer tijd

gehaald en is afhankelijk van de tegenwind

water blijven drijven. Bij lage of verlaagde

investeren dan Wilde zwanen in ‘betere’

die het stijgvermogen beïnvloedt. Het is

waterstanden spreken de enorme kuilen in

landbouw- of grasgebieden, met een

kennelijk niet eenvoudig om negen tot elf

de infiltratiegeulen, vaak met een diameter

hogere calorische opbrengst. De zwanen

kilo zwaan de lucht in te krijgen. Daarom is

van één meter en wel vijftig centimeter

brengen de nacht in de AWD op het water

weg zwémmen meer gebruikelijk dan weg

diep, duidelijke taal.

door. Of er dan ook voedsel wordt gezocht

vliegen.

Pendelen van in de AWD verblijvende

is niet vastgesteld.

Dispersie in de AWD

Wilde zwanen (zo ze dat al deden!) naar voedselgebieden in de omgeving lijkt

Verstoringsgevoeligheid in de AWD

Wanneer Wilde zwanen niet verstoord wor-

uiterst beperkt, zelfs in perioden met ijs en

In de infiltratiegebieden in de AWD heerst

den en er voldoende voedsel is, verblijven

sneeuw (waarschijnlijk door de verdichting

een relatief grote mate van rust, afgezien

ze vaak langdurig in hetzelfde gebiedsdeel

van de bebouwing van Zuid-Kennemerland

van het soms drukke vliegverkeer. Dat

of zelfs in dezelfde geul of kanaal. Dat kan

en de Haarlemmermeerpolder). Het aan-

geldt overigens ook in grote stukken van

worden vastgesteld door observatie van

grenzende bollengebied van Zuid-Holland

Meijendel en NHD. Wat bijdraagt aan de

families met jongen. Die familiegroepen

is voor zwanen in het algemeen totaal

rust in de AWD is dat er geen honden zijn

blijven gedurende het gehele verblijf in de

ongeschikt als voedsel- of verblijfsgebied.

toegestaan, terwijl dat in de andere ge-

AWD bij elkaar. Vooral door de combinatie

Duidelijke foerageervluchten vanuit of naar

bieden wel zo is (aangelijnd). De land-

van aantal jongen en wisselend wit in hun

de AWD zijn in elk geval niet waargenom-

schappelijke indeling en begroeiing in de

verenkleed zijn families duidelijk herken-

en, ook niet in perioden met bar winter-

AWD is dusdanig, dat vanaf veel wegen

baar. Het individueel herkennen van vogels

weer. Of er vogels arriveren ver ná zonson-

een goed zicht over infiltratiegeulen en

moet mogelijk zijn door op de zwart-geel

dergang, of vertrekken vóór zonsopgang,

kanalen verzekerd is en waarnemingen van

patronen op de snavels te letten, maar die

is onbekend. Regelmatige tellingen laten

Wilde zwanen niet tot verstoring hoeven

verschillen zijn meestal miniem en kunnen Jaargang 16 | 1 | Mei 2006


alleen door fotografische registratie worden herkend. Bij veranderingen in het terrein, door bijvoorbeeld verlagen van de waterstand, of droogzetten van kanalen of plassen, duiken familiegroepen elders in het terrein op. Er lijkt een voorkeur te

Getelde aantallen Wilde zwanen in de AWD in 2000-2005

zijn voor de meer openliggende geulen,

Voorjaar 2000 niet geteld en niet geteld gedurende de gehele maand januari 2004.

vooral die in het meer noordelijke infiltratiegebied, terwijl bij aanhoudende harde wind met riet omzoomde plassen worden opgezocht.

Bedreigingen in de AWD? Hoewel dat in de AWD niet of nauwelijks geldt, zijn de grootste problemen voor de Wilde zwaan regelmatige verstoring in overwinteringgebieden, vermindering van voedselgebieden daarin en aanvaringen met hoogspanningslijnen. In de AWD werd in de afgelopen vijf jaar slechts één volwassen exemplaar gevonden dat door een vos was aangevreten. Of de vos ook de doodsoorzaak was, werd niet duidelijk.

Voorlopige conclusie De rust, de grootte en het ontbreken van honden in de niet voor publiek toeganke lijke terreinen in de AWD, plus de permanente aanwezigheid van voldoende voedsel in een door Wilde zwanen geprefereerde samenstelling, lijken de sleutel factoren voor de permanente aanwezigheid van de soort in dit waterwingebied in de winterperiode. Dit in tegenstelling tot de, in de tijd, meer verbrokkelde aanwezigheid in Meijendel en Berkheide en het Noordhollands Duinreservaat. De aanwezigheid van open water tijdens langdurige vorstperioden geldt niet alleen voor de AWD, maar is evenzeer voor de beide andere gebieden van toepassing. De vraag in hoeverre Wilde zwanen honkvast zijn in het gebruik van overwinteringsgebieden binnen de AWD kan niet worden beantwoord.



Overpeinzing Wat is de lol van vogels tellen en getallen verzamelen? Die vraag hebben we ons menigmaal gesteld. Het gekke is dat die vraag frequenter door je brein spookt naarmate de weersomstandigheden verslechteren. Op die dagen wanneer wind uit noord- of oosthoek je adem afsnijdt en je voorhoofd pijnigt. Ook tijdens zware regen is het weinig vrolijk om toch maar weer je rondjes te draaien als een carrouselpaard. Blik op oneindig en je potlood stevig in de knuist gevat, omdat schrijven met koude, kromme vingers geen pretje is. Maar die paar keer dat het te bar is ge weest vallen eigenlijk ook wel weer mee, zeker als je terugblikt. Je waant je heuse onderzoeker wanneer je voorvallen in het leven van de onderzochte vogel(s) waar neemt die niet zo erg bekend of slechts in beperkte mate in literatuur te vinden zijn. Wanneer je bevestigd ziet wat in vele boeken staat. Gelukkig lezen vogels geen vogelboeken, zodat je steeds weer andere zaken waarneemt. De lol zit niet in de allerlaatste plaats in het buiten zijn aan de uiteinden van de Randstad, in een stilte gebied (wat dat ook moge zijn), met enkelen slechts. In de illusie van vrijheid. Dat is toch heel wat anders dan een rondje Oranjekom. Gelukkig maar dat er vele natuurliefhebbers zijn die het daar al helemaal te gek vinden en daarmee ruimte laten voor vogels en begeleidende vogelaars. • C. van Deursen en A. van Aken Met dank aan Luc Geelen en Hans Vader, (oud)medewerkers van Waternet, voor hun aanvullende gegevens.



Waar zit die slak toch? Er leven in Nederland veel verschillende soorten landslakken, maar het gaat tegenwoordig niet zo goed met onze weekdieren. Er is in Nederland een Rode Lijst van slakken opgesteld en zelfs de Europese Unie houdt zich bezig met de bescherming. Eén zo’n bedreigde soort is de Nauwe korfslak (Vertigo angustior). Onbekend leefgebied

gehouden worden. De meeste populaties van de Nauwe korfslak komen voor in al bestaande natuurgebieden en dit zou dus grote invloed op de inrichting en het beheer van deze gebieden kunnen hebben, afhankelijk van hun voorkomen.

Nederland vormt met zijn lange duinrijke

Een goede omschrijving van hun leef

kustlijn een belangrijk verspreidingsgebied

gebied en verspreiding is dus essentieel.

van de Nauwe korfslak. De slak is bekend van in totaal achttien plaatsen in ons land,

Inventarisatie

hierdoor neemt Nederland een belangrijke

Deze taak is opgenomen door een groep

positie in bij het in stand houden van

vrijwilligers van de stichting Anemoon.

de soort. Ondanks de vermelding in de

In opdracht van het ministerie van Land

Habitatrichtlijn is er nog niet heel veel

bouw, Natuur en Voedselkwaliteit hebben

bekend over de leefwijze en leefgebied

zij een nieuwe inventarisatieronde gestart.

van de slak. Algemeen wordt aangenomen

Omdat het onderzoek uitgevoerd wordt

dat het dier leeft in open vochtige kalkrijke

door vrijwilligers en de inventarisatie veel

duinvalleien en in beschaduwd loofbos.

tijd in beslag neemt, wordt vaak hulp

Ieder van ons die wel eens in een duinge

ingeroepen van natuurbeheerders. Dit was

De Nauwe korfslak is een heel opmerke

bied komt weet echter dat vrijwel elk bosje

ook het geval in de Amsterdamse Water

lijke huisjesslak met een zeer mooi

langs de gehele Nederlandse kust onder

leidingduinen (AWD) die van oudsher een

tonvormig huisje. Toch zult u hem niet zo

deze nogal grove leefgebiedomschrijving

bekende verspreidingsplaats zijn voor

gauw te zien krijgen. Hij is namelijk amper

valt. Maar komt de Nauwe korfslak ook in

Nauwe korfslak populaties. Het voormalige

twee millimeter groot, leeft in verborgen

al die bosjes voor?

Waterleidingbedrijf Amsterdam heeft

omstandigheden op de grond en is

Deze onbekendheid zorgt voor een nieuw

daarom in de lente en zomer van 2005 een

zeer zeldzaam. De Nauwe korfslak komt

probleem. Na het in werking treden van

eigen onderzoek uitgevoerd met als doel

oorspronkelijk voor in duingebieden en

de Habitatrichtlijn moet met gebieden

de leefgebieden van de Nauwe korfslak in

rivierbossen door geheel Europa. Deze

waar de slak voorkomt extra rekening

de AWD nauwkeurig te karakteriseren.

Nauwe korfslak (foto: Jan van Arkel)

gebieden zijn de laatste decennia echter sterk in omvang afgenomen. Door de grote zeldzaamheid van de slak en zijn leefgebied is de soort in de Habitatrichtlijn opgenomen en heeft zo in Europa een bijzondere status van bescherming gekregen. De wet zorgt voor een strenge bescherming van de soort en zijn leef gebied. Het gaat namelijk niet om dat ene slakje, maar om het grotere geheel. De Nauwe korfslak zorgt met zijn aanwezig heid ervoor dat hun zeldzame leefgebied behouden blijft. Deze zware bescherming maakt het mogelijk dat grote bouwprojecten, zoals de aanleg van een weg, aangepast moeten worden als blijkt dat

Verspreidingskaartje Nauwe korfslak

er in het gebied een populatie van deze

in Nederland (met dank aan Stichting

slak voorkomt.

Anemoon)



struweeltypen aangetroffen: schaars aan-

Leefgebied

wezig in gemengd bos, eenmaal in duin-

Tijdens het project is gekeken naar

doornstruweel en niet in zuiver eiken-,

leefgebied en verspreiding van de Nauwe

berken-, wilgen- of elzenbos. Ook werd de

korfslak. Het leefgebied is gekarakteri

slak niet aangetroffen in recent en zelfs

seerd aan de hand van de structuur en

oude vergraven delen van het duingebied.

samenstelling van vegetatie en bodem en

De slak heeft dus een voorkeur voor een

de begeleidende slakkensoorten. Vrijwel

stabiele leefomgeving. Vaak werd samen

alle vegetatietypen in de AWD zijn onder

met de Nauwe korfslak de meer voor

de loep genomen, met nadruk op de

Geschikte Populierenbosjes kunnen bestaan uit

komende Kleine korfslak (Vertigo pusilla)

loofbosjes. Het project heeft uiteindelijk

enkele bomen (zoals deze foto), maar ook grote

gevonden. Deze iets grotere soort kan dan

geleid tot het aanwijzen van vier verschil

bossen kunnen populaties bevatten

ook gemakkelijk worden aangezien voor

lende duinvegetaties die geschikt zijn als

een Nauwe korfslak. Ook de Vale regenslak

leefgebied. Twee hiervan zijn typische

(Clausilia bidentata) werd vaak gevonden

duinvegetaties als Vlierstruweel en

in aanwezigheid van de Nauwe korfslak.

Meidoorn-Ratelpopulierstruweel. De twee

Deze twee soorten kunnen dus goed als

andere vegetaties zijn geen oorspronke

indicatoren gebruikt worden bij een

lijke duinvegetaties maar aangeplant in

speurtocht naar de Nauwe korfslak.

de duinen om verstuiving tegen te gaan. Dit zijn de oudere Populieren- en Esdoornbosjes. Esdoornbosjes zijn zeer dicht opeengepakte bosjes

Voorkeur voor stabiel en vochtig De Nauwe korfslak heeft een voorkeur voor een leefgebied met typische loof bomen. De slak bevindt zich vaak op of rond het valhout in de onderliggende

Valhout van een Populier met een moslaag,

vegetatie. Een mogelijke verklaring

verscholen in het lange gras. De perfecte plaats om

hiervoor is dat het hout en/of de schors

Nauwe korfslakken te vinden

van de boomsoorten een rol spelen in Bij Vlierstruweel staan de struiken ver uit elkaar en is

het voedselaanbod van schimmels en

Belang

er een dichte kruidlaag (foto’s: Nico Lansu)

algen. In vrijwel alle leefgebieden is er

Uiteindelijk heeft het project geleid tot een

een dichte kruidlaag en strooisellaag

vrij duidelijke beschrijving van de leefge

aanwezig die zorgt voor een continu

bieden. De resultaten van deze inventari

vochtig microklimaat. Dit is waarschijn-

satie in de AWD wijken af van de originele

lijk een belangrijke factor voor de aan

beschrijving. Daarin werd gesteld dat de

wezigheid van de Nauwe korfslak omdat

Nauwe korfslak vooral voorkomt in open

het sterke uitdroging, zelfs in hoogzomer,

vochtige valleien. We concluderen dat de

tegenhoudt. Vaak waren er ook Grote

Nauwe korfslak in de AWD toch meer stru-

brandnetel en/of Hondsdraf aanwezig

weel- en bosrijke leefomgeving prefereert.

op de vindplaatsen, die duiden op een

Dankzij deze resultaten kan het beheer nu

hoge concentratie van voedingsstoffen.

beter rekening houden met de Nauwe

Ondanks een flinke onderzoeksinspanning

korfslak, niet alleen in de Amsterdamse

Meidoorn-Ratelpopulierstruweel met dicht op elkaar

is de Nauwe korfslak slechts een enkele

Waterleidingduinen, maar ook in andere

staande bomen en struiken

maal buiten de vier genoemde bos- en

kustduingebieden. • Nico Lansu Jaargang 16 | 1 | Mei 2006


Archeologisch onderzoek 1995-2004

Sporen van bewoning uit IJzertijd, Romeinse Tijd en Middeleeuwen

Hartelijk dank, het was geweldig!!! Een ieder die mij goed kent, weet dat

Vanaf 1995 hebben zowel André Numan als Hans Vader in de Amsterdamse Waterleidingduinen naar archeologica gespeurd. De zoekplaatsen waren Zeeveld en Van Limburg Stirumvallei. Hans Vader, voormalig duinwachter in de AWD, beschreef deze belevenissen in de Nieuwsbrief Natuuronderzoek jrg. 10, nr. 2 (juni 2000). In onderstaand artikel plaatst archeoloog André Numan, conservator bij het Amsterdams Archeologisch Centrum van Universiteit van Amsterdam, de vondsten in historisch perspectief. In deel 1 gaan we in op de aanleiding tot dit onderzoek en het historisch landschap, in deel 2 gaan we in op de locatie Zeeveld-Flessenveld, en in deel 3 komen de Van Limburg Stirumvallei en de conclusies aan bod.

ik niet van feestjes houd. Maar toen ik mijn afscheid na 43 jaar vierde op

In de jaren zestig van de vorige eeuw

locaties zijn veel aardewerkfragmenten

31 oktober 2005 verliep alles in een

werden bij de aanleg van infiltratiegeulen

gevonden, met name door Hans Vader,

ongedwongen sfeer en er was ook

in de Amsterdamse Waterleidingduinen

duinwachter in de AWD. Ik dank hem voor

regelmatig iets te lachen. Er kwam

(AWD) diverse geologische en archeolo-

het mogen bestuderen van dit materiaal.

geen eind aan de colonne van men

gische waarnemingen gedaan. Circa dertig

sen die afscheid kwamen nemen.

jaar later kreeg de archeologie binnen

Ik heb veel (oud) collega’s gezien en

Waterleidingbedrijf Amsterdam (WLB)

vooral zeer veel vrijwilligers. Van WLB

weer enige aandacht: in 1994 werd een

kreeg ik een speciaal gemaakte kaart

archeologische inventarisatie uitgevoerd

van het duingebied. Hierop waren

naar de bewoningsgeschiedenis van de

de oorspronkelijke namen verwisseld

AWD. In die inventarisatie wordt melding

voor namen van familieleden, colle-

gemaakt van enkele gebieden waar het

ga’s en van vele anderen met wie ik

archeologisch bodemarchief risico loopt

de afgelopen 43 jaar in contact ge

aangetast te worden. Een van die ge-

weest ben. Een aantal stond op een

bieden is het Zeeveld, gelegen tussen

originele plaats, zoals ‘Jaap’s plekkie’

Zeereep en Westerkanaal. Hier bevinden

en ‘Strontige pan’ (ik noem verder

zich namelijk stuifkuilen die door wind

geen namen). De diapresentatie met

erosie zijn ontstaan. Bedreiging van het

beamer was leuk in elkaar gezet en

bodemarchief zou hier kunnen optreden

Antje heeft haar best gedaan om

wanneer de wind meer vrij spel krijgt en

alles van anekdotes te voorzien.

het de humeuze bovengrond wegblaast.

De onverwachte toespraak van Ton

Hier was dus aanvullend onderzoek nodig

Visser heeft veel oude herinneringen

naar de mate van bedreiging. Dit onder-

opgeroepen. Een stroom van goede

zoek in het Zeeveld vond plaats in de

wensen en cadeaus, waarbij opval-

periode 1995-1999 en bestond uit het

lend veel drank was, deed mij ver-

inspecteren van de stuifkuilen op de

moeden dat men mij dronken wilde

aanwezigheid van oude bewoningslagen

Situering vindplaatsen in de Amsterdamse

voeren. De laatste collega’s moesten

en aardewerk. In de jaren 1999-2004 werd

Waterleidingduinen: 1. Zeeveld-Flessenveld,

om 19.30 uur het BC uitgezet wor

ook het tracé van het gedempte zuidelijke

2. Van Limburg Stirumvallei; 3. Witteveld.

den. Kortom, het was gezellig,

deel van het Van Limburg Stirumkanaal

Legenda: 1. Strandwal; 2. Strandvlakte; 3. Oost-

allemaal hartelijk bedankt, mede

geïnspecteerd, tegenwoordig Van Limburg

grens Jonge Duinen; 4. Uiterste irrigatiekanalen;

namens mijn vrouw. • Hans Vader

Stirumvallei (VLSv) genaamd. Op beide

5. Bebouwde kom; 6. Archeologische vindplaatsen.



Stuifkuil nr. 31 in het Zeeveld-Flessenveld (foto: André Numan)

In dit artikel wordt nader ingegaan op

de volgende landschappelijke ontwikkelin-

bouw uitoefende op toch al dunne en

het gevonden aardewerk daterend uit de

gen worden gereconstrueerd: Vanaf de

marginale bodems, kwam het onderlig

Middeleeuwen en ouder. Hiervoor is ge-

Romeinse Tijd raakte het kustgebied ten

gende zand vrij en ging het flink stuiven.

kozen omdat nog maar weinig bekend is

westen van Haarlem bebost. In dit bos

Het nog aanwezige bos ging geheel ver-

over de bewoningsgeschiedenis van het

stonden aanvankelijk voornamelijk elzen-

loren doordat vanaf ca. 1000 na Chr. bijna

Hollandse kustgebied in de Middeleeuwen

en eikenbomen, later meer beukenbomen.

het hele kustgebied werd bedekt met het

in het algemeen en van het gebied tussen

Dit bos lag tussen de vroeg middeleeuwse

vrijkomende zand van de Jonge Duinen.

Haarlem en Noordwijk in het bijzonder.

nederzettingsgebieden van Kennemerland

Ook op andere plaatsen in het duingebied

Het recentere aardewerk, dat dateert uit

en Rijnland in. Daardoor is dit bos wel

(Overveen-Zanderijvaart, Zandvoort-

de periode 1300-heden, wordt in dit artikel

omschreven als grensbos ter afscheiding

Keesomstraat) kon worden aangetoond dat

buiten beschouwing gelaten daar dit

van de gouw Kennemerland en Rijnland.

de mens hier mogelijk al in de Romeinse

veelvuldig in de duinen voorkomt. In dit

Dit idee is echter achterhaald. In het

tijd, maar in ieder geval in de Middeleeu-

verband zal ook worden ingegaan op de

noorden bij Velsen begon de mens in de

wen actief was. Op deze locaties bleek

betekenis van het gevonden materiaal in

7e-8e eeuw na Chr. met het rooien van

dat ook hier het bos op kleine schaal

relatie tot andere vondsten in de regio en

dit bos. In het gebied tussen Haarlem en

was gekapt en dat op deze open plekken

daarbuiten.

Zandvoort kon het bos zich vrijwel onge-

geakkerd werd.

stoord verder ontwikkelen. Pas in de 11e-

In het volgende deel gaan we in op het

Het landschap

12e eeuw werd ook dit deel van het bos op

Zeeveld en wat daar gevonden is.

Aan de hand van de resultaten van pollen

grote schaal gerooid. Doordat dit natuur

• A.M. Numan

analytisch onderzoek uit de jaren 1960

lijke windscherm in de 12e eeuw geheel

konden o.a. voor het gebied van de AWD

verdwenen was en de mens hier de landJaargang 16 | 1 | Mei 2006


Konijnen in de Amsterdamse Waterleidingduinen: herstel? Mensen die veel in het duin rondlopen meldden afgelopen seizoen steeds de indruk te hebben dat de konijnenpopulatie zich aan het herstellen was. De vraag is: Is dit ook zo? Ieder voor- en najaar wordt in acht telrondes het aantal konijnen genoteerd, op basis waarvan een index wordt verkregen van de stand. Een snelle analyse van de gegevens levert het volgende resultaat op.

Zwarteveld was vooral in de laatste telling (najaar 2005) een sterke stijging te zien. Ook het Vlak van de Keet blijkt een flinke stijging te vertonen. Hetzelfde geldt voor de aantallen in het gebied HaasveldWesthoek waar sinds het voorjaar van 2004 koeien en schapen zijn ingezet in de strijd

Gebaseerd op de voorjaarstanden, die het

aard helemaal weinig voorspellen. Bekend

tegen de verruiging. In dit hele gebied

meest stabiel zijn omdat ze het verloop na

is namelijk dat virusziektes zoals VHS juist

vertonen de aantallen konijnen sindsdien

de wintersterfte weergeven, lijkt er geen

bij hogere dichtheden erg hard (opnieuw)

een flinke stijging, waarbij de aantallen op

sprake van serieus herstel. Wel kunnen we

kunnen toeslaan.

het Haasveld zelfs weer ouderwets spec-

stellen dat de daling zich niet verder heeft voortgezet (zie figuur 1).

taculair zijn. Ook het zuidelijk deel van Als we wat gedetailleerder naar de ge-

Paardenkerkhof-Sasbergen, waar schapen

gevens kijken valt op dat het vermeende

grazen, vertoont sindsdien een flinke

Veldindrukken zijn echter vaak gebaseerd

herstel niet overal optreedt. Opvallend is

stijging in het aantal konijnen.

op de zomer- en herfstperiode waarin

de daling zonder herstel (gestaag dalend

normaal gesproken hogere aantallen aan-

of gedaald en stabiel laag) in de oostelijke

Geconcludeerd kan worden dat de stijging

wezig zijn. In figuur 2 zijn daarom zowel

bossecties zoals Natuurpad en Beukenlaan

in het totale jaarbeeld (figuur 2) dus vooral

de voorjaars- als najaarstellingen uitgezet.

en het Hoekgatterduin; de konijnen zaten

wordt veroorzaakt door de stijging van

Volgens deze resultaten lijkt er sinds 2004

hier nooit in echt hoge aantallen, maar

het aantal getelde konijnen in gemaaide

wel sprake van een flink herstel. Vooral de

lijken nu helemaal te zijn verdwenen.

en begraasde terreindelen van de AWD.

telling van najaar 2005 leverde ‘ouderwets’

Ook het Rozenwaterveld vertoont geen

Het lijkt er dus op dat het voorkómen van

hoge aantallen op. Of dit een werkelijk

(duin)rooskleurig beeld qua konijnen.

verruiging door actief beheer goede voor-

stabiel herstel is, kunnen we echter pas

De secties langs het Barnaartkanaal en

waarden schept voor een herstel van de

weer komend voorjaar beoordelen en over

over het Palmveld-Zegveld lijken wel enig

konijnenpopulatie. • Leo van Breukelen

de duurzaamheid ervan kunnen we uiter-

herstel te vertonen en op het Groot

Figuur 1: Index voor de konijnenstand in de AWD gebaseerd op de

Figuur 2: Index voor de konijnenstand in de AWD op basis van de

voorjaarspopulatie (1985 = 100)

voor- en najaarspopulatie (najaar 1984 = 100)



Herstel duinvalleivegetatie na plaggen In 1992 heeft toenmalig Waterleidingbedrijf Amsterdam een experiment uitgevoerd met het plaggen in vier verruigde, verdroogde duinvalleien in de Luchterduinen, het zuidelijke deel van de Amsterdamse Waterleidingduinen. Met het plaggen wordt het herstel van duinvalleivegetatie nagestreefd. Over de periode 1994 - 2000 is de vegetatieontwikkeling uitgebreid onderzocht. In 2005 zijn de permanente kwadraten opnieuw opgenomen.

Pioniersoorten komen en gaan Een vergelijking met de ontwikkeling bij maaibeheer en niets doen in andere duinvalleien in de Luchterduinen heeft duidelijk gemaakt dat plaggen resulteert in gemiddeld meer kenmerkende soorten, die ook een hogere bedekking bereiken

Landbouwkundig gebruik in het verleden

en de Associatie van Maanvaren en

(figuur 2). Na plaggen verschijnen aanvan-

en stikstofdepositie hebben geleid tot

Vleugeltjesbloem. In de vier valleien

kelijk pioniersoorten, die vrijwel ontbreken

verrijking van veel duinvalleien, met als

gezamenlijk groeiden in 2000 21 soorten;

in onbeheerde en gemaaide valleien.

gevolg vergrassing met Duinriet. In som-

dat is ongeveer tweederde deel van de

Recent plagbeheer in andere gebieden

mige valleien vonden we nog relicten van

duinvalleisoorten die in de hele AWD

in de vastelandsduinen heeft soortgelijke

vochtige duinvalleivegetatie met een

worden aangetroffen.

resultaten opgeleverd. Het herstel van

enkele karakteristieke plantensoort zoals

duinvalleivegetatie op Texel en Goeree is

Zeegroene zegge en Tandjesgras. Na het

... dankzij natte jaren

daarentegen veel succesvoller gebleken.

verwijderen van de vegetatie en de voed-

Uit grondwaterpeilingen is gebleken dat

Waarschijnlijk is hierbij van doorslag

selrijke bovengrond is de vegetatieont

de valleien aan de droge kant zijn voor een

gevende betekenis dat deze gebieden

wikkeling onderzocht in permanente

duurzame ontwikkeling van vochtige, kalk-

nog veel goed ontwikkelde duinvalleien

kwadraten. Hierbij hebben we gekeken

rijke duinvalleivegetatie. Veel soorten

herbergen en dat zij een kortere en minder

naar het aantal en de bedekking van

hebben zich in de laagste delen kunnen

ingrijpende verdrogingsgeschiedenis

soorten die indicatief zijn voor plantenge-

vestigen in de natte beginperiode, waarin

hebben doorgemaakt. Dispersie vanuit de

meenschappen van kalkrijke duinvalleien.

de valleien in het voorjaar korte tijd blank

directe omgeving en vanuit de zaadbank is

De invloed van fluctuaties van de grondwa-

stonden. In 1996 en 1998 verdwenen som-

er veel kansrijker dan in de vastelandsduin-

terstand op de vegetatieontwikkeling is

mige soorten ten gevolge van de droogte

en. In de zomer van 2005 resteren in totaal

onderzocht aan de hand van een tijdreeks

tijdelijk van het toneel om in de natte jaren

nog zeventien valleisoorten. Pioniers als

van peilbuizen. Tenslotte hebben we een

daarna weer terug te keren. De meeste

Waterpunge, Sierlijke vetmuur, Borstelbies,

vergelijking gemaakt met de effecten van

plantensoorten bleken ook in de omgeving

Strandduizendguldenkruid en Dwergzegge

maaien en afvoeren en het achterwege

van de geplagde veldjes voor te komen

zijn twaalf jaar na plaggen (vrijwel) ver

blijven van beheer (niets doen), en zijn de

en hebben zich daarvandaan via zaad ver-

dwenen, maar dat was te verwachten.

resultaten van het plaggen afgezet tegen

spreid. Enkele soorten hebben zich hoogst

Gemiddeld aantal en bedekking (figuur 1)

de resultaten die zijn bereikt in andere

waarschijnlijk vanuit de zaadbank geves-

van de duinvalleisoorten zijn vrijwel gelijk

duingebieden in Noord- en Zuid-Holland.

tigd, die na plaggen blootgelegd was.

gebleven.

Duinvalleisoorten keren terug....

Figuur 1: Ontwikkeling van de bedekking (%) van

Zeven jaar na plaggen had zich een vege-

duinvalleisoorten na plaggen van vier duinvalleien

tatie ontwikkeld, waarin gemiddeld acht

in de Luchterduinen in de winter van 1992/93

duinvalleisoorten voorkomen, die de helft van het kwadraat bedekken (in 2000, figuur 1). Voorbeelden hiervan zijn Voorjaarszegge, Blauwe zegge, Teer guichelheil, Ruw walstro en Hondsviooltje. Deze soorten kunnen gerekend worden tot de Associatie van Strandduizendguldenkruid en Krielparnassia, de Knopbies-associatie Jaargang 16 | 1 | Mei 2006


Hydrologisch herstel noodzakelijk Geconcludeerd kan worden dat plaggen een onmisbare maatregel is bij de rege neratie van vochtige duinvalleien in de Luchterduinen. Om de kansrijkdom van het herstel van de vegetatie te vergroten, niet alleen in termen van oppervlakte, maar ook van compleetheid van het soortenpalet, zijn verdere ingrepen in het kader van het herstel van de hydrologie noodzakelijk. Vanaf 2001 is maaibeheer en extensieve begrazing ingezet om het voortbestaan van vochtige duinvalleivegetatie op de langere

Figuur 2: Gemiddeld aantal en gemiddelde bedekking (%) van duinvalleisoorten 12 jaar na plaggen,

termijn te garanderen. • Mark van Til

na 10-15 jaar maaibeheer en in onbeheerde, verruigde duinvalleien in de Luchterduinen.

Brug bij het Knooppunt 1960-2006 Sinds de aanleg van het NoordOosterkanaal in de jaren 1930 is er een brugverbinding vanaf ingang Zandvoortselaan naar de rest van het duingebied. Een paar jaar geleden is de brug geheel vernieuwd, vandaar de nu andere boogconstructie dan voorheen.

Fotorubriek

veel aangeplant. We zien een zuidhelling

hier (en elders langs het Noord-Ooster-

begroeid met Duindoorn (links), Bitterwilg

kanaal) in de aanplant gedund om de

en andere aanplant (midden en rechts). Op

oorspronkelijke vegetatie meer kans te

de achtergrond steekt de kruin van het

geven.

jonge dennenbos ten noordwesten van het

De oude scheefgezakte (treur)wilg rechts is

Knooppunt nog net boven het talud uit.

deels afgebroken (er is ooit een dikke tak

In 2006 is het bijna 46 jaar later: de dennen

uit het water gehaald), maar staat er nog

zijn veel hoger geworden, en een enkele

steeds.

zaailing heeft zich recent gevestigd op de

Vele kanaaloevers zijn in de loop der jaren

Op 3 mei 1960 heeft Jaap Duijve een

oeverhelling. Verder valt op dat de

afgezand, maar opvallend is dat het talud

foto gemaakt vanaf de zuidoever van het

aanplant in het midden geheel verdwenen

van deze ‘kom’ in al die jaren nooit is

Noord-Oosterkanaal, onder de brug door

is (omgezaagd). De duindoorns zijn flink

veranderd. • Antje Ehrenburg

naar het noordwesten. Op plaatsen vlak bij

uitgegroeid. De aangeplante populieren

bruggen, stuwen etc. werd van oudsher

links zijn groot geworden. Vorige winter is

3 mei 1960 (foto: Jaap Duijve)

9 februari 2006 (foto: Joop Hilster)



Korte berichten Correcties

waarnemingen gedaan. In 2005 hebben diverse mensen in en rond de AWD opnieuw enkele waarnemingen van Boom

Bruine winterjuffer laat zich in 2006 al vroeg bewonderen

In de Nieuwsbrief Natuuronderzoek van

marters gedaan: Hans Vader (5-7-05),

oktober 2005 zijn in het artikel over her

Peter Jongeneelen (19-7-05), Gerard van

stelbeheer duingraslanden enkele missers

Went (26-9-05) en Fred Koning (20-11-05).

geslopen: * de foto van de Zandloopkever

Hans Vader meldt over zijn waarneming:

is niet van Marijn Nijssen maar van Wilbert

‘Op twintig meter voor de auto kwam een

In Nederland zijn maar twee soorten libel-

Kerkhof (dus uit de AWD!) * de bronver-

bruin langwerpig dier uit het Koekoeksduin,

len die als volwassen individu de winter

melding ontbrak: dit artikel is eerder ver-

twijfelde even met oversteken en ging toen

doorkomen. In Zuid-Kennemerland is dat

schenen in Duin&Dijk (2005) nr.4, en met

naar het hek van Landgoed Leiduin. Ik

de Bruine winterjuffer (Sympecma fusca).

toestemming van de redactie onverkort

ver- wachtte dat hij er wel onderdoor zou

De KNNV-Libellenwerkgroep Zuid-

overgenomen. Met excuses aan de auteurs,

gaan, maar hij klom er helemaal overheen.

Kennemerland is al enige jaren nieuws

fotograaf en de redactie van Duin&Dijk.

De keelvlek goed kunnen zien. Dit is mijn

gierig op zoek hoe deze soort de donkere

eerste Nederlandse waarneming.’

maanden doorkomt. Vorig jaar is zelfs een

De afgelopen twee jaar hebben Fred en

groep enthousiastelingen, begin januari

Henk Jan Koning enkele indirecte waarne-

op het Rozenwaterveld in de AWD, druk

mingen gedaan, die op de aanwezigheid

aan het zoeken geweest. Er werd toen

van Boommarters duiden. Op 13 mei

vooral tussen de naalden van de Zwarte

2004 werden op 2,5 meter hoogte in een

den (Pinus nigra) gekeken. Helaas zonder

In het afgelopen jaar 2005 is er gemiddeld

Oostenrijkse den de resten gevonden van

succes. Dit jaar waren op 23 januari twee

935 millimeter neerslag gevallen in de

een mannetjes Sperwer waarvan de slag-

leden van de Libellenwerkgroep, Marion

Amsterdamse Waterleidingduinen, onge

pennen waren afgebeten en niet uitgetrok

en Lippe de Vries, op het Eiland van

veer evenveel als in 2004. Daarmee wordt

ken zoals een havik pleegt te doen. Als

Rolvers de gelukkigen om de eerste libel

het droge en warme jaar 2003 gevolgd

deze resten op de grond waren gevonden

van 2006 waar te nemen: zij zagen een

door twee enigszins natte jaren. De grond-

zou je in eerste instantie aan een prooi van

Bruine winterjuffer! Deze datum is ruim

waterstand in de duinvalleien was min of

een vos hebben gedacht, maar op 2,5

een maand eerder dan die welke in de

meer gemiddeld: niet zo hoog als in de

meter hoogte is een Boommarter waar

libellengids van Bos en Wasscher staat

periode 1999-2003, maar ook niet zo laag

schijnlijker.

vermeld. Het was een mooie, rustige

als in de periode 1996-1998. De duingras

Op 30 april 2005 vond Fred in een den,

winterse dag, de juffer zat dan ook heerlijk

landen stonden er wat florissanterbij dan in

halverwege in de stam ingeklemd en onder

op Pitrus (Juncus effusus) te zonnen.

de voorgaande jaren toen het voorjaar zo

een nestkast, een dood en verwond Bosuil

• Frans Koning, coördinator van de

droog was. Voor veel insecten was het geen

nestjong. Het jong was nog te klein om

KNNV-LWZK

bijzonder jaar door het koele, natte weer in

zelf uit het nest te zijn gekropen en ook de

de zomer.

nestgenoten waren spoorloos. Vermoedelijk

2005: nat met koele zomer

was dit jong hier tijdelijk verstopt door de

Waarnemingen van Boommarters in de AWD

Boommarter. Later werden op deze locatie ook marterachtige uitwerpselen gevonden. Op 20 oktober 2005 werd in een nestkast een half opgegeten konijn aangetroffen. Dit konijn woog een kilo en kon onmogelijk door een Bosuil in de kast zijn gedepo neerd. Al met al leuke en spannende

Dateerde de eerste echte Boommarter-

ontwikkelingen op het predatoren toneel in

waarneming in de Amsterdamse Water

de AWD. Mocht u een Boommarter of

Bruine winterjuffer doet zijn naam eer aan, zeer

leidingduinen uit november 2003 (Fred

andere marterachtige waarnemen:

vroege waarneming op 23 januari 2006 Eiland van

Koning), in 2004 werden geen directe

graag doorgeven aan Antje Ehrenburg.

Rolvers (foto: Lippe en Marion de Vries)


In de AWD was en is de Wilde zwaan in grotere of uiterst kleine aantallen gedurende

Recommend Documents